Aydkm

Bilim ve Gelecek
Aylk bilim, kltr, politika dergisi
SAYI: 88 / HAZRAN 2011
GENEL YAYIN YNETMEN
Ender Helvacolu
YAZILER MDR
zlem zdemir
YAYIN YNETMEN YARDIMCILARI
Naln Mahsereci
Baha Okar
DAR LER
Deniz Karaka
Volkan etin
GRAFK-TASARIM
Eren Taymaz
ADRES
Caferaa Mah. Moda Cad. Zuhal Sk. 9/1
Kadky / stanbul
TEL: (0216) 345 26 14 / 349 71 72 (faks)
www.bilimvegelecek.com.tr
E-posta: bilgi@bilimvegelecek.com.tr
Internet grubumuza ye olmak iin

bilimgelecekdergisi-subscribe@yahoogroups.com
adresine eposta gndermeniz yeterlidir.

YURT ABONE KOULLARI

1 yllk: 75 TL / 6 aylk: 40 TL

(Bilgi almak iin dergi bromuzu araynz)

YURTDII ABONELK KOULLARI

Avrupa ve Ortadou iin 60 Euro
Amerika ve Uzakdou iin 120 Dolar
e-ABONELK KOULLARI
1 yllk: 20 TL / 10 Euro / 15 Dolar
6 aylk: 10 TL / 5 Euro / 8 Dolar

(Bilgi almak iin: www.bilimvegelecek.com.tr )

7 RENK BASIM YAYIM FLMCLK

LTD. T. ADINA SAHB
Ender Helvacolu

SORUMLU YAZILER MDR

Deniz Karaka

BASILDII YER

Ezgi Matbaaclk
Sanayi Cad. Altay Sok. No: 10, obaneme
Yenibosna / stanbul Tel: (0212) 452 23 02

DAITIM: Turkuvaz Datm Pazarlama

YAYIN TR: Yerel - Sreli (Aylk)
ISSN: 1304-6756 DL: Trke
TEMSLCLERMZ

ANKARA BRO: Bayndr 1 Sk. 22/16, Kzlay

(0312) 433 00 38
ANKARA: alar Kln / Tel: (0505) 584 63 36 /
caglarkilinc@gmail.com
BARTIN: Barbaros Yaman / (0506) 601 64 50 /
yamanbar2000@yahoo.com
BURSA: Evren Sar / (0533) 526 49 80 /
sarievren360@yahoo.com
SKENDERUN: Bahar Ik / (0533) 217 71 96 /
isikbahar@gmail.com
ZMR: Levent Gedizliolu / (0232) 463 98 57
Osman Altun / (0541) 695 19 97
SAMSUN: Hasan Aydn / (0505) 310 47 60 /
hasanaydn@hotmail.com
TARSUS: Uur Pimanlk / (0533) 723 47 89 /
aratosdergisi@gmail.com
ALMANYA: etin M. Ak / cetin@akci.de
BELKA: Emre Sevin / emre.sevinc@gmail.com
GNEY AMERKA: Demircan Pusat /demircanpusat@
gmail.com
TALYA: Asl Kayabal / aslikayabal@hotmail.com
KANADA: Erdem Erin / erdem_e@hotmail.com
KKTC: Kaan Gner / (0533) 836 84 87 /
guner16@mynet.com
BLG NV. TEMSLCS: Nazan Mahsereci
(0532) 485 63 63 / nazanmahsereci@hotmail.com
T TEMSLCS: Deniz ahin
(0530) 655 82 26 / calideniz@yahoo.com
(BEYAZIT) TEMSLCS: Ezgi Altnk
(0555) 481 64 38 / tern.ezgi@gmail.com
ODT TEMSLCS: ule Dede
(0505) 550 61 31 / sule_dd@yahoo.com
HACETTEPE/BEYTEPE TEMSLCS: Selim Eyp Arka
(0506) 663 84 12 / selimbio@gmail.com
9 EYLL NV. TEMSLCS: Buse Zorlu
(0506) 472 73 84 / t.busezorlu@gmail.com

NTV Bilim neden kapanyor?

NTV Bilim dergisinin sat, Bilim ve Gelecek dergisinin en az drt kat.
Bilim ve Gelecek hemen hemen hi ilan almazken, yani ilan geliri neredeyse
sfrken, NTV Bilim sayfalar dolusu ilan alyor. NTV Bilimin geni tantm
ve reklm olanaklar varken, Bilim ve Gelecek ancak takas yoluyla birka
yayna reklm verebiliyor. Btn bunlara karn, Bilim ve Gelecek yedi yl
akn sredir yayn yaamn devam ettirirken, NTV Bilim kapanyor; hem
de yeteri kadar kr etmedii (yeterli sat ve ilan almn baaramad) gerekesiyle Neden?
Nedeni basit NTV Bilim byk bir sermaye grubunun (Dou grubu)
bnyesinde yaynlanyor, Bilim ve Gelecek ise patronsuz ve kendi yayla
kavrulmakta. Byk bir sermaye gcne yaslanmann ve geni mali olanaklara sahip olmann bir yaynn yaamn garanti altna ald sanlr. Ama
bu rnekten de anlalaca gibi durum aslnda tam tersidir. Bir patronunuz
varsa hibir garantiniz yoktur. Hatta patronunuzun mali olanaklar ile yayn yaamnzn devamllnn garantisi arasnda bir doru orant deil ters
orant vardr. lgin ama byle. Kapitalizm byle bir ey.
NTV Bilimi takip ediyorduk, gzel ve faydal bir dergiydi. Tabii ki izgisi
ve yayn anlay Bilim ve Gelecekten ok farklyd. Daha dorusu ok farkl
kulvarlarda yer almaktayd bu iki dergi. Fakat en genel anlamyla, zellikle
genleri bilimle ve teknolojiyle tantrma asndan olumlu bir rol oynamaktayd NTV Bilim. Kapanmas bizi zd, geni okur kitlesini de zmtr. Popler bilim yayncl alannn son derece orak olduu lkemizde, bir elin
parmaklarn gemeyen saydaki dergilerden birinin kapanmas zcdr
doal olarak. Ama NTV Bilimin kr etme zorunluluu vard. te bu zorunluluktur, onun sonunu getiren.
NTV Bilim sermaye gc ile kmaktayd, Bilim ve Gelecek ise emek gc
ile kmaktadr. Bilim ve Gelecek ilk saysnda yaynlanan k bildirgesinde
bu ilkesinin altn izmiti: Sfr sermaye, sonsuz emek! imdi grld m
hangisi daha stnm? Hangisi daha garantiliymi? Sermaye mi, emek mi?
Hele hele konu bilimse
ini kaybeden NTV Bilim emekilerine dayanma selamlarmz yolluyoruz. Eminiz baka biimlerde Trkiye bilim hayatna katk yapmay srdreceklerdir.
***
50 Soruda dizisinin kitaplar kmaya devam ediyor. Prof. Dr. Mehmet zdoann yazd 50 Soruda Arkeoloji yaynland. Prof. Dr. ahin
Koakn kaleme ald 50 Soruda Matematik de haziran ay iinde okurlaryla buluacak. Dizinin ilan edilen 10 kitaplk ikinci paketine abonelik
kampanyas ise sryor. Tm okurlarmz bu ikinci diziye de abone olmaya
aryoruz.
www.kitapseferi.comun tm hazrlklar tamamland ve site ilemeye balad. Okurlarmz siteyi inceleyebilir, bize eletiri ve nerilerini iletebilirler.
Bu kitap sat sitesinden istediiniz her kitab zel indirimlerle edinebilirsiniz.
***
Getiimiz ay, tm mrn sosyalizm mcadelesine adam, Denizlerin
ve birok sosyalistin avukat, sevgili aabeyimiz Halit elenki kaybettik.
Mcadelesi ve ans bize yol gstermeye devam edecek. Hepimizin ba sa
olsun.
Dostlukla kaln
Bilim ve Gelecek

indekiler
PARANTEZ / Ender Helvacolu
Vahi rejim!..............................................................4
KAPAK DOSYASI
Prof. Dr. Hseyin Kaptan ile sylei
Doay, insan, bilimi yok sayan vahi proje!.....6
Tayfun Kahraman ile sylei
Bu proje stanbulun ykm olur...........................10
Bora Bayrak
Piyasaya drlen kent........................................13

KAPAK DOSYASI

ehircilik, ekoloji ve deniz

bilimleri asndan Kanal stanbul

Vahi proje!

Prof. Dr. A. Cemal Saydam

lgn proje neden olmaz?...............................16
Dr. Nazl Demirel
Denizler aras yapay kanallar ve ekosistem...........26
Samir Amin
Msr Devriminin zellikleri ve
deiimin gereksinimleri.......................31
BLM DNYASINDAN / zlem Gzkele
Yeni gzetim ve zel hayat....................................38
Heval Bozbay
Amerikada itibar gren tek Afrikal: Lucy....42
Do. Dr. smihan Yusubov
Matematik denizinin incileri ve yaratclar......46
MATEMATK SOHBETLER / Ali Trn
Matematik tarihindeki ekimeler.........................54
Emre Aygn
skandinav inanlarnda elfler...........................58
ANADOLU KLTRNDE AALAR / Hasan Torlak
Yakkl bir aa: Gknar.......................................70
BLM GNDEM /
KD Doa Bilimleri Grubu - Deniz ahin...........74
Hidrotermal kaynaklarn getirdii demir,
okyanuslar verimliletirebilir mi? / Ylanlar
ve ayaksz kertenkeleler birbirinden bamsz
evrimleti / nsan sper-beyninin evrimi iki ayak
zerinde yrmenin ve ara yapmnn gelimesiyle
balantl / Erkek ksrl zerine byk bulu /
Gliese 581d yaanabilir bir gezegen mi? / Evrimsel
adaptasyonlar tersine evrilebilir ancak nadiren
/ Zombi karncalarn beynindeki mantarlar /
Fizikiler kuantum ikizi atomlar yaratt /
Dili sazanck balklarnn evrimindeki patlama
YAYIN DNYASI / zlem zdemir ...................82
Afar Timuin ile sylei
Her yatan gen iin felsefe tarihi...........82
Ali Bardakc
Anlatlan senin hikyendir...........84
BR / Ltfi Erdoan..............................................88
EVRENLE SYLELER / Richard T.Hammond
Jpiter ile sylei....................................................89
SATRAN / Bahar Krekli...................................90
FORUM ................................................................92
BULMACA / Hikmet Uurlu ..............................96

- Prof. Dr. Hseyin Kaptan ile sylei

Doay, insan, bilimi yok sayan vahi proje!

- Tayfun Kahraman ile sylei

Bu proje stanbulun ykm olur

- Bora Bayrak

Piyasaya drlen kent

- Prof. Dr. A. Cemal Saydam

lgn proje neden olmaz?

- Dr. Nazl Demirel

Denizler aras yapay kanallar ve ekosistem

PARANTEZ / Ender Helvacolu

Vahi rejim!
AKP marifetiyle ve gizli/yar-gizli ete rgtlenmeleriyle,
daha dorusu yeni derin devlet eliyle, tertip ve komplolar
eliinde lkemize bir rejim dayatlyor. Mafyatik
yntemlerle vahi bir rejimin n almakta, temeli
atlmaktadr.

38

Yeni gzetim ve zel hayat

Biliim Dnyasndan / zlem Gzkele
Artk yalnz kamu kurumlarnn deil zel irketlerin
veritabanlarnda da bir yerimiz var. Kredi kart ile
yaptmz harcamalarda, marketlerin indirim kartlarnda,
telefon ve internet irketlerinin kaytlarnda saysz iz
brakyoruz. Farkl yerlerde toplanan kaytlarn merkezilemesi konusunda hem
kamuda hem de zel sektrde nemli admlar atlyor. Bugn, uluslararas irketler
de insanlarn davranlarn anlamak ve ynlendirmek iin en az devletler kadar gzetime
bavuruyor. Bu durumda zel hayat kavram nasl ele alnmal?

31

Samir Amin yazd

Msr Devriminin zellikleri ve

deiimin gereksinimleri

ABD Msrda ksa sreli bir gei planlayarak, devrimin baarsn

kstekledi ve bu aamada iktidar hkim tabakann (egemen bloun)
elinde kald. Mslman Kardelerin parlamentoda yer alaca ve eski
dzenin srdrlebilecei
bir sistem kuruldu. Ama
srece geni bir ayla
bakarsak, modern tarihimizin
ikinci devrim dalgasna
girdiimiz sylenebilir. Bunun
kapsaycl ve derinlii uzun
sren ilk devrim dalgasndan
daha da gl olabilir.

Do. Dr. smihan Yusubov

Matematik denizinin
incileri ve yaratclar

Bilindii zere midye ve istiridye gibi yumuakalar trnden

olan deniz canlsnn kabuunun ierisine yabanc bir cisim,
rnein bir kum tanesi dt andan itibaren, canl onu
sedef katlar ile tamamen kapatana kadar rahata ermiyor
ve bu srekli almalarn sonucu olarak da gz okayan inci
oluuyor. Matematikinin bana gelen olaylar da genelde bu
ekilde cereyan ediyor. te matematik denizinden baz inci
rnekleri ve nasl oluturulduklar.

58
42
skandinav inanlarnda elfler
Emre Aygn yazd

Elfler skandinav, Anglosakson ve Germen kltr

kollarna ayrlan kuzey kltrnn ok popler
bir halk inan figrdr. Tolkienin Yzklerin
Efendisi lemesinin ve bu metine dayanarak
ekilen filmin ana karakter gruplarndan biri
elflerdir. Elfler kimi zaman iyi yrekli, efkatli,
hastalklar iyiletiren, bitkilerin ve talarn gizli
srlarn reten varlklarken, kimi zaman zararl,
hilekr, kt niyetli ve tehlikeli olabilirler.

46

Heval Bozbay inceledi

Amerikada itibar gren

tek Afrikal: Lucy
O deil ABDye, dnyann
herhangi bir lkesine, belki
elini kolunu sallayamadan,
ama el stnde gidebilen tek
Afrikaldr. stelik insanlar onun
lkelerine getirilmesi iin, onu
grebilmek adna birok eyden
feragat edebilir. Lucydir bu
mehur Afrikal, bilinen en yal
atalarmzdan biri.
3

Parantez

Vahi rejim!
AKP marifetiyle ve gizli/yar-gizli ete rgtlenmeleriyle, daha dorusu yeni
derin devlet eliyle, tertip ve komplolar eliinde lkemize bir rejim dayatlyor.
Mafyatik yntemlerle vahi bir rejimin n almakta, temeli atlmaktadr.
Muhalifler bu yntemlerle ekarte edilmekte, siyaset arenas bu yntemlerle yeniden
tasarmlanmaktadr. Bugne kadarki srete yol dendi, imdi sra Trkiyeye biilen
bu yeni rejimin oturtulmasna ve kurumsallatrlmasna gelmi bulunuyor. Kritik
dneme derken kastmz budur. 12 Haziran seimlerine bu koullarda gidiyoruz.

Ender Helvacolu
ktidar partisinin lgn proje adyla pazarlad
Kanal stanbul Projesini ele alan kapak dosyamzn slogan: Vahi proje! Vahi olan sadece bu uygulanmas olanaksz proje olsayd, bu kadar nem
vermeye gerek duymazdk; bir iki eletirir geerdik. Ama bu ve benzeri projeler, epeydir ayak sesleri duyulan ve seimlerden sonra gerekletirilmesi hedeflenen vahi rejimin gstergeleridir.

pini koparm bir snf

Batan belirtelim, buradaki vahi szcn antropolojik anlamyla kullanmyoruz. Uygarlk ncesi insan topluluklarnn yaam tarzn ve
dn biimlerini bugnn ltleriyle yarglamak ve olumsuzlamak zaten bilimsel bir tutum olmaz. Vahi szcn, insanln binlerce yllk
(vahi insan topluluklarnn da katksn ieren)
kltrel birikimini yok sayan ve ykma uratan
yeni bir rejimi tanmlamak iin kullanyoruz.
Doadan, insandan, tarihten, kltrden, felsefeden, bilimden, sanattan, ahlaktan, hukuktan, emekten, retimden, her trl toplum
szlemesinden bamszlamaya alan, tm
bu birikimi nnde engel olarak gren ve ykmay hedefleyen, deyim yerindeyse ipini koparm,
mafyalam bir snfn, kresel burjuvazinin, tm
dnyada ve lkemizde yerletirmeye alt bir
rejimden sz ediyoruz.
Kresel burjuvazi bir devrim peinde, bir
dnya devrimi Modernizmi ve onun iki byk tarihsel rnn, Aydnlanmay ve sosyalizmi ykmay hedefleyen bir devrim. Ksacas, insanln son 500 yl iinde att ileri admlarla
hesaplamaya alan kapsaml bir kar devrim.
Kresel burjuvazi, bazlarnn iddia ettii gibi,
burjuva aydnlanmasn, burjuva demokrasisini ve
sosyalist deneyleri eletirerek amay hedefleyen,
gelecee dnk, yapc ve devrimci bir snf deil.
Tam tersine, btn bu byk akmlarn hatalar

ve sevaplaryla insanla katt deerleri dzlemeye alan, gemie zlem duyan, ykc ve kar devrimci bir snf. Bu nitelikleriyle kresel apta bir yeni aristokrasi.

Yntemin neyse rejimin de o

te gerek seim srecine gerekse seim sonrasna ynelik hazrlklara bu ipini koparm snfn
lkemizdeki uzantlarnn ve temsilcilerinin yntemleri damgasn vuruyor. Hedefe ulamak iin
yapabileceklerinin hibir snr yok. Machiavelliyi
bile utandracak bir Makyavelizm! lkemizde siyasi mcadelenin aralar artk rgt, propaganda,
miting, gsteri, tartma, eletiri vb. deil. Politikann en etkili aralar artk, yalan olduu aka
belli olan bo vaatler, lgn projeler, uydurma anketler, siyasi rakiplere ynelik dzmece davalar,
gzaltlar, tutuklamalar, operasyonlar, komplolar,
kanunsuz dinlemeler, alenen tehdit, antaj, rvet, belden aa vurma, uuan kasetler, yetmezse belki suikastlar, kurunlar, bombalar... Vahi
rejim, bu mafyatik yntemlerle nn amakta,
yolunu demekte ve temelini atmaktadr. Muhalifler bu yntemlerle ekarte edilmekte, siyaset arenas bu yntemlerle yeniden tasarmlanmaktadr.
Bu yntemlerle kurulacak bir rejimin niteliini
tahmin etmek zor olmasa gerek. nmzde yakn
tarihten bir rnek var: 12 Eyll rejimi hangi yntemlerle kurulmutu? 1 Mays 1977 ile 12 Eyll
1980 arasnda yaananlar anmsamak yeter.
Rejimler, kurulu yntemlerini yasallatrrlar.
Yalan, dolan, komplo, tehdit ve antajla gelen bir
rejim, yalan, dolan, komplo, tehdit ve antaj kurumsallatrr. Vahi yntemlerle gelen bir rejim,
vahi bir rejim olacaktr.
Bu sre sadece lkemize zg deil; tm
dnyada benzer biimde yaanyor. Arap dnyasndaki halk hareketlerine ynelik emperyalist mdahaleleri, Libya mdahalesini, Usame bin

Ladinin tesadfen tam da bu srecin ortasnda tasfiye edilmesini, ABD Bakan Obama ve srail Babakan Netanyahunun tarihi demelerini vb. bir kenara
brakalm. Rnesansn kayna talyay, tm dnyaya
k olmu bir devrimi gerekletirmi Fransay bugn
kimlerin ynettiini de bir kenara brakalm. IMF Bakannn tespiti sreciyle lkemizin seim sreci birbirine ne kadar benziyor deil mi?
Her snf kendine zg yntemlerle snf mcadelesi
verir ve kendi iinde rekabet eder. nsanln kltrel
evriminin dna dm kresel burjuvazinin yntemleri de bunlar.

lkemiz emekilerinin henz bu srece arlk koyacak gte ve rgtllkte olmad ortada. Fakat
bylesi atmal srelerde, hele lkenin rejimi tmden sz konusuysa, bu vatann gerek sahipleri olan emekilerin uzun sre rgtsz ve ncsz kalmas dnlemez. yle veya byle oluturulacaktr bu g.
12 Haziran seimlerine de bu adan yaklamak gerekir.

AKPye oy verme, gnlndekine ver!

Son derece kritik bir seime gidiyoruz. Hangi siyasi oluumlarn meclise girecei, kimin iktidar, kimin
muhalefet olaca, kimin ne kadar milletvekili karaBlgede ve lkede atmal bir sre
ca bile aa be yukar belli; bunun neresi kritik
lkemiz (daha dorusu blgemiz) bir dnemete. denebilir. Ama kritik olan 12 Haziran deil, 12 Hazizgrlk iin ayaa kalkan Arap halklarnn hareketi ran sonras. 12 Haziran akam genel erevesiyle belli,
emperyalist odaklarca kendi karlarna gre ynlen- ama 12 Hazirandan sonra balayacak sre son deredirilmeye allyor. Tunus ve Msrda grdmz ce belirsiz, kaotik, atmal ve dolaysyla birok olas
gibi halklar -imdilik- devrimlerine sahip kacak r- seenee gebe. Trkiyenin parlamentosu, Trkiyenin
gtllkten ve ncden yoksunlar. Emperyalist odak- sosyolojisinin ok kk bir blmn yanstyor. Dolar gerek kresel burjuvazinin yerli ortaklarnn ayak laysyla oylar, esas olarak parlamentoyu deil, sosyooyunlaryla, gerek ordunun iktidara el koymasyla, ge- lojiyi dnerek verilmeli. Sadece parlamentoya deil,
rekse direkt silahl mdahale ve igalle (Libya), artk esas olarak sosyolojiye mdahale etme perspektifiyle
kesinlikle eskisi gibi yverilmeli.
ryemeyecek olan blgeyi
ki nokta nemli:
Eiine geldiimiz atmal ve puslu
kendi karlarna gre yeBirincisi, yukarda an(pusulu) srete, esas mcadelenin
niden dzenlemeye uralatmaya altmz vahi
parlamentoda deil arazide olaca
yorlar. Fakat bu henz bir
rejimin Trkiyedeki kobalang. Halklarn yabu srete, halka nderlik edebilecek ba olan AKPnin oy orakn gelecekte daha rgtnnn dmesi, ivmesinin
bir odan yaratlmasna
l, bilinli ve kendileri iaaya dnmesi hayati in bir yant retmeleri
nemde. AKP bir nceki sekatkda bulunmak iin oy ver.
olaslk dahilinde. Msrimde yaklak yzde 47
l Marksist iktisat ve siyaset bilimci Samir Aminin oy alarak iktidar oldu. Bu oy oranndaki ciddi bir dMsr ve bir lde de Tunusu analiz ettii elinizdeki , rnein yzde 40n altna d, AKPnin, yenisayda yaymladmz makalesini dikkatle okumanz den tek bana iktidar olsa bile, pervaszca hareket etmesini engelleyecektir. Bu perspektifin slogan, doal
neriyoruz.
Trkiyede de benzer bir sre iliyor, fakat kendi- olarak, AKPye oy verme! olacaktr.
kincisi ve daha nemlisi, kurulmak istenen vahi
ne zg bir biimde. AKP marifetiyle ve gizli/yar-gizli
rejime
kar dinamik ve etkili bir set yaratmann da haete rgtlenmeleriyle, daha dorusu yeni derin devlet eliyle, yukarda szn ettiimiz tertip ve komplo- yati nemde olmasdr. Kresel burjuvazinin (ve snlar eliinde lkemize bir rejim dayatlyor. Bugne ka- fn lkemizdeki esas ve has temsilcisi AKPnin) oludarki srete yol dendi, imdi sra Trkiyeye biilen turmay hedefledii rejime kkten kar k temsil
bu yeni rejimin oturtulmasna ve kurumsallatrlmas- eden bir odan glendirilmesi, lkenin (imdilik parna gelmi bulunuyor. Kritik dneme derken kast- lamentosuna olmasa bile) sosyolojisine mdahale edemz budur. 12 Haziran seimi sonrasnn ana gndemi bilecek die dokunur bir odan yaratlmas hayatidir.
yeni anayasa ve Krt sorunudur, yani Trkiyenin reji- Bu perspektifin slogan da Gnlndekine oy ver! olami tartlacaktr. Bu tartma panellerde ve televizyon caktr. Parlamentarist deil, sosyolojik oy verme arprogramlarnda uzmanlar eliinde yaplmayacak, biz- sdr bu.
Eiine geldiimiz atmal ve puslu (pusulu) szat arazide gerekleecek. Kozlarn teker teker alaca, yasal/yasad zor yntemlerinin kullanlaca, a- rete, esas mcadelenin parlamentoda deil arazitmal/uzlamal bir sre olacaktr bu. Rejimler byle de olaca bu srete, halka nderlik edebilecek bir
yklr ve byle kurulur zaten. Sz konusu srecin ba- odan yaratlmasna katkda bulunmak iin oy ver.
ladn da gryoruz. Yeni CHP, yeni MHP, yeni TSK, nk seimden hemen sonra yakc bir biimde anyeni Gladyo, yeni Anayasa, yeni rejim her kurumun layacaz ki, emekilerin esas ihtiyac bu odan yaratlmasdr.
yenisi gndemde.

Kapak Dosyas

Doay, insan, bilimi yok sayan

Vahi proje!
stanbulun kuzeyi ormanlar ve su havzalarnn youn olduu yerlerdir, mutlak krmz
izgileri vardr. stanbul, organlar itibaryla Adapazarndan Bursaya kadar btn
blgeleri ve de Marmara Denizini kapsar. stanbulun kalbi ve beyni ehrin ierisinde
ama cierleri, sinirleri, kollar ve bacaklar btn Marmara Denizinin evresindedir.
En vahi toplumlarda bile yaama refleksi byle projelerin nnde engel olur. aka
gibi!..
Prof. Dr. Hseyin Kaptan ile sylei

Sylei: Ali Bardakc

stanbul Metropolitan Planlama ve Kentsel Tasarm

Merkezinin (MP) kurucu ve yrtcs Mimar
Prof. Dr. Hseyin Kaptan ile Kanal stanbul Projesi
ve kente olas etkileri zerine syletik.

Tam bir lgnlk!

Babakann getiimiz haftalarda kamuoyuna

duyurduu Kanal stanbul Projesi ya da nam- dier lgn proje hakkndaki dncenizi renebilir miyiz?
lgn proje, ad stnde tam bir lgnlk. Bunu biz syleseydik epey zlrdk. Bakalar syledii iin biz sadece tekrar ediyor ve lgn olduunu kabul ediyoruz. Ancak, birok insann bu
projeyi konsept olarak sevebileceini de dnmyor deilim. nk stanbuldaki gemilerin baka
bir kanaldan gemesi ve artk boaz kylerini rahatsz etmemesi gibi kulaa ho gelen yanlar var.
Ne var ki, bizim gibi planlama stratejileri zerine
mr tketen insanlarn byle bir projeye olumlu
yaklamas mmkn deil. 2004 ylnda stanbul
Bykehir Belediyesi (BB) Bakan Kadir Topba
Prof. Dr. Hseyin Kaptan sylei srasnda.

buna benzer bir projeyi gndeme getirdiinde de

kar klmt zaten.
Kanal projesi yeni deil yani.
Deil. O dnem bir kanal projesi mevcuttu. Ama kuzeydeki orman alanlarnda 3 milyon nfuslu yerleim yerleri kurarak, onu desteklemek asla gndeme gelmemiti. O zaman
dalarn yksekliini lmtk. 50 kilometrelik mesafede 200 metrelik dalar geilecek, Karadeniz suyunun akntlar saptanacakt. Konunun uzman olan retim grevlisi arkadalarmz
olumsuz gr beyan edince biz de konuyu gndemden kaldrmtk.

stanbul yasal bymyor

Kanal stanbul ile Avrupa ve Anadolu yakalarna
kurulacak iki yeni ehir stanbulu nasl etkiler?
stanbul dediimiz yer 1980 ylnda merkezi ynetim tarafndan planlanm ve bu corafya ancak
5 milyonluk nfus kabul edebilir diye mhrlenmi. Devlet lke apnda stratejiler gelitirmi. Bu
dorultuda blge kalknma merkezleri kurulacak,
5 yllk planlar hazrlanacak denmi. Dier blgelerden stanbula gerekleecek gn nne geilmesi dnlm bylelikle. Erzurum, Kars, Mu,
Idrla Rizeden itibaren Ordu, Giresun ve Samsun
gibi yerlerde kentleme salanabilse, sanayi ve hizmet sektr geliebilseydi eer, buralarda yaayanlar g etmek durumunda kalmayacakt. Maalesef
bu ehirlerin ekonomik anlamda kalknmam olmalarnn strabn kltrel ve corafi hassasiyetleri bulunan stanbul, zmir ve Ankara gibi byk
ehirler ekmektedir. stanbul yasal olarak bymyor. gcnn sektrel dal, sanayi ve konut alanlar byk lde yasad. Yasadl, aflarla yasal izgiye ekemezsiniz. 2981 sayl yasayla
bunu yapmak istediler. Buna gre, hibir donatm
standard gzetmeksizin btn kaak mlkiyet ve

yaplar affedildi. Fakat ayn yap stokunu yzde 100 orannda artrmaktan baka ie yaramad. lke kalknmasn ynlendirme hevesiyle ortaya
konan yanl stratejiler, stanbula
her yl 500 bin kiinin g etmesini engelleyemedi. Ayrca, gerek lgn proje gerekse iki tane yeni ehir, stanbul Metropolitan Planlama
Merkezinde (MP) 2004te balatlan aratrma, analiz, sentez ve stratejiler balamnda da kabul edilemez grnyor.

stanbulun kuzeyi,
kentin krmz izgisidir
MPde yaplan bu almalardan ksaca sz edebilir misiniz? Bir
kanal projesi var ve geri adm atld demitiniz. ki yeni ehir konusunda da bir alma yaplm myd
o dnem?
MPde yrttmz stratejik
planlama almalar 2004 ylnda balad, 2006da ve daha sonra
da 2009da revize edilerek onayland. Burada unlar esas alnd:
stanbulun kuzeyi ormanlar ve su
havzalarnn youn olduu yerlerdir, mutlak krmz izgileri vardr.
Bununla birlikte stanbul, organlar
itibaryla Adapazarndan Bursaya
kadar btn blgeleri ve de Marmara Denizini kapsar. stanbulun
kalbi ve beyni ehrin ierisinde ama cierleri, sinirleri, kollar ve bacaklar btn Marmara Denizinin
evresindedir. ehirdeki enerji ylmasnn hassas bir ekilde ynlendirilmesi de olayn bir btn
halinde ele alnmasn zorunlu klyordu. MPde sre bu ekilde
ynlendirildi, planlar hazrland.
Btn Trkiye gzetilerek Marmara Blgesinde almalar younlatrld. Kadky merkez olarak alnd, dou yakasnda Gebze-Kartal,
batdaysa Silivri-orlu, ehrin kanatlar, yani stanbulu koruyacak
metropolitan alt blgeler olarak seildi. Ancak, ehrin can damar ormanlar ve su havzalarnn bulunduu kuzey kesimleri tartma konusu
bile olmad hi. Ayrca bugn Gebze ve Tuzla blgesinde yaklak 6
bin, Tekirda blgesindeyse 7 bin

hektarlk alan organize veya organize olmayan sanayi olarak onaylanm halde. Bu enerji, bu fabrikalar
stanbuldan desantralize gelimeler, altyap lojistik sistemleri bu alanlara konsantre. stanbulda bulunan artk
demode olmu yasad sanayinin yenilenme sreci bu
alanda gerekleiyor. Byle baktnzda o blgelerstanbul yasal olarak bymyor. gcnn sektrel
de 700 bin dolaynda sanayi dal, sanayi ve konut alanlar byk lde yasad.
iisi alyor. Daha bunun
Bilim insanlarn
hizmet sektr var. Birbirine entegdinlemediler
re olmu karayolu, denizyolu, deKanal stanbul ve ki ehir promiryolu a, limanlar, havaalanlar ve lojistikle destekleniyor. Enerji jelerini ortaya koyanlar, sz konusu
bymeye hazr. nemli olan pat- entegrasyonu salamak adna herlama srecine giren enerjinin iyi hangi bir giriimde bulundu mu? Bilim insanlarnn grleri alnd m?
ynetilmesi.
Bizimle hi tartmadlar. Brastanbul gibi bir ehre yeni projeler hazrlarken dikkat edilmesi gere- kn tartmay, hi dinlemediler. En
vahi toplumlarda bile yaama refken nemli noktalar nelerdir sizce?
Sadece stanbul deil, btn e- leksi byle projelerin nnde engel
hirler bir organizmaya benzer ve olur. stanbulun 8000 yllk geher birinin modelleri vardr. lkin miinde hi kimsenin, hibir uyplanlama metodolojisine bakmak- garln kuzey blgelere yerletii
ta fayda var. Planlama nedir, stan- grlmemi. nk bu blgeler orbul gibi bir ehri planlamak nasl o- man varl ve su havzalaryla ehlur ve dnyada durum nasldr diye rin hayat alanlar olarak kabul edilbaktnz zaman, planlama, yaa- mi. Bugn ortaya konan projeler
ma konu olan her alanda, her sek- samalktr. Ama gemite, stantrde birbiriyle olaanst kapsam- bul Belediyesi, Trkiyede ilk del bir entegrasyondur. Ormanlar, fa bu entegrasyonu salamt. BB
sanayi, ekoloji, ekonomi, kltr, Bakan, hem siyaset hem de bilim
lojistik, tarih ve sosyolojiden ba- dnyasn bir araya gelmeleri iin
layp, kentin siluetine kadar varan davet etmiti. Topraklar, ormanpek ok bilim daln kapsayan b- clar, sucular, vs Birbirimizi ilk
yk bir entegrasyondur. Ben 50 yl- defa grmtk ve ok nemli bir
lk bir planlamacym, ama plan- olayd bu. nk o ana kadar, sislama benim iim olduu kadar tem, hibir zaman bunun nemli
yerbilimcinin, ulamcnn, ekolog- olduunu ortaya koymamt. Sonlarn ve ormanclarn da ii. Bu ne- rasnda sac veya solcu demeden,
denle bir adamn bbreini karnn- her grten insan 4 sene boyunca
dan alp da bana koyamazsnz. alarak bir plan hazrlam ve bu
Eer ehirde modellere uymazsa- plan onay almt. stanbulun kanz, o spastik olur, hasta olur. Oysa deri izilirken siyasi bir tavr alnstanbul her eyiyle zel bir ehir, mamt o zaman. Kurulan bro da
8000 yllk bir gemie sahip. Neti- effaft, 600 bilgisayar birbirine bace itibaryla yalnzca teknik yanl- lyd ve her trl bilgi paylalyorlk yok, usul hatas da var. nk du. Hibir bilgi saklanmyor, proehrin planlamas teknik anlamda jeler tartmaya alyordu. Bakn,
nemlidir elbette ama burada bir- bu plana hkmetmek BBnin yalikte yaayan insanlarn entegrasyo- sal izgisindedir. Tabii, stanbulda
nu da deerlidir.
merkezi ynetimin tasarruflar da

yoktur demek istemiyorum. Kltr

ve Turizm Bakanl, evre ve Orman Bakanl, Bayndrlk ve skan
Bakanl, Sanayi Bakanl veya Ulatrma Bakanl bize sormadan
bamsz proje retebilirler. BB
Meclisi onlar engelleyemez, ancak
mahkeme kararlaryla durdurabilir. Burada nemli olan birlikteliin
salanmasdr. Son sreteyse merkezi ynetimin ketum davranarak
aniden aka yapabildiini grdk.

Artk bu tr projelere deil de kendi deneyimlerime

ve uzman arkadalarmnkine inanmak istiyorum. Biz
plan yaptmzda dnyadan da 50ye yakn niversite konuyu bizimle tartmt, dnyaya ak planlamalar
retmitik. Bunlar yok sayp, birdenbire karak Sana
mjdem var, ben bir lgnlk
yapacam imdi diyemezsiniz. Byle bir ehir kurma
aka gibi!
fikri dnyada yok denilebi- stanbulun kalbi ve beyni ehrin ierisinde ama
cierleri, sinirleri, kollar ve bacaklar btn Marmara
Bunu bir aka olarak m gryor- lir. Demokrasi ve medeniyet- Denizinin evresindedir.
sunuz?
ten sz ediyoruz, hibir yerBana bir aka gibi geldi dorusu, de tarihi bir kentin bana byle bir
imdi ne yapyor saydnz yapinanamadm. Seim jesti gibi algla- olayn gelmesi aklanamaz. Bu ta- lar veya insanlar?
dm. ehir bir canlya benzer, organ- vr bilimle badamaz. 2009da BaBence korktuklar iin geri elarnda bir arza olduunda kilitle- yndrlk ve skan Bakanl bir kildiler. Mstearlar, mar ve skan
nir. Bakyorsunuz, dou yakasnda ura dzenledi, orada yle deni- Bakanlna bal genel mdrler,
hizmet sektr yok, bat yakasnda yordu: Trkiye ortak akln ar- ortak akl bulmak iin alnan kararvar. 1 milyon insan her gn kar- yor. Akademisyenler, STKlerden larn altna imza atmlard oysa. Biz
ya gemek iin urar, geri de d- temsilciler ve siyasiler katlmt bu ise teknisyeniz, bizi bir lde yok
nemez. Toplu tama yetersiz, lo- uraya. Grdm manzaray tak- sayabilirler. Ama bizim emeklerimijistik kyler yok, trlar yollar igal dir etmitim, zira ortak akl lgn- zi pe atmalarndan daha nemlisi,
etmitir bu yzden. Bu sorunlar - ln tam karsndadr. urada ba- meclislerin yok saylmasdr. Nerede
zlmeden Kanal stanbul ve iki ye- kanlarn da katlmyla oy birliiyle o 84 belediye bakan? Bu lkenin
ni ehir ina etmek, insann kafas- kararlar alnyordu. Metropollerin bilim insanlar hi mi hesap kitap
n kesip ayana balamak gibidir.
planlamasnda yerelin ve merkezi bilmiyor, doadan anlamyor, kenstanbullulara dayatlann bilim- ynetimin birliktelii sz konusu di insann tanmyor da, 5 sene usel dayanaklardan yoksun bir siyasi olacakt. smi de belliydi, Blgesel rap rettiimiz projeler pe atlproje olduunu sylemek yanl ol- Stratejik Planlama Brolar. Yerel yor? imdi entelektel camia olarak
maz deil mi?
aktrler, STKler halk temsilen be- kendi iimize kapanm konuuyoKesinlikle byle. Ben MPnin lediye meclis yeleri ve merkez ad- ruz maalesef. Bir de baz STKler var,
kurucu bakan ve yrtcsym. na da insanlar katlacakt.
romantik bir ekilde kar koymaya
alyorlar.
Kanal stanbul ve iki yeni ehir ina etmek, insann kafasn kesip ayana balamak gibidir.
Son olarak eklemek istediiniz bir
ey var m?
stanbula bir kurvaziyer geldii vakit, geminin ba aa eiliyor,
insanlar dnyann en kadim ehrinin siluetini grmek istiyor. nk
dier metropollerin corafi ve tarihi
silueti yok, yalnzca bina silueti var
onlarda. stanbul dnyann gzbebei saylan bir metropol ama onu
korumak yalnzca bilim insanlarna kald ne yazk ki. stanbula kylyor. MP olarak gcmz yettiince engellemek istedik bu kym.
Haydarpaaya 7 tane gkdelen dikilerek bir Manhattan kurulmak isteniyor Sultanahmetin karsna. Her
yeri satmaya alyorlar ama her yer
satlamaz.

www.kitapseferi.com

Haziran ay kampanyalar
CAN YAYINLARININ TM KTAPLARINDA

% 25 NDRM!

BOAZ NVERSTES YAYINLARINDA % 30 NDRM!

N
PTA
A
T

AM K LTL)
D
R
O
L
Y
C
TAL ( ML 36 T

P
A
K
R
ND
0
2
%

LAK
U
K
R
YU

DAN
Y
A
B
L
E
FA BA MNAM
A
T
S
MU
ZUL 14,5 TL

RML

D
N

% 20

TAN

AT U
L
MUR A
7,5 T
K

U
L
Z
M
A
B
R
ND
0
2
%

DAN
N
O
T
E
?
EAGL AKLIYDI
Y
R
L
TER EDEN H
4,5 T
1
N

L
X
MAR NDRM
% 20

Kapak Dosyas

Plan yok; varsa yoksa rant!

Bu proje stanbulun ykm olur

Devletin stanbul iin harcayacak 30 milyar dolar varsa, bu kayna stanbulun iki
nemli sorunu iin, deprem ve ulam alanlarndaki sorunlar zmek iin kullanmas
gerekir. Bunun dnda stanbul iin yaplacak tm yatrmlar, atl olacaktr. stanbul
iin gereklilikler ve yaplacaklar listesi yapsak, 10. srada bile gelmez byle bir
proje. Bu duruma ramen, projenin ilk sraya karlmasnn amacnn farkl olduunu
dnyoruz.
Tayfun Kahraman
stanbul ehir Planclar Odas Bakan

anal stanbul projesiyle ilgili genel bir deerlendirme yapabilir misiniz?

Bu, aslnda stanbulun gerek sorunlarn tamamen glgelemeyi amalayan bir proje. Buradaki amacn ne olduunu tespit etmek gerekiyor.
Ama, stanbula yeni bir kanal amak m yoksa yeni yerleim alanlar oluturmak m? Bir projeyi aklamadan nce ett almalarn yaparsnz, bunlarn eksilerini artlarn ortaya koyarsnz,
bu projenin sonunda fayda-maliyet analizini yapp
sonuca bakarsnz ve bylece projeye karar verirsiniz. Burada ise sadece projeci bir zihniyet gryoruz. Fayda-maliyet analizi hibir ekilde yaplmam. Gzerghna bile karar verilmi, ancak
etd yaplmam. Bu durumda her eyine karar
verilen bir projenin ett almas ne ie yarayacak? Bunu sormak gerekiyor. Babakan bu projeyi alarken, Boazdaki tanker trafiinin ortadan
kalkacan, kent ii ulamda yaanan skntlarn
biteceini ve biyoeitliliin artacan syledi. kincisi ve ncsne ilikin unlar sylenebilir:
Neden stanbulda kent iinde, deniz tatlaryla yaplan ulamn oran yzde 3? Bunu ykseltTayfun Kahraman ile sylei srasnda.

Sylei: zlem zdemir

mek iin bir proje gelitirmektense, neden Boaz
kapatarak baka bir politika gelitiriyorsunuz? Biyoeitlilik konusunda ise, konunun uzmanlar aklad, byle bir giriimin ekosisteme byk bir
yara aaca ortada.
Bu proje, tanker geileri iin tehlikeyi azaltr m? Evet azaltabilir. Ancak oradaki yerleim alanlarn dndnzde, yeni yerleim yerlerini tanker tehlikesiyle kar karya brakrsnz.
Bunun daha aklc ve farkl zmleri bulunabilir. Konunun uzmanlar da Samsun-Ceyhan Boru
Hattnn neden hl yaplamadn soruyor. anakkale Boazn desantralize eden hatlarn yapm da mmkn. Btn bu iin aslnda, stanbulda
yeni bir rant oda yaratmak, yeni yerleim yerleri
amak dncesiyle yapld ortada. Analitik ettlerin ve fayda-maliyet analizinin en sona braklmasnn nedeni de bu. Fayda maliyeti bir anlamda yaplm! Babakan aramba gn aklad projeyi,
pazartesi gn emlaklarn aklamalar vard gazetelerde. Yani emlaklarn armad, ayrntlarn bildii bir ie, biz bu ehrin ehir planclar olarak ardk.

stanbulda ok byk bir rant deeri

yaratlyor
Getiimiz dnemde, stanbulda 3. kprnn
yaplmasyla oluacak senaryoyu ortaya koyacak
bir alma yaptk. Bu almada, ok kaba hesapla,
3. kprnn 350 milyar dolarlk bir deer ortaya
kardn belirledik. Byle bir deerden daha fazlasnn Kanal stanbulda ortaya kaca ak. Bu,
stanbulda ok byk bir rant deeri yaratlmas
demek. Bir koyup on almaktan kimse ekinmeyecei iin 30 milyar dolar bu projeye yatrmaktan
ekinmeyeceklerdir. Yine de projenin uygulanmayacan umuyoruz.
2009da yaplan ve stanbulun doal ve kltrel

10

deerlerini yeteri kadar korumad

iin dava konusu ettiimiz bir plan
almas var. Kadir Topba bu dava
srecinde, stanbulun bir anayasas
olduunu, bu anayasaya uygun olmayan hibir eyin yaplmayacan
syledi. Bu aklamaya ramen Babakan kp nce 3. kpry, sonra
Kanal stanbulu ve en son iki yeni
ehir projesini aklad. AKPnin seim beyannamesinin yzde 90 stanbul zerine kurulu. Bu projelerin hibiri, BB Meclisi tarafndan
konulmu kurallara uygun deil. Bu
projelerde yerel ynetimin hibir
katks yok, bu tamamen merkezden
dikta edilen bir proje ve stanbulun
planlama anlayn yok ediyor.
Milyonlarca dolar harcanan ve
300-400 akademisyenin alt projenin analitik analizlerini pe atyorlar. Bu zamana kadar,
stanbulun geliimi dou-bat ynnde oldu ve bu gelimenin kesinlikle kuzeye doru ynelmemesi,
stanbulun kuzeyinin tamamen yerleime kapatlmas gerektii ynnde BB Meclisinin ald kararlar
var. Bu kararlar da tamamen ortadan kaldryorlar. Babakann sunumundaki grsellerde kanaln hemen
sonunda, Karadeniz olduunu tahmin ettiimiz blgede, yeni bir kent
ortaya kyor. Yani bunun sonucu
stanbul iin byk bir ykm olacaktr. stanbul byle bir projeyi ekonomik anlamda kaldrabilecek bir
kent ancak byle bir proje stanbul
iin gerekli mi sorusunu sormak gerekiyor. Bu proje stanbulda yaadmz mevcut problemleri daha fazla
artrmaktan baka bir ie yaramayacak. Bu projeyle birileri zengin olacak ama kamunun yararna hibir
ey yok.

de, kent merkezinde kalan alt snflar daha kt koullarda yaayacak.

Buras daha fazla knt hale gelecek. Yeni kent merkezleri canlandka eski alanlardan ilgi uzaklaacak.
Deprem karsnda skntl olan bu
yap stoku iinde insanlar yaamaya
mecbur brakacaklar. Glerle yeni
gelenler, stanbulda eski ve khnemi blgelerde yaamak zorunda kalacaklar. nk yeni konut alanlarnda yerlemek iin gereken maddi
imknlar olmayacak.
Babakan, deprem nlemleri iin
bu para harcansa daha iyi olur diyenlere, stanbulun tarihi yarmadas, Beikta ve Taksim gibi alanlarda
yaayan insanlar kuzeye gtreceklerini ve boalan alanlar tekrar deerlendireceklerini syledi.
Bu mmkn deil. Bu ancak otokratik devletlerde olur, baskc
rejimlerde olur. Sonuta kitleleri
byle hareketlendiremezsiniz. Kent
bir yaam alan, kentleri birbirinden
koparp oradan oraya tayamazsnz. nk bu yaayan bir organizma, insanlar byle hareketlendiremezsiniz. Proje gerekleirse tarihi
kent merkezi tamamen knt alan haline gelecek. stanbulda var
olan 1 milyon 250 bin binadan sz
ediyoruz, bu binalarn hepsinin aslnda glendirilmesi ya da yeniden
elden geirilmesi gerekiyor. Yzde 70i kaak yaplm bu binala-

rn. Bu ok byk bir sknt ve bunu bir kanal yaparak zemezsiniz.

Eer devletin stanbul iin harcayacak 30 milyar dolar varsa, bu kayna stanbulun iki nemli sorunu
iin, deprem ve ulam alanlarndaki sorunlar zmek iin kullanmas gerekir. Bunun dnda stanbul
iin yaplacak tm yatrmlar, atl
olacaktr. stanbul iin gereklilikler ve yaplacaklar sralamas yapsak, 10. srada bile gelmez byle bir
proje. Bu duruma ramen, projenin
ilk sraya karlmasnn amacnn
farkl olduunu dnyoruz.
stanbulda kalan son yeil alanlarn da yok olaca konusunda neler sylenebilir?
stanbul Avrupa yakasnn akcierleri olan Istranca ormanlarnn sonu olur bu proje. ok nitelikli ve endemik bir ekosisteme sahip
bir alan Byle bir kanaln almasyla nce ekosistem yok olur, sonra da orman alanlar igal edilir.
Trkiyenin kentleme tarihi, doal
alanlarn igal edilme tarihi demek.
Bugn havza alanlar havza olmaktan kt. stanbulun iki nemli su
havzas, Bykekmece ve Terkos,
proje alanndalar. Bu iki havza tamamen yok olacak, bu da stanbulun
doal kaynaklar asndan kendi
kendine yetemeyen bir kent haline
gelmesine yol aar. Trakyada da su
yok, stanbulun Avrupa yakas iin

Kanal stanbul Projesi ile stanbulun kuzeyindeki blgeler yerleime alacak.

G edenler, eski ve
khnemi blgelerde
yaayacaklar
stanbulun kuzeyi yerleime aldnda yaanacak olas sorunlar nelerdir?
Kuzeydeki yeni yerleim blgesinde lks konutlar yaplacan
dnyorum. Bu durumda st snf kuzey blmne gtrdklerin-

11

Bulgaristan ya da Yunanistandan su
ithal etmek zorunda kalrz. nk
Meleni de kurutmaya baladk biliyorsunuz.

Rehberimiz
bilim olacaksa
Bu projeye kar kan ve
stanbula zarar vereceini syleyen
odalar ve uzmanlar, AKP ve baz ke yazarlar tarafndan eletirildi.
Bu konuda neler sylersiniz?
Bizim bu projeye kar kmamz eletirenlere unu syleyebilirim:
Bizim tek dorumuz bilim. Elimizdeki bilimsel gerekler ve analizler
sonucunda deerlendirme yapyoruz. Kuzey ormanlarnda alacak
bir kanal nedeniyle, oradaki ormanlarn yok olacan tespit etmek iin alim olmaya gerek yok. 1988de
stanbula 2. kpr yapld ve 50 bin

12

hektar arazi kaak yaplat. Bu rnekleri bilen bizler, stanbula byle bir projenin hayrl olacan nasl
syleyebiliriz? Gereki olmak zorundayz. Bu proje stanbulun ykm olur.
Tanker geilerinde de birok sorun yaanacak herhalde
150 metre geniliinde bir kanalda, tek ynde seyreden tankerlerin
geiinin 7-8 saat srecei syleniyor uzmanlar tarafndan. stanbul
Boazna gre daha uzun srede ve
tek ynde geecek tankerler. Bu durumda birok lkenin tankeri kanaldan gemeyi tercih etmeyecektir
zaten. Yani bu projenin neresinden
tutsanz elinizde kalyor. Siz, faydamaliyet analizinde ekonomik rant n plana karrsanz, byle bir
proje ortaya koyarsnz ve bunu savunursunuz. Ama stanbulu yaa-

nabilir bir mekn olarak dnp

gelitirmek isterseniz, bu projenin
bir faydas olmad ortada. Ayrca, Marmara ve Karadeniz birbirini
srekli besliyor ve orada bir denge
var. Projeyle bu dengeyi de alt st
edebilirsiniz.
Bu projenin stanbula verecei
zarar konusunda toplumu bilgilendirmek iin bir alma yapmay dnyor musunuz?
Biz 3. kpr konusunda byle bir
alma yaptk. Kanal stanbul Projesi iin u anda veri topluyoruz ve
uzmanlar belirliyoruz. Bu konu ok
detayl, birok farkl alandan uzmann deerlendirmesine ihtiyacmz var. Geni bir rapor hazrlamaya
balyoruz. Yaz sonunda bu raporu
tamamlayp kamuoyuyla paylamay, halkmz bu konuda bilinlendirmeyi planlyoruz.

Kapak Dosyas

Kanal stanbul = Doa, kltr, tarih ve insan ykm

Piyasaya drlen kent

Kent mekn artk tamamen sermaye tarafndan kontrol edilen, zerinden bolca para
kazanlabilen bir kr arac haline geliyor. Kresel ekonomi ile entegrasyon dedikleri,
kreselleme dedikleri, dnya kenti stanbul olarak hayal ettikleri ey halka ait olan
kresel sermayenin hizmetine amaktr. Kanal stanbul Projesi, stanbulun doasnn,
kltrnn, tarihinin ve insannn ykm demektir.
Bora Bayrak

TMMOB Peyzaj Mimarlar Odasstanbul ube Ynetim Kurulu Yazman yesi

amuoyuna lgn Proje olarak duyurulan Kanal
stanbul Projesi, Marmara Denizi ile Karadenizi
birbirine balamay hedefleyen, yaplan aklamalara gre uzunluu 40 kmyi bulan, derinlii 25 m,
genilii ise 150 m olan, deniz ulamnn salanaca bir kanal projesi. Yine yaplan aklamalara gre, bu proje ile birlikte stanbulda yeni yerleim, ticaret ve finans merkezleri oluturulmas
hedefleniyor. Proje iin dnlen yer, bizimle
paylatklar grsellere baklnca Silivriden balayp, Yalkyden Karadenize balanyor gibi grnyor.
Bu projeyi iki ekilde ele alabiliriz: Birincisi, bu
projeye ihtiyacmz var m, yok mu, stanbulun
zm bekleyen ncelikli sorunlarna yant retir
mi? kincisi ise, bu proje kentin btnne nasl etki eder, zerinden geecei ngrlen yakn evresinde neleri kazanr, neleri kaybederiz? Ancak
her eyden nce unu belirtmek gerekiyor: Kanal
stanbul Projesini, Avrupa 2010 Kltr Bakenti etkinliklerinden, en son aklanan stanbula iki
yeni ehir projelerinden, uzun zamandr devam eden kentsel dnm projelerinden, star mimarlara yaptrlan yeni kentsel tasarm projelerinden bamsz deerlendirmek yanl olur.

zanlabilen bir kr arac haline geliyor. Ezamanl

olarak retimde esnekleme gerekleiyor, kentler kltrn pazarland, hizmet sektrnde ynlarn istihdam edildii, paradan para kazanlan finans sektrnn arln giderek artrd
bir yer haline geliyor.
zellikle son yllarda AKPnin ve CHPnin sylemlerinde, stanbulu finans ve turizm merkezi yapma hedeflerini ska ne karyor olmalar tam da buradan kaynaklanyor. nk onlarn
kresel ekonomi ile entegrasyon dedikleri, kreselleme dedikleri, dnya kenti stanbul olarak
hayal ettikleri ey halka ait olan kresel sermayenin hizmetine amak, halkn stanbulunun altn anahtarn MFye, Dnya Bankasna teslim etmek anlamna geliyor. Zaten onurlu bir paras
olmaya altklar kresel sermaye evreleri de
bu ligde yer almak istiyorsanz bir kentinizi dnya pazarnda yartracaksnz diyor, onlar da uyguluyorlar.

Metalatrlan kent mekn

Btn bu projeler, bir dnmn admlardr. yle ki, kent meknnn meta deerinin yeniden kefedilmesi sermayenin gl olduu lkelerde 1970lerde, bizim gibi sanayilemesini
tamamlayamam lkelerde 1980 sonrasnda gerekleiyor. Sermayenin srekli yeni alanlara yaylarak kendine yeni art deer retim alanlar bulma ihtiyac, ksr dngye girmi fordist retim
ilikilerinde yeni bir soluk ihtiyacn douruyor.
Kltrel deerlerin kamusal olmaktan kp rant
arac haline gelmesi bu dnemlerde hz kazanyor. Kent mekn artk tamamen sermaye tarafndan kontrol edilen, zerinden bolca para ka-

SA

I
L
I
T

13

kalmasn istiyorsak bu projeye

cepheden kar klmaldr.

ehircilik ilkelerine
aykr

ce orman alanlarn etkilemeyecek,

ayn zamanda Avrupa Yakasnn en
nemli ebeke suyu kayna olan
Terkos Glnn beslendii yeralt
sular ve su toplama havzalarn da
olumsuz ynde etkileyecektir.
Kanal stanbulun neden olaca
yaplama, su toplama havzalarnn
geirimsiz yzeyler nedeniyle beslenmesini engelleyecektir. Yamur
sular doal koullarda, rahatlkla
yeraltna szlp, kk miktarlar
yzeysel akla derelere ve denizlere
ularken, kentlemenin olduu yerlerde bu oran tersine dner ve yamur suyumuzun ok byk ksmn
kanalizasyon araclyla denizlere
gndeririz. Terkos Glnn beslendii yeralt-st su kaynaklar bu
yaplamadan dolay Terkosu besleyemeyebilir. Bu durumda stanbulu
byk bir su sknts bekleyecektir.
Zaten ormann olmad yere yamur da daha az yaacaktr.

ehircilik balamnda deerlendirirsek, Kanal stanbul Projesi, planlan ekliyle ehirciKanal stanbul Projesi, tm ehircilik ilkelerine aykr.
lik ilkelerine aykr bir projedir.
Kanal stanbul Projesinin ma- Projenin yapl amacnn neye hizliyetini nereden karacaksnz so- met ettii bir yana, proje hlihazrda
rusuna verilen yant zaten projenin bulunan st lekli planlarda yer alasl hedefinin ne olduunu gsteri- myor. Kadir Topban stanbulun
yor. Gemi geilerinde yllk 14 mil- anayasasn hazrladk diyerek tayar dolar zarardan kurtulmak m ntt stanbul 1/100.000 lekli
bu projenin hedefi? Ya da boazda- evre Dzeni Plannn neredeyse
ki gemi trafiinin yaratt evresel tamamna itirazmz olmasna rariskleri azaltmak m? Bunu iddia e- men, en azndan bir plandr. Kenti
den babakan, ok yaknndan fay planlarken blgeleri birbirinden bahatt geen Akkuyuda nkleer sant- msz, paracl biimde ele alamaral yapmann riskini piknik tpyle yz. Kent bir organizma gibidir ve
kyaslyor.
bir esi dierinden bamsz dnlemez; her metrekaresi birbiri ile
stanbulun kuzey
etkileim iindedir. Anayasa dedikormanlar yok olacak
leri DP zaten ehircilik ilkeleriyle
Tarih mirasmz da
Kanal stanbulun maliyeti, etra- uzaktan yakndan ilgili deildir, daykma urar
fna kurulacak olan yeni ticaret ve ha kts, kanal projesi de bu plana
Ancak tehdit altnda olanlar safinans merkezlerinden elde edile- ilenmemitir. Kanal stanbul Projecek ekonomik girdiyle dengelene- si, kent zerinde yarataca orta ve dece suyumuz ve ormanmz deil.
cekmi. stanbulun mevcut imarl uzun erimli etkileri itibaryla sadece Sadece Silivride toplamda yaklak
alanlarnda yaptklar dnmn, bir kanal olarak deerlendirilemez. 1500 haa yaylm 10 adet kentsel
yasal-ynetsel ereveler yznden nk proje uygulandnda doal ve arkeolojik sit alan bulunmaktasnrlarna ulayorlar, bunun far- bir sonu olarak evresinde kk dr. Bunlarn byk bir ksm iin
kndalar. Yeni odaklar, merkezler merkezleri tetikleyecektir. zinli ve- Koruma Amal Nazm mar Plan
yaratmalar, kentteki sermaye ya- ya kaak yaplamada blgesel sra- da yoktur. Tarihi Anastasius Surlar ilenin byk ksmn kaplamakylmaclnn devam iin byk malar meydana gelecektir.
tadr ve atalcaya kadar uzanr.
nem tayor. AKP de kendine yeTerkos Gl
atalcada da u ana kadar tescilni rant alanlar yaratyor. rnein
susuz kalabilir
lenmi adet arkeolojik sit alaKuzey Marmara Otoyolunun kulBabakan zaman zaman konuyla n, birer adet doal sit, kentsel sit
lanma almasndan 5-10 yl sonra stanbulun kuzeyinin ne hale ilgili yapt aklamalarda kanaln ve karma sit alan bulunmaktadr.
geleceini grmek iin, Fatih Sul- stanbulun su havzalarna
stanbulda bir doa ykm rnei. Ko niversitesine
tan Mehmet Kprsnn ncesi ve ve ormanlarna zarar verme- peke ekilen orman alanlar.
sonrasndaki yaplamaya bakmak yeceini dile getiriyor. Kayeterlidir. Bu tip projeler eninde so- muoyuyla paylatklar hanunda evresinde yaplamay te- liyle bu proje gerekleirse,
tikleyecektir. stanbulun kuzey or- 40 kmlik kanaln yaklak
manlar Kuzey Marmara Otoyolu 30 kmsi stanbulun orman
ve Kanal stanbul Projeleri ile tama- alanlarnn ortasndan geimen yok olma tehlikesiyle kar kar- yor. Zaten az nce de belirtya kalacaktr. Dolaysyla bu proje- tiim gibi, kanal sadece geyi yeri itibaryla deerlendirmek bizi tii aks deil kendi yakn
baka bir tartmaya srkleyebilir, evresinde de yaplamaya
bir anda kendimizi oraya olmasn neden olacandan byk
da buraya olsun derken bulabiliriz. bir alan etkileyecektir pstanbulun bizden sonraki nesillere hesiz. Bu yaplama sade-

14

Bu alanlar toplumumuzun kltr

mirasdr. Bu alanlar bizim belleimizdir. Kanal stanbul Projesinin
tetikleyecei betonlamann belleimizi olumsuz etkileyecei aktr.
Tarihi yarmadadaki surlarn haline
bir bakmak, zaten kaybolmak zere olan Anastasius Surlarnn geriye kalannn akbeti iin ipucu vermektedir.

Yeni gmenler,
yeni isizler
stanbulda u haliyle bile zerinde yaayan insanna yetmemektedir. Trkiye nfusunun neredeyse yzde 20si stanbulda yayor.
Her yl trafie katlan tekerlekli ara says, havaya salnan gazlar,
ucundan krpla krpla bir avu
kalm ormanlar, kentin havasn topran temizlemeye yetiemiyor. Buna ramen ehir sistematik
biimde enine genilemeye devam
ediyor. imdi bu projelerle birlikte
deyde de ilerlemeye balayacak.
Bu projelerle belki de stanbulun

nfusu, mevcut nfusun iki katna

kacak. Bu kadar insann tketimine stanbulun doal kaynaklar yant veremeyecektir. Zaten her be
kiiden birinin isiz olduu koca
kentte isiz ordularna yeni birlikler eklenecektir; paradan para kazanan yeni kentlerde, yeni gmenlere yer olmayacaktr nk... Kentin
en prestijli yerleri, kentin zenginlerine, arkada braktklar plk
ise, kent yoksullarna kalacaktr.
u ana kadar yaptklar kentsel dnm projelerinde halkn yaad srgnler, sonrasnda olacaklara
referans gsterilebilir.

Bizlere den sorumluluk

Oda olarak sreci yakndan takip edeceiz. AKPnin tam seim
srecinde projelerini arka arkaya aklamasnn elbette bir nedeni var.
Seim srecinde projeler gelitirmek, burjuva demokrasisinin gelenei haline geldi artk. Ancak
bu projeler sradan seim vaatleri deil, dolaysyla ciddiye a-

lnmas gerekiyor. Projeler fiziksel olarak plana brndnde,

meslek odalar hl kamu kurumu niteliini tayor olur ve 6235
sayl TMMOB Kanunu deitirilmemi olursa, hukuksal sreleri balatp, bu tip projelerin gereklememesi iin elimizden geleni
yapacaz. Ancak daha da nemlisi, bu lkenin mhendislerinin,
mimarlarnn, peyzaj mimarlarnn,
planclarnn bu dnme izleyici
kalmayp seslerini ykseltmeleridir.
Bizler, bu toplumun bize sunmu
olduu olanaklardan yararlanp
niversitelerden mezun olduk. Bizim diplomalarmz bu lkenin halkna olan borcumuzun senetleridir.
Bu nedenle okumu insanlar halkna kar sorumludur. Meslek rgtleri yeleriyle var olabilir. Bizler bilim ve tekniin dorulamad her
eye kar sesimizi ykseltmeye abalyoruz. Ama bu sesin daha gr
kmas gerekiyor. Bu lkenin mhendislerini, mimarlarn byk bir
sorumluluk bekliyor.

Bilimden Felsefeye Akademik Bir evrenin Serveni

!
I
T
K
I

Bu kitap, bilimsel dnya grn benimsemi disiplinleraras akademik

bir topluluk olan Bilim ve Bilimsel Felsefe evresinin belgeseli
niteliindedir. evrenin kurulu yksn, farkl zaman dilimlerinde
farkl alardan kendini nasl tanmladn ve yaptklarn, etkinliklerini
kapsayan on yllk serveni ayrntl olarak kitapta aktarlmtr.
Kitapta yer bulan, evrenin etkinliklerinde yer alm, alannda saygn
almalar gerekletirmi, aada adlarn bulacanz birok deerli
bilim insannn bilimden felsefeye, evrimden etie, iletiimden eitime,
toplumbilimden siyasete, tarihten edebiyata uzanan sunuu, toplumsal
ve gncel konulara yaklamlar asndan birok ynyle okuyucunun
dikkatini ekecektir diye dnyoruz.
YAZARLAR

Bilim ve Bilimsel Felsefe evresi, Der. Serap ahinolu,

Kumru Arapgirliolu, Hrkan elebi, Yaman rs, Bilim ve Gelecek Kitapl, Mays 2011, 648 s.

Ahmet Acduman
Korkmaz Alemdar
Kumru Arapgirliolu
Berna Arda
Mustafa Artvinli
Zeki Aslan
Erendiz Atas
Levent Aysever
Korkut Boratav
Nket rnek Bken
Ayhan O. avdar
Hrkan elebi
zlen elebi

Battal plak
Kurtulu Diner
Haluk Erdem
clal Ergen
Gngr Gndz
A. Osman Grel
Vehbi Hackadirolu
Meral Kence
Gnsel Koptagel-lal
Mehmet Emin Kk
brahim Orta
Yaman rs
Turgut zakman

Fevziye zberk
Ayhan Sol
Haldun Soygr
Mmtaz Soysal
Friedrich Stadler
Serap ahinolu
Pulat Tacar
Uygar Tazebay
Pelin Telkoparan
Timur Tuncal
Hner Tuncer
Necla Tural
Ali Ulvi Ylmazer

15

Kapak Dosyas

Deniz bilimleri asndan bakarsak

lgn proje neden olmaz?

Dnyada bizim gibi denizlere sahip bir
lke daha yok. Akdenizden balayp
Karadenizde biten bir sefer, yerkrede
olabilecek en zt deniz koullarndan geer.
Marmarann ve Boazlardan akan suyun
son derece zgn bir yaps var. Bu yapy
incelediimizde lgn projenin neden
yaplamayacan anlarz. Diyelim ki her
eye karn ikinci boaz atk. nann lkemiz
denizlerin ekolojisini deitiren, felaket
yaratan bir lke olarak rnek gsterilecek
ve belki de Marmara blgesi susuzluktan ve
kokudan tamamen terk edilecektir.
Prof. Dr. A. Cemal Saydam

ODT Erdemli Deniz Bilimleri Enstits emekli retim yesi

Hacettepe niversitesi evre Mhendislii retim yesi
lgn Proje fikrini duyunca arm, acaba bu
projenin n ett almalarnda hangi bilim adam onay verebilme cesaretini gstermi diye zlmtm. yle ya, hangi devirde yayoruz. Eskisi gibi bilgiye ulamada snr yok ki. te internet,
girin Google Akademike ve yazn Marmara Sea
diye ve grn neler kyor karnza. Belki de en
nemli eser, alma arkadalarm tarafndan yaynlanan Beiktepe ve ark., (1994) eseri. Ben de
o dnemde bu almalarn akademik koordinasBoaz kuzeyden gneye inen her kaptan Marmaraya alnca
kamarasna gidip tm i amarlarn deitiriyordur, terden
srlsklam olmamak elde deildir.

16

Okuyacanz makale, Prof. Dr. A. Cemal

Saydamn Havadan Tozdan adl internet sitesindeki konuyla ilgili almadan derlenmitir.
Yazdaki sylei tadn ve Saydamn esprili slubunu korumaya altk. Arabalklar biz koyduk.
yonundan sorumlu kiiydim. Yani yaynlanan eserin oluabilmesi iin denizde alan ter dken
ekibin parasydm, koordinatrydm. Boazda
senelerce alm iini dn her eyini bilen birisiyim. Hatta sadece suyu deil suyun altn da,
yani zeminden 50-100 metre altn da gayet iyi
bilirim. Halii de bilirim, brakn su tabakasn,
zemini ve zeminin de 60 metre altn.
te bu nedenle konuabiliyorum, bundan sonra anlatacaklarmn arkasnda gsm gere gere
durabiliyorum ve nerilen bu proje neden olmaz,
yaplmamaldr, ama olur da yaplr ise neden insanlk tarihine bir evre felaketinin rnei olarak
geebilir, tm bunlar basit bir dille anlatmaya alacam.
Dnyada bizim gibi denizlere sahip bir lke daha yok. Emin olun ki yok. Akdenizden balayp
Karadenizde biten bir sefer, yerkrede olabilecek
en zt deniz koullarndan geer, bundan daha zt
koullar mevcut deildir.

MARMARA DENZ VE BOAZLARIN YAPISI

lk olarak bakalm Marmara ve
Boazlarn srlarna. Srlar diyorum,
nk belli ki hl anlamayanlar
ok ne olup bittiini. Marmara harika bir su tabakas. lk 25 metresi
Karadeniz suyu, alt Akdeniz suyu.
Zeytinya-su gibi iki ayr younluk
fark olan bir yer. Karmaz etmez,
tek kartrc faktr ara sra sert esen lodos ve stanbul Boazndan
jet halinde kan suyun ilk anda alt
sudan kapt sular. Alt besin deposu ama oksijeni az, nk atmosferdeki oksijen de bu tabakay delip geemiyor. stteki su mevsimlere gre
snyor souyor ama alt tabaka her
zaman 14,5 derecede sabit deimiyor, ama balk yaamn destekleyecek kadar da oksijen iermiyor. Yani
biz eskiden 50 kulata balk tutardk, imdi diye balayan szlerin
hepsi hikye, tam bir avc hikyesi.
Elbet olta bu, brak gitsin, 50 de gider 100 de, ama balk tutabildiin
derinlik son 3000 senedir ayn. imdi bir iki kii hocay yakaladm demitir, hemen bir istisna yeri syleyeyim de onlar da rahatlasn: Erdek
Krfezi - anakkale Boaz aras.
Buras alttan giren youn Akdeniz
sularnn getirdii bol oksijenli sular
ile doygundur, o nedenle 50 metrede de Akdenize zg balk trleri,
karides vs olur, oras istisna.

Eski gller deniz oldu

Marmara Denizinin oinografisini anlatmak ok uzun srer, ncelikle imdiki sistemi anlayalm ki
ona mdahale edersek nelerin nasl
deieceini daha salkl tartabilelim. Karadenize gl diyorum. 12000
sene nce gerekten de bir tatl su
glym bu denizimiz. Bunu dipte yaayan canllarn kabuklarndan
anlyoruz. O dnemin izleri olarak
sadece tatl suda yaayabilen canllarn kabuklar bulunuyor, demek
ki st tabaka tatl suymu diyoruz.
Bunun nedeni ise Karadenize giren sular. Tuna, Dinyeper, Don, bizim nehirler, yamur hepsi tatl su.
Eh bu kadar su girerse tabii ki gl
olur. te bu gl 12000 seneden bu

yana iklim deiiklikleri srelerinde sularn artmas nedeniyle giderek

ykselmi ve stanbul Boaznn kndaki deniz dibindeki ykseklii
de geince, jeolojik gemite pull
apart olay ile meydana gelen stanbul Boazndan akm ve Marmara Glnn stne boalm. O
zamanlar Marmara da glm. O
da hem anakkale hem de stanbul
Boazndan geemeyecek kadar az
seviyedeymi ve bu nedenle kendi
halinde yaar gidermi. Ama dipleri derin olan gller her zaman derin
sulardaki organik bozulma nedeni ile oksijensiz kalmaya mahkmdur.
Neyse, Karadeniz gl ykselip
Marmara Glnn zerinden de
geip daha da ykselerek anakkale Boazn da geip Egeye kadar ulam. Kimi zaman az kimi zaman
ok ykselmi bu seviye; ykselince akm, seviye azalnca da elbette
akamam. Karadenizin Akdenize
kadar ulat dnemlerde bu sefer
de tuzlu olmas nedeniyle youn ve
dolaysyla daha ar olan Akdeniz
suyu da doal olarak tuz dengesini salamak iin alttan bu sistemin
ierisine szmaya balam. nce
Marmarann alt tabakasn ele geirmi. Marmara Gl olmu Marmara
Denizi. Eskiden gl olan bu i denizimiz imdi Akdeniz kadar tuzlu. 25
metreden sonras tamamen Akdeniz
suyu ile dolu.

Sifonu ektiinde akan su

alttan Karadenize gider
stanbul Kanalizasyon Projesinin yapm aamasnda bu suyun
Karadenize kp kmadn ok
tarttk. Biz ne zaman aratrma
yapsak bu su Karadenize kard.
Bir baka niversitenin aratrmaclar ise kmaz derdi. Arada bir kar o kadar, bu suya verilecek her
atk su Marmaraya geri dner derlerdi. Tabi bu da siyasetinin houna giderdi. Oysa biz saptamalarmz
her zaman lmlere dayandryorduk. stanbul Boaznn Karadeniz
knn dibine aknt ler yerletiriyorduk ve uzun sreler lyor-

duk. Boaz bu, alt tarafa alet koyup

nerede diye de suyun zerine dubay koyup geii engelleyemezsiniz.
Bu nedenle aleti elik halatlarla sahildeki askeri blgeye balardk, bilim dnyasnda sadece bize has bir
yntem. Nedeni de basitti. Boaz gibi zel kurallar olan bir baka deniz yoktur da ondan. Normalde
aratrma yapyorsan ekersin tepeye
iki krmz bir beyaz k ve bununla etrafa bana yaklama ben manevradan kstlym dersin ve de kimse sana yaklamaz. Hadi gel de ek
bakalm bunu Boazda. almalar
hep gece yaplrd. Gemi trafii daha sakinken. Sizler genelde uyurken
biz sabaha kadar alrdk. Hedef
belliydi: Tuvaletlerdeki sifonu ekince akp giden suyun Boazn altndan rahata geip Karadeniz diplerine akmas ve Marmara Denizini
kirlenmeden kurtarmas olanakl m? Aratrmalar bunlarla da kalmad. stanbul Boaznn altn drt
kez al bayrak krmzs rengine boyadk. Dnyada yaplm en kapsaml boyama deneyiydi bu. Ve her
biri ngrdmz gibi sonuland.
Nedeni yine basitti, sistemi anlamtk, nasl davranacan kestirebiliyorduk, ama yine de bu deneyleri
yapmak zorundaydk. Yapyorduk
ve beklenen olumlu sonular da alyorduk. te bu nedenlerle Bedrettin
Dalann balatt ve Atom Damal,
Temel Belek gibi isimlerin de sessiz
arka plan mimarlar olduu bu proje saat gibi tkr tkr alr. Bazlarnn Boaz uzaktan seyredip kelam
buyurduklar gibi davranmaz, ama
orada aln teri dken, emek sarf eden hocalarn dedikleri gibi alr
ve alacaktr da. Bilimin gsterdii yoldan gidersen sonu amaz da
ondan.

Karadenizden Boaza
giren kaptann felei aar!
imdi biraz daha ayrntya girelim, sistem nasl alyor nasl davranyor anlayalm ki lgn projeyle
ilgili ahkam kesebilelim.
Bir gerek var ortada: stan-

17

bul Boaznn aknts. Akar durur Karadenizden Akdenize doru.

Poyraz esince hzlanr. Tunaya gelen kar sular Tunadan Karadenize
boalnca ve bu sular Boazn kapsna dayannca Mays-Haziran srecinde daha da hzl akar.
yi de neden akyor byle ki? Akdeniz daha aada da ondan diyecek halimiz yok. Karadeniz, Marmara ve Ege Denizine gre en az 30 cm
yksektir. Yani Marmaradan stanbul Boazna giren bir gemi 30 km
uzunluktaki boaz boyunca en az
30 cm yokuu da trmanmak durumundadr. Bir de Karadenize yaklanca daha da az tuzlu sulara gelinir, suyun kaldrma kapasitesi azalr
ve daha da batar suya. Tm bunlar motorlara ek yk getirir. Ayrca
Boazn virajlar da var, ama ne virajlar. Yukar (kuzeye, Karadenize)
kmak yine de daha iyidir, hi olmazsa aknty kafadan alrsnz ou zaman, virajlar haricinde. Ya
yoku aaya inmek? Of ki ne of! nann Boaz kuzeyden gneye inen
her kaptan Marmaraya alnca kamarasna gidip tm i amarlarn deitiriyordur, terden srlsklam
olmamak elde deildir. Zaten tecrbeli bir kaptan Boaza her iki yandan girmeden dmenini iskele ve
sancak alabanda yapar ve tm hidrolik sistemini test eder. Boazda en
kritik anda sistem hata yapmasn, eer hata yapacaksa Boaza girmeden yapsn diye dnr.
Girelim Boaza Karadenizden
ve inelim aalara. Dmene perva-

ne suyu gitmezse dmen sizi dndrmez, ite bu nedenle 3-4 mil hzla akan akntya
bir de sizin 7-8 mil hznz ilave olur ve toplamda o koca ktleler 10-12 mil hzla
iner yoku aalara. Ve balar virajlar, dn saa dn sola, derken gel en dar yere
yle virajlar var ki daha geminin k birinden kmadan n dierine giren ve de Yem fabrikasn gsteren dier bir uydu resmi.
alttan kaynayan sular. Ne demek kaynayan sular? Boazdan aa- ile kurtulacan bilir, ama ya o koca
ya inerken en dar yere gelince gr- geminin kaptan? Yz binlerce tonmediimiz bilmediimiz boazn en luk ve de 12-13 mil hzla gelen gedar ama en derin yerine gelirsiniz. miyi o kemeketen geirmek inann
Dip bir anda 110 metre olur, akan korkuntur. Freni de yok ki gemilesu srama yapar ve balar su san- rin. Tam yol tornistan dese durmaki kaynamaya. te bu nedenle tec- s iin Yassaday bulmak gerekir.
rbeli kaptan mutlaka klavuz alr, Nedeni de basit: Boazn aknts,
nk onlar suya bakar ve akntnn o korkun hzlar ve de yine bilmeo gemi iin ne yapp yapamayaca- diiniz skdar-Beikta arasndaki
dipteki topuk. Bir derin yer, bir de
n bilir.
Neyse diyelim ki getiniz ora- bu topuk iki hidrolik kontrol noktalar ve geldiniz Beylerbeyi nleri- sdr Boazda ve her eyi, karm,
ne. Ama emin olun ki hibir kap- tuzluluu, su dengelerini ite bunlar
tan kprnn, boazn gzelliini belirler. yle anlar ve blgeler olur
gremez bile. Brakn zevki sefay, ki, herhangi bir geminin o blgeye
gzleri yerinden kar, alr fal ta girmesi imknszlar. Sanki denizde
gibi. Dikkat edin, tm gemilerin d- bir tepe varm gibi davranr ve sizi
dk sesleri oralarda balar. Nedeni mutlaka tepenin bir yanna atar. de basittir, kaptann akl bandan te bunun bilgisi sizde olmaz ise kogitmitir. Bizim gemileri boaz bir ca gemi kayk gibi savrulur. Klavuz
yandan te yana geen dolmu mo- kaptan bunun iin arttr ve maln
torlarn grm ve bu kemeketen cann seven mutlaka alr bu hizmenasl kurtulacan dnmektedir. ti.
Ne demitik, Boaz Karadenizden
Hele bir de Boazda balklar lfer
peinde ise manzara gerekten kor- Marmaraya doru akmakta. yi de
kun olur. Balk ufak bir manevra neden? nk Karadenize giren
tatl sular Karadenizi Akdenize gBu uydu verisini birka saat sonra alsak bambaka bir dalm izleriz; bu kadar dinamik bir
re daha ykseltmekte. Akdeniz, heyerdir Marmara.
le Dou Akdeniz ise bir buharlama
baseni. Su bir yerde ok, bir yerde
az. Ne olacak o zaman, su ok olduu yerden aza doru akacak. Aynen
o karmaz etmez denen Cebelitark Boaznda olduu gibi. Atlantik
Okyanusunun sular da yzeyden
Akdenize girer, alttan da youn Akdeniz sular Atlantik Okyanusuna
boalr. Tpk stanbul Boaznda
olduu gibi. Marmarann altndan
gelen youn Akdeniz kkenli sular
o sizin grmediiniz derinliklerden
kararl bir ekilde Karadenize kadar

18

ekil-1: Yem fabrikasnn alma prensibi.

ular. Ama arada iki kontrol noktas var, yle her gelen geemez. Vergi vermek durumunda diyelim veya
hara diyelim, ama bunlar para ile
deil tanan su ile denmekte! Gelin bunlar biraz da esprili bir dille
anlatalm.

Boazn iki tarafndan

giren sularn
romantik yks
Marmara Denizinden gelip stanbul Boazna alt taraftan giren su
hemen skdar-Beikta ortasndaki tepe nedeniyle st taraftaki suyla
karr ve bir bedel der, su kaybeder. Boaz gei creti tahsil edilir
hemen orada. Buradan gemeyi baaran sular yukarya Karadenize
doru ilerlerken o zavall su Boazii Kprsnn gzelliklerini gremeden geer. Ama aklna takt illa
da bir ekilde grecek kpry. te
bunu da Anadolu ve Rumeli Hisarlar arasndaki 110 metrelik Boazn
en derin yerinde gerekletirir. Burada da sular karr ve alt su yine
nemli bir blmn kaybeder ve
bu sular yzeye kar. Dedik ya akl
kald, Boazii Kprsn seyredecek diye. te yine balar Marmaraya
doru seyrine, ama st su ile kart iin rahattr ve bu sefer kpry grerek yine dner Marmara
Denizine.
Karadenizden gelen sudan da
sz edelim hemen. Boaza Anadolu
ve Rumeli fenerleri arasndan geerek 50-60 metre kalnlkta girer bu
su ktlesi. Karadenizin hrn dalgalarndan kurtulmu, rahatlam,
sakinlemi bir ekilde devam eder
yoluna. Saryer, Paabahe, Kanlca diye seyrederek gelir szle szle Ama Boazn gzelliklerine

tam dalmken bir o yana bir bu

yana savrulmaya balar, virajlara
gelmitir. Kanlcann yourdunu, Emirgann ayn tadaym
diye dnrken bir de bakmtr ki durmak keyif yapmak bir
yana hzlanmtr, nk nndeki kanal daralmtr.
Boaza giren suyun bir ksm da huzursuzdur. Eh yle ya
kopmu bir kere anasnn kucandan ve bir o yana bir bu yana
savrula savrula baka diyarlara g
etmeye balam. Yar yolda bir hzn ker bir ksmna ve geri dnmek ister. yi de kaplmtr bir kere
akntya, geri dn olmayan yola,
ama hasretlik bu ar basar bir yerde ve geri de dner. te bu romantik anlatm destekleyen olay yine
Boazn en derin yerinde gerekleir. Karadenizden gelen tuzluluu
az su bu kontrol noktasnda alt taraftaki youn Akdeniz suyu ile birleir ve st taraftan kapt su ile bu
sefer tuzluluunu biraz azaltr ve
Karadenize doru yol alr. st taraftaki su ise ana kucana dnmeye karar veren suyunu kaybetmi
halde Marmaraya doru yelken aar. Ama gemesi gereken bir baka
kontrol noktas daha vardr. Yukarda sz edilen Beikta-skdar aras
topuk. Buradan geerken de yine alt
taraftan su kapar, kendisi de su kaybeder ve Marmara Denizine doru
jet ak olarak adlandrlan halde kar. Bu ok nemlidir ve Marmara
Denizinde srekli olarak alan bir
yem fabrikasnn nedenidir. Bilmeyene hayda dedirtecek olan bir
fabrika. Basite yle bir ekille anlataym. (ekil-1)

Boazn Marmara
kndaki yem
fabrikas

cak olan ve ierisinde pek ok besin

maddesi bulunduran suyu yzeye tar ve bu su gne ile buluur. Boaz neredeyse senenin her
gn akt -zaman zaman ok daha hzl akt- iin bu yem fabrikas her zaman alr ve Marmara
Denizine bol bol yem sunar. Dakika
ba yem diyorum, bunun da nedeni
var elbette. Yem demek eninde sonunda balk demektir, ite Marmara
Denizinin st suyundaki besin fazlalnn ve dolaysyla balk zenginliinin nedeni de budur.
Yem fabrikas bu lgn proje balamnda ok nemli bir olay, o nedenle bir baka resimle bu fabrikann
etki alann da gstereyim istedim.
Uratmz yer o kadar ufack ve
alt suyun etkisi o denli fazla ki bu
konuya yle ksack deinmek olmaz. te bir uydu resmi. (Resim-1)
Yem fabrikasnn almas ve etkisi Boazdan kta birden beliren
beyaz izle takip ediliyor. Bu kzl tesi bir resim. Yani denizlerdeki scakla duyarl bir resim. Bu gerei bilmezseniz bu resmi (bazlarnn
yapt gibi) bakn stanbulun atk sular nasl Marmaray kirletiyor diye de sunabilirsiniz. in asl
ise bu Marmarann knda alan
yem fabrikasnn grnts ve bu su
da brakn kirlenmeyi Karadenizden
gelip de Marmaraya hayat veren su.
Hikye ile bilim bazen nasl fakl oluyor deil mi?
Resmi biraz daha aklayalm.
Marmarann alt taraf yaz k ayn
scaklkta: 14,50 C derece. st taraf
veya Karadeniz yazn snr kn ise
sour. te bu yem fabrikas sadece

Resim-1: Yem fabrikasnn almas ve etkisi Boazdan

kta birden beliren beyaz izle takip ediliyor.

stanbul Boazndan deyim yerindeyse imek gibi

kan su Marmara Denizinde
derin bir iz brakarak dalr. Aslnda pek de dalmaz ama yaylma srecinde
Marmarann alt tabakasndan su kapar. Bylece baka ekilde yzeye kamaya-

19

alttan su kapar dedik ya, ite resimde de grnen bu. Diyelim ki yaz ve
Karadeniz suyu 23 C derece. Bu su
Marmaraya karken alttan su kapyor yani 23 C ve 14 C derece karyor, su doal olarak geldii scaklktan daha dk bir deere iniyor ve
uydu da bunu yakalyor. imdi de teki uca gelelim. Mevsim k, Karadeniz oldu 7 C derece diyelim. Bu su
Marmaraya karken de alttan 14,50
C su kapyor ve bu sefer de snyor.
O balk dediimiz dostlarmz da
bunun farknda. Bu suyun iine giriyorlar ve hem daha scak hem de
bol besinli suda memnun mesut geiniyorlar.
Jet kna bir rnek daha gstereyim ki sistemin dinamiklerini daha iyi anlayabilelim. Marmarann
zellii hemen yan bandaki anasndan babasndan fark. Derslerimde Marmaray, salkl Akdeniz ve solunum zorluu eken
Karadenizin astml doan ocuu olarak tanmlarm. Doutan
solunum rahatszl var bu denizimizin. Bir de yan bana ehri stanbul kurulmu garibimin, onun ykyle de uramak zorunda.
Resimde grdnz renk tonlar besin dzeyini gsteriyor. Karadeniz besin zengini, Ege de fakiri.
Karadenizi Karadeniz yapan besinlerin rengi bu. Tunann da nemi
bir anda beliriveriyor. Bize gelene
kadar rengi biraz alyor, yani biraz artma uruyor Tunann organik madde asndan zengin suyu.
Bir de Marmaraya bakalm. yi ya
hocam, ne gzel besili bir deniz
denebilir. Ama bu bizim inekler ile anguslar karlatrmak gibi bir
ey. Fena m, eti de st de bol olur. yi olmasna iyi de, bir de deniz altnda kalan, uydularn gremedii ama bizim bildiimiz kritik
dengeler var.
Bu doal yap imdi bir de bu lgn proje ile ba etmek durumunda
kalrsa ne olur sorusunun yantna
hazrlk olarak inceliyoruz sistemi.
Boazn Marmara kndaki yem
fabrikasna ve Marmara iinde zerinde fazla lafa gerek olmayan deiimlere dikkat eksem yeterli. Siste-

20

min ne kadar dinamik olduu uydu

resimlerinden de belli. Bu uydu verisini birka saat sonra alsak bambaka bir dalm izleriz; bu kadar
dinamik bir yer. Ama dengeler byle kurulmu, her ey buna gre ekillenmi.

Gelip giden suyun miktar

ve tuzluluk oranlar
Biraz da gelip giden suyun miktar ve tuzluluk oranlar zerine rakamlarla konualm. Karadenizden
binde 17,86 tuzluluk ile Boaza
603 km3 su girer. Bu su Boaz boyunca alt suya 41 km3 su verir, ama
alt sudan da 91 km3 su kapar; hani
u anasna dnmek isteyen ve Boazii kprsn gremedim geri dnyorum diyen sular bunlar. Miktar asndan denklem yle: 603
km3 (giren su) 41 km3 (alt suya
kayp) + 91 km3 (at sudan ste kan) = 653 km3. Ama alnan verilen
sularn tuzluluk oranlar deiiktir. Sonuta Karadenizden Boaza

binde 17,86 tuzluluk ile giren su,

binde 20,17 tuzlulukla Marmaraya
merhaba der. Yani Boaza giren sudan daha fazlas ama daha tuzlusu
Boazdan kar.
Boazn altndaki ters akntda ise durum yle: Buraya da binde 37,3 orannda tuzlu 353 km3 su
girer. Yoldaki ilk ve ikinci kontrol
noktalarndan geerken st tarafa
91 km3 su kaptrr, ama st taraftan
da 41 km3 su alar. Sonuta Boaza
binde 37,30 tuzlulukla 353 km3 su
girer, ama Karadenize binde 35,54
tuzluluk orannda 303 km3 su kar.

Astml Marmaraya
oksijen gerek
Suyu Marmaraya kadar getirdik
ve braktk. te burada harika bir
olay daha olmakta demitik. Marmara Denizine tuzluluu deierek
giren Karadeniz suyu Marmaraya
knca Marmarann alt tabakasndan su kapyor. Baka trl yzeye kma olasl olmayan alt taba-

Sistemin genel btesini veren ekil. st tabaka Karadeniz kkenli suyu, alt tabaka ise Akdeniz
kkenli suyu gstermektedir. (stte)
Marmaraya oksijen ise sadece ve sadece anakkale Boaznn altndan geip gelen daha
tuzlu ve dolaysyla daha youn olan Akdeniz sular ile tanr. (Altta)

Boazda akntlar: Tam bir ikili ak sistemi. Karadenizden Marmaraya gelite incelen su,
tersini Marmaradan Karadenize giderken de yapmakta. Karmlar en derin yerde ve skdarBeikta arasnda.

kadaki besin tuzlar asndan ok

zengin olan su st tarafa knca gne nn da etkisi ile hemen alg,
deniz yosunu veya denizi yeil yapan canllar oluturuyor. Yani Marmara Denizinin stanbul tarafnda
hem Karadenizden gelen organik
yk, hem kylardan ne yaparsanz
yapn giren atk malzemeler ve de
bu jet k nedeni ile retim fazla oluyor. Mikroskobik olan alg retimi kk balklar iin, onlar da
daha byk balklar iin ve en sonunda da bizler iin besin olurlar;
ama bir de bunlarn yaamlarnn
sonunda lmeleri var. Hem de ok
ksa bir zamanlar var bu dnyada;
sonra ver elini alt su. Bir de paralanma sreci var bu her bir organik
maddenin. te bu srete de oksijene ihtiya var. Bakteriler bu paralanmay yaparken oksijen kullanrlar. yi de Marmaraya gelen oksijen
Marmarann ilk 25 metresini oluturan tabakay bol oksijenler ama
alt tabakaya geemez, yani bariyeri delemez. Aman ne bariyermi demeyin, denizaltlar bile zorlar bu
tabakalama. Biraz kark olan bu
sre, oksijeni, retimin ve dolaysyla kelmenin daha youn olduu Marmarann dousunda ve ortasnda daha fazla tketir.
Marmaraya oksijen ise sadece ve
sadece anakkale Boaznn altndan geip gelen daha tuzlu ve dola-

ysyla daha youn olan Akdeniz sular ile tanr. Yzeyde oksijen her
zaman var, nedeni atmosferik oksijen. Ama dibe inilince 25 metrenin alt bir felaket. Balk yaamn
destekleyecek say 5 diye dnn.
Marmarann altnn tamamnda
bu say 0,5 ila 1,2 arasnda. En kritik blge de stanbula en yakn blge, ama bunun nedeni stanbul deil, tamamen doal olarak alan bu
yem fabrikasnn atklarnn paralanma srecinde oksijen tketmesi. Girdi de 200 km batdan ve denge de byle olumu durumda. Yani
oksijensiz koullar olutu oluacak.
Marmara Denizine giren kanalizasyon sular Boazn alt aracl ile
Karadenize gnderilmeseydi zaten
oktan oksijensiz kalmt.
Marmarada oluan ve zerinde
hassasiyetle durduum bu jet k, alt su kapma ve yem fabrikasnn
almas sadece ve sadece bize has
bir olgu, dnyada baka hibir yerde
yok. Bu jet kn ve retimi yapan
su yoluna devam eder ve Marmara
yzeyinde dalr. yle dmdz akma yok sistemde, menderesler izerek yola devam eder.
imdi yine bteye dnelim.
Marmaraya Boazdan geerken su
kaparak gelen ve binde 20,17 tuzluluk ile senede 653 km3 olarak
kan bu su 200 km uzunluktaki
Marmaray geerken yine su al-

veriinde bulunur ve byk oranda Marmaraya karken oluan bu

jet aknn alt sudan kapt 251
km3 boyuttaki youn sular nedeniyle anakkale Boaznn kapsn aldnda binde 24,92 tuzlulua
ulam olur. Elbette st su da bu
srete 51 km3 su kaybeder ve bylece Marmaraya 653 km3 olarak kan Karadeniz suyu 847 km3 boyuta ular. anakkale Boaznda bir
tek karm noktas vardr. Oras da
Nara Burnudur. Nara Burnunda
muazzam bir karm olur ve
Marmaradan gelen suya alttan gelen 398 km3 eklenir ve dolaysyla
Karadenizden 603 km3 olarak giren
su Ege Denizine 1218 km3 hacim
ve binde 29,29 tuzluluk ile kar.

Akdenizden gelen suyun

nemi
imdi resmin teki tarafna bakalm. Karadenizin nehir girdileri
nedeniyle daha yksek olan ve dolaysyla Boazlar geerek Egeye
ulaan sularn hallettik, ama bir
de tuz dengesini salamak iin
Akdenizden gelen youn sular var,
ona da bakmalyz. Gzden rak olan gnlden rak olamyor; sistemin bu paras da ok nemli. u
kadarn sylemek yeterli olur sanrm: Karadenize giren tm sular
nehir veya yamur suyu, yani tatl su. Peki, Karadeniz neden tuzlu?
Bir tuz kayna bulmalsnz ki tatl
su tuzlansn, ite o da Akdeniz suyu. Demek ki Karadenizin en son
halinin ekillendii 12000 seneden
ve su dinamiklerinin halen srd gibi ekillendii son 3500 seneden bu yana alt su Karadenize kmakta.
nce Egeden dalalm anakkale Boazna ve Egenin binde
38,86 orannda tuzlu ve senelik 918
km3 boyutunda suyu ile dayanalm
anakkaleye. Bu suda besin asndan bir ey yok, ama oksijen ok.
Bu su Nara Burnuna kadar memnun mesut gelir, ama anakkale
geilmez sylemine uygun olarak,
orada yle bir hidrolik karma urar ki sormayn gitsin. Komunun
adalarndan geerek geldii sapta-

21

ODT Kanal.

nan 398 km3 hemen geriye dndrlr, lke snrlarna sokulmaz.

Geri kalan ksm Marmaraya girmeden ortama biraz alsn diye 27
km3 de st sudan alr ve bylece
tuzluluunu da byk oranda koruyarak Marmaraya binde 38,58 tuzluluk ve doygun snrdaki oksijeni
ile boalr. Boalr szn bilinli
kullanyorum, nk gerekten de
anakkale Boaznn altndan gelen bol oksijenli youn su anakkale Boaznn hemen knda yer
alan 800 metre derinlikteki ukura boalr. Bir ksm da nce Erdek
Krfezine girer ve adalarn aralarndan geerek yine ayn ukuru doldurur. Bu boalma ve ukura batma
sreci gelen suyun o gnk younluuna ve scaklna bal olarak
deiir. Kimi zaman rnein -300
metreye kadar batar ve sonra yatay
dalma girer. Bazen de zellikle
sonbahar aylarnda daha sk olmak
kayd ile ok youn su girileri olur ve bu ktle dorudan dibe kadar
batar ve sonradan yatay servenine
devam eder.
Bu sudan uzun uzun sz etmemin nedeni, Marmara iin hayati neme sahip olmas. Marmara
Denizinin alt tabakasnn yani 25
metreden daha derin her yannn
yegane oksijen kayna ite bu su
ktlesidir. Marmara Denizinin alt

22

tabakasnda oksijen girdisi anakkale Boaz tarafndan olmakta, oksijen tketimi ise hani o boazdan
jet halinde kan su ktlesinin alt
sudan kapp ste getirdii bol besinli sularn neden olduu alg patlamas sonrasnda oluan mikroskobik canllarn dibe kmesi ile
Marmara Denizinin orta ve bat kesiminde olmaktadr.
Biraz kark, ama mesele de zaten
bu karmak sistemi anlamakta yatyor. Bir kez daha zetleyeyim. Marmara Denizinde alt tabakada yani 25
metrenin altndaki tabakada oksijen
tketimi orta ve douda, oksijen girdisi ise batda olmakta. te bu denge, daha dorusu dengesizlik nedeniyle alt tarafta oksijen ok skntl
durumda. zellikle stanbul tarafnda 25 metrede oksijen balk yaamn destekleyecek olan seviyeden ok
daha az ve neredeyse oksijensizlik snrna dayanm durumda. Bir baka deile Marmarada 25 metrenin
altnda balk yaamn destekleyecek oksijen yok. Burada hemen birka dalg bana kar kacaktr hocam yanldn diyeceklerdir. Ben
derin yerlerden sz ediyorum, derinliin 50 metre ve daha az olduu yerlerde hikye biraz daha deiik, ama
Marmarann asl ktlesini meydana
getiren derin sularda dikey dalarsanz -25 metre ekonomik balk trlerini destekleyecek seviyeden ok aalardadr ve buralarda balk olmaz.

Marmara ok abuk
etkileniyor

Giren kan suyun km3 olarak

hacmini biliyoruz, o zaman geriye
kalyor basit bir hesaplama. Marmara Denizinin st tabakas yani ilk 25
metreyi oluturan ktle 3 ayda bir
yenilenebiliyor. Yani Karadenizden
gelen su ktlesi Marmara Denizinin
yzey suyunu 3 ayda bir yenileyecek
kadar ok. Alt taraf ise daha hacimli
ama gelen su da o kadar ok. Onun
da deiim sreci 7 yl. Yani her 7
ylda bir bu su ktlesini deitirecek
kapasitede alt su girii olmakta.
te bu kadar dinamik bir yap.
Bu deiimleri Karadeniz veya okyanuslar iin dnrsek 300-500 hatta bin senelerden konumamz gerekir. Yani elimizdeki deniz ok ama
ok dinamik bir yapda. Zaten bu
sayede bizim hoyrata davranlarmzla ba edebiliyordu, yoksa imdiye kadar onu oktan katletme baarsn gstermitik.

Boazdaki ikili ak
sisteminin yaps
Buraya kadar Marmara-Boazlar
sistemini gezdik dolatk ama bu sistemin en nemli taraf olan stanbul
Boazna yakndan bakmadk, imdi biraz da ona bakalm.
Buras bir harika yerdir. Dnyada
ei benzeri yoktur. Elbette kylardan,
yaplardan, iki ktay birletirme edebiyatlarndan sz etmiyorum. O taraf hepimizin bildii grd yn.
Ama ya su tabakalar Yukarda anlattm, ama sadece tuzluluk ve hacim
olarak. imdi bu su ktlesinin Boaz
boyunca nasl aktna bakalm.
ler yukardan seyredilen gibi olmuyor. Karadenizden gelen su
ktlesi Boaza 60 metre kalnlnda bir su ktlesi olarak giriyor. Bo-

Marmara Denizinin hacminden

de sz edelim. Ufack bir yer, topu topu 3378 km3 hacmi var. Bizim grdmz gezdiimiz, balk
avladmz,
kirlettiimiz
Karadenizin en byk tatl su kayna: Tuna (Danube)
ilk 25 metrelik yerin hac- nehri.
mi ise sadece ve sadece
230 km3. Gerisi yani 3148
km3 hacim alt suyu meydana getirmekte. te bu
nedenle Marmara Denizi kritik. Yaplan bir mdahaleye hemen cevap verir,
nk bu kadar suya atlan veya alnan her ey ona
maalesef etki eder.

az boyunca bu kalnlk azalyor ve

Topkap nlerinde 15 metreye kadar inceliyor. Nedeni alt suyun ak ile ilgili. Youn Akdeniz sular
da Marmara Denizinden gelip boazn altna 40-50 metre kalnlkta giriyor. te Yenikap Atksu tesislerinden gelen kirli sular da tam
buradan sisteme veriliyor ama elbette yle tek bir borudan deil. Neyse imdi bu da deil zaten nemli
olan. Alt su da 40-50 metre kalnlkta giriyor ama Boaz knda
o da 10-15 metreye inceliyor. Tam
bir ikili ak sistemi. Karadenizden
Marmaraya gelite incelen su, tersini Marmaradan Karadenize giderken de yapmakta. Karmlar en
derin yerde ve skdar-Beikta arasnda. stteki gneye alttaki kuzeye
akmakta. Boaz knda ise adn
ODT Kanal olarak koyduumuz
kanala girip 2 metre, 1 metre, hatta
santim kalnlklara inip Karadenizin
derinliklerine doru boalyor. Tpk Akdenizden gelen alt suyun
Marmaraya boalmas gibi.

Karadenizin
tatl su kayna
imdi gelelim sistemi srdren
en nemli faktre. Boazlar akar durur deil mi? Bu akn yegne nedeni Karadenize giren tatl sularn fazlaldr. Bu tatl sular, yamur suyu
ve nehir suyudur. Bir de buharlama
var elbette, yaz k ama yazn daha
fazla olan. Yzey alanna gre buharlama hesaplanabiliyor ve yaklak yamur girdisi kadar da buharlama olduunu biliyoruz. Geriye
kalyor nehir suyu girdisi. Tuna tartmasz en nemli su kaynadr.
Karadenize giren tatl suyun yzde
57,5ini Tuna salar. Sonra dier nehirler gelir. rnein, yzde 12,5 ile
Dinyeper, yzde 2,6 ile Dinyester,
yzde 1,7 ile Kzlrmak, yzde 1,6
ile Sakarya, yzde 1,5 ile Yeilrmak
vb Bu suyun miktar sene ierisinde elbette deimekte. Bahar aylarnda eriyen karlarn sular debileri
artryor ve bu da Mays-Haziran aylarnda Boazlardaki akntlar doal
olarak etkiliyor, ama bunlar hep aylk deiimler.

ILGIN PROJE GEREKLERSE NE OLUR?

Sisteme genel olarak byle baktktan sonra gelelim lgn projeye.
Ben de kendime gre bir kanal izdim. Google Earth elimizin altnda,
bir de elektronik fray aldk m ver
elini kanallar dizini.

Kanal tamam da
kanalizasyon ne olacak?
Kara kesimi uzmanlm dnda
olduu iin nereden geecei benim
iin pek fark etmiyor. Elbette karadaki olas etkileri hakknda kiisel
fikirlerim var ama o konuda bir uzmanlm yok. Sizleri de uzmanlk alanm olan deniz bilimleri konusunda bilgilendirmeye alyorum. Ama
bu lgn projenin her iki yanndaki
yzeylerden tatl su depolar olan akiferlere olacak etkisini hesaba katmlar mdr acaba? Onca nfusu
besleyecek olan su havzalarna ister
istemez szacak olan tuzu? Ka yapaym derken gz kartmayalm sakn. Peki, bu yeni ehirlerin hem de
her biri onlarca milyon kapasitede
olan yerleim yerlerinin kanalizasyonu nereye akacak? Kanala verirseniz Marmara bunun altndan kalkamaz, nk kanal 25 metre ve bu
Marmarann st suyu ile karacak.
Felaket aylar ierisinde kapnz alar
ve brakn yenisini eski stanbulun

Marmaras da, atksu sistemi de bir

anda ker. Alt suya da veremezsiniz nk kanalda bu yok. Yaplacak tek ey tm kanalizasyonu yine
kuaklama ile toplamak, ama doa
bu sefer Boazdaki gibi kolay zm
sunmayacak. Boazdaki su 3000 seneden beri Karadenize kendi yaratt kanaldan akmakta. Bu yeni kanaln aznda yle bir sistem yok. n
de Boazn Karadenizle birletii yer
gibi deil. Olduka s. Kanalizasyon atklarn mecburen onlarca kilometre aa, ukura kadar tamak
ve oradan denize vermek durumunda kalacaksnz. Olmaz deil elbette,
bu dediklerimin her biri yaplabilir.
Ama maliyeti milyarlarca dolar daha fazla olur. Umarm bunu da hesaba katmlardr. Ama koca koca ehir
planlamaclarnn Dubaide kanalizasyonu ne yapacaklarn unuttuklarn bilmem biliyor musunuz.
Neyse gelelim kendi uzmanlk alanmza. izmesi kolay, atm kanal resimdeki gibi. Ve bildiim kadaryla neler olabileceini dnmeye
baladm. te muhtemel senaryolar:

Marmara ksa srede

oksijensiz kalr
Bu kanal anca, Boazlardan akarken iki kontrol noktasndan ge-

Ben de kendime gre bir kanal izdim.

23

Bir dnem Karadeniz ve Marmaray kaplayan Mnemiopsis leidyi denen bir denizanas tr.
Yanda ise denizanas ve hamsi miktarlarnn yllara gre karlatrmal grafii.

en ve alt su ile kart iin tuzluluu deien su yerine bu sefer binde

17,86 tuzluluktaki su Marmarann
binde 24,92 tuzluluundaki suyu ile buluacak. Olur o kadar demeyin, sistem buna alk deil. Gelen
su bu sefer binde 17,86 tuzlu suyun
zerinde hareket edecek. Yine muhtemeldir ki ilk onlarca senelerde k Boaz suyunun k gibi jet
halinde olacak ve hem Marmarann,
hem de alt suyun yzeye kmasna
neden olmaya devam edecek. Yani
bir Boaz-Marmara bulumas daha
yaratlacak. Bu k nedeniyle yine
alt su yzeye kacak ve yeni bir retim fabrikas daha almaya balayacak. yi ya ite kanaln faydalar, bak bir yem fabrikas daha, bu da
balklar iin iyi haber diyebilirsiniz.
Evet nce iyi bir haber olacak bu ve
belki balk bile bollaacak; ama bu
ok ksa srecek, nk buras ok
dinamik bir yer. nce yem fabrikas alacak, ama yem fabrikasnn
rnlerini yiyenlerin ve yenmeyen
rnlerin dibe kmesi ve paralanmaya balamas ile oksijen de tkenmeye balayacak. Kanal Boazn
batsnda yer alacak ise bu yem fabrikasnn atklar da Marmarann
orta ve batsnda etkili olmaya balayacak demektir. Dibe ken atklar zaten oksijensizlik limitlerinde
olan seviyeyi biraz daha aaya ekecek. Hadi diyelim anakkaleden
gelen oksijen orta ve batda belki de
hl oksijeni yeterli seviyede tutacaktr, ama burada tkenmeye balayan oksijen Marmarann Boaz knda halen en kritik noktada olan
oksijen seviyesini olduu yerde tutamayacaktr.
zetle bu kanaln yarataca ek
retim Marmarann alt suyundaki oksijeni ksa zamanda tketecek,

24

Boaza yaklaan ve Karadenize gemeye alacak suyu muhtemelen

aylarla ifade edilebilecek kadar ok
ksa bir zaman iinde oksijensiz hale getirecektir.

Ho geldin dayanlmaz
rk yumurta kokusu
Bu durumun oluma ihtimali ok
yksek ve eer gerekleir ise: Anoksik yani oksitleyici deil de indirgeyici bir ortam oluur ise burada ilk artacak olan fosfat olacaktr.
kinci kanal Boazn faaliyetini sonlandrmayaca ve her olay ayn hzla srecei iin alt tabakada oluan
fosfat zengini su yzeye kacak ve
bu sefer birinci yem fabrikas daha
da etkin almaya balayacaktr. Bu
zaten anoksik koullarn olumaya
balad alt tabakada ok etkisi yaratacak ve sistem sratle geri dn olmayan anoksik koullara doru
hzla srklenecektir.
Bu suyun su deiimi zaten kstl olan zmit Krfezine girmesi ile
durum daha da ktleecektir. Ok-

sijensiz suyun dip amuru ile temas

etmesi halen Karadenizde alan
mangan pompasn tetikleyecek ve
oksik anoksik su tabakalamasnn
oluaca 25 metrede fine particulate layer (FPL) olarak adlandrlan
ince mangan oksit paracklar yaylacaktr. Bu mangan pompas ok
harika bir olaydr. Mangan anoksik
koullarda znm veya erimi
haldedir, ama oksik ortamda da hemen ok ufak mangan oksit paracklar oluturur. Bana ne bundan
demeyin, nk bu paracklar 25
metrede yaylmaya balaynca bu sefer gne nn alt tabakaya gemesini tamamen engelleyecek ve bu
sefer de zaten bir iki metreye skan
scaklk tabakalamas ok daha belirgin hale gelecektir.
Marmara alt suyu Halie de girmekte ve ayn olaylar burada da
gereklemektedir. Yani Hali ierisinde de alt tabaka anoksik olacak
ve de FPL ara tabakada n geiini engelleyecektir.
K mevsiminde ara sra da olsa
hani boaz trafiini durdurmaya kadir olan lodos esecek ve bu sefer de
alt su st su ile karmaya balayacaktr. Tanr ne hikmetse bizim burnumuzu baz hayvanlara gre koku
kr yaratm olsa da bir tek hidrojen slfr gazn milyonda bir bile
olsa hissetmemizi salam! Gl kokusu olsa iyi ama bu pek de ho olmayan bir kokudur ve eminim ki ya

Karadenize kys olan dier lkelerin, zellikle Rusyann itiraz edecei kesin. Seimden sonra
kibar bir dille olmaz diyecekler.

bu koku ya da slfr ve merkaptan ile daha da beterleen rk yumurta kokusu Marmaray saracaktr.
Hocam yeter bu kadar demeyin,
ben sadece sistemin bilinen dinamikleri ile olabilecekleri sralyorum. Felaket tellall yapmak gibi
bir niyetim yok.

Akdenizden giren su da
azalacak
imdi gelelim bir baka tarafa.
Marmaraya alan bu kanal ile Karadeniz havuzundan ikinci bir musluk ile Marmaraya su aktmaya baladnz m sisteme giren bu suyun
bir ekilde sistemden kmas gerekecek. Bu ii anakkale Boaz
stlenecek elbette, baka bir k
noktas yok. Bu sefer ister istemez
anakkale Boazndaki su seviyesi
birka santim dahi olsa artacak. Bu
Nara Burnundaki kontrol noktasna
ek yk demek olacak ve sisteme alt
tabakadan giren su ilk dnemde belki de azalacak. Bu suyun nemi tuzlu olmas kadar bol oksijenli olmas
idi. Marmarann altn oksijenlikle
oksijensizlik snrnda bile olsa oksijenli seviyede tutmay srdrebilen
bu suyun debisi azalrsa, ikinci fabrikann yem retmesi ve daha sonra
organik paralanma ile ilave olarak
tketilecek oksijen seviyesi bunlar
olmasa bile darbe yiyecek.

Tunann debisi
artmayacak ki
Buraya kadar anlatlanlar kanaln
25 metre derinlikte olmas halindeki senaryolar. Diyelim ki kanal 30,
40 hatta iki tabakal akma engel olmamak iin maliyetini de belki onla
arpp 50 metre derinlikte yaptklarn dnelim.
O zaman ikinci kanaln da aynen Boaz gibi alacan ancak
Boazdaki iki hidrolik kontrolden
yoksun olacan dnmeliyiz. Byle bir kanal iin boyutunu basit bir
havuz problemine dntrr. Havuzu dolduran nehirlerin debisi deimeden bir ikinci musluk. Aknt
iki tarafl bile olsa Karadenizin daha
az tuzlu suyu azalacak, nehir debisi

deimedii srece bu eksiklik alt aknt ile gelen Akdeniz suyu tarafndan doldurulacak, Karadenizin zaten sregelen tuzlanma sreci daha
da hzlanacak ve ekosistem mutlaka
ama mutlaka bu ani deiime cevap
verecektir.
Hemen akla nasl olacak sorusu
gelecektir ama ben de keke bilebilsek diyeceim. nk ne olacan
hidrolik yk hesaplamalar ile kestirebiliyoruz ama doann ekolojik
olarak nasl cevap vereceini kesinlikle bilemiyoruz.

Gemiteki denizanas
igalini hatrlayalm
Burada hamsi rneini verelim.
Karadenizin hamsisi bir dnem yok
olmann eiine geldi. Biz de o dnemde Karadenizde aratrmadaydk. Her trl alet edevat en son
teknolojik aletler ile yok olan hamsiyi sayma peindeydik. Hi unutmam bir seferde tek bir tane dahi
hamsi yakalayamadan dnmtk.
Gemimizde yaplan milyon dolarlk
tadilat sonunda yakalanan tek balk
aa idi ve o da dalgalar ile geminin
gvertesine gelmiti. Ama yer gk
Mnemiopsis leidyi denen bir denizanas tr ile kapl idi. yle ki denizin yzeyi bunlarla tamamen kaplanm, deniz bile grnmez hale
gelmiti. Makineciler geminin motorlarn soutan su kanalnn bile
tkanmasndan korkar, gzleri hep
motorun s gstergesinde olurdu.
Ekonomik tr aaya, ie yaramayan tr yukarya Bu yeni tr
Karadenize muhtemelen petrol
tankerlerinin bo olarak yol alrken
sarnlarna doldurmak zorunda
olduu su ile tanmt. Baka denizlere zg bu tr Karadenize gelince ve yeni ortam grnce sanki
delirdi. oald, oald Suyun
st kesimlerinde younlaan bu
canl tr, hamsinin de sudan hafif olan yumurtasn yedi. Yedike
daha da oald, daha da yedi, derken tm Karadenizi ve akntlar ile Marmaray kaplad. Balk an denizden ekemez oldu. An su
boaltmas bu jelimsi canl tarafndan engellendi ve balk brakn

av, ancak an kendi elleri ile kesip sudan kurtarabildi. Peki, bilim
ne yapt? Koskoca bir hi, nk
yapacak hibir ey yoktu. Bunlar
oald, oald ve yle bir an geldi ki bir anda hibir yiyecek madde
bulamadlar. Her eyi tkettiler ve
bir anda yok oldular.
te doa ile bilerek veya bilmeyerek oynamann en gzel rnei.
Takn ikinci musluu sonra seyreyleyin bakn neler oluyor. Beklenen
etkiler keke sadece Karadeniz ve
Marmara ile snrl kalabilse. Zamanla nce Ege, daha sonra da Akdeniz bile bu deiime bir tepki verecektir. Nasln kestirmek zor, ama
mutlaka verecektir.

Ruslar izin vermez

Bir ey daha biliyoruz: Bizim
Marmara ve Karadeniz haricinde
Akdenizimiz de var, ama Bulgarn,
Romenin, Ukraynalnn, Rusun,
Grclerin bir tek Karadenizi
var ve de bilesiniz ki ona dokundurtmazlar. Benim bildiimi onlar da biliyor. Biz ou seferi birlikte yaptk, tm resmi birletirdik ve
Karadenizin tmn anladk. Ama
onlar da akll elbette. Seim ncesi
yeniden iktidar olaca byk olaslk olan bir siyasi partiyi asla karlarna almazlar. Almayacaklardr da.
Ama seim sonras, yle tartmaya
falan da girmeden itiraz gelecektir,
zellikle Ruslardan. Tartma falan
da yapmayacaklar ve kibar bir diplomatik dille olmaz diyecekler,
sonra yap yapabilirsen. yi de yakacak m bu bize. Kendi bilim insannn uyarlarn dinleme, bakasndan kibarca olmaz alnca projeyi
ilelebet rafa kaldr.
Diyelim ki her eye karn ikinci
boaz atk. nann bin sene sonra
lkemiz denizlerin ekolojisini deitiren, felaket yaratan bir lke olarak
rnek gsterilecek ve belki de Marmara blgesi susuzluktan ve kokudan tamamen terk edilecektir.
Merak ettiim konu da burada
balyor zaten. Bu iin n etdn
yapan, bunun olur bir proje olduuna karar veren kimler ise hi mi danmadnz bir deniz bilimcisine?

25

Kapak Dosyas

Denizler aras yapay kanallar ve ekosistem

Marmara Denizi ve Karadeniz arasnda yeni bir suyolu ama projesi olarak gndeme
gelen Kanal stanbul, byle bir durumda ekosistemin ne ynde etkilenecei asndan
da ele alnmal. Bir fikir vermesi iin, iki deniz arasnda alm olan dnyadaki iki
yapay kanal, Svey ve Panama Kanallarnn denizel ekosisteme etkilerini zetlemek
istedik.
Dr. Nazl Demirel

armara Denizi ve Karadeniz arasnda yeni bir suyolu ama projesi olarak gndemimize den Kanal
stanbul, ou insan gibi beni de, ilk olarak, byle
bir durumda ekosistemin ne ynde etkileneceine
ilikin dnmeye yneltti. Bu sorunun yant iinse ncelikle dnyada var olan ve iki deniz arasnda
alm yapay kanallar, zelliklerini ve bu kanallarn bulunduklarn blgelerin ekosistemine etkilerini aratrmak gerekliydi. Nitekim bu yaz, iki deniz
arasnda alm olan dnyadaki iki yapay kanal,
Svey ve Panama Kanallar ile denizel ekosisteme
etkileri zerine bir derleme olarak hazrland.
Suyollar ve kanallarn tarihesine yle bir gz
atmak, bir anda ykl bir klliyatla kar karya
brakyor insan. Eski uygarlklar, ncelikle, seyir
yaplabilen nehirlerin kysnda gelimi ve ilerlemitir. Bununla birlikte ilk antsal hidrolojik inaat projeleri de sulama ve tama ile ilgili gelitirilmitir. M 2200 civarnda ilk seyir yaplabilen
kanal; Mezopotamyada Dicle ve Frat nehirlerinin
balantsn salayan attl Hai Kanal kazld. Yine M 6. yzylda, Nil Nehri ve Kzldenizin kuzeyi bir kanalla birletirildi. M 4. yzylda inde
ise, aralarnda 1000 kmlik mesafe bulunan Pekin
ile Hangzhou, Byk Kanal ile birbirine baland.
18. yzylda gerekleen teknolojik yenilikler;
i sulardaki suyolu ann yaygnlamasyla tamaclk faaliyetlerinin ve seferlerin artmasna olanak verdi. Takip eden 19. yzyl ve 20. yzyln ilk
dnemlerinde ise kazma yntemiyle, denizler aras
hatta okyanuslar aras kanallar ald: Akdenizden
Hint-Pasifik Okyanusuna direkt bir rota izen Svey Kanal ve Atlantik Okyanusu ile Dou Pasifik
Okyanusu arasnda bir geit salayan Panama Kanal.
Hemen burada, ekosistem ile ilgili baz aklamalarla kanallarn etkisine ksa bir giri yapalm.
ncelikle biyolojik istila ya da biyolojik yaylm,
trlerin doal ortamlarndan kp, yabanc olduklar baka bir blgede kolonilemesi olarak tanmlanr. Bu yabanc trlere egzotik trler denir.
Egzotik trlerin yeni ortamlarna girii eitli yol-

26

stanbul niversitesi Deniz Bilimleri ve letmecilii Enstits

larla olur. Balca yollar unlardr: 1) Yetitiricilik
amacyla bilinli tanm. 2) Gemi balast sular ile tesadf tanm. 3) Ortamlar arasndaki engellerin kalkmasyla trlerin geiine imkn verilmesi
(Svey Kanalnn almas ile Akdenize gei). 4)
Doal sreler (rnein, Cebelitark Boazndan
Akdenize gei). (1)

Svey Kanal
Svey Kanal, Fransz Diplomat Ferdinand de
Lessepsin giriiminde 10 yllk bir ina almasnn ardndan 1869 ylnda ald. lk aldnda
164 km uzunlukta ve olduka s, 8 m derinlikteydi. Ancak, gnmze gelene kadar eitli derinletirme ve geniletme almalar yapld. 2010 yl itibaryla 193 km uzunluunda 205-220 m genilikte
ve 24 m derinliindedir. Kuzeyde Said Limanndan
balayp Timsah Gl ve Ac Glden de geerek
gneyde Svey Kenti ve Svey Krfezine kadar
uzanr.
Akdeniz ile Kzldenizi birbirine balayan bir
suyolu almas 19. yzylda gereklemi olsa da,
bu konudaki fikirler olduka eskidir. M 19. yzSvey Kanal ve ilevi. Kaynak: www.epochtimestr.com

yln balarnda, Msr Hkmdar

Sesostris, Kzldeniz ve Nil Nehrini
birletirecek bir kanal projesi nermitir. Bu konuyla ilgili Aristoteles,
Meteorologia adl eserinde yle yazar:
Onlarn krallarndan biri (eski
kral Sesostris), tm blge iin seyir
yaplabilmesine olanak verecek olup, onlara ok az yarar salayacak
bir kanal yaptrmay denedi. Fakat
grd ki, deniz karadan yksektir.
Bu yzden nce O, ardndan Darius, kanal yaptrmaktan, deniz nehrin suyuyla karp onu kullanlmaz
hale getirmesin diye vazgetiler.
Kzldenizden Nil Nehrine balanarak Akdenize alma fikrinden vazgeilse de, M 7. yzyl civarnda Firavun Nekao zamannda
Nil, Timsah Gl ve Kzldeniz arasnda bir kanal ama almalar balad. M 3. yzylda II. Ptolemaios zamannda bitirilen bu kanal
MS. 8 yzyln ortalarna kadar kullanld, ancak sonra tamamen brakld. Osmanllar 16-18. yzyllar
arasnda Akdeniz ile Kzldeniz arasnda bir kanal ama fikri stnde durdularsa da ancak 19. yzylda Napolyonun blgeye yapt
seferde kanal plan kesinleti. Kanal tasarsn Napolyonun seferine
katlan bamhendis J. M. Le Pere
hazrlam, tasary Limand de Bellefonds dz bir hat olarak dzeltmi
ve Fransann skenderiye konsolosu Ferdinand de Lesseps son karar
vermitir. Tm bu olaylar srasnda
youn politik oyunlarn dndn, bu kanaln yapmn stlenerek
Sanayi Devriminin grkemini yaayan Avrupa lkelerinin stnlk elde etme yarlarn ve tabii ki zellikle ngilterenin Hindistan yolu
iin duyduu kaygyla kanaln inasn durdurmak iin saysz giriimi
olduunu unutmamak gerek.
Svey Kanal, her iki dnya savanda da stratejik rol oynamtr.
Kanaln kontroln ele geirmek iin 1950li yllardan nce Fransa,
ngiltere, Almanya, Trkiye, Msr
arasnda srekli bir yar gzlenirken; dnya dengelerinin deimesiyle souk sava dneminde SSCB

Svey Kanal ve Akdenizdeki Said Liman. Kaynak: www.followthecontainer.com

ve ABD arasnda gerilimler olmutur. Yine, srail ve Arap savalarnda kanal zerindeki hkimiyet de
nemli rol oynamaktadr. Tm bu
olaylar, Kanaln tarihinde dnemsel olarak uluslararas trafie kapatlmasyla sonulanmtr.
Svey Kanal, sra d bir yapt
olarak birbirinden tamamen farkl 2
byk su ktlesini birletirmesiyle
blgenin doa tarihinde nemli bir
dnm noktas yaratmtr. Svey
Kanal projesine imza atanlar yalnzca Avrupadan Hindistan ve Uzak
Douya kestirme bir ticaret yolu ama niyetindeyken bylesi zoocorafik ve ekolojik deiimlerin meydana
gelebileceini ngrememilerdir.
ndo-Pasifik blgesinin en kuzey ucunu oluturan Kzldeniz ile bat ucundan Atlantik Okyanusuna alan
Akdenizin birbirinden olduka farkl canl topluluklar ve hidrografik
zellikleri vardr. Bu fark ortaya karan temel etken scaklk rejimidir.
Tropikal karakterdeki Kzldenizde
yllk scaklk aral, yani yl iinde kaydedilen en dk ve en yksek deerler, 23,5-28,5 C arasnda
deiirken, dnencealt (subtropik)
Akdenizde yllk scaklk aral
15-30,5 C ile byk farkllklar gstermektedir. Kzldeniz, ndo-Pasifik
(Hint-Pasifik) kkenli, reme ve geliim iin yksek scaklklara adapte
olmu tropikal bir hayvan toplulu-

una (fauna) sahiptir. Bunun yannda lman Atlantik kkenli Akdeniz

hayvan topluluklar iin ideal olan
minimum k scaklklar, Kzldeniz
trleri iin lmcl dzeydedir. (2)
Deniz suyu beslemeli Svey Kanal, Kzldeniz ve ndo-Pasifik canl topluluklarnn Akdenize neredeyse tek ynl geiini salamtr.
Kanaln olduka uzun oluu, sl, scaklk, tuzluluk ve bulanklk
dzeylerinin srekli deimesi gibi tm olumsuz koullara ramen;
1980 ylndan beri, Akdeniz tr listesine 1000in zerinde yeni tr
kaydedildii belirtilmitir. Bu duruma neden olarak, yeni corafik blgelerin kefi, yeni batimetrik zonlarda yaplan almalar, yeni
teknolojilerin kullanlmas (taksonomi alannda yaplan genetik almalar) ve biyolojik istila gsterilmitir. Baz kaynaklar, 500 trn
net olarak Kzldeniz kkenli olduunu belirtmektedir. Canl topluluklarnn Kzldenizden Akdenize
giriine Lessepsiyen G ad verilmitir. Lessepsiyen kelimesi ilk
olarak 1978 ylnda Ferdinand de
Lessepse ithafen kullanlmtr.
Akdenizden Kzldenize g ise
Anti-Lessepsiyen G olarak adlandrlr. Gn byk bir blmnn, Kzldenizden Akdenize doru
olmasnn nedenleri: 1) Kzldenizin
daha yksek tr zenginlii ve eit-

27

Panama Kanal. Kaynak: http://www.telegraph.co.uk

liliine sahip olmas. 2) Zengin Bat ndo-Pasifik balk topluluklarnn

bir paras olan Kzldeniz balk topluluunun birbirinden farkl zellikler gsteren ok eitli ortama (ekolojik nie) uyum salayabilmesi
sayesinde Akdenizin yerli trleriyle
daha iyi rekabet edebilmesi. 3) Hakim rzgr ve akntlarn, zellikle trlere ait yumurta ve larvalarn
gney-kuzey dorultusunda tanmna yardmc olmas olarak sralanmaktadr. (3)
Kzldeniz kkenli yabanc trler, tahmin edilebilecei gibi, Svey
Kanalnn ald Levantin Havzas
olarak bilinen Dou Akdenizde younlar. Buna ramen, her yl pek
ok yeni bilimsel yayn, yabanc trlerin Akdenizdeki yaylmn takip
etmeye olanak vermekte ve balk
trlerinden, eklem bacakllarn yenge, stakoz gruplarna hatta midye,
deniz minaresi, salyangoz gibi yumuakalara kadar pek ok trn;
Tunus, Adriyatik Denizi, Sicilya gibi
Bat Akdeniz blgesinde de gzlemlendii bildirilmektedir.
Dou Akdeniz ya da Levantin
Havzas, Bat Akdenize gre daha
yksek scaklk ve tuzluluk deerleri gsterir. Bu durumun en nemli nedeni; Cebelitark Boaz sayesinde Atlantik Okyanusundan giren
nispeten souk ve tuzluluu dk
sularn bat tarafta kalmas ve etkisinin dou taraf iin olduka az olmasdr. Baz aratrmaclar 70li yl-

28

larda Nil Nehri zerinde ina edilen

Aswan Barajnn devreye sokulmas
ile Dou Akdenize Nil suyu girdisinin kesilerek, tuzluluk deerlerinin
ykseldiini ve ndo-Pasifik kkenli
trlerin Akdenize uyum salamasndaki nemli bir engel olan tuzluluk
farknn etkisinin olduka azalmasna yol atn dnmektedir. te, Bat Akdenizde yabanc trlerin
ok daha az grlmesinin bir nedeni
de scaklk ve tuzluluk rejimindeki
bu farkllktr. Buna ramen, yabanc trlerin yaylmlarn batya doru
geniletebilmeleri bu trlerin farkl koullara ilikin uyum salayabilme dzeyleriyle ilgili bilgi vermekle
birlikte, iklim deiikliinin deniz
suyu scaklklarna etkisini de hesaba katmak gerekir. Yine baz grler, Kzldeniz yaylmc trlerinden
en baarl olanlarn, k dnemi su
scaklklarnn art gsterdii dnemlere rast gelerek bu frsat karmayp sayca artlarnda patlama
yaptklarn savunmaktadr. Gelgelelim u anda Levantin Havzasnda
30-40 m derinlie kadar olan ky
blgelerinin canl topluluklarnn
yaps ve zellikleri tamamen Kzldeniz kkenli yabanc trlerin basknlndadr. yle ki Akdeniz yerel
(endemik) trlerinin oluturduu
populasyonlar yava yava ortamdan
uzaklamaktadr. (2)
Baz yabanc trlerin zararl olduu, ortamda sknt yaratt, bunun yannda baz istilaclarn

ekonomik neme sahip olduunu belirtmek gerek. Yabanc trlerin, Akdeniz havzasna ekolojik olarak olumsuz etkilerini genel olarak
zetledik. Bunun yannda, Levantin Havzas trol balklnda ana
avn yzde 50sini hali hazrda Kzldeniz kkenli karidesler ve balklar oluturmaktadr. Nitekim lkemizde yaplan baz almalar,
Dou Akdenizdeki balk retiminde gzlenen art, yabanc trlerin
blgeye yerlemelerine balamaktadr. Yine birok aratrmac gmen trlerin hedef blgede doldurulamam, kendine has zelikleri
olan ortam (ekolojik nii) deerlendirdikleri iin baarl olduklarn bildirmektedir. (4) Bu durumun
olduka tipik bir rneini ve hem
olumlu hem de olumsuz tarafn,
2002-2006 yllar arasnda Data ve
Gkovada gerekletirdiimiz biyoeitlilik almasnda gzlemleme
frsatmz oldu: Akdenizin ekonomik balk trleri ounlukla etobur
beslenme biimi gsterir. Dolaysyla denizel bitkilerinden deniz algleri (yosun) zerinden beslenen, otobur balk trleri olduka azdr.
Yani bu ekolojik ni ok az deerlendirilmektedir. Egede avcl yaplan ve yerel azla salpa olarak anlan (Sarpa salpa) ekonomik balk
tr otobur beslenme gsterir. alma yaptmz dnemde olduka sk karlatmz Kzldeniz kkenli iki balk trnn de (Siganus
rivulatus ve Siganus luridus) otobur
beslenme gsterdiini gzlemledik.
Bu trlerin beslenme alkanlklarna ynelik almalar her iki trn
de obur olduunu ve ok byk
miktarlarda alg tkettiini belirtmektedir. Olumlu anlamda yabanc
Siganid trleri bir boluu deerlendirmektedir. Ancak, projenin devam
ettii birka sene iinde yerel balklarla yaptmz anket almalar
sonucunda, salpann giderek azaldn, avdan kmadn ve hep yabanc trlerin avlandn fark ettik.
Bunun nedeni, salpann, ayn ekolojik nii paylat bu iki yabanc trle rekabet edemeyip ortam terk etmesidir. Ek olarak, balarda yabanc

balk trlerine tepki duyan balklar, giderek ortamda bolca avlanan

Siganid trlerini sevmeye baladlar
ve bu iki yabanc tr, bugn yerel
balklkta belli bir ekonomik neme sahip. (5, 6)

Panama Kanal
Panama Kanal, 1904-1914 yllar
arasnda ina edilmitir ve Atlantik
Okyanusu ile Pasifik Okyanusunu
birbirine balar. Orta Amerikada
bulunan Kanal, douda Karayip
Denizinden balayp Gatun Glne
uzanarak batda Panama Krfezinde
son bulur. Fransz-Amerikan ortaklndaki Kanaln inas srasnda
ABD tam 352 milyon dolar harcama
yapmtr ki bu mebla, o gne kadar yaplm en yksek harcamadr.
Panama Kanalnn tarihesine bakarsak, 16. yzyl yani keifler ann bana uzanmak gerekir. spanyollar, Orta Amerikaya
ular ulamaz, yerlilerin iki denizi birletiren bir kanaldan sz ettiklerini duymular. Dnemin nemli
kifleri; Colomb, Bastidas, La Cosa ve Vespucci denizle tatl suyun
birletii halilerde aratrma yapmlar ancak sz edilen kanal bulamamlar. Ancak, Rio Chagres
Nehrinin yanndan geen ve Gney Amerikaya ulamalarn salayan bir yol amlar ve 18. yzyla
kadar bu yoldan, Perunun altn ve
gmn tayan katr kervanlar
gei yapm. Pasifik Okyanusunun
kefi ve ilerleyen yzyllarda haritacln gelimesiyle, okyanuslar arasnda kanal almas fikri gndeme
gelince, yabanc gemilerin Peruya
ulamasn kolaylatrmak spanyollarn iine gelmemitir. Bylece 19.
yzyln ortalarnda tandk bir isim
ortaya kncaya kadar kanal fikri rafa kalkmtr. 1875 ylnda, Svey Kanal baarsndan ald esinle okyanuslar aras bir kanal amak
istediini aklayan Ferdinand de
Lesseps ve ekibi, ince eleyip sk dokuyarak aratrmalarn yaptlar ve
Panamada karar kldlar. Uluslararas bir irket olan Okyanus Kanal irketini kurdular ve ABD-Fransa
ibirliinde Panama Kanal iin a-

lmaya baladlar. 10 yl kadar, e- bu blgede yaayan canl toplulukit eit kk irketler kuruldu; bu lar da en kk deiimlere bile uirketler eitli imtiyazlar ve devlet yum salayamamalar ile karakteridesteinden yararlanmak iin kul- zedir. Bu durum Kzldeniz kkenli
lanld. Ancak harcamalarn fazlal yabanc trlerin farkl koullardaki
nedeniyle i brakld, irketler da- Akdenizde yaylma stratejilerinin
tld. 1904 ylnda kanaln inasna tam tersi zellie sahip canl toplubalanana kadar, pek ok el dei- luklarnn Karayip Denizinde butirme, balama giriimleri oldu. En lunduu anlamna gelir. (2)
sonunda ABDnin hamlesiyle yaptDenizcilik faaliyetleri
rlan Kanaln hem idaresi hem de iDenizler aras yapay kanallarn eki tarafnda uzanan 18 kilometrelik
toprak paralar ABDnin ynetimin- kosistem zerinde eitli etkileri olduu ak. Ne yazk ki sadece kade bulunuyor.
Svey Kanalnn aksine Pana- nallar arasndaki etkileimler deil
ma Kanal, bir tatl su koridorudur. ayn zamanda denizcilik faaliyetleGatun Glnn Karayip yamacn- ri ve yk gemilerinin dnya apnda Rio Chagres Nehrine ve Pasifik da dolaarak tamaclk yapmas da
yamacnda ise Rio Grande Nehrine denizel ekosisteme nne geilemez
balanmasna ramen, hayvan top- zararlar verebiliyor. 90larn banda
luluklar evreden yaltk bir yap Karadeniz ekosistemini byk tahriarz eder. Gatun Gl, dk tuzlu- bata uratan yabanc bir medz tlua uyum salayabilen denizel can- rnn (Mnemiopsis leidyi) Atlantik
l topluluklarnn yaylmasn engel- Okyanusunun dou kylarnda yaleyici bir yap sunar. imdiye kadar ayan bir tr olduu ve Karadenize
Atlantik kkenli 7 yenge ve sta- yk gemilerinin balast sular yoluyla
koz tr Kanaln Pasifike ald geldii tespit edilmiti. Karadenizde
yerde; Pasifik kkenli tek bir yen- ilk olarak 1982 Kasmnda Sudak
ge Kanaln Atlantike ald yerde Krfezi, Ukrayna kylarnda butespit edilmitir. Esas nemli nokta lunan bu medz tr 10 yl kadar
bu trlerden hibirinin Kanal ev- sonra Karadeniz hamsi balklresi dnda bir topluluk oluturma- na ar bir darbe vurmu ve tm Karadeniz lkelerine ekonomik olarak
masdr. (2)
Panama Kanalnn her iki tara- ciddi zarar vermitir. (7)
Balast sular yoluyla trlerin tafnda tropikal denizler olmasna ramen Pasifik tarafnda yllk su scak- nmnn yannda gemi bordalarna
lk aral Atlantik tarafna gre ok kendini tespit eden tutunucu orgadaha fazladr. Su scaklk aralnn nizmalar da, yabanc/yaylmc tr tafazla olmasnn nedenleri
Panama Kanal.
yle sralanabilir: 1) Mev- Kaynak: http://earthobservatory.nasa.gov
simsel olarak meydana gelen, dnyann dn ve
sert rzgrlar sonucu kydaki yzey suyunun aa
srklenmesi ve dipte bulunan suyun onun yerini almas, bylece birbirinden
farkl su ktlerinin yer deitirmesi. 2) Aralkl olarak
oluan El Nio etkisi.
Karayip taraf ise fiziksel
artlarda oluan dngsel
dzensizliklerin bile belirli
bir dzen iinde gerekletii, olduka sk koullara
sahip bir blgedir. Nitekim

29

nmna bir dier rnektir. Uzun yllardr, Svey Kanalnda gemilerin

su altnda kalan ksm iin izin verilen ykseklik ve Panama Kanalnda
gemilerin aktarld havuzlarn boyutlar; bu kanallardan geecek gemilerin bykln belirlemektedir.
Akdenizde yabanc trlerin yaylm
zerine alan aratrmaclar, bu durumu eletirerek, kapasitesi byk
ve dalgaya dayankl ancak balast suyu tanklar ve gemi bordalar daha
kk olan bylece dnya apnda
organizmalarn tanmn etkileyecek gemilerin inasn geciktirdiini
ne srmektedir. yle ki Svey Kanal ve Panama Kanal, gemiyle yaplan tama faaliyetlerinin maliyetini
drerek kresellemeyi kolaylatrm ve derin ekonomik, sosyal ve
politik deiimlere yol amtr. Deniz ticaretinin artmas, nakliye yollarnn snrlandrlmas, deitirilmesi
ile deniz tatlarnn byklnn
belirlenmesi dolaysyla, her iki kanal
da gemi tamacl kaynakl biyolojik yaylmda nemli rol oynamtr.
Oysa Svey Kanal Kzldeniz trleri
iin tam bir geit sunarken, Panama
Kanal, hem Gutan Glnn bariyer

zellii hem de Kanalda bulunan gemi havuzlar sayesinde denizel organizmalar iin uygun ortam salamamtr. (2)

Kanal stanbul
Denizler aras yapay kanallarn
eitli ynlerden deniz ekosistemine
etkilerini genie zetledikten sonra, Kanal stanbul projesinin etkileri zerine de bir iki ey sylemek
zorunda hissettim. Marmara Denizi olduka ilgin bir deniz, kck
alanna ramen Trkiye balklnda Akdeniz ve Egeden nde. stanbul Boaz, 50li yllarda Karadenize
g eden palamut, lfer srlerinin aknna urayan, kepeyle Boaz kylarndan balk tutulduu anlatlan, benim yamdaki herkes iin
siyah-beyaz bir nostalji. Bugn, gemi trafii, youn ehirleme dolaysyla kirlilik ve ar avclk nedeniyle Marmara Denizinden Karadenize
balk glerinin nerdeyse hi gereklemedii bir deniz l. Bu nedenle
projeyle, Boazdaki gemi trafiinin
durdurulmas vaadi balk glerinin
zamanla tekrar balamas iin umut
verici gibi gzkse de, balklk ko-

nusundaki uygulamalarn yetersizlii Boazn giriinde hemen avlanan istavrit-hamsi srleri bunun
pek olas olmadn dndryor.
Bunun dnda bu yazda bahsedilen
yabanc trlerin yaylm ve gemi tamacl ilikisi, projenin yllk kapasitesinin Boazdan fazla olmasyla
bir tehdit oluturabilir. Ne yazk ki
projenin denizel ekosistem asndan
tam olarak ne ifade edeceini kestirmek zor. Ancak Terkos Glnn ve
blgedeki ormanlarn tahribatn dndke neye gerek? diye sormadan edemiyorum.
KAYNAKLAR
1) http://www.iasonnet.gr/abstracts/zenetos.html
2) Biological Invasions; Ed. W. Nentwig, Springer, 2007.
3) D. Golani, Distribution of Lessepsian migrant fish
in the Mediterranean. Italian Journal of Zoology, 65
(supplement):95-99, 1998.
4) S. Mavruk ve D. Avar, Lesepsiyen balklarn Akdeniz
ekosistemine etkileri. III. Ulusal Su rnleri renci
Sempozyumu/Mula. 2006.
5) M. dil z; Data-Bozburun zel evre Koruma Blgesi
Lessepsiyen Balk Faunas zerine Bir nceleme, Yksek
Lisans Tezi, stanbul niversitesi, 2005.
6) E. Oku ve ark., Data-Bozburun zel evre Koruma
Blgesinin Denizel ve Kysal Biyolojik eitliliinin Tespiti
Projesi. 2004.
7) Ahmet Kdey, Fall and rise of the Black Sea Ecosystem,
Science, 297, 1482-1484, 2002.

AKIL DEFTER-5 DEOLOJ VE RYA

30

Cumhuriyet B.U.
Gereklik Ryay Tayamayanlar indir Erdoan zmen
deoloji ve D; Hayrdr nallah! zge Yenier Duman
Bir Aydnlanma Ryas Olarak deoloji Oktay Taftal
Akoturum: Rya Grmekten Memnun musunuz?
Rya, Fantazi ve deoloji zgr tcen
Aziz Beyin Kelebek Ryas:
Nesin Vakf Ebru Sorgun / Cemal Dindar
Dne Vurmak Tarhan Grhan
Rya, Yazg, Sahne Antik Tragedyadan Popler Kltre
Yazgnn lm Cemal Dindar
rn Tanm:
SigFreu400 Rya Kontrol Sistemleri Hakan Erdoan
Nereden kt Bu de? Doutan deler Sorununa
Locke ve Descartesin Yaklamlar Baar Baaran
bni Haldunda Ruhsallk ve Rya Anlay Salman nlgedik
Okullar Amaktan Korku Tnelleri Kazmaya
Bir Cemaat Ryasnn k Cemal Dindar
In Hoc Signo Vinces Arzu Akgn
Masaccionun Praksisi Tayfun Er
deoloji Kavram George Lichteim
Kininden Temur Hattat
Yettii Yere Kadar :
deoloji ve Snf Bilinci zerine Erhan Buldanlolu
Kesme ekerim Eli Yazl ve Aln Yazgl Cemil Beyin
Ackl Hikayesi Ali Ayas
Onlar Daima Geri Dnecekler,
ller Sizden Korkmaz! Agah Aydn
Ryalar ve Ryalarn Yorumu zerine
Dler, D Grenin zel Mitolojisidir Erdoan zmen
lmcl Su: Erkeklii Aalamak Ebru Sorgun
Azmzdaki Bulut Tadna Gler Yldz
Akl Defterine Mektup Bar . ensoy
Almanya. Bir K Masal Oya Kasap
Janis Joplin - Cem Karaca Selamlamas

Msr Devriminin zellikleri ve

deiimin gereksinimleri
ABD Msrda ksa sreli bir gei planlayarak,
devrimin baarsn kstekledi ve bu aamada iktidar
hkim tabakann (egemen bloun) elinde kald.
Mslman Kardelerin parlamentoda yer alaca
ve eski dzenin srdrlebilecei bir sistem kuruldu.
Ama srece geni bir ayla bakarsak, modern
tarihimizin ikinci devrim dalgasna girdiimiz
sylenebilir. Bunun kapsaycl ve derinlii uzun
sren ilk devrim dalgasndan daha da gl olabilir. nanyorum ki, uluslararas
koullar ve yerel durumu gerektii gibi kavrayabilen bir hareket, bizi ilerleme
yolunda sonuca gtrecektir.
Samir Amin
eviri: Muhammed Emin zmc

cak aynn sonlarnda Msr toplumunda ba gsteren hareketlerin devrim gereine dayandn dnyorum, fazlas deil. Olanlar toplumu tekrar
eskiye kavuturmak iin balatlan bir ayaklanma
ya da bir patlamayd. Sadece bir protesto gsterisi
olmamakla birlikte tam olarak bir devrim de deildi. yle ki, hareketin Mbareki devirmek gibi ak
bir hedefi yoktu. Hareketin iinde bulunanlarn baz ak ve kapal talepleri ve hedefleri vard. Bu hareketin temel esi bulunuyor, drdncye de
daha sonra deineceim.

Hareketin temel eleri

Birincisi, hareketin temelini politize olmu ve
birbirleri ile srekli irtibat halinde olan saylar milyonlar bulan genler oluturdu. Bu genleri
yeni nesil olarak grebiliriz. Genler, kkleri halk
komitelerine uzanan ve yakn dnemde orta snf
diye nitelendirdiimiz kitleye ait. Ancak bu hareketin gerek anlamnda halk kanad yok. Yani yoksul iilerin ya da iftilerin ocuklar deiller.
Bu genler kendilerini dier gruplarn [partilerin] dnda ve senelerdir yok edilmi olan siyasi
hayat dzeninin iinde yetitirdiler. Bu, tek bana
vgy hak edecek bir durum. Genler homojen
bir toplumun paras deillerdi, ancak ounluunun basit demokratik talepleri aan istekleri vard.
Talepleri sadece effaf seim ve eitli partilerin yasaklanmadan var olmas ile snrl deildi; ayrca ifade zgrl ve toplumsal faaliyetlerde zgrlk
istiyorlard. Bu isteklerin hepsi tam olarak gerekten demokratiktir.

Msrl Marksist iktisat ve siyaset bilimci Samir Aminin mays banda kaleme ald Msr
Devrimini analiz eden makalesini www.ozguruniversite.org adresinden aldk. Baz arabalklar biz koyduk.
Genler modernler ve an getirdii yeniliklere
vkflar. Dnyada neler olup bittiini ve dier lke halklarnn yaam standartlarn biliyorlar. Bundan dolay dini havann da etkiledii gemii taklit
erevesinin dna ktlar. Demokratik taleplerinin gerei olarak da smrgecilie karlar. yle ki,
bu genler Msrn erefini yeniden kazanmak iin yola kan ulusalc genler. Genler kesinlikle
Msrn bamsz bir devlet olmas gerektiine inanyor. Onlara gre Msr zellikle srailin genileme politikasn destekleyen Amerikann siyasetine
tabi olmamal. Onlar bu ekilde vatan topraklarnn
Msr halk gnler boyu Tahrir Meydann doldurdu. Meydan,
devrimin merkezi oldu.

31

ten buna hazrdlar. Abdulnasr

dneminden beri, Mbarek gibi liderlerin iktidar altnda da
uzun sre siyasi hayattan dlanmlard. Bunlarn arasnda
belli lde aydnlar, orta tabakalar ve iiler var. Durumu
tersine eviren ise bunlarn ufak apl da olsa rgtlenmeleri
oldu. Belki kendi hassasiyetim
dolaysyla byle dnyorum
Genler modernler ve an getirdii yeniliklere
vkflar. Demokratik taleplerinin gerei olarak da
ancak sonuta genlerle bu sossmrgecilie karlar.
yalist gruplar arasnda bir gnl
istismarna karlar. Bunu Arap mil- ba vard. Sosyalist olmasalar da bu
liyetiliinin bir gerei olarak ortaya genler smr ve kapitalizm karkoymuyorlar. Aralarnda milliyeti- snda yer aldlar. Dolaysyla, Msr
lik anlayna sahip eitli grlerde Devriminin geleceinin altyapsnn
genler var. Bazen Msrn kar iin ounluu oluturan genler ve ramilliyeti anlaytan vazgeilebiliyor. dikal sol tarafndan belirleneceini
phesiz bu genler Arap devletleri dnyorum.
ile yardmlamadan yanalar. Ancak,
Msr devriminin nc nemAfrika, Asya ve Gney lkeleri iin li ayan ise, literatrdeki haliyle
de ayn eyleri dnyorlar. San- syleyecek olursak, liberal burjuvarm internet yolu ile uluslararas bil- zi denilen tabaka oluturuyor. Ben
gilere ulaabilme ve son 10 ylda La- bu kesimin liberal demokrat gruba
tin Amerikada yaanan olaylar, ok dahil eler olarak isimlendirilmederinlemesine olmamakla birlikte ta- sini daha doru buluyorum. nk
kip edebilme frsatna sahip oldular. Msrda burjuvazi gerici bir tutum
Oradaki deiimi grmezden gel- sergilemekte ve d glere tbi, pameleri ve etkilenmemeleri, Morales, razit bir topluluu simgelemektedir.
Chavez gibi liderlerden habersiz olBurjuvaziyi para, ticaret, hizmet
duklar dnlemez; zira o blgeler ve fabrika sahibi kesim olarak dode smrye kar demokratik talep- ru manas ile kullandmzda Msr
lerin att bir arenadr.
gereinde parazit olan ile olmayate yandan bu genler piyasac n ayrmak olanaksz. Evet halktan
politikalara ve kapitalizme bilin- da fabrika sahibi olan kk bir kitli bir ekilde kar kmyor olabi- le var, her ne kadar bunlara burjulirler ve deiim iin gerekli artla- va desek de bunlar asl burjuvaziye
rn bilincinde olmayabilirler, ancak, dahil edilemez. rnek: inaat sekttoplumsal olarak sola meyilliler. Ni- rndeki kk irketler. Byk irtekim bir tarafta milyoner ve mil- ketlerin basks altndadrlar ve kenyarderlerin varl artarken fakirle- dilerinden gizlice byk irketlere
enlerin de oalmasn ve aradaki destek olunmas istenir. Msrdaki
eitsizlik uurumunu toplumsal ola- burjuvazi ABD gibi kresellemeden
rak gzlemleyebiliyorlar. Bilinli bir ciddi faydalar salamtr. Ancak
toplumsal adalete hasredemesek de devlette alan profesyonel meslek
ak bir ekilde bu tarafa ynelmi sahibi doktor, avukat, mhendis ve
olduklar anlalyor. te bu genler muhasebecilerin durumu farkldr.
25 Ocak 2011de insanlar sokaa Bunlarn zengin, orta halli ve fakir
kmaya davet ederek hareketi ba- olanlar vardr. Bunlara burjuva dilatanlardr. Tunusta haftalar nce yemeyiz. Bu grup siyasi olmaktan
balayan olaylar, genleri cesaretlen- ok ideolojik ve kltrel olarak iki
direrek bask organlarna ve eziyet- ana kola ayrlr. Selefi olarak tabir edebileceimiz Mslmanlar [buralere kar teslim olmamay retti.
Radikal Msr solu genlerin bu da sorun inananlarla inanmayanlar
arsna hemen cevap verdi. Za- ayrmak deil. Msr halknn gene-

32

li ister Mslman ister Kpti olsun inanldr. Dolaysyla sorun imanla,

inanl olmakla ilgili deil.] ki, bunlar zaten siyasetten uzak dururlar.
Bunlar orta kesimin ounluunu oluturur. Devletten ve Krfez lkelerinden de destek alrlar.
Dier orta kesim ise aydnlanm
diyebileceimiz grubu oluturur.
Bunlar ak fikirlidirler ve imknlar
dahilinde demokratik diyebileceimiz abalarn ierisinde bulunurlar. Hicap gibi konulara taklmazlar,
dini taassuplar yoktur. Aydnlanm olmalarndan kast u: Baty
ve Avrupay dlamazlar tam tersine Avrupa lkelerine giderler ve sz
konusu lkelerin smrgeci tabiatn sorun etmeden ve bilinsiz olarak
Bat toplumunu severler. Son yllarda kifaye hareketi gibi demokrasi
ve toplumsal demokrasi yanls eilimler ortaya kmakta.
Her ne kadar fakirlik gibi toplumsal sorunlarla ilgilenmeseler de,
solun en byk destekisi olarak bu
grubu gryorum. Bunlar arasnda
kapitalizm ve serbest piyasa ekonomisini benimsemelerine ramen, siyasi ve iktisadi hayatn deimesi gerektiini vurgulayanlar vardr. srail
ve ABD politikasnn etkisine maruz
kalmann yan sra, unu da syleyebiliriz: nsanlarn srailden nefret ettiini biliyoruz ve bunda phe
yok; ancak bir hakikat olarak sraili
kabul edenler tabi Msrllarn Filistinli olmad gereini da gz nne alyorlar.
te bu saydmz ilk e olaylarn ilk gnnde Kahire, skenderiye, Svey gibi lkenin her yerinde
1-2 milyon insan sokaa dkt. YirMsr Devlet Bakan Hsn Mbarek iktidar
brakmak zorunda kald

Halk geceleri de meydan bo brakmad.

mi drt saatin ardndan 15 milyon

insan protesto gsterileri iin sokaklara kt. Ayaklananlar sadece byk ehirlerdeki halk deildi. lelerde, muhafazakr kasabalar ve hatta
kylerde de halk gsterilere katld.
Zaten bu belirtilen rakam Msr halknn hepsinin gsterilere katldn gsterir. Aralarnda politize olmu
belki de en fazla 2-3 milyon kii vard. Geri kalanlar kesinlikle politika
ile hibir ilgisi olmayan halktr. Zaten Cemal Abdulnasr dneminde
balayan, Mbarek ve ekibinin daha
da ileri gtrd siyasi hayatn yok
edilmesi ve siyaset adna ne varsa yukardan devlet tarafndan ynlendirilmesi politikas bu durumu daha net
aklar. Ayrca Msrda slami akmn
neden kazand sorusuna verilecek
cevap da orada mevcuttur. Zira, halka cami mimberlerinden seslenebiliyorlard. Hutbe veriyorlard, ancak
siyasi ve toplumsal konulardan sz
etmelerine izin verilmiyordu.
Bylece Msr toplumunda gerekleen devrime katks olan 4
gruptan da sz etmi olduk. Tabi
bunlar tm Msr halkn kapsayan
bir temsile ek olarak; genler, radikal sol ve orta snf liberal demokrat
kesim olarak ksma ayrdk.

Deiimin nndeki sre

Hi phesiz, bu byk ayaklanmann gerisinde halkn son dnemde yz yze geldii giderek ktleen yaam koullar var. ilerin

2007deki grevleri, mcadelenin

balangc saylabilir. Nitekim 2007
grev dalgasyla bamsz sendikalar
kurma fikri ortaya kp hayata geirilmiti. Bunun yannda kk ifti hareketlerinin hkmetin tarm
ekonomisini gzden karmasna
ramen byk bir kararllkla haklarn savunmalar nemlidir. Orta kesimde ise kifaye hareketinin ykselmesi rnek gsterilebilir. Genler
arasnda bir benzeri ise 6 Nisan
olarak ortaya kmtr. Yani tm
bunlar bir ekilde yakn bir zamandapatlamann yaanabileceini gsteriyordu ki, olan da bu zaten.
imdi deiimin gerektirdiklerine
geebiliriz. Ocak-ubat 2011de balayan hareketin halkn arasnda byyerek gelimesi, kk salmas ve
ilerleyebilmesi iin zamana ihtiya
var. Uzunca bir gei srecine ihtiya var. Devrimin hkmeti devirerek dzeni ve anayasay deitirme
talebi bir gerek olsa da, bunlar henz fiili olarak gereklemi deil.
Dzeni deitirme talebi ve eilimi bir olgu olmakla birlikte bundan
fazlas yok. Anayasann feshedilmesiyle de yrrlkteki yasal mevzuat
ve kanunlar fiili olarak ortadan kaldrlm deil. Bu da demokrasiye
ancak uzun bir gei dnemi sonunda ulalabilecei anlamna geliyor.
Bir sreten sz ederken ve demokrasi deiimin gereksinimlerinin banda gelir derken, gerek
anlamdaki demokrasiden sz ediyo-

rum elbette. Zira gerek bir demokrasi her trl partilemenin ve rgtlenmenin yolunu aar ve o alan
zgrletirir. Byle bir demokrasiye gei sreci de 2 yl ya da daha
fazlasn gerektirir. Byle bir zaman
dilimi, medeni, laik, demokratik
bir siyaset kltrnn oluabilmesi iin gereklidir. Burada demokrasi
kltr diyorum, sosyalizm kltr demiyorum. nk bu laik siyasi kltr, ayn zamanda demokratik
burjuva rgtlenmelerini, sosyalizm
taleplerini ve toplumsal istekleri de
iine alr ki, ancak bylesi bir ortamda yaplacak seimlerin halk iin bir
anlam olabilir Bylece toplumun
ounluu politik alana dahil olabilir. Bu srete yeni ynetimin alaca ekle dair tartmalar, politika
alannda liderlikler aras siyasi ekimeler politik mcadelenin muhtevasn deitirecektir. Ayn ekilde
yeni dnemde ordunun da deiim
srecine tbi olmas, eski ynetimde grev alm st dzey unsurlarn
srece dahil olmamas, srecin dnda braklmas gerekir. Bu ahslarn ynetime dahil olmalar durumunda,imdi olduu gibi zgrlk
kart karar ve uygulamalar dayatlmaya devam edecektir. Nitekim partilerle ilgili kardklar yeni yasalar,
eski ynetiminkilerin bir kopyas ki,
iilerin greve gitmelerinin nedeni
de odur. Bu yzden bu tr kararlara
Cemal Abdulnasrn ynetim anlay,
liberal burjuvazi ve komnizmi yok ederek
ynetebilecei slami bir sosyalizmin mmkn
olduu dncesiydi.

33

imza atan bir hkmetin geici hkmet olarak grlmemesi gerektiini kavramalyz.
Ve bizden nce bu ie soyunmu
Tunuslulardan tedrici de olsa deiimin fiili olarak gerekletirilmesi gerektiini renmeliyiz. yle ki,
geici hkmetin sokaa dklen halk hareketlerini temsil edenler tarafndan kurulmas gerekir
Bu durum Tunus ve Msrn artlarnn birbirinden farkl olmasyla aklanabilir. Zira siyasetten uzak olan Tunus ordusu hem kk ve
zayf, hem de kendi lkesinde bir arl yok. zetle, Msr ordusu gibi nemli bir role sahip deil. Bir de
Tunusta birbiriyle mcadele eden
iki g sz konusu. Bunlardan biri
eski ynetim ve hkmet partisi ile
balantl olan parazit diyebileceimiz burjuva snf, dieri de devrimci g olan orta snf ve halk tabakas. Velhasl, Msrda olduu gibi
ordu nc bir g oda deil
Ayrca, Tunus hkmeti (ynetimi) Msr hkmetinden ok daha iyidir. imdiki Tunus hkmeti
hibir partinin ya da sendikann kurulmasna karmyor, insanlara seme zgrl tanyor. Yani orada
Msrda olmayan bir demokrasi sz
konusu. Sonu olarak solun gerek
talebi halk hareketi ve demokrasi
yanls orta kesimle koalisyon kurmak. Tabi ayn ekilde ii sendikalar ile de.

Gerici bloun ittifak

Kar devriminin stratejisi ya da
gerici ittifak blou iki ya da e ayrlr. Birincisi, burjuvazide somutlam hkim tabakadr. Dzen ne
kendilerinin ne de Mbarekin dzeniydi. Bunlarn birou yolsuzluklardan beslenerek zenginletiler. Msr burjuvazisine dahil zengin
iftiler de bunlara dahildir. Bu noktaya iyi dikkat edilmesi gerek, zira
genel olarak iftilerden sz ediyorum. Kylerde yaayan iftiler farkl tabakalara ait. Msr kylerindeki
iftilerin yzde 40 hibir eye sahip deillerdir. Yzde otuzu ise kk iftilerdir ve dier yzde 30luk
ksm ise zengin iftiler oluturur.

34

Tabi bu paral iftilerin zengin

burjuvalar gibi milyonlara sahip olmas gerekmez. Msr toplumuna
gre grece zengin, dolaysyla da
gericidirler. Ayrca devlet yetkilileri
ve kyn ileri gelenleri ile aralariyidir. Mhendis, doktor ve baz din
adamlar ile de iyi anlarlar. Zengin
iftiler Siyasal slamn kydeki en
gl esini olutururlar. Nasrn
tarm alannda yapt dzenlemeler Msr ky toplumundaki dengeleri ciddi lde deitirmiti. Ve
bu dzenlemelerden en ok faydalananlar zengin iftiler oldu. Zengin
ve kk iftilere eitli destekler
verildi. Tabi bu durum doal olarak
gl iftilerin zayflar zerindeki
basksn artrd. Nasr dneminde
kk iftileri koruyucu baz nlemler alnd. Ancak Mbarek dnemine gelindiinde tarm ile ilgili
yaplan planlamalar iptal edildi. Bu
durum zengin iftilere zayf olanlarn srtndan daha da zenginleebilecekleri frsatlar yaratt.
Etki tepki sonucu olarak kk
iftiler, gerici hkim cepheye mensup zengin iftilere yani devrim
kart bu gerici unsurlara kar tavr aldlar. ounluu oluturan fakir kyllere gelince, bunlar tarm
reformundan ve yaplan dzenlemelerden faydalanmak bir yana, tamamen dlandlar. Ancak da alm
dneminde durumlar deiti. Krfeze, Libya ve Iraka g eden M-

srllarn byk blmn bu yoksul iftiler oluturuyor. Bunlardan

bazlar geri dndler, ancak reten
ifti snfndan farkl olarak, ireti iler yaparak geimlerini salamaya alan kyllere dntler. Kanmca en nemli, en can alc sorun,
zengin iftiler ile siyasi slam arasndaki ilikidir. Zira eskiden olduu gibi zengin iftiler, muhafazakr
ve donuk Selefi slamn en gl
dayanaklar oldular.

Mslman Kardeler ve
slami akmlar
Mslman Kardeler cemaatinin
demokratik bir yapya sahip olabilecei phelidir. Sistemleri mride itaate dayaldr, demokrasi ve tartma kltrnden yoksundurlar.
Sadece mride deil de cemaatin
dier liderlerine bakacak olursak,
hepsinin ok zengin kiiler olduunu grrz. Tannm kiilerin
de aralarnda bulunduu bu insanlar, Krfez lkelerinden ciddi maddi destek alr. Liderler demokrasiye kar, siyasi ve toplumsal olarak
gerici olduklarnn bilincindedirler. 1973 Harbinden sonra Krfez
paralar ile glenen Vahhabileri
Msra sokanlar da onlardr. Mslman Kardeler, bir Vahhabi olan
Muhammet Reid Rzann dncelerinden ilham ald. Krfez lkeleri Msrdaki Vahhabi oluumunu
desteklemeden ok nce bu adam

Mslman Kardeler tarih boyu ynetimin bir paras oldular. Bugn Washingtona lmlyz
izlenimi vererek, izmi olduklar yol haritasna demokrasi belgesi almaktalar.

ABDnin baarsdr ki, ordunun adn kt bir ekilde duyurmadan devrimin nderliini onlara sundu.

Vahhabilii lkeye tantmt. Bu

erevede ngiltere eliliinin arivinde bulunan belgelere gre, 1927
ylndabizzat elilik, Mslman
Kardelere halk komitelerinin siyasetten uzak tutulmas karlnda
destek karar almt.
Birinci Dnya Savann ardndan, 40l yllara kadar ilerleme ve
gelimeyi burjuvalar ile aydnlanm
orta kesim yrtmtr. yle ki,
burjuva dediimiz bu kesim mezhepsel ve dinsel tartmalarn zerine karak bir eyler yapmaya alt. O dnemde Hristiyanlar gibi
taassuba girerek karar vermediler.
Siyaset alannda vatan iin alan
Hristiyanlarn n plana ktn da
grdk.
Msr siyaset kltrnn ikinci unsuru da zellikle kinci Dnya Sava sonras gelien komnizm
olmutur. nc esi ise byk
toprak sahibi gericilerdir.
Mslman Kardeler Msrda
20lerden beri daima devrim kart bir rol stlendiler. Diktatr Sdk
Paay desteklediler. kinci Dnya
Savann ardndan ngilizlere kar
Alman faizmine meylettiler. 21 ubat 1946da ii hareketinin taleplerini dillendirdii gsterilerde Sdknn
yannda yer aldlar. Bu sonuncu devrimde de ayn eyi yaptlar, devrim
hareketine ge katldlar ve katlmalarnn ardndan da bir dzen partisi olan Demokrat Parti ile koalisyon
oluturdular. Mslman Kardelerin
tarihi Msrda halk snflarna ihanetin tarihidir ve halen de yledir. Velhasl deien bir ey yok

ahsi grm, Cemal Abdulnasrn halk komitelerini siyasi hayattan men ederek, siyasal srecin
dna atarak, Siyasal slamn lkede kk salmasn salad ve sorumlunun Nasr olduudur. Msr
toplumunda iki nemli odak olan
komnizmi ve liberal burjuvaziyi
ykt. Delegasyon ve parti kurmalarna izin vermedi. Komnizmle mcadele ad altnda komnistlere ok
sert davrand. te siyasi alanda yaratlan bu boluu zaten toplumda
var olan slam deerlendirdi. Mslman Kardelerin yaylmas iin hazrlanan zemine bakmadan sylyorum bunlar. Abdulnasrn ynetim
anlay, liberal burjuvazi ve komnizmi yok ederek ynetebilecei slami bir sosyalizmin mmkn olduu dncesiydi. Tabi tarih, Siyasal
slamn ksa sre ierisinde sadece
komnizme deil sosyalizme ve demokrasiye de kar olduunu gsterdi.
imdi Mslman Kardeler, slamn mlkiyet hakkna sahip ktn vurgulayarak tarm dzenlemelerini reddettii dncesini
yaymaktalar. Bu durumun sadece
ulusal olarak deil uluslararas dzende de ne kadar gerici bir dnce olduu aktr. rnek olarak,
Avrupada hi kimse byle bir karar karamaz Onlara gre Dnya
Bankas bile solun elindedir!
artlar Mslman Kardeleri sanki ynetim kartym gibi gsterdi,
yle bir algya neden oldu. Bu kesinlikle doru deildir. Mbarek ve
yandalar, Mslman Kardeleri

n plana kard. Mslmanlarn [zellikle hvann] hukuk, eitim ve

medya alanna tahakkm etmelerinin ve devlet ynetimde nemli pozisyonlar edinmelerinin nn at.
Velhasl Mslman Kardeler kesinlikle ynetimin bir parasdr.
hvan Msliminin iinde Selefiler olarak bilinen ar dinciler var.
Acaba bunlar gerekten Mslman
Kardelere kar dmanlk sergileyebilir mi? Yoksa burada bir grev
paylam m sz konusu? yle ki,
Mslman Kardeler Washingtona
mutediliz (lmlyz) izlenimi vererek, izmi olduklar yol haritasna
demokrasi belgesi almaktalar. te
bu, Obamann gerekletirdii irkin oyunun ta kendisidir
Dman -yani smrgeciler (Siyonizm yandalar da dahil)- siyasetin slamletirilmesinin toplumun
ciddi sorunlarna ve an taleplerine karlk veremeyeceini ok iyi
biliyor. ABDnin, Krfez lkelerinin
ve tabi ki srailin nihai hedefi bylece devrimi yok etmektir.
Baka bir husus da u: Msrda
Sufiler de dier bir slami akm oluturur (Sufi tarikatlara mensup
yaklak 15 milyon Msrlnn olduu syleniyor). Bunlar Vahhabileri
kendilerine bir tehdit olarak gryorlar, din ve siyasetin ayr olduu
dncesinden hareketle de laiklie
yakn bir tablo iziyorlar.

Askeri kurum ve
ABDnin hedefi
Washington hkmeti Msrda
ksa sreli bir gei planlayarak,

35

devrimin baarsn kstekledi ve bu

aamada iktidar hkim tabakann (egemen bloun) elinde kald. Gereksiz veya nemsiz birka deiikliin
dnda anayasa da olduu gibi kald ve Mslman Kardelerin parlamentoda yer alaca ve eski dzenin
srdrlebilecei bir sistem kuruldu. Son dnem yaynlanan ABD belgelerinde sylediimizi dorulayan
kantlar var.
Plann birinci aamas referandumla gerekletirildi. imdi de
plann ikinci aamasna yani eyllekim seimlerine hazrlk yaplyor.
ABDnin Msr iin uygun grd,
orada uygulanmak istenen sistem
Pakistandan esinlenerek hazrlanm; kesinlikle Trkiyeden deil. Zira ikisi arasnda ok byk fark var.
Trkiyede ordu laiklii korumak iin perdenin arkasnda duruyor. Bu
hibir ekilde Msrdaki durumla
ayn deil. ABDnin Msr iin tasarlad demokrasi Pakistandakinin
bir benzeri. Avrupada ve dier Arap
memleketlerinde bahsedilen Trkiye
rnei kesinlikle kafa kartrmak ve
Pakistan rneini devreye sokmak iin bir artmacadan baka bir ey
deil. Pakistanda ynetim kendini
slami olarak tanmlar ve lkede asl komprador burjuvazinin hkm
srer. Perde arkasnda ise askeri kurum vardr. Gerek duyulduunda
dengeleri gzetmek iin bu g devreye girer ve tasfiyeler balar.
Msra sunulan (lyk grlen)
model Pakistan modelidir. Perdenin arkasnda slami bir ordu, parlamentoda seilmi slami parti. te

ABDnin biz Msrllara uygun grd demokrasi modeli. Bu plann

gericileri destekler mahiyette olduunu anlayabiliriz. Deiime ve demokrasiye ak olmayan gruplarn
ynetime hkim olmas hedefleniyor.
Msrdan beklenen, emperyalizme tabiiyetinin, bamllnn srdrlmesi ve sraille aralarndaki
bar artlarna riayet etmesi. Yani,
igalci srailin yaylma politikasna
direnen Filistin halkna destek verilmemesine zen gsterilmesi. Dier
yandan da ekonomik olarak byk
tekellere bamlln srmesi. Mslman Kardeler ve ordu ynetimi
bu artlar tamamen kabul etmi durumdalar. Ve ABD ordu ynetimine
tam destek veriyor.
Msr ordusunun st kademelerinin ou ABDde eitim alm ve
ayn zamanda daha nce de blgedeki Amerikan askerleriyle birlikte
tatbikatlar dzenlemilerdi. Ayrca
ABDnin Msr ordusuna her yl 1,5
milyar dolarlk bir destei sz konusu.
Bu, ABDnin baarsdr ki, ordunun adn kt bir ekilde duyurmadan devrimin nderliini onlara
sundu.

Yolsuzlukla ilgili
baz mlhazalar
Yolsuzluk, toplumun yapsna baklmadan yaplan tehlikeli bir adlandrma. Yolsuzluun rezil bir durum
olmas itibaryla ahlak diline girdii sylenir. Bana gre yolsuzluk kapitalizmin bir parasdr, yani onda

mndemitir. Modern ada da kapitalizm ancak yolsuzlukla belli hedeflerine ulaabilmektedir. Velhasl,
burjuvazi yolsuzluk zerine bina edilmitir. yle ki, 1970de burjuvazinin varolabilmesinin baka yolu
yoktu. Yolsuzluun tarih boyunca
tm devirlerde olduunun sylenmesi ise yanltr. Yolsuzluk 40 senedir kapitalizm ile birlikte anlmaya balanmtr. amzda da
byledir.
Bat toplumlarna bakn; artk
yolsuzluk, dzenlerinin bir paras
olmu durumdadr. Dolaysyla, yolsuzluu kapitalizmin dnda deerlendiremeyiz. Bunun iin kapitalizm
bunama devresine girdi diyorum.
40-50 yl nce gelimi kapitalist
lkelerde stoklama yaplrd. Ancak
bunun yannda, bundan bamsz olarak tarm ve sanayi retimi mevcuttu. Bu da rekabet edebilme gc veriyordu. imdi durum farkl. O
zamanlar demokrat burjuva deerler
ve iktisadi ilikiler henz bu lde
bozulmamt. Ancak geen 30 ylda
retimi ve ellerinde bulundurduklar mallar da kapsayan dairesel bir
stoklama ortaya kt.
Marx bunlarn olacan dnd
ancak bununla ilgili birka kelimenin dnda bir ey sylemedi. Daha
ok sosyalizm hakknda baz ngrlerde bulundu.

Gemi deneyimler
Son yllarda dnyann eitli blgelerinde, farkl koullara sahip lkelerde birok halk ayaklanmasna ahit olduk. Bunlarn

Bugn ikinci devrim dalgasna girdik. Bunun kapsaycl ve derinlii uzun sren ilk devrim dalgasndan daha da gl olabilir. Uluslararas
koullar ve yerel durumu gerektii gibi kavrayabilen bir hareket, bizi ilerleme yolunda sonuca gtrecektir.

36

sonularna yakndan bakmamz gerekiyor. Bu ayaklanmalar e ayryorum: ilk olarak Gney lkeleri Asya ve Afrikada olanlar. Ki, ben
bunlardan Filipinler, Endonezya ve
Malide yaananlardan sz edeceim.
kinci olarak Avrupann dousunda
gerekleenler ve nc olarak da
Latin Amerikada yaananlar.
Filipinler
ve
Endonezyada
Msrdaki Mbarek gibi diktatrler
vard. Otokratlarla etraf evrili bozguncu diktatr bir liderleri vard.
Bask ve ikence ise had safhadayd.
lkelerin iinde bulunduklar artlar her ne kadar birbirinden farkl olsa da, buralardaki halkn yapt devrim Msrda 2011 ubatnda
yaplana benziyordu. Yani devrimi
genler, ilerici orta kesim ve onlara katlan halk komiteleri stlendi.
Malideki diktatr Musa Traoreye
kar ayaklanan halk iin de ayn
eyleri syleyebiliriz. Birinci atma diktatrn gitmesi ile sonuland, dzenin deimesi ile deil. Mali halk Msrdaki gibi 2-3 haftada
devrim yapmad. Bir seneye yakn
bir sre on binlerce kurban vererek
balarndaki diktatr gidene kadar
mcadele etti. Ancak sonra ne oldu?
Bizde olmayan ey oldu Tam manasyla hrriyetlerine kavutular, isteyen istedii partisini kurdu. Ancak
bu sefer de halkn kazanmlarnn nn kesmek zere eski ynetim d
basky artrd. Blgede El-kaide varl bahane edilerek gelimelerin nne geildi. Dzen ayrca Krfezin
mali desteiyle muhafazakr slam
da kulland.
Filipin ve Endonezyada durum aynyd. Liderden kurtuldular ancak dzenden kurtulamadlar.
una dikkat etmeliyiz, bu lkelerde devrim bizden daha gl bir ekilde gerekletirildi, ancak ynetim
gerici Siyasal slamla varln srdrd ve ilerlemenin, zgrlklerin
gereklemesi engellendi. Bu irkin
oyuna terr ve El-kaide gibi unsurlar da dahil edildi. Tm yeniliklerin
n bunlar gereke gsterilerek tkand.
Gelelim Dou Avrupadaki ayaklanmalara: Komnizm (reel sosya-

lizm) aleyhine bir devrim gerekletirildi. Bu hikyenin ayrntlarna

girmek istemiyorum. Bu ayaklanmalar insanlar rklara ve dinlere bld. Yugoslavya rneinde grld gibi. Bata Almanya, ngiltere ve
Fransa olmak zere her konuda Bat Avrupaya tabi devletler olutu.
Latin Amerikayla ABD ilikisi gibi.
Burada yaanan tecrbelerde gelenin gideni arattn grdk.
Devrimin kazanmas ve ilerleyii noktasnda Latin Amerika en iyi
rnek olarak grlyor. Bu devrimci hareketlerin ilki, geni halk komiteleri, yoksul iftiler ve ou ii
olan halkn Brezilyadaki (sanayilemi bir lke) ayaklanmasdr.
Bolivyada ise ok daha gl bir
devrim gerekletirildi. 5 sene srd, 20 binin zerinde ehit verdiler.
Ancak sonunda durumlar deiti, yeni bir anayasa kabul edildi, smrgecilie kar toplumsal dzenlemelere imza attlar. O zaman bizim
iin Latin Amerika devrimleri iyi bir
rnek. Bu koullarda en olumlu modeli oluturuyor. Ayn ekilde Venezella. Konuyu Msr erevesinden
karmak istemediim iin ona girmiyorum.

Modern Msr tarihine

ilikin ksa bir hatrlatma
Msrn modern tarihine bakn,
hep devrimleri greceksiniz. lk
devrimin ardndan uzun bir gerileme dnemi. Belki de son devrim yeni bir ikinci uzun devrim dneminin
balangcdr. Birinci devrim dalgas,
1920den 1967ye kadar 40 yllk uzun bir dneme tekabl eder. 19201924 aras birinci aamay Vefd hazrlad. Msr bu dnemde tarihinin
en demokratik, en ilerici yapsna
sahipti. Ancak Vefdin ierisinden
kan hain Sad Zalulun ve Vefdin
nderlii iindeki baz kimselerin
solcu akmlar ve komnist partiyi
vurmas ile bu sre ykma urad.
21 ubat 1946da ise Sadn yolundan gidenler ve diktatr Sdkinin
kurduu Mslman Kardeler bu
durumu besledi. Devrimin uzantlar smrgecilie kar ve demokrasi yanls renci koalisyonlar, ko-

mnistler ve ii kitlesi hareketi ile

srd. Bu da Sdki Paa nderliindeki Mslman Kardelerin ihanetine urad. Bu dnem Vefdin ynetime gelmesine kadar srd. Sonra
tekrar bir ihanet ki, Msrn ykmna sebep oldu ve bu ihanete Mslman Kardeler de destek verdi. Ve
sonrasnda askeri darbe 1952de
ilk, 1954te ise ikinci bir askeri darbe oldu. Sonra Nasr dnemi geldi.
Bu dnemde smrgecilere kar tavr alnd ancak Cemal Abdulnasr
yava yava devrimin i unsurlarn
bitirdi.
Nasr halkn yararna baz dzenlemelerde bulundu ancak bunu demokratik bir ekilde deil
yukardan bir dayatmayla gerekletirdi. Dzen demokrasi kartyd.
1967ye gelindiinde ise Siyonistler
araclyla Amerikann smrsnden kurtulamad. Bundan sonra
Nasr tutunamad ve kaplar ardna kadar at. Mbarek de onu takip etti.
Birinci devrim dalgasnn ardndan 1970ten 2011e kadar 40 yl uyuyan ve uluslararas hibir arl
kalmayan Msr halk, 2011de yeni
bir devrim dalgasyla uyand
Bugn ikinci devrim dalgasna
girdik. Bunun kapsaycl ve derinlii uzun sren ilk devrim dalgasndan daha da gl olabilir. nanyorum ki, uluslararas koullar ve
yerel durumu gerektii gibi kavrayabilen bir hareket, bizi ilerleme yolunda sonuca gtrecektir.

37

Biliim Dnyasndan

zlem Gzkele

izlemg@gmail.com

Yeni gzetim ve zel hayat

Artk yalnz kamu kurumlarnn deil zel irketlerin veritabanlarnda da bir yerimiz
var. Kredi kart ile yaptmz harcamalarda, marketlerin indirim kartlarnda, telefon
ve internet irketlerinin kaytlarnda saysz iz brakyoruz. Farkl yerlerde toplanan
kaytlarn merkezilemesi konusunda hem kamuda hem de zel sektrde nemli
admlar atlyor. Bugn, uluslararas irketler de insanlarn davranlarn anlamak
ve ynlendirmek iin en az devletler kadar gzetime bavuruyor. Bu durumda zel
hayat kavram nasl ele alnmal?

38

amuoyu nce Deniz Baykaln kaseti ile tant. Baykal, olaydan ksa bir sre sonra CHP Genel
Bakanlndan istifa etti. Seimler yaklarken
tanrlar bu sefer kurban olarak MHP yneticilerini gzlerine kestirmiti. ki MHP yneticisinin grntleri internete dt. Hemen ardndan da istifalar geldi. Bu yaz yazlrken, gizli gler ellerinde
daha alt MHP yneticisine ait kaytlar olduunu
sylemekte ve MHP Genel Bakannn istifasn istemekteydi. CHP ve MHP yneticileri yaananlara
ama bu zel hayattr... eklinde clz itirazlarda
bulundular. Babakan Erdoan buna itiraz etti ve
zel hayat kavramnda da bir alm yapt. Bu vakalarn zel hayat kapsamnda deerlendirilemeyeceini, nk yaananlarn ilgili kiilerin eleriyle olmadn syledi ve ardndan da bir ahlak vaaznda
bulunmay ihmal etmedi.
Grntlerin, siyaset sahnesini yeniden tasarlamak ve baz kiileri bu sahneden silmek zere internete salndn tahmin etmek g deil. Ancak
bu yazda grntleri internete koyan ve bunlar
yaygnlatran kiilerin tam olarak neyi hedefledikleri, bu eylemleriyle istedikleri hedefe ulap ulaamayacaklar tartlmayacak. Erdoann zel hayat
almn s bulanlar kacaktr. Fakat Erdoan,
usta bir siyaseti olarak sadece toplumdaki egemen
kltr dile getirmitir: Halkn gz nnde olan
kiilerin (politikaclarn, sanatlarn, mankenlerin,
sporcularn vs.) zel hayatlar olamaz. Topluma rnek olmas gereken bu kiilerin, hareketlerinde ve

davranlarnda daha dikkatli olmas gerekir.

Muhalefet partilerinin bu olaylara sessiz kalp,
son derece clz tepkiler vermeleri de bu egemen
kltrn etkisinde olmalaryla ilgilidir. Telefonlarn ve mekanlarn dinleniyor/izleniyor olmas o
kadar yenir yutulur bir durum deildir. nsanlarn
yasad ilikileri, bakalar tarafndan kaydediliyorsa ve bunlar gn gelince antaj ya da ypratma
amacyla kullanlyorsa, hkmetin bu terr rgtn bulup ortaya karmas ve muhalefet partilerinin de hkmeti bu konuda srarl bir ekilde sktrmas gerekirdi.
Fakat bu konudaki suskunluk ya da itirazlarn
clzl yalnz muhalefetin yetersizlii ile aklanamaz. zel hayat kavramnn kendisi de son derece
mulaktr. Daha nceki yazlarda, CCTV, Facebook ve internet zerinden zel hayat konusuna deinmitik. Bu yazda, zel hayat kavramnn farkl
anlamlarn tartacaz.

zel-kamu snr
Dolaysyla, ncelikle zel hayatn bir tanmn yapmak gerekiyor. Ne yazk ki bu o kadar kolay bir i deildir. Soloveun vurgulad gibi zel
hayat her eyle ilgiliymi gibi grnmektedir ve bu
nedenle hibir eymi gibi durmaktadr. (1) zel
hayatn tanm ve snrlar konusunda ortaklama
yoktur. Ancak, paylalan ortak nokta her insann
belirli bir dzeyde ve derecede zel hayata gereksinimi olduudur. Bennett zel hayata getirilen yaklamlar iki farkl boyutta ele alr. Birinci boyut,
zel ve kamu ayrmnn nasl yaplddr. zel hayat nerede balayp, nerede bitmektedir? kinci boyut ise zel hayatn neden savunulduu ve hangi
gerekelerle zel ve kamu arasnda bir snr ekme
ihtiyac duyulduudur. (2)
Birinci boyuta, zel ve kamu snrna baktmzda farkl yaklamlar grrz. Bennett, bu farkl snrlamalar drt kategori altnda inceler: Meknsal,
davransal, kararsal ve bilgisel snrlamalar.
Meknsal snrlamalar: Doal olarak balca

snr koyma, meknsal alanda ve fiziksel olarak gereklemektedir. rnein, insann evi kendi kalesidir
ve devletin yatak odamzda bir ii
yoktur gibi yaklamlar bu kapsamda deerlendirilebilir.
Davransal snrlamalar: kinci snr koyma yaklam ise belirli
insani ilikilerin, nc ahslarn
mdahalesinden muaf tutulmasdr.
Charles Fried, sevmek, sevilmek,
sayg duymak, gvenmek gibi insanlar aras ilikilerin, yanmann oksijene ihtiya duymas gibi zel hayata ihtiyac olduunu belirtir. (3)
Dolaysyla, zel hayat, insanlar aras mahrem ilikiler iin yaamsaldr.
Kararsal snrlamalar: Snr, insanlarn kararlar balamnda da izilebilir. zellikle ABD Anayasas
zel hayat kapsamnda, insanlarn
kararlarna mdahale edilemeyeceinin altn izmektedir. Krtaj, doum kontrol, belirli bir yaam tarzn seme, ocuklarn kendi dinine
gre yetitirme, cinsel tercihler vb.
hakkndaki kararlar bu kapsamda
deerlendirilebilir.
Bilgisel snrlamalar: Biliim teknolojilerindeki gelimelerle beraber kiiler hakknda toplanan bilgiler devasa boyutlara ulamtr.
Modern hayatn bir gerei olarak,
insanlar eitli kurumlara ve irketlere kiisel bilgilerini vermektedir.
Burada snr, verilen bilginin kiinin
kontrol dnda baka yerlerde kullanlmamas ve kiisel bilginin aknn snrlandrlmas eklinde gereklemektedir. Ayrca belirli kiisel
bilgilerin nc ahslarla paylalmamas ynnde snrlamalar da getirilebilmektedir.
Bennettin de belirttii gibi bu snrlamalar mutlak deildir ve harfi
harfine deerlendirilmemelidir. rnein, iki yetikin arasndaki cinsel

iliki, zel bir alanda deil de kamuya ak bir alanda gerekleiyorsa

burada zel hayatn snrlarndan
sz etmek zorlar. Ya da, ocuklarn iddet uygulayarak yetitirmeyi
tercih eden ebeveynlerin zel hayatnn snrlar tartmaldr. Bu snrlamalarda dikkat edilmesi gereken
nokta, zel hayat tanmlamak iin
uygulanan snrlamann kiinin kendini toplumdan yaltmas ile deil,
toplumsalln snrlarnn izilmesi
ve toplumsal ilikilerin yeniden dzenlenmesi ile ilgili olduudur.

zel hayat neden

savunulmal?
zel hayat tartmasnn ikinci boyutu ise zel hayatn hangi nedenlerle savunulduudur. Bennett
burada farkl bak as tespit eder: nsani, siyasal ve politik nedenler.
nsani nedenler: zel hayat kendi bana insani bir anlam tar. nsann kendi alanna zorla girilmesi,
davranlarna ve kararlarna mdahale edilmesi ve kiisel bilgileri hakkndaki kontrol kaybetmi olmas
bal bana insanlk onurunun inenmesidir.
Siyasal nedenler: zel hayat, demokrasinin nkouludur. rgtlenme zgrl, bilimsel almalarn
siyasi iktidarlarn mdahalesinden
bamsz olarak gerekletirilebilmesi, gizli oy hakknn gvence altnda
olmas, medya organlarnn bamsz
almas, polisin vatandalarn yaamna gereksiz mdahalelerin nlenebilmesi iin zel hayatn varl
temeldir. Ksaca yle diyebiliriz, kiinin kamusal alandaki zgr faali-

yeti, ancak ve ancak zel hayatnn

koruma altna alnmas ile mmkndr. Muhalefetin telefonlarnn, toplantlarnn dinlendii bir ortamda
demokrasi sz konusu olamaz. rnein gizli oy ile kiilerin siyasi tercihlerinden dolay bask grmesinin
nne geilebilir. Ancak kiiler dinleniyor/izleniyor ve fileniyorsa gizli oyun da bir anlam kalmaz. Farkl dnen ve iktidar iin potansiyel
tehlike olarak grlen vatandalar,
iktidarn hedefi haline gelir.
Arasal nedenler: Burada stratejik bir bak as sz konusudur.

tiraz, dier iki maddede olduu gibi

kiisel bilginin toplanmasna deildir. tiraz edilen nokta, bu bilginin
farkl amalar iin farkl kiiler tarafndan kullanmdr.
Yukardaki snrlamalarn ve nedenlerin zel hayat tartmalarnda
farkl etkileri vardr. rnein hkmetler, kamu politikalarnn biimlenmesinde kendilerine zel hayatn
bilgisel snrlar iinde roller bimekte, meknsal, kararsal ve davransal snrlar ikinci planda kalmaktadr. Ayrca zel hayatn insani
nedenlerle savunulmas son derece soyut ve zayf kalmaktadr. Fakat
kiisel bilgilerin kiinin iradesinden
bamsz olarak kullanm Orwell
tarz korku hikyeleri ile donatldnda daha etkileyici olmaktadr. Bu
nedenle, 1970lerden beri zel hayat
tartmalarna yn veren zel hayat bilgisel snrlar ve arasal nedenler
kapsamnda tanmlayan tartmalar
olmutur.

Kiisel bilginin korunmas

Rule, 1973 ylnda artan gzetim
sistemleri zerine oluturulan korku hikyelerinin abartl bir yaklam sergilediini iddia eder. Rulea
gre bu korku hikyelerinin gerek olabilmesi iin karlarnda drt

39

Biliim Dnyasndan

engel vardr. Birinci olarak, kiisel

bilgilerin saklanmas ve daha sonra
bunlardan anlaml bilgi kmeleri oluturulabilmesi iin teknik yetersizlikler vardr. kincisi, farkl yerlerdeki bilgiyi birletirecek merkezi bir
sistem yoktur. ncs, Orwellin
1984nde bilgisayar sistemleri anlk durumlar analiz edip annda
yantlar verebilmektedir. Zamann
bilgisayarlar iin bu tamamen olanakszdr. Drdncs, 1984de bilgisayarlar insanlarn her anlarn gzetleyebilmekteydiler. Bu 1970lerin
teknolojisi iin hayal bile edilemez
bir durumdur! (4)
Peki, Ruleun 1973 ylnda belirttii snrllklar bugn ne kadar geerlidir?
zellikle 1990larn ikinci yarsndan sonra biliim teknolojilerindeki hzl gelimeler dikkate alndnda birok teknik yetersizliin
ortadan kalktn grrz ve hl
var olan teknik snrlarn da sadece
bugne dair olduunu biliriz. Kamu
kurumlar ve zel irketlerin kiiler
hakknda toplad bilginin de miktar artmtr. Artk gnlk hayatn
bir gerei olarak yalnz kamu kurumlarnn deil zel irketlerin veritabanlarnda bir yerimiz var. zel
hastanelerin kaytlarnda, kredi kart ile yaptmz harcamalarda, marketlerin indirim kartlarnda, telefon
ve internet irketlerinin kaytlarnda
saysz iz brakyoruz. Farkl yerlerde toplanan kaytlarn merkezilemesi konusunda hem kamuda hem
de zel sektrde nemli admlar
atlyor.
Bu nedenle, oluan korkular yersiz deildir. zel hayat savunucular, kiisel bilginin korunmas iin
hem kamu hem de zel sektrn

40

aadaki kurallara uymasn

talep eder: (5)
- Kurumlar, sahip olduklar bilgiler hakknda sorgulanabilir olmaldr.
- Bilgi toplamadan nce
ya da toplama esnasnda kiilere bilgi toplamann amac
hakknda bilgi verilmelidir.
- zel durumlar dnda
bilgi yalnzca kiinin rzas
dorultusunda toplanmaldr.
- Toplanan bilginin kullanm sadece belirtilen amala snrl olmaldr.
- Toplanan bilginin ama d kullanm yalnzca kiinin rzasna bal
olmaldr.
- Bilgi sadece gerekli olduu mddete saklanmaldr.
- Toplanan bilginin doru, tam ve
gncel olmasna dikkat edilmelidir.
- Bilginin korunmas iin gerekli
gvenlik nlemleri alnmaldr.
- Kiilere haklarnda toplanan bilgiye erime, yanllklar dzeltme
ve bilgiyi gncelleme hakk verilmelidir.

Yeni gzetim
zel hayat savunurken, insani nedenler, karar verme zgrl ve insan ilikilerinin mahremiyeti gibi konular nemlidir. Fakat zel hayatn
bu balamda tartlmas kamuoyu
oluturmada zayf kalmaktadr. rnein, gerek Deniz Baykaln gerekse
MHPli yneticilerin durumunu insa-

ni bir erevede ele almak iinde yaadmz toplumun ahlak yarglarn

dndmzde olduka zordur.
nk ilk etapta karmza karlan,
ilgili kiilerin bellerine hkim olamadklar ve elerini aldattklar olacaktr. Filme alann m yoksa alnanlarn m ahlaksz olduu tartmas bizi
gnmz Trkiye artlarnda kmaz
sokaa sokacaktr.
zel hayatn bireyci kavramsallatrmalarndan kanmak gerekir.
Hatta kimi yeni gzetim teknolojileri CCTV kameralarnda olduu gibi
bireyin zgrln salamak sylemi ile uygulamaya sokulmaktadr.
zel hayatn bireyci yaklamlar bu
noktada gzetim pratiklerine kar
koymak yerine onu destekler noktaya dahi gelebilmektedir.
Ayrca, bugn zel hayat tartmalar toplumu saran yeni gzetimi dikkate almak zorundadr. Yeni gzetim, insanlarn zel hayatna
yaplan mdahalenin niceliini artrmakla kalmam, niteliini de deitirmitir.
Rule, gzetimi herhangi bir kiinin yaamna mdahale etmek iin
yaplan sistematik dikkat olarak tanmlamaktadr. (7) Ancak, gnmzde gerekleen gzetim daha
karmak bir yapdadr. Geleneksel
gzetim ile gnmzdeki yeni gzetimin karlatrlmas bu karmakl daha iyi aklayacaktr. (Tablo 1) (8)
Bunun yannda, geleneksel gze-

Tablo 1: Geleneksel gzetim ile gnmzdeki yeni gzetimin karlatrlmas.

Geleneksel gzetim
pheli kiilere yneliktir.
Toplanan bilgi yerel bir meknda saklanr.
Belirli bir amaca yneliktir.
Tek bir kaynaktan beslenir.
Toplanan veriyi saklamak ve analiz etmek
zordur ve pahaldr.
Veri gndermek ve almak zordur.
Verilerin birletirilmesi, anlaml veri kmeleri
oluturulmas zordur.
Daha dar kapsamldr ve yzeyseldir.

Yeni gzetim
Herkesi kapsar, pheliler genelin iinden tespit
edilir.
ounlukla nc ahslarla paylalr.
Belirgin bir ama yoktur.
Farkl kaynaklardan beslenir.
Toplanan veriyi saklamak ve analiz etmek
kolaydr ve ucuzdur.
Veri gndermek ve almak kolaylamtr.
Verilerin birletirilmesi, anlaml veri kmeleri
oluturulmas kolaylamtr.
Daha genitir ve derinlii artmtr.

timin devletler araclyla ulusal snrlar iinde yapldn da dikkate

almak gerekir. Bugn, uluslararas
irketler de insanlarn davranlarn anlamak ve ynlendirmek iin en
az devletler kadar gzetime bavurmaktadr. Artk daha az zel hayatmz vardr.

Sonu
Siyaset, kendi karlarn herkesin
kar gibi gsterme becerisidir. Bu
da, gndelik olaylara anlk, etkisiz
tepkiler vermeyi deil, btnsellii olan stratejik hamleleri gerektirir.
Bu dorultuda, izinsiz dinlemelere
ve izlemelere, insani nedenlerle kar kmak etkisiz kalmaktadr. lke-

mizin de koullarn dikkate alnarak aadaki gibi strateji izlenebilir:

- zel hayat, bireysel lekte deil, toplumsalla vurgu yaplarak ele alnmaldr.
- Kiiler aras iletiimin izinsiz
dinlenmesi/izlenmesi ifade ve rgtlenme zgrl kapsamnda deerlendirilmeli ve bu ynde bir kamuoyu oluturulmaya allmaldr.
- Kiisel bilgilerin gvenlii, kamuoyuna eitli rnekler vastasyla
anlatlmal ve bu konuda genel bir
duyarllk oluturulmaldr.
- zel hayat tartmasn ahlaki ve magazinel dzlemden karp,
devlet, kapitalizm ve yeni iletiim
teknolojilerinin ngrlemez gzetim kabiliyetleri arasndaki ilikisel
dzleme tamak gerekir. Dier bir
deyile iktidarn kendisi tartlmaldr.
KAYNAKLAR
1) Daniel Solove, The Digital Person: Technology and Privacy
in the Information Age, New York: New York University Press,
2004.

2) Colin J Bennett, Privacy the Advocates Resisting

the Spread of Surveillance, The MIT Press Cambridge,
Massachusetts, 2008.
3) Charles Fried, Privacy. Yale Law Journal 77, no. 3
(1968): 475-493.
4) James B. Rule, Social Control and Modern Social
Structure, The Surveillance Studies Reader, McGraw Hill
Open University Press 2007, 19-27.
5) Colin J. Bennett, and Rebecca Grant, eds. Visions of
Privacy: Policy Choices for the Digital Age, Toronto: University
of Toronto Press, 1999.
6) Oscar H. Gandy, Jr. The Panoptic Sort: A Political Economy
of Personal Information, San Francisco: Westview Press,
1993.
7) Rule, James, Douglas McAdam, Linda Stearns, and David
Uglow. Documentary Identification and Mass Surveillance
in the United States. Social Problems 31, no. 2 (1983):
222234.
8) Gary T. Marx, Whats new about the new surveillance?
Classifying for change and continuity?, The Surveillance
Studies Reader, McGraw Hill Open University Press 2007,
82-94.

41

Amerikada itibar gren tek Afrikal: Lucy

O deil ABDye, dnyann herhangi bir lkesine, belki
elini kolunu sallayamadan, ama el stnde gidebilen
tek Afrikaldr. stelik insanlar onun lkelerine
getirilmesi iin, onu grebilmek adna birok eyden
feragat edebilir. Lucydir bu mehur Afrikal, bilinen
en yal atalarmzdan biri. Bu muhteem kadnn
hikyesi, belki de dnyann en ok bilinen, en ok
anlatlan hikyelerinden biridir. Olsun, anlatlan bizim
hikyemizdir ne de olsa.
Heval Bozbay

Nevehir niversitesi Arkeoloji Blm Aratrma Grevlisi

erhangi bir Afrika lkesi vatanda olan biri bugn rini eklemektir. Ancak bu o kadar kolay deildir.
ABDye gitmek isterse, karsna bin trl engel - Fosil kalntlar, alvyonlarn ve volkanik kllerin
kar. Ekonomik etkenler bir yana, vize alabilmek altnda adeta saklanmaktadr. 1974 ylnda, yorucu
iin krk takla atmas gerekir. Tm onur krc a- bir gnn sonunda artk kamp yerine dnerlerken,
amalar gese ve vizesini cebine koysa, havaalan- ekipten biri, birikintilerin arasnda bir kemik parlarnda bir yn caydrc muameleye maruz kalr: as olduunu fark eder. Bata pek nemsemezler,
antasn arama, sorgudan geirme vs. ilemler. Yl- zira btn gn boyunca bir yn hayvan kemii
mayp ABDye girse, bu defa baka trl rk, et- fosiline rastlamlardr. Yine de bilim insanlarnn
nosentrik nyarglara maruz kalr. Ne var ki bunun iflah olmaz kukuculuuyla biraz daha yakndan
bir istisnas var. O deil ABDye, dnyann herhangi bakmaya karar verirler. Fosil kemikler hi de dbir lkesine, belki elini kolunu sallayamadan, ama ndkleri gibi bir hayvana ait deildir. Kafatas ve
el stnde gidebilir. stelik insanlar onun lkeleri- kol kemiinden oluan paralarn insana benzeyen
ne getirilmesi iin, onu grebilmek
bir canlya ait olduu hemen anlalr.
Lucynin kemiklerinin yaklak yzde
adna birok eyden feragat edebi- krk bulundu.
Heyecanla evreyi aratrmaya koyulir. Lucydir bu mehur Afrikal,
lurlar. Derken bir baka kemik bulubilinen en yal atalarmzdan binur, bir bakas ve bir bakas daha
ri. O, snrlardan, kstlamalardan,
Tesadfen bulduklar yer tam bir fosil
vizelerden, pasaportlardan bamyatadr.
szdr. Lucynin, bu muhteem kaJohanson ve ekibi bu yatakta srdnn hikyesi, belki de dnyann
drdkleri haftalk alma soen ok bilinen, en ok anlatlan
nunda birok kemik paras bulurlar.
hikyelerinden biridir. Olsun, bu
Bunlarn bir ksmysa, artc biimhikyeyi bir kez daha anlatmaktan
de birbiriyle uyumludur: kaburga keve dinlemekten zarar gelmez. Anmikleri, sol kala kemii ve ayak, kol
latlan bizim hikyemizdir ne de
kemikleri, omurilikten baz paralar,
olsa.
kafatasnn bir ksm ve dierleri
Daha nce baka aratrmaclar, yine
Lucy gn yzne kyor
ayn blgede ve Gney Afrikada foDonald C. Johanson isimli Amesillemi kemik kalntlar bulmularrikal bir antropolog, 1970li yllardr ancak ilk defa tek bir bireye ait bu
da, ekibiyle birlikte Etiyopyann
kadar ok kemik ele geer. Bu nasl
dousundaki Hadar blgesinde bir
bir canl olursa olsun, kemiklerinin
aratrma yapmaktadr. Afrikann
yaklak yzde krk nlerindedir. sbu blgesinde insann evrimindeki
telik bu daha nce bilinenlerden farkeitli basamaklara ait fosil kalnl ve sonradan kesin olarak anlalacatlar bulunmutur. Onlarn amac
gibi, evrim srecinde daha eskiye
da bu az saydaki verilere, yenilegiden bir trdr. Johanson, yaklak

42

arkeoloji rafna, bir bakas da

antropoloji rafna koyar kitab.
Hepsi de doru yere koymutur aslnda, ya da hibiri yanl yere koymamtr. nsanlar
snflandrmay sever: oraplar ve tirtler farkl ekmecelere gider. imdi mmkn
olduunca oraplarn hangi
ekmeceye gideceiyle ilgilenmeden, Lucynin mensubu olLucyyi kefeden ekibin ba Amerikal antropolog
duu Australopithecuslarn geDonald C. Johanson.
nel zelliklerine, ne zaman ve
120 cm boyunda, 30 kg arlnda- nerede yaadklarna, insan evrimiki yetikin bir kadna ait olan bu is- nin hangi basamanda olduklarna
keletin temsil ettii tre, yerlilerce bakalm.
Afar ad verilen blgede bulunduu
Lucy, insan evriminin
iin, Australopithecus afarensis adn
neresinde?
verir.
nsanolu, Hayvanlar aleminin,
Her ne kadar trn ismini Johanson verdiyse de sz konusu tek bi- Omurgallar ubesinin, Memeliler sreyin isim babas o deil, dnyann nfnn, Primatlar takmnn, Homibir baka ucunda, olanlardan ha- nid ailesinin, Homo cinsinin, sapiens
bersiz bir mzik grubu olur. O yl- trne aittir. Bu uzun ve aklda tutlarda tm dnyada Beatles frtna- mas zor snflandrmay yazmamn
s esmektedir. Johansonun ekibinin sebebi, Australopithecuslarn nereyeleri de bu frtnaya kaplmlar- de biz insanoluyla akraba olduudr. Dnemin en popler arks ise nu gstermek. Bu dallarn her biri,
Lucy elmaslarla gkyznde an- yal bir nar gibi alt dallara ayrlamna gelen Lucy in the sky with lr ve renilmesi daha da zorlar.
diamondstr. Ve ite ekiptekiler bu rnein Primat takm Prosimiler
arkdan esinlenerek ismi bulmu- (Yar-maymunlar) ve Antropoidler
lardr, Lucy ierdii bilgi elmasyla (nsanslar) olmak zere iki alt tayeryznde, gzlerinin nnde, a- kma ayrlr. te Australopithecus,
Antropoid alt takmndan gelien
vularnn iindedir.
Lucy bulunduktan sonra bir dizi Hominoidlerin alt dallarndan biri
tartmann oda haline gelir. Onun olan Hominidlerin yelerinden bidnda, yaklak 3 milyon yl bo- ridir. Australopithecuslarn bir tr,
yunca dnyada at koturan akraba- insann dorudan atas olan ve ilk
larndan gnmze ulaan kalnt- defa Homo (yani insan) ismi layk
lar olduka az saydadr. Ya bir ene grlen cinsin habilis trne evrimparas, ya bir kala kemii ya da en lemi, dier trleri ise yok olmuiyi ihtimalle bir kafatasnn st ks- lardr.
Peki, bu Homoya evrimleen tr
m, yrtc hayvanlarn, rzgrn ya
da yamurun ypratclndan kur- hangisiydi, yok olup giden trler
tularak fosilleebilmi ve gnm- hangileriydi? ekmece sorunu
ze ulaabilmitir. Yetersiz kantlar- burada devreye girer. Baz uzmanlar
dan da trlere dair kesin yarglarda Australopithecuslarn, kaba ve narin
bulunmak zordur. Bu nedenle hem yapl olmak zere ikiye ayrldn
trlerin saptanmasnda hem de tr- ne srer. Narin trleri A. (Australer arasndaki ilikilerin belirlenme- lopithecus) anamensis, A. africanus,
sinde ok eitli bilimsel gr fark- A. afarensis (Lucy) ve A. bahrelgallklar ve tartmalar meydana gelir. zali; kaba trleri ise A. robustus, A.
Bu, Evrim balkl bir kitabn han- crassidens, A. aethiopicus ve A. boisei
gi rafa konulacana karar vermek oluturur. Bu trler arasnda, temelgibidir. Kimi biyoloji rafna, kimi de byklk olmak zere baz fark-

llklar vardr ve uzmanlar bu farkllklardan yola karak onlar farkl

ekmecelere koyarlar. Dier grtekiler ise, Australopithecuslarn
tek bir tr olduunu ve byklk
farknn cinsiyetlerden kaynaklandn, erkeklerin byk (kaba!),
diilerinse daha kk (narin!) olduklarn iddia eder. Ancak, hangi ekmeceye girerse girsin, A.
afarensisin kendisinin ya da ondan
treyen A. africanusun, Homo cinsine evrimletii genel kabul gren
dncedir.

Cinsiyetler aras
byklk farknn nedeni
Cinsiyetler aras byklk fark
ne anlama gelir? nsana en yakn olan goril, empanze, orangutan gibi
primat trlerinin yaamn gzlemleyen uzmanlar, cinsiyetler aras byklk farkyla sosyal ve cinsel yaam arasnda dorudan bir ilikinin
olduunu belirtirler. Erkeklerin diilerden daha byk olduu gorillerde erkek, ok sayda diiyle iftletii bir hareme sahiptir. Erkek ile
kadn arasndaki farkn daha kk
olduu empanzelerde ise cinsiyetler arasnda daha eit bir iliki bulunur. Bu evrimin ileyi biimidir.
Bir sosyal grubun biimi, gruptaki
bireyler iin, reme asndan en iyi
sonucu verecek ekilde belirlenir. Eer Australopithecuslarda da erkeklerin diilerden daha iri olduu tek
bir tr sz konusu ise, bu, erkein
bir hareminin olduu ve iftleme
ve grup egemenlii iin dier erkeklerle kas gcne dayanan bir rekabet ierisine girdiini gsterir. Tabi
bu ynde karmlara, bata feministlerden olmak zere, birok itiraz
gelmitir. Kadnlarn, gnmzde
olduu gibi, gemite de zayf, erkein korumasna muhta ve remeyi
salayan, dolaysyla ele geirilmesi
iin dier erkeklerle rekabet edilmesi gereken bir mal olarak deerlendirildii itirazn ne srerler. Yok
eer narin ve kaba olmak zere iki
farkl Australopithecus tr varsa ve
bu trlerin erkek ve diilerinin bykl birbirine yaknsa, bu da iki
cinsin daha eit ve muhtemelen tek

43

gzlemlere dayanarak varsaymlarda

bulunabiliriz.

Lucyden ne kadar
farklyz?

Lucy 3,2 milyon yl nce Afrika savanalarnda sevgilisiyle (!) dolarken. Ve sonras

eli bir iliki iinde olduuna iaret

eder. Merebinize gre dilediinizi
seebilirsiniz.

Lucy ne yer ne ier,

nasl yaard?
Lucy ve akrabalarna ait kemik
kalntlarna imdilik, Afrikann dousundaki Byk Rift Vadisinde ve
Gney Afrika Cumhuriyeti snrlar iindeki baz maaralarda rastlanmtr. Australopithecuslarn yaad dnemde bu blgeler, savana ya
da savanlk ad verilen bir bitki rtsyle kapldr. Savana, tropikal yamur ormanlar ile kurak ller arasndaki blgelerde yer alan, tek tk
aa topluluklarnn bulunduu geni ayrlardan oluan bitki topluluudur. Australopithecuslarn, byle
bir doal evre ortamnda ocuklar,
yetikinler ve ihtiyarlardan oluan,
ortalama 20-30 kiilik gruplar halinde yaadklar tahmin ediliyor.
Gndzleri yiyecek aryor, geceleri
de yrtc hayvanlardan korunabilecekleri aalk alanlarda konaklyorlard. Az ve di yaplarndan anlald kadaryla, hem bitki hem de
et tketen trler olduu gibi, A. boisei gibi tamamyla vejetaryen trler de vard. Aalardan toplayabilecekleri meyve, kabuklu yemi ve
dier bitkilerden baka, toprak altndaki kkleri de skerek yedikleri dnlmektedir. Et tketimleri
ise ta, kemik veya aa paralarn
kullanarak ya da elleriyle avladklar kk hayvanlar ve srngenlerden ibaretti. Lucynin ve akrabalarnn alet yaptklarna ya da herhangi

44

bir nesneye biim verdiklerine dair

bir veri, henz ele gememitir. Alet yapmay bilmedikleri, doada hazr bulduklar ta, kemik, aa, boynuz gibi nesneleri eitli amalarla
kullanm olduklar varsaylr. lk aletler iin Lucynin torunlarn, yani
Homo habilisi beklememiz gerekir.
Australopithecuslarn bir dier et
kayna ise etoburlarn arkalarnda
braktklar lelerdi. yle dnmemizde bir saknca yoktur: dier etoburlar bir hayvan avladktan sonra, Australoptihecuslar grup halinde
hareket ederek etoburu korkutup
karmakta ve avn elinden almaktayd. Maalesef davranlar fosilleip
gnmze ulaamyor. Bu konuda
ancak bu tr speklasyonlar yapabilir ya da gnmzde yaayan primat
trlerinin yaamlarn gzlemler, bu
Lucynin sonradan tamamlanm iskelet yaps.

Hangi
ekmeceye
koyacamza kesin karar veremesek de
Australopithecuslarn -aa yukar- nasl grndn ve gnmz
insanyla arasnda ne gibi farkllklar ve benzerlikler olduunu biliyoruz. ncelikle, nedir bu insan ve
onun zellikleri? Bilen beri gelsin!
Herhalde aktan sonra en ok tanm yaplan kavramlardan biri de
insandr. Buna ramen ierii en
belirsiz olanlar da bu ikisidir. Tanmlara bir yenisini eklemek, suyu
daha fazla bulandrmak olacak. Bununla beraber insan dier canllardan ve en yakn kuzenleri olan goril,
empanze ve orangutandan dahi ayran baz temel farkllklar var. Hayr,
birbirini kandrmak deil, onu empanzeler de yapyor. ki ayak zerinde dik hareket etme, insann en
belirgin zelliklerinden biridir rnein. Yine hibir canlnn elleri insannki gibi deildir; insan baparma
dier canllarda olmayan bir hareket
yeteneine sahiptir. Beynimiz, u
dncelerimizin kayna olan organmz hacim ve vcuda oran bakmndan kuzenlerimizinkinden daha
byktr. Az ve di yaps, omurgann ekli gibi sayamayacamz ve
ilk bakta herkesin fark edebilecei daha birok farkmz vardr kuzenlerimizden ve dier canllardan.
Konumak ve nihayet alet yapmak,
anatomik zellikler deilse de yalnzca insana zgdr. Hibir leylek
yuvasna ofben takmay beceremez.
Fakat bu zellikler gemiin belli bir noktasnda, hep birden ortaya
km deildir. Hepsi sre iinde,
birbirinden farkl zamanlarda evrimlemitir. Bu zelliklerin son modelleri, bizlerin de mensubu olduumuz
Homo sapienste bulunur. Gelecekte ne olacan ise Allah bilir! Bu
temel farkllklardan dik yrmenin, dierlerinden daha nce gelitii kabul edilir. Australopithecuslar
bizler kadar dengeli olmasa da iki
ayak zerinde dik yrme yetene-

ine sahiptiler, ancak beyin hacimleri ada insann beyin hacminin

te biri kadard. Az ve di yaplar, elleri, kollar, bacaklar ve kafatas ise insann kuzeni olan, rnein empanze ile insan arasnda bir
grnme sahipti. Boy ortalamas,
trler arasnda farkllklar olmakla birlikte, genel olarak erkeklerde
150, kadnlarda 120 cm civarndayd. nsann konumasna imkn veren anatomik zelliklerin ve beyin
yapsnn da Australopithecuslarda
henz tam olarak gelimedii bilinmektedir. Lucynin yaad zamana
gitme olanamz olsayd, onunla el
kol hareketleri, mimikler ve konuma diyemeyeceimiz bir takm seslerle anlamaya abalayacaktk muhtemelen.

Amerikallarn zerinde
titredii tek Afrikal
Australopithecuslar, dnyadaki
yolculuklarna, yaklak 4 milyon

yl nce balamlard. Zaman iinde evrimin bir gerei olarak eitli

trlere ayrldlar ve bu trlerden biri, yaklak 2,5 milyon yl nce, Homo habilis dediimiz, gnmz insannn dorudan atas olan tre
evrimleti. Gnmzden 700 bin
yl nce ise, Australopithecuslarn
son temsilcisi olan boisei ortadan kalkt. Artk yorulmulard.
Australopithecuslarn bir veya birden ok tr ile Homo habilisler,
ayn zaman diliminde ve corafyada, bir sre birlikte yaadlar. Bunun kardee mi olduunu, yoksa
dmanlk biimine mi brndn bilmiyoruz. Lucy, 4 milyon yl
nce balayp 700 bin yl nce sona eren bu uzun yolculuun, yaklak 3,2 milyon yl ncesine denk
gelen bir noktasnda dnyaya gelmiti. Byyp yetikin bir kadn
oldu, belki soyunu devam ettirecek ocuklar dourdu ve bilmediimiz bir nedenle ld. Ama hikyesi

orada bitmedi, Johanson ondan arta

kalanlar bulunca yeniden balad.
Lucynin iskeleti, Etiyopyann
bakenti Addis Ababadaki Etiyopya
Ulusal Mzesinin envanterinde yer
alyor. 2007 ylnda, bir sergi kapsamnda baz mzelerde sergilenmek zere, 6 yllna ABDye gtrld. Lucy ABDye gtrldnde
bir tartma kopmutu. Baz uzmanlar ve mze yetkilileri, kemiklerin
krlgan olduunu, yolculuk ve sergi program boyunca zarar greceini ne srerek sergiye kar km
ve mzelerinde yer vermeyeceklerini aklamlard. Hayatn cilvelerinden biri olsa gerek, Afrikallar,
zarar getirecekleri, problem yaratacaklar endiesiyle ABDye sokulmaz, karlarna bin bir trl engel
karlrken; Lucy, bu yal Afrikal,
yolculuu boyunca zarar grr dncesiyle istenmiyordu. Herhalde
ABD hibir Afrikalnn zerine bu
denli titrememitir.

45

Matematik denizinin incileri ve yaratclar

Bilindii zere midye ve istiridye gibi yumuakalar
trnden olan deniz canlsnn kabuunun ierisine
yabanc bir cisim, rnein bir kum tanesi dt andan
itibaren, canl onu sedef katlar ile tamamen kapatana
kadar rahata ermiyor ve bu srekli almalarn sonucu
olarak da gz okayan inci oluuyor. Matematikinin
bana gelen olaylar da genelde bu ekilde cereyan
ediyor. te matematik denizinden baz inci rnekleri ve
nasl oluturulduklar.
Do. Dr. smihan Yusubov

46

Sakarya niversitesi, Bilgisayar ve Biliim Fakltesi

slnda yaznn balnda Matematik dnyasnn
incileri yazlsayd daha doru olurdu diye dnyorum. Sadece inci ve deniz arasnda olan balant burada etkili olmutur. Elbette matematik dnyasnda da, dere, orman, deniz ve adalarn, ehir
ve kylerin, onlar birletiren yollarn, bunlarn yan sra altn, gm, prlanta gibi ss eyalarnn da
benzerleri yok deildir. Fakat bu ss eyalar ierisinde inci, oluumu asndan matematie en yakn
olandr. Bilindii zere midye ve istiridye gibi yumuakalar trnden olan deniz canlsnn kabuunun ierisine yabanc bir cisim, rnein bir kum
tanesi dt andan itibaren, canl onu sedef katlar ile tamamen kapatana kadar rahata ermiyor ve
bu srekli almalarn sonucu olarak da gz okayan inci oluuyor. Matematikinin bana gelen olaylar da genelde bu ekilde cereyan ediyor. Sadece
bir farkla: stiridye onu rahatsz eden kum tanesinin zerini nce ince bir sedef katyla kaplayp, daha sonra bu katlarn saysn duruma bal olarak
artrmakla, kre biiminde gzel bir inci (beyaz,
pembe veya siyah) meydana getirir. Matematikte ise bu i dardan balyor. nce onu rahatsz eden
kum tanesi -problem- salam bir sedef kat ile ablukaya alnyor ve yeni yeni i katlar oluturmakla gitgide bu kum tanesinin bir soru olarak
yaam alan daraltlyor, eninde sonunda esir alnyor ve maskesi kartlyor. te matematik incilerden etrafa yaylan s ve n kayna da maskesi
yrtlm bu soru -kum tanesi- olsa gerek.
Bu adan baktmzda matematikinin iini bir
kaleyi fethetmek isteyen komutann iine benzetebiliriz belki. Bazen gerekten de byle oluyor; yani belli bir problemin zm zerinde kocaman
bir kolektif komutanlar bakanlnda uzunca
bir sre ura veriyor. Bunun parlak rnei olarak,

atom ekirdeindeki enerjiyi (nkleer) ortaya karabilmek zere ABD ve eski Sovyetler Birliinde
verilen muazzam mcadeleyi gsterebiliriz. Tabii orada kocaman matematikiler ve fizikiler ordusu da alm ve hak ettikleri dlleri de almlard (ABDde J. Neumann, E. Fermi, R. Feynman,
Sovyetlerde ise . M. Gelfand, M. V. Keldsh ve Zeldovich vb.). Ama matematikte bu iler genel olarak, Krolunun Yiit gerek yar sevmeye, kendi
tek gide, tek gide slogan altnda yaplm ve yaplmaktadr.
Bazen sedef oluturmaya (maske yrtmaya) mr yetmeyebilir; yani sen sorunu deil, soru seni
bitirebilir. Paralellik aksiyomu ok kiinin hayatn karartt, hatta son verdi. in yarm kalmasnn
bir nedeni de, bir sr yeni kum tanesinin -maskeli sorularn- ortaya kmas ve yeni sorularn daha byk nem tamas da olabilir. Bir zamanlar
Japonyada alm olan Ovchinnikov Sakura (Vine) dal adl mehur kitabnda inci yetitirilmesi
meselesinden de sz etmitir. Orada istiridyelerin
kabuunu kk bir ameliyatla ap ierisine bir
cisim (bazen hatta kk Buda, horoz, yldz vs.)
koyduktan sonra, su ierisinde olan zel a kutulara yerletiriliyor ve bylece inci oluumu sreci
balatlyordu. Bu ilemlerde olduka hassas olmak
gerekiyordu, yle ki, bir yanl davran sonucunda ya istiridye lr veya sakatlanr ve dolaysyla
inci olmaz, ikinci halde ise ortaya be kuru etmez
sakat inci kar. Ovchinnikova verilen 100 istiridyeden sadece 3 sa kalm ki, onlardan kan
inciler de sakat olmu. Meselenin ilgin yan u ki,
matematikiler arasndaki ilikiler de tpk insanla
istiridye arasndaki ilikilerin aynsdr diyebiliriz.
Yani ya kum tanesi - sorunun doal olarak (kendiliinden) uygun bir ortama isabet etmesi lazm,

Fields Madalyasndan ve Millenium

Problemlerinin zm iin ayrlm bir
milyon dolardan imtina eden Grigori
Perelmann soyad inci adam anlamna
geliyor.

ya da hassas bir ekilde, manevi yara

almasna neden olmadan dardan
yerletirilmesi art. Aksi halde iyi sonu beklenemez. Ayn zamanda inci
yapan hayvanlarn genelde hermafrodit (eeyli, honsa) olmas da dikkat ekici. Yani onlar uygun bir yere yumurtalar brakr ve daha sonra
kendi spermleri ile de onlar mayalandrrlar. Tpk bir bilim insannn
zihinsel bir rn ortaya koymak istedii zaman davrand gibi.
Bu arada kaydetmemiz gerekiyor ki, zikir olunan matematik denizi ve de onun ait olduu matematik
dnyas yalnzca beer evladnn kolektif uurunda mevcuttur. Ve Cahit Arf hakknda matematik denizinin dalgc tabirini kullandmzda
da bu denizi kastediyoruz. Sir Isaac
Newton kendisini mtevaz olarak,
sadece gerekler denizi kysnda
kouturan ve dalgalarn sahile att ilgin bir balk kula bulunca
sevinen ocua benzetirken de ayn denizi kastediyordu herhalde. Ama sanrm Newton sahilde kouturmakla kalmam, zaman zaman
bu denizin derinliklerine de bavurmu, orada yeterince uraarak,
Fuzulinin tabirince sylersek sultanlara layk incisini yapm ve dier insanlarn da seyretmesi iin oradan gn na kartmtr.
Birka kelime de sedef iin sarf
edelim. Organik ve anorganik maddelerden oluan parlak gm,
sert bir oluumdur. nci yapan deniz hayvanlarnn kabuklarnn ii
de bu oluumla kapldr. Ad Alman

dilinde perlmutter (Rus dilinde

Perlamutr) gibi geiyor ve bu inci annesi anlamna gelmekle sedefi
dolu dzgn karakterize ediyor diyebiliriz. Bir zamanlar, matematikiler iin Nobel dl gibi de nitelendirilen Fields Madalyasndan
(2006) ve daha sonra Millenium
Problemlerinin zm iin ayrlm bir milyon dolardan da imtina
eden (2010) Grigori Perelman hakkndaki yazmzda, onun soyadnn
nci Adam anlamna geldiini ve
buna gre de soyadn dorularcasna kendi sedef kabuunda saklanmasnn doal karlanmas gerektiini vurgulamtk. Byk Trk
airi Muhammed Fuzuli ise mehur
Sz gazelinde, sz sedefe, onun iindeki kymetli fikri ise inciye benzeterek yle demitir: Olmayan
gavvasi bahri marifet arif deil;
n sedef terkibi tendir ll ahvar sz. (Marifet denizinin dalgc olmayan arif deil; nk ahlara
layk inciler sedefin iinde bulunur
yalnzca). Yine mehur Trk-Azeri
airi Molla Panah Vagif ise duda yakuta, dileri inciye, az sedefe, oradan kan szleri ise deiik
hazinelerden gelen deerli talara
benzetmitir: Sevgilim leblerin yakuta benzer; Sera-ser dilerin drtanedendir; Sedef dehanzdan kan
szlerin; Her biri bir gayr hazinedendir. Sedef genelde bezek malzemesi olarak, rnein deiik musiki
aletlerinin (tar, balama, kemanca)
zerindeki sslemeler iin de kullanlr.

Bu yaznn
ele alnmasnn
nedenleri

Bu yaznn da yazlmasnda esasen

niversitenin Eitim Fakltesinde
ve Fen Edebiyat Fakltesinin Matematik Blmnde son aylarda vermi olduum konferanslar etkili olmutur diyebilirim. Fakat esas drt
ve neden olarak in asll, Avustralya doumlu (1975), ABD matematikisi Terence Taonun, ngiliz matematikisi Ben J. Greenle (1977)
birlikte, asal saylar dnyasnda
yapm olduklar muhteem inciteorem ve Taonun Analysis II kitab ile tanlm olmutur dersem,
geree daha yakn olurum. Vatanda yazmza neden olduundan,
birka kelime de onun iin sarf etmemiz doal olacaktr bence, hem
o da Perelman trnden bir inci adam saylabilir. Geri psikolojileri
ve yaam tarzlar asndan ok, ama
ok farkllar.
Terence Avustralyann Adelaida kentinde matematik retmeni bir anne ve ocuk doktoru olan
bir babann ilk evlad olarak 1975te
dodu. Saymay ve okumay henz 2 yandayken televizyon ocuk programndan (Sesame Street - Susam Soka) renmiti. 11,
12, 13 yalarnda Dnya Matematik
Olimpiyatlarnda srasyla bronz,
gm ve altn madalya almt. 14
yanda Avustralyada kazanm olduu niversitede mastr derecesini aldktan sonra, Fulbright (Fulbrayt) bursunu kazanarak, doktora
yapmak zere ABDye gitti ve 1996
ylnda 20 yandayken doktorasn tamamlad. Ayn yl California
niversitesinde akademik yaamna

in asll, Avustralya doumlu (1975), ABD matematikisi

Terence Tao.

Her zaman olduu gibi, geleneksel olarak birka kelime de yaznn ele
alnmasnn nedenlerine
deinelim. Bir zamanlar
Sakarya niversitesi Fen
Edebiyat Fakltesi Felsefe
Blmnn kulp toplantsnda verdiim konferansn sonucu olarak, Matematik ispatn felsefesi
konulu bir yaz yazmtm.

47

balad. Merak alanlar matematiin

armonik analiz, ksm trevli diferansiyel denklemler teorisi, kombinasyon hesab, saylarn analitik teorisi ve temsil teorisi gibi nemli
blmleridir.
Bu alanlardaki almalar sonucunda srasyla aadaki, says
ve nemlerine gre artc (akllara durgunluk verecek) dlleri
kazanmtr: Salem dl (2000),
Bocher Ant dl (2002), Clay Aratrma dl (2003), Avustralya Matematik Kurumu Madalyas
(2005), Ostrowski dl (2005),
SASTRA Ramanujan dl (2006),
Fields Madalyas ve dl (2006)
(Perelmann geri evirdii), MacArthur dl (2007), Londra Kral
Cemiyeti yelii (2007), Alan T.
Waterman dl (2008), Onsager
Madalyas (2008), Uluslararas Kral
Faysal dl (2010), Matematikte
Nemmers dl (2010) ve Polya dl (2010). Sanrm armak iin
bu kadar yeter, fazla kalr bile.
Bu dllerin bazlar maddi adan da bir hayli deerli. rnein
Kral Faysal dl 200 gramlk altn madalya ve 200 bin ABD dolarndan olumakta. Nemmers dl
150 bin ABD dolar, Alan T. Waterman dl ise 500 bin ABD dolar
dzeyinde. Eer Gria Perelman Fields Madalyas ve Millenium Probleminin zm iin ona verilen 1
milyon dolardan imtina etmeseydi,
hi kukusuz, daha bir sr dl ve
adlara mazhar olacakt. te Perelman ve Taonun en byk fark burada. Ama her ikisinin annesi matematik retmeni olmular. Bu da

Geometride ilk gz okayan inci Arimetden:

Yarap ve ykseklii R olan koninin hacmi
ile yarap R olan yarm krenin hacmini
toplarsak, yarap ve de ykseklii yine R
olan silindirin hacmini buluruz.

benzer yanlar. Perelmandan farkl olarak Tao insanlarla rahatlkla

balant kuruyor ve genelde takm
halinde almay tercih ediyor. 80
makalesi olan Taonun makale ortaklarnn says 50dir. Bu da onlar farkl klan ynlerden bir tanesi.
Nihayet Tao evli ve bir ocuk babasdr. Bu da farkllklar farkl klan
bir olay.

Baz inci rnekleri

Baz inci rnekleri deiik tanm,

kavram, lemma ve teoremler arkasnda, tpk bir soan cc gibi ylesine sakl ki, ona ulaana, temas edip anlayana kadar adamn
anasndan emdii burnundan gelir,
keke bu ie girmeseydim der ve bazen de yolun yarsndan geri dner.
Bu adan saylar teorisinin incileri
nerdeyse yaln gzle grnecek kadar herkese ak. Bu ve benzer nedenlerden dolay, ben esasen bu alandaki baz incilerden sz
e, p, i ve 1 saylar srasyla analiz, geometri, cebir ve
etmeyi, onlarn anlalarak
aritmetiin temsilcileri olarak bir araya gelmi ve de
Eulerin adna yakr bir inci oluturmular.
beeni kazanmasn salamay amalyorum. Ama bu
arada baka bilim alanlarnda olan muhteem incilerden ksa da olsa sz etmekten kendimi alkoyamam.
Tabii bizim inci listemiz
tamlk ve mkemmellikten
ok uzak olmakla, esas itibaryla ancak kendi zevk ve seviyemizi ksmen yanstr yalnzca.

48

Bana gre bir numaral inci olmaya aday, eski Yunan bilgini
Demokritosun
uydurduu atom kavram olsa gerek. E.
Rutherfordun, N. Bohrun ve dier
kuantum fizikilerinin atom modellerinin hepsi, ilk atom kavramnn
temel zelliinin, etrafmzda olup
biten olaylara bir yorum getirebilme
gcnden yararlanm ve bu nedenle de ayakta kalmlard.
Fizikte mevcut olan Korunma
Yasalarnn her biri bana gre birer inci tanesi. Bunlar enerjinin, momentumun, iftliliin, ktlenin vs.
korunma yasalardr ki, bunlar da
kendi srasnda meknn (uzayn)
izotopluu (nokta farkszl) ve izotropluunun (yn farkszl) bir
sonucu olarak ortaya kmlard.
P. Fermatn en ksa zaman ve
W. Hamiltonun en kk mukavemet prensipleri de bu trden kavramlar ve onlar temel alarak bir
sr yasa kartabiliriz rahatlkla.
Tabii daha sonra bu yasalarmz deneylerle kontrol ediyoruz her ihtimale karn. Bu arada ikisi arasnda
da bir bant mevcuttur hi kukusuz. Fermat prensibine gre k bir
noktadan dierine ularken hep en
ksa zaman gerektiren yolu tercih
ediyor. te bu prensipten deneyle
kontrol olunabilen n yansma
ve krlma yasalar teorik olarak karlabiliyor. En kk mukavemet
prensibine gre ise, fiziksel bir sistem durumunu deitirdii srece
ancak en kk direnle karlat ynde hareketi tercih ediyor. ok
ihtimal ki, bu zaman da A durumundan B durumuna gemesi iin gereken zaman en ksa olur.
Sanrm buna en parlak rnek olarak, varyasyon hesabnn temel
problemlerinden biri olan brachistochrone (en hzl zaman) meselesini gsterebiliriz. Dnyaya gre dikey bir dzlemde ayn dikey doru
zerinde olmayan ve farkl ykseklikte yerleen A (st) ve B (alt) noktalarn alalm. Sorulan soru u: kre biiminde bir cisim, srtnmesiz
yuvarlanarak Adan Bye en ksa zamanda yetiebilmesi iin, yol olarak
dzlemde A ve Byi birletiren hangi

Elementler adl eserin yazar eski Yunan

matematikisi Euclidin (klid) ngilteredeki
heykeli.

eriyi tercih etmelidir? lk akla gelen yol bu noktalar birletiren doru paras oluyor tabii, en ksa yol
olduundan. Fakat aratrmalar gsterdi ki (J. Bernoulli), bu yol yatay
doru zerinde srtnmesiz dnerek ilerleyen bir dairenin (tekerlek)
her ember noktasnn dikey dzlemde srekli olarak izmekte olduu eridir ve bu erinin adna tsikloid (cickloid) denilir.
Hi kukusuz fiziin en can alc ve gz okayan incilerinden
bir tanesi de, belki de birincisi, A.
Einsteinn mehur E = mc2 formldr ve buna gre ktlesi m olan
maddede sakl olan E enerjisi, bu
ktlenin n vakumdaki c hznn
karesiyle arpmna eittir. te maddede, aslnda ise onu tekil eden atomlarn ekirdeinde sakl olan
muazzam enerjinin varl bu formlle tespit edilmi ve daha sonra
da kullanlmtr. Bunun yan sra,
kuantum mekaniinin temellerini
atan W. Heisenbergin belirsizlik
ve N. Bohrun tmleme prensipleri de deerli ve gz okayan inciler
olarak nitelendirilebilirler.
Sanrm deiik inciler hakknda sohbetimize fizikten balamamz
anlayla karlanmal, yle ki, fizik sz kken olarak eski Yunanca
doa anlamna gelen fzis szn-

den tremitir. Doaya yaknl ile

matematik dallar arasnda seilen
geometriden de birka inci rnei verelim ki, talar bir miktar yerine otursun. Aslnda 20. yzyln en
byk matematikilerinden olan Alman D. Hilberte gre, geometri fiziin bir dalym yalnzca. Ama ok
soyut bir matematiki olan Fransz J. P. Serree gre ise, matematikle fiziin hibir ortak yan yok. Eer
bunlarn her ikisini de kabullenirsek, sonu olarak, geometri ile matematik arasnda ortak bir ey yok
demek zorunda kalrz (Trkiye okullarnda yaygn olarak yaplan bir
ey). Bize gre geometri matematiin bir dal olmakla, hem de onun nemli, olmazsa olmaz temellerinden
biridir. Bu arada matematiin kesin
bilgi anlamna geldiini unutmayalm. Okullarda bunun dallarn aritmetik, cebir, dzlem ve uzay geometrileri, trigonometri gibi dallara
ayrabiliriz, kullandklar ortak yntemlere gre.
Geometride ilk gz okayan inci
olarak aklma Arimetden bize gelip
yetien u balanty alabiliriz bence:
Yarap ve ykseklii R olan koninin hacmi ile yarap R olan yarm
krenin hacmini toplarsak, yarap
ve de ykseklii yine R olan silindirin hacmini buluruz.
kinci inci olarak eski Yunanlarn 2300 yl nce bulmu olduklar
irrasyonel saylar gsterebiliriz ki,
bu da karenin kenar ile kegeninin ortak leinin olmamas tezine dayanyordu. Bilindii zere reel
eksen zerinde herhangi bir A noktasna karn o zaman m/n rasyonel
(kesir) saysn koyabiliriz ki, OB birim parasnn 1/n ksm OA paras zerinde tam m defa yerlesin. Bu
zaman onlarn ortak lei var diyoruz. Eer OA paras ile OB birim
parasnn ortak lei olmazsa, A
noktasna karn hibir rasyonel say
koyamyoruz. te tam da bu srada
bir acil yardm olarak irrasyonel
saylar imdadmza yetiiyor ve iler
devam ediyor. Bu mlahazalarn temelinde ise Pisagor ve karesi 2 olan rasyonel say yoktur teoremleri
durmaktalar.

Eski Yunanlardan bir inci tanesini

daha hatrlatalm. Onlar anlamlar
ki, ember uzunluunun kendi ap
uzunluuna olan oran tm emberler iin ayn oluyor. te tm emberler iin ortak olan bu say takdim
etmek istediimiz incidir ki, ona
ad (Pisagordan herhalde) takmlar. Bilindii zere bunun yaklak
deeri (net deerini kimse bilmiyor,
irrasyonellik ve transandantlk ite bu) 3,14tr ve bunun yardm ile
yarap R olan emberin L uzunluu iin L = 2R forml yazlr. lave edelim ki, emberle bantl olan
trigonometrik fonksiyonlar teorisinde says olmadan geinmek ok
zor olurdu herhalde.
saysna deinip de e saysna (Eulerden) deinmezsek, sadece
eye kar deil, ilgili herkese kar
hakszlk yapm olurduk herhalde.
Bu say da tpk teki gibi ok zor
anlalan, ama buna ramen ok kullanlan ve ok mehur bir say. Bunun mehur olmasnn temel nedeni
ise bence, taban e olan stel fonksiyonun trevinin kendisine eit olmasdr. Baka byle fonksiyon yok
bir defa (tabii trevi sfr olan sabit
toplanan farkyla). Bu say mrekkep faizlerin hesaplanmas zaman
doal olarak meydana kyor. yle ki, basit hesaplama gsteriyor ki,
eer bir milyar paray n yllna, her
sene sonunda sene banda olan parann 1/n ksm kadar kr getirmesi
koulu ile bankaya yatrrsak, n. senenin sonunda paramzn miktar
Pn = (1 + 1/n)n olacaktr. O da belli oluyor ki, n arttka bu formlle
hesaplanan Pn belli bir snra ok
yaklayor, ama onu aamyor. te
bu snr e = 2,718281728milyardr.
imdi bunlar bir araya getirip, yeni bir inci oluturmann tam
zaman: ei + 1 = 0. Bu inci Eulere
mahsus ve bu inci Baha Okar tarafndan benim Matematik Gzeldir
kitabmn Matematik blmnn
bana bir ss eyas olarak konulmutur zamannda. Gr nerelerden nerelere geldik. Burada e, , i ve
1 saylar srasyla analiz, geometri, cebir ve aritmetiin temsilcileri

49

Zor problemlere getirdii kolay zmlerle

mehur olan Norveli matematiki A. Selberg
(1917-2007).

olarak bir araya gelmi ve de Eulerin

adna yakr bir inci oluturmular. Yeri gelmiken e ve saylarn
bir araya getirebilmi bir baka matematik dehas vardr ki, o da hayranlk duyduumuz bir matematiki Ramanujandr. Onun inci
formlerinden birinde, bir sonsuz
zincir kesirle bir sonsuz serinin toplamnn

e ye eit olduu gzk

mektedir!
lave etmem gerekiyor ki, uraya
kadar yaptklarmz bir snma hareketleriydi yalnzca. imdi bu yaznn
yazlmasna neden olmu saylar teorisindeki baz incilere de gz atp,
son olarak da Gren-Taoya mahsus
inciyi sunarak yazmza son vermek
istiyoruz.

Doal saylar lemindeki

baz inciler hakknda
Doal saylar kmesi olan N
sonsuzluklar leminin en basit ve
en zayf eleman olarak nitelendirilebilir. Bu kme hatta o kadar zayf
ki, ona bazen sonsuzluklar leminin
sfr bile denilir. u manada ki,
bu kmenin baka bir sonsuz kmeye eklenmesi onun gcn - eleman saysn deitirmiyor. Tabii
bu sonsuzluklar ve lmszlkler
lemi iin geerlidir, bizim sonlu ve

50

bir ucu lml dnyamz iin ise

doal saylar kmesi srl gereklerle dopdolu bir okyanusun tesinde
bir ey olsa gerek. En azndan okyanuslardaki tm canllarn, canszlarn ve de zerreciklerin says sonlu olduu halde, N kmesinde bu
say sonsuzdur. Greceli, pratik deil mutlak manada sonsuzdur. Neler
yok burada, neler? Tekler, iftler,
kareler, kpler, 6 ve 28 gibi arpanlarnn toplamna eit olan mkemmeller, 1729 ve 4104 gibi iki saynn
kplerinin toplam olarak, iki farkl
ekilde gsterilebilen mehur Ramanujan saylar, stel saylar, faktriyeller vs. Lakin bu aileler ierisinde dikkatleri zerine en ok eken,
hi kukusuz asal saylar ailesidir ve
saylar teorisinin en mkemmel incileri de ite bu aile ile bantl olarak meydana kmtr. Bylece konumuz belirlenmi oldu nihayet.

Asal saylar nedir,

ne ie yarar, ne kadar var?
Yalnzca 1e ve kendine blnen
saylara asal saylar denilir. Zaten
tm saylar iin de 1 ve kendisi blendir, ama asal olmayanlarn baka
blenleri de mevcut. 2, 3, 5, 7, 11,
13, 17, 19, ve bu gibi saylar ilk
asallardr. 2 says asal olan tek ift
saydr. 1 saysnn tanm salamasna ramen asal saylmamasnn nedeni ise, asal arpanlara ayrma hakknda teoremin dzgn olmasn
salamaktr. Malumdur ki, her say ancak bir biimde (sra fark olabilir) asal arpanlara ayrlr. Bu
teorem saylar teorisinde temel teorem olarak geiyor. imdi 1i asal
hesap etsek, rnein 15 says iin
15 = 3x5 = 1x3x5 gibi iki farkl ayrl buluruz ki, burada da
1lerin says artrlarak, yeni
ayrllar da yazabiliriz. Demek ki, asal saylar, bir nevi teki saylar oluturmak
iin birer atomdurlar denilebilir. Ve doal olarak bu
atom-tulalarn says merak
edilir. Bu merak 2300 yl nce klidin mehur Elementler kitabnda giderilmitir.
Buyurun siz de bakn:

Teorem: Asal saylar kmesi sonlu deildir. spat: Diyelim

ki, sonludur ve sonuncu asal say pdir. Bakalm bundan ne kar.
q = 2.3.5.7p +1 saysna gz atalm. Yani tm asallarn arpmna
(saysn sonlu hesap ettik ya) 1 saysn ekledik. Grnd zere bu
say bizim asallardan hi birine blnmyor (kalan hep 1). O halde iki seenek var, ya bu say kendisi
asaldr veya bizim bildiimiz asallarn dnda olan baka bir asala blnr. Her iki halde sonlu asal saylar kmemiz genilemeye mecbur ve
bylece srekli genilemeye maruz
kalarak durmadan oalyor. Durmadan oalmak ise burada sonlu olmamak anlamna geliyor. Normalde laf byle bitiriyorlar: gelinen
sonu ters faraziyemize (asal saylar
sonludurlar) ters dtnden, faraziyemiz yanl, teoremin hkm ise
dorudur. Artk bir incimiz var!
Asal saylarn sonsuz olmas nemli bir mesele olduundan bu
konuda bir teorem daha verelim.
Teorem: n! + 1 saysnn en kk
bleni nden byk olan asal saydr.
spat: Eer bu saynn bleni yoksa, yani kendisi asal ise, ispat biter,
nk onun nden byk olmas ak. Eer arpanlar varsa ve onlarn
en k p ise, pnin nden byk
olaca ak. Gsterelim ki, p asal
olmak zorunda. Aksi halde, eer
a < b olmakla p = ab olsayd, bizim
n! + 1 saymz pden kk olan aya
da blnrd ki, bu da pnin en kk blen olmas faraziyemize ters
dyor. Demek p asaldr.
Sonu olarak diyebiliriz ki,
[n, n! +1] aralnda en az bir asal
say vardr. imdi eer reel ekseni 2,

2! + 1, (2! + 1)! + 1, ((2! + 1)! + 1)!

+ 1, gibi noktalarla sonsuz sayda
aralklara ayrsak, her aralkta en az
bir asal say olduundan, asal saylarn da sonsuz olduu sonucuna ularz. Asal saylarn sonsuz sayda
olmasnn bir kant da ispatsz vereceimiz aadaki teoremde sakldr.
Teorem: Keyfi n doal says iin
[n, 2n] aralnda en az bir tane asal
say vardr. Buna gre [2, 4], [4, 8],
[8, 16], [16, 32] gibi sonsuz sayda
aralklarn her birinde en az bir asal
say olduundan, yine asallarn sonlu olmayacan kantlam oluruz.

Asal say barndrmayan

aralk var m reel eksende?
Bu sorunun pozitif yant imdi
ispat edeceimiz teoremde sakldr.
Teorem: Doal saylar dizisinde asal
say iermeyen istenilen uzunlukta dizi paras mevcuttur. spat: M
istenilen doal say olsun. O halde
(M + 1)! + 2, (M + 1)! + 3, (M + 1)!
+ 4,, (M + 1)! + (M + 1) saylarndan oluan ve uzunluu M olan dizinin birinci terimi 2ye, 2. terimi 3e,
3. terimi 4e vs. Mci terimi (M + 1)e
blnmekle hibiri asal deildir. Teorem ispat olundu. Meselenin ilgin
yan u ki, eski Yunanlar bu konuya hi deinmemiler. Belki de onlar
var olan eylerle uram, yokluktan kanmlar. Ama aslnda bu teorem de varlkla bantldr, asal say iermeyen keyfi uzunlukta doal
saylar dizisi parasnn varlyla.

Aritmetik diziler ve
asal say balants
spat edelim ki, 3e blnende 2 kalan olan doal saylarn aritmetik dizisi (dizi fark 3) bnyesinde sonsuz sayda asal say
barndryor. Teorem: {3k + 2} aritmetik dizisinde barnan asal saylarn says sonlu deildir. spat:
klidin yntemini uygulayalm.
Farz edelim ki, bu dizideki asallarn
says sonludur ve onlarn sonuncusu da pdir (Sonuncu Mohikan).
M = 2.3.5. p 1 saysn alalm.
Bu say 3e blndnde kalan 2
olduundan bizim diziye mahsus olarak, pye kadar olan asallardan hi-

birine blnmyor. Demek ki, bunun asal arpanlar pden byktr.

imdi gsterelim ki, bu asal arpanlardan en az bir tanesi (3k + 2) biimindedir, yani bizim dizidendir.
(3a+1)(3b+1) = 9ab+3a+3b+1 =
3(3ab+a+b)+1 = 3k+1 olduuna gre, eer Min tm arpanlar (3k + 1)
biiminde olsayd M de bu biimde
olmak zorunda kalrd, oysa M yukarda belirttiimiz gibi bizim dizidendir. Bu elikiden dolay Min bir
asal arpan bizim diziden olmakla,
sonuncu dediimiz p asalndan da
byktr. Yani faraziyemiz yanl,
teoremin hkm doru oldu.
Altrma: {4k + 3} ve {6k + 5} aritmetik dizilerindeki asallarn says da sonlu deildir hkmn yukardaki mlahazalara benzer biimde
ispatlaynz.
Elbette bu rneklerin saysn artrmak mmkn, fakat buna gerek
yok. nk Fransz matematikisi
A. M. Legendre 1788de bu rneklerin hepsini ieren bir varsaym ileri srd. Bu varsayma gre birinci
terimi (a) ile dizi fark (d) aralarnda asal olan tm aritmetik diziler
sonsuz sayda asal say barndryor:
a, a+d, a+2d, , a+nd, dizisindeki asal says sonsuzdur. Bu varsaym 1837 ylnda yine Fransz matematikisi L. Dirichlet tarafndan
yksek matematik kullanlmakla ispatlanmt. Varsaymn basit, elemanter ispat ise yalnzca 1949da,
varsaymdan tam 161 yl sonra, zor
problemlere getirdii kolay zmlerle mehur olan Norveli matematiki A. Selberg tarafndan verilmitir. Bu ispat da matematik
incilerden biriydi ve bu almalaryla A. Selberg (1917-2007) hakl
olarak 1950de Fields Madalyasnn
sahibi oldu.
Acaba tm elemanlar asal olan aritmetik dizi var m? Bu sorunun cevabnn negatif olduu imdi vereceimiz teoremden belli
oluyor. Teorem: Tm terimleri asal olan aritmetik dizi mevcut deil.
spat: d > 2, (a,d) = 1 koulunda
a, a+d, a+2d, , a+(n-1)d + aritmetik dizisini alalm. Onun genel terimi olan an = a+(n 1)d yi

Matematikiler kral unvanl Alman K.

Gauss.

an = (a+n) + n(d1) eklinde yazarsak grrz ki, nin belli bir deerinde a+n says (d1)e blneceinden, uygun ande (d1)e blnyor
ve an asal olmuyor. Teorem ispat olundu.

Doal saylarn
asallk kontrol
Bir doal saynn asal olduunu
nasl bilebiliriz? Henz 500 sene nce Rnesans dneminin talyan asll mehur matematikisi L. Fibonacci fark etmitir ki, bunun iin bu M
saysnn M den byk olmayan
asal saylardan hibirine blnmediini tespit etmek yeterli olacaktr. Gerekten kolayca grebiliriz ki,
eer M = ab ise, min {a,b} M
oluyor. rnein 91 < 10 olduundan, 91in 2, 3, 5 ve 7 asal saylarna blnp blnmediini test etmek yeterli olacaktr. Sonu olarak
91 = 7x13 olduunu, yani 91in asal
olmadn tespit etmi oluruz. Ayn ekilde 1987 < 45olduundan
ve 1987 says 2, 3, 5, 7, 11, , 43
asal saylarndan hibirine blnmediinden, onun asal olduu hkmne varrz.
Bu konuda matematiin her alannda sz sahibi olan L. Eulerin
de iki kontrol testi vardr. Teorem
(Test 1): Eer M doal says iki saynn kareleri fark olarak, iki farkl ekilde gsterilebilirse, o, asal deildir. Aksi halde asaldr. spat: Farz
edelim ki, M tam kare deildir, o za-

51

Hint asll matematiki Ramanujan.

man asal olmad ak olurdu. imdi eer M= m2n2 = (mn)(m+n) ise, iki durum sz konusu olur.
1) M asaldr. O halde mn = 1 ve
M= m+n olmak zorunda ve buradan da bu saylar m=(M +1)/2 ve
n=(M1)/2 olarak bulunur ve ikinci bir ayrl yok. 2) M asal deildir.
O halde, o, tam kare olmadndan
a > b > 1 koulunda M = ab olur. imdi eer x= (a + b)/2 ve
y= (a b)/2 olarak kabul edersek
(a +b ve ab saylar ift saylardr),
x+y = a ve xy = b olduundan,
M= ab = x2 y2 olmakla, M iin karelerin fark olarak ikinci bir ayrl
buluruz. Teorem ispat olundu.
imdi bu teoremin bir uygulamasn verelim: 3551 saysna tam kare
olan 49u eklersek, yine tam kare olan 3600 saysn buluruz. Buna gre 3551 = 360049 = (607)(60+7)
=53.67 olarak buluruz, yani 3551
asal deildir. Eulerin bir teoremini
daha ispatsz verelim.
Teorem (Test 2): Eer M doal
says iki saynn karelerinin toplam olarak iki farkl ekilde gsterilebilirse, o, asal deildir. Ancak sadece bir biimde gsterilebiliyorsa
asaldr.
Birka rnek verelim 13= 9+4,
17= 16+1, 29 =25+4. Dikkat edersek
bu asal saylarn hepsi 4e blndnde kalan 1 olur. Bu genel bir teoremin sonucudur, yle ki, iki saynn karelerinin toplam biiminde
gsterilebilen asal saylar 4k + 1 biiminde olmak zorundalar. Buradan
sonu olarak 4k + 3 biimindeki asal
saylar iin byle bir gsteriin olmadn syleyebiliriz. rnein 11,
31, 43 ve bu gibi asallar iki karenin

52

toplam biiminde gsteremeyiz.

Teorem (S. Jarmen):
n > 1 durumunda M= n4+4
says asal deildir.
spat: M= n4+4 = (n2
2
2) +(2n)2 olduundan, iki
saynn karelerinin toplam olarak iki farkl ekilde
gsterilmi oldu. Eulerin
2. testine gre bu say asal olamaz. rnek olarak
629 = 625+4 = 54+4 olduundan, bu say asal deil, 629=
17x37 olarak arpanlara ayrlr.
Dier bir test Mersenne ve mkemmel saylarla bantl verilebilir. Hatrlatalm ki, Mersenne saylar 2k + 1, 2k 1 biimindeki saylara,
mkemmel saylar ise arpanlarnn toplamna eit olan saylara denir. Teorem (Euler): Eer k > 1 olmakla M(k) = 2k 1 says asal ise
2k-1 M(k) says mkemmeldir. Bylece ikinci saynn mkemmel olduunu kontrol etmekle Mersenne saysnn asal olmasn saptayabiliriz.
Birka rnekte bu sav kontrol edelim. k = 2 olduunda, M(2) =3 asal
ve buna gre 21M(3) = 2x3 = 6 =
1+2+3 says mkemmel oldu. k = 3
iin M(3) = 7 asal ve sonu olarak
22 M(3) = 4x7= 28 = 1+2+4+7+14
says mkemmel. Son olarak
k= 5 alalm. Bu durumda M(5)=31
says
asal
olduuna
gre
24 M(5) = 16x31 = 296 = 1+2+4+8+
16+31+62+124+248 olmakla mkemmel saydr. Ekleyelim ki,
M(11) = 211 1 = 2047 = 23x89 asal
olmadndan uygun 210 M(11) saysnn mkemmel olduunu hkmedemeyiz.

Asal saylar dourabilen

fonksiyonlar
Asal saylarla ilgilenen herkes
byle bir fonksiyonun varln hayal ediyor tabii. Doal saylar kmesinde tanmlanm byle bir fonksiyonun varl ayn zamanda asal
saylarn sonsuzluunun hem bir
kant, hem de yapc bir kant olurdu. Maalesef, rnein bir deikenli byle bir fonksiyon mevcut deil.
Bu konuda ilk sz saylar teorisi-

nin temellerini atm olan Fransz

F. Fermatya verelim.
n
Adam demi ki, bence F(n) = 22
+1 says tm doal nler iin asal olacak. Gerekten de nin 1, 2, 3 ve
de 4 deerleri iin hesaplandnda,
uygun olarak 5, 17, 257 ve 65537
saylar bulunur ve bunlar hepsi asal. Fakat 1732 ylnda, zamannn mehur hesaplaycs L. Eu5
ler gsterdi ki, F(5) = 22 + 1 = 641x
6700417 olmakla arpanlara ayrlr,
yani asal deil. Ama bunun bir sonucu oldu ki, bu biimde asal saylara Fermatn asal saylar denildi ve
matematikiler kral, Alman K. Gauss ispat etti ki, kenar says asal olan dzgn okgeni cetvel ve pergel
yardmyla yalnz o zaman izebiliriz ki, bu say Fermatn asal says
olsun.
Bir dier basit douran fonksiyon olarak Eulerin bulduu
P(n)= n2+ n+ 41 fonksiyonunu alalm. Hesaplar gsteriyor ki, bu fonksiyonun deerleri argmann 1den
39a kadar olan tm kymetlerinde srasyla 43, 47, 53, ,1601 oluyor ve bunlar asal saylar. Fakat
nin 40 deerinde P(40) = 402 + 40
+41 = 402 + 2x40 + 1 = 412 olmakla artk asal olmuyor. Ayn szler,
bize gre A. Kolmogorova mahsus
P(n) = n2 n + 41 ve Kuranta addedeceimiz P(n) = n2 79n + 1601
fonksiyonlar iin de sylenebilir.
Birinci fonksiyonun asal say retmesi n = 41 deerinde, ikincininki ise n = 80 deerinde tkezliyor.

Ba incimiz: Asal saylarn

aritmetik dizileri
Birinci terimi ile dizi fark aralarnda asal olan keyfi aritmetik dizinin (Azeri Trkesinde buna Arapa
zincir anlamna gelen silsile denir) sonsuz sayda asal say barndrdn daha nce sylemitik. imdi yle bir soru atlyor ortaya: tm
terimleri asal olan keyfi sonlu uzunlukta aritmetik dizi var m? 1975 ylnda Macar limi ispatlad ki, eer
N doal saylarn A sonsuz alt kmesi Nde greceli youn ise, bu kmede aritmetik dizi mevcut. Greceli youn ne demek peki? Eer A

kmesinin nden byk olmayan eleman saysn Anle iaret etsek, o

zaman Ann Nde greceli youn olmas, An /n orannn n sonsuz byd srece sfrdan uzak durmas demektir. nden byk olmayan
asal saylar iin An yaklak olarak
ln(n) olduundan, uygun oran iin
sfrdan uzak durma koulu salanamyor, nk ln(n)/n orannn
limiti (hedefi) zaten sfrdr. Buna
gre asal saylar kmesi iin Macar
liminin teoremi geerli deil.
Tm bu olumsuzluklara ramen
2004 senesinde ngiliz asll Green ve in asll Tao, olaslk teorisinin sonularndan da byk lde
yararlanarak, ispat ettiler ki, doal
saylar kmesinde elemanlar asal
saylar olan keyfi uzunlukta (elemanlarnn says) aritmetik dizi var.
Size sunmak istediimiz asl inci ite
bu. lave edelim ki, u an asal saylarn 2010 ylnda bulunan en uzun
aritmetik dizisinin uzunluu sadece
26dr ve bu dizi ok byk zahmet
hesabna, en modern kuantum bilgisayarlarn kullanm ile bulunabilmitir. Bu dizinin ilk terimi 17 basamakl 43 142 746 595 714 191 (43
katrilyon) says, dizi fark ise 16
basamakl 5 283 234 035 979 900 (5
katrilyon) saysdr. Tabii bu saylar arayp bulmak her bilgisayarn ve
bilgisayar mhendisinin haddi deil.
Ama adamlar akl almaz zeklaryla
asal saylarn sosuz kmesini, tarayp, elekten geirerek burada keyfi
uzunlukta aritmetik dizi olduu gereini, o paha biilmez inciyi karanlktan gn na kartp, insanlarn
seyrine sundular. Ahsen! Aferin!
Asal saylar dizisinin uzunluu ile bantl bir teorem daha verelim. Teorem: p > 2 asal say ve

d 1(mod p) ise dizi fark d olan

asal saylarn aritmetik dizisinin uzunluu pden fazla olamaz. spat:
Gerekten, eer aritmetik dizinin
ilk terimi a iin a m(mod p) ise,
bu dizinin terimleri p modlne gre m, m+1 , m+2, , m +(p 1),
gibi ardk saylardan oluacaktr. p
tane ardk saydan bir tanesi pye
blnmek zorunda olduundan,
o say asal olmaktan kar. Sadece pnin kendisi bu dizinin eleman
olduu durumda uygun asal saylar
dizisinin uzunluu p olabilir. Teorem ispat olundu.
Asal saylarn birka basit, 3, 4,
5 terimli aritmetik dizisini de biz
gsterelim son olarak. 3 elemanl
asal aritmetik dizi: 3, 5, 7; a = 3,
d = 2; 3 elemanlya daha bir rnek: 3, 7, 11; a = 3, d = 4; 4 elemanl: 251, 257, 263, 269; a = 251, d =
6; ve nihayet 5 elemanl asal aritmetik dizi rnei: 5, 11, 17, 23, 29;
a = 5, d = 6. Grnd gibi dizi
fark 6 olarak iki yerde kullanlmtr ve bu tesadfi deildir. Biz kendi kstl imknlarmzla 10 000e
kadar doal saylar ierisindeki asal saylar, farklar 2, 4, 6, 8, 10,
12, 14, 16, 18, 20, 22, 24, 26, 28,
30 olmak zere iftlere ayrdk (Sakarya niversitesi Bilgisayar Mhendislii Blmnden Do. Dr.
Ali Glbala). Benim tahminim en
fazla iftin 6ya mutabk olaca ynndeydi ve sonular beklentilerin
ok zerinde oldu. yle ki, 2, 4, 6,
8 dizi farklar arasnda 6 fark tekilerin nerdeyse iki katna ulaarak
onlara fark att. Net olarak sylemek gerekiyorsa, 2ye uyan 205, 4e
uyan 203, 8e uyan 208, 6ya uyan
tam 421 asal say ifti vard. Geriye
kalan farklarda ise 30 fark tekilere
byk fark att. Ona uyan tam
536 ift vard. Kaydedelim ki,
farkn basamak says, uyan
iftlerin saysnn belirlenmesinde etkili oluyor, basamak
says arttka uyan ift says
da artyor.
Sylemem gerekiyor ki, 6
farkna nem vermemin nedeni onun mkemmel olmasna
bal idi. Fakat iki basamak-

llar arasnda 28 saysnn mkemmel olmasna ramen 30 fark ne

ktnda anladm ki, bu faraziye ie yaramad. O zaman baka kriterlere bakmak gerekti ve belli oldu ki,
burada etkili olay, sayda olan farkl arpanlarn saysdr. Gerekten 2,
4, 8 saylar sadece 2nin dereceleri
(farkl arpan says 1) olduu halde, 6 saysnn 2 farkl arpan vardr. Ayn ekilde 30a kadar (kontrol
ettiimiz) ift saylar ierisinde hepsinin iki farkl arpan olduu halde,
30 saysnn 2, 3 ve 5 gibi farkl
arpan vardr. Bu arada kaydedelim
ki, farklar 6 olan asal saylar iftine,
6nn ngilizcesinden (six) yola karak seksel ift ad taklmtr. Gzken o ki, remesi de adna uymutur.

Birka altrma problemi

Son olarak zmn yzyllardr bekleyen ve bazlar mehur
Millennium Problemlerinin listesini ssleyen mehur problemlere
hi deinmeden, birka soru sunmak istiyorum deerli okurlara. Yaznn ierisinde bir yerde iki problem verilmiti zaten.
1) Eer p asal ise (p 1)! + 1 says pye blnr.
2) Eer p > 3 asal ise p2 = 12k + 1
(karesini 12ye blsek kalan 1 olur).
3) Eer p, p2 + 2 asal ise, p3 + 2 says da asal olmak zorunda.
4) ki doal saynn kplerinin
toplam asal say olabilir mi?
5) n+1, n+3, n+7, n+9, n+13, n+15
saylar asal ise, nin deeri katr?
Teekkrler: Dikkatimi Terence Taonun son almalarna eken
Bilkent niversitesinden Prof. Dr.
Farhad Hsseinova, deiik farklara
uygun asal say iftlerinin oluturulmasnda yardmlarndan dolay da
Sakarya niversitesinden Yrd. Do.
Dr. Ali Glbaa teekkr ediyorum.
KAYNAKLAR
1) R. Courant, H. Robbins; Matematik nedir?, Moskova,
1967 (Rusa).
2) G. A. Galperin, Asal saylar hakknda basite, Kuantum,
4, 1987 (Rusa).
3) M. Y. Vigodskiy, Temel matematikten soru kitab,
Moskova, 1958 (Rusa).
4) http//ru.wikipedia.ru (Asal saylar Rusa)

53

matematik
sohbetleri

Matematik tarihindeki ekimeler

svireli nl matematiki Daniel Bernoullinin isyandr:

Babam hak etmedii bir eye
sahip kt, ilk ve tek yazar olduum bulularm ald, bylece bir saat iinde on yllk emeimi yitirmi oldum. Bu szler,
matematik tarihinin en byk
matematikilerinden
Johann
Bernoulli iin sylenmitir.
Daniel Bernoulli yllarca yapt almalarn sonucu olan ilk
eserini 1738de yaymlar. Babasna olan saygsn kitabn ilk
sayfasna yazd Hidrodinamik, Yazan Johannn olu Daniel Bernoulli cmlesiyle ifade
eder. Bir yl sonra 1739da baba
Johann Bernoullinin Hydraulics
isimli kitab baslr, ama kitaptaki basm tarihi yedi yl ncesine aittir. Baba, kendi kitabn
olununkinden daha nce yaymlanm gibi gstermek iin
yayncya kitabn basm tarihini
1732 olarak yazdrmtr. Daniel Bernoulli babasnn kitabn
eline aldnda lgna dner ve
hibir zaman kantlayamayacak
olmakla birlikte yal matematikiyi hrszlkla sular.
Daniel Bernoulli (1700 - 1782)

Ali Trn
a_torun60@hotmail.com

54

Aslnda bu olay baba oul arasndaki ilk atma deildir.

1734te Fransz Bilimler Akademisi tarafndan dzenlenen yarmaya birbirlerinden bamsz olarak katlmlar, birincilik
dl ikisi arasnda paylatrlmtr. Yarmann sonucunu
bildiren zarf Daniel aar, ok
mutludur. Bu ortak baary babasyla birlikte kutlamann hayalini kurmaktadr. Babas akam eve geldiinde heyecanla
mektubu uzatr, tebrik edilmeyi beklemektedir. Ama Johann
Bernoullinin yznde en ufak
bir mutluluk belirtisi yoktur,
tam tersine Daniel babasnn fke dolu baklaryla karlar.
Baba Bernoulli olunun kendisiyle denk tutulmasna kzmtr,
Akademiyi sular, tepkilerini
Daniel Bernoulliye de yneltir.
Birincilik dln kendisiyle
paylamay doal karlad iin
olunu saygszlkla sular. Gen
adam aknlk iindedir, bir sre sessiz kaldktan sonra kendi almasnn babasnnkinden
daha iyi olduunu kstaha haykrr. Kavga, babann olunu evden kovmasyla sonlanr. Daniel Bernoulli
sonraki yllarda Fransz Akademisinin bu
dln sekiz kez daha kazanacaktr. Bu
baar Eulerin ayn dl on iki kez almasna dek tm zamanlarn en iyi rekorudur.
Bernoulliler kuak boyunca babadan
oula matematiki olan, tarihte ei benzeri hi grlmemi ve
belki de hi grlmeyecek bir ailedir. 18.
yzyl matematiine
hkmeden, birok sekin matematikinin yetitii bu ailede sadece
baba oul arasnda de-

Johann Bernoulli (1667 - 1748)

il kardeler arasnda da kyasya bir rekabet yaanr. Aabey

Jakob Bernoulli genlik yllarnda kendisinden on ya kk
kardei Johann Bernoulliye matematik dersleri vermitir ama
sonrasnda kardeinin kendisinden daha iyi bir matematiki olmasndan endie duymutur. zellikle de Johannn Liebnizle
olan matematiksel paylamn ve dostluunu ok kskanr. Senato yeleriyle olan arkadaln kullanarak kardeinin
Basel niversitesine girmesini engeller. Bunun zerine Johann, Hollandann Groningen
niversitesinde almak zorunda kalr. Kardeler arasndaki kavga ylesine dehet verici
boyutlara ulamtr ki Johann
Bernoulli aabeyinin lmnn
sonrasnda u szleri syler: Bu
beklenmedik haber beni artt
ve bunun hemen ardndan kardeimin kadrosuna geebileceimi dndm. Johannn bu
istei iki ay sonra gerekleir,
aabeyinden boalan kadroya
profesr olarak atanr.
Bernoulliler arasnda yaanan
bu sra d, kavgal ilikiler matematik tarihinin en arpc anlamazlklarndandr. Bernoulli

Leopold Kronecker (1823 - 1891)

ailesinde entelektel sermaye, ancak miras yoluyla aktarlabilecek

ekilde aile reisinin tekelinde srdrlmtr. Matematiksel almalarn sert mcadelesi iinde olunu evden kovan Johann Bernoulli
genliinde benzer nedenlerle aabeyi tarafndan evden kovulmu ve
Jakobun lmnden sonra Jakoba
ait olan bir izometrik problemin zmn kendisininmi gibi yaymlamtr.
Tutku, hrs, kskanlk, gurur, ego nsana ait tm bu zellikler
dnyevi karlarla en az baa sahip
matematikiler arasnda da grlr.
Matematikiler de insandr ve matematiksel aratrma insan aktivitesidir. Tarihsel sre matematiksel aratrmay byk bir ortak abann
rn olarak karmza karr. Bu
ortak abann bir paras olan bu
ekimeler belki de matematiin tarihiyle yattr. Ama gnmzde daha ok 15. yzyldan sonra yaanan
tartmalar bilinmektedir. Bu zaman
dilimine gz attmzda eitli nedenlerle kar karya gelmi baz
matematikiler yle sralanabilir:
Tartaglia-Cardano, Descartes-Fermat, Newton-Leibniz, Bernoulli-

Bernoulli, Abel ve GaloisCauchy,

Sylvester-Huxley,
Kronecker-Cantor,
BorelZermelo,
Poincare-Russell,
Hil-bert-Brouwer.
Yukarda isimleri saylan
matematikiler arasndaki anlamazlklar farkl nedenlere
dayanr. rnein TartagliaCardano ekimesi sr olarak verilen bir bilginin kullanmyla ilgilidir: Tartaglia,
16. yzylda popler olan,
halkn nnde yaplan matematik yarmalarnda ok baarl olmu bir matematik
retmenidir, yzyllardr zlememi olan nc dereceden denklemlerin genel
zmn bulmutur. Buluunu bir sr gibi saklar. Tp
doktoru, astronom olan Cardano, Tartagliay bin bir ura sonucunda ikna ederek
zm renir. Cardano, ncil zerine yemin edip rendiklerini hi kimseyle paylamayacann,
hibir zaman yaymlamayacann
szn vermitir Tartagliaya. Ama
bu szden alt yl sonra 1545te yaymlad Ars Magna isimli eserinde nc dereceden denklemlerin
zmn aklar. Kitabn giriinde kimin neyi bulduuna dair bilgi vermise de Tartaglia tarafndan
hrszlkla sulanmtr.
Newton-Leibniz atmas bir ncelik savadr. Matematikiler de
birok bilim insan gibi bulularnn
dnya tarafndan bilinmesini isterler. En nihayetinde ounlukla parasal kazantan uzak bir abayla itibar ararlar. Diferansiyel hesab ilk
olarak Newton kefetmitir ama nce Leibniz yaymlam ve kullanma
ilk o sokmutur. Bu durumda itibar
kimindir? Newton, ncelik hakknn yaplan buluun yaymlanmasnda deil, almann gerekletirilmi olmasnda grr ve daha
da ileri giderek Leibnizi hrszlkla sular. Oysa Leibniz, Newtonun
almalarndan bamsz bulularla diferansiyel hesab kefetmitir.
Karlkl ac sulamalara sahne olan bu olayda son sz tarih syle-

mitir: Her iki matematiki de itibar hak etmitir. Kimi matematik

tarihileri bu iki insann birlikte almalar halinde ok daha gl sonularn ortaya kacan savlamlardr. Ama bu ekime diferansiyel
ve integral hesabn kefinin matematikte bir dnm noktas olmasn
engellememitir.
1826da Norveli matematiki
Abel nc dereceden denklemlerde geerli olan yntemin beinci dereceden denklemlerde geerli olamayacan gstermitir. Daha
sonra modern matematiin bayaptlarndan biri olarak kabul edilecek bu almasnn incelenmesi iin Fransz Bilimler Akademisine
bavurur. Akademi Abelin yapt
bulular grmezden gelir, Akademi bakan olan Cauchy bu makaleyi kaybeder. Abel bu durumu etkili bir biimde protesto edebilecek
pozisyonda deildir. 1829da 27 yandayken tberklozdan ldnde herhangi bir akademik unvan
yoktur. Ksa bir sre sonra Alman
matematikiler Abelin dier almalarn da bildiklerini akladklarnda Fransada skandal ortaya
kar, Norve hkmeti Abelin makalesinin kaybedilmesini resmi olarak protesto eder. Bu bask altnda
kalan Cauchy kd bulur, Abel Akademi tarafndan byk dle layk grlr. Ama Abel yaamn yitireli bir yl olmutur.
Augustin-Louis Cauchy (1789 - 1852)

55

Niccolo Tartaglia (1499 - 1557)

Benzer bir olay birka yl sonra

tekrar meydana gelir. 1829da Evariste Galoisnun matematikte r aan keifleri Cauchynin bakan olduu Akademide yok edilir.
Galoisnun yapt almalar lmnden 14 yl sonra ortaya kar.
Matematik tarihindeki baz ekimeler iki kii arasndaki kabaca yeni ve eski olarak nitelendirebileceimiz farkl bak alarndan
kaynaklanr. Yeni bir dnce baz
matematikilerin almalarn inemi olabilir. Bu durumda kaybeden taraf deerli kuramnn ykldn kabullenemez. Hayatn dier
alanlarnda da karlaacamz bu
trden atmalarn biri Kronecker
ile Cantor, dieri de Hilbert ile Brouwer arasnda yaanmtr. Cantor,
matematik dnyasnn yapsal ve
yntemsel temelinde nemli deiiklikler yaratacak olan sonsuz kmeler kuramn ina etmitir. Bu
kuram matematiksel almalarn
merkezi olabilecek yeni bir dnem
balatmtr. Kronecker, Cantorun
almalarn arlatanlk olarak niteler ve Aziz tanr tamsaylar yaratt, geri kalan insan iidir. diyerek reddeder. Cantor bu olayda

56

mazlum bir yenilikidir. Akademik dnyada gl bir

konuma sahip olan Kronecker, Cantoru sakncal bir
devrimci olarak grr, makalelerinin yaymlanmasn
engeller, matematik topluluundan dlamaya alr. Bu
basklar Cantorun var olan
psikolojik rahatszlklarn
daha da artrr ve deiik zaman aralklarnda akl hastanesinde kalmasna yol aar.
Kronecker-Cantor atmasnn uzants olarak grlebilecek bir dier ekimeyse Hilbert-Brouwer
arasnda yaanmtr. Hilbert, Cantorun yaratc almalarna hayrandr, Brouwer ise Kroneckerin izinden
gider. Her ikisi de yirminci
yzyl balarnda matematik dnyasnn nde gelen isimlerindendir. Hilbert, dnemin en etkili matematik dergisi
Alman Mathematische Annalenin
yayn kurulu bakan, Brouwer ise
editrdr. Brouwerin Cantorun
almalarn yok sayarak yrtt kampanya Hilberti endielendirir. Brouwer ve arkadalarn matematikte kendilerine uymayan her
eyi frlatp atmak ve yaptrm uygulamakla eletirir. Aslnda farkl
matematik felsefeleri temelinde gelien bu eliki Hilbertin Brouweri
dergi editrl grevinden almasyla daha da alevlenir, trajikomik bir kavgaya dnr. 1928de
Hilbert, Brouwere Bundan byle
Annalenin editr olmadnz ve
yayn kurulundan isminizin karldn bildirmek isterim. cmlesinin yazl olduu bir mektup
gnderir. Bu mektup, Brouwerde
sarsc bir etki yaratr, on yldr
yrtt editrlk grevinden el
ektirilmi olmasn kabullenemez,
Hilbertin akl saln kaybettiini ileri srer. Bu atma iki tarafn
birbirini psikopatlkla sulamasyla
devam eder. Sonunda Matematiin gc zgrlndedir. diyen
Cantor hakl kar, Brouwer kaybeder. Bir daha matematikte herhangi

bir etkin rol oynama gcne sahip

olamayan Brouwer, bir arkadana yazd mektupta yenilgisini u
szlerle dile getirir: Hayatm verdiim alma elimden alnd. Korku, utan ve gvensizlik duygular
her yanm sard. Pusuya yatm ikencecilerin eline dtm.
Akl ve tutku, erdemli insan ve
eytani insan arasnda tarih boyunca yaanan atmalar matematikiler arasnda da grlr. Kukusuz bu ekimeler tmyle bir
kiilikler atmas deildir. Matematiin geliim sreci boyunca her
tartmann yaand dnemin koullarnca belirlenen farkl boyutlar vardr. Ama bu kavgalar bir yanyla bize, matematiin mkemmel
kusursuzluunun matematik yapanlarda da aranmamas gerektiini
gsterir. Johann Bernoulli, Cauchy,
Kronecker gibi matematikilerin bilim etiine aykr davranlar nemli bir ahlaki sorundur; fakat matematik, sonucu ne olursa olsun her
tartmadan glenerek km, kaybedenler olsa da kazanan hep matematik olmutur.
KAYNAKLAR
Hellman, H, Great Feuds in Mathematics, Science News,
New York, 2006.
Gullen, M, Dnyay Deitiren Be Denklem, ev. Tanrver
G, TBTAK, 2OO2.
hhttp://www history.mcs.st-and.ac.uk.
N. H. Abel (1802- 1829)

50 SORUDA DZSNN KNC PAKET

Abone olabilirsiniz...

50 Soruda Jeoloji
Prof. Dr. A. M. Celal engr
50 Soruda Molekler Evrim
Do. Dr. Ergi Deniz zsoy

50 Soruda Hz. Muhammed ve Kuran

Yard. Do. Dr. Hasan Aydn
50 Soruda Psikiyatri
Prof. Dr. Ali Nahit Babaolu
50 Soruda Antropoloji
Do. Dr. Sibel zbudun - Dr. Glfem Uysal
50 Soruda Maddenin Evrimi
Do. Dr. Kerem Cankoak
50 Soruda Enerji Kaynaklarmz
Prof. Dr. Osman Demircan
50 Soruda Genler ve Genetik
Dr. Kenan Ate

0
1

p
a

t
i
K

0
1

!
L
T

50 Soruda Avrupa-merkezcilik
Ender Helvacolu
50 Filmde Trk Sinema Tarihi
Zahit Atam

50 Soruda dizisine abone olduunuzda

Kitaplar yzde 30a varan indirimle edinebileceksiniz. Tek tek alndnda yaklak 150
TL olacak ikinci paketin 10 kitabn, abone olup tek seferde derseniz 110 TL, taksitle
derseniz 120 TL karl alacaksnz. Gene tek tek alndnda yaklak 190 TL olacak ilk

paketin 13 kitabn, abone olup tek seferde derseniz 140 TL, taksitle derseniz 150 TL
karl alacaksnz.
Kitaplarn kp kmadn takip etmeniz gerekmeyecek, her kitap ktktan bir hafta iinde

cretsiz olarak adresinize ulatrlacak.

Yl iinde oluacak fiyat farklarndan etkilenmeyeceksiniz.
Abone olmak iin yaynevimizle iletiime geiniz.

Tel: 0216 345 26 14 0216 349 71 72

e-posta: bilgi@bilimvegelecek.com.tr

skandinav inanlarnda elfler

Elfler skandinav, Anglosakson ve Germen
kltr kollarna ayrlan, kuzey kltrnn ok
popler bir halk inan figrdr. Tolkienin
Yzklerin Efendisi lemesinin ve bu metine
dayanarak ekilen filmin ana karakter
gruplarndan biri elflerdir. Elfler kimi zaman iyi
yrekli, efkatli, hastalklar iyiletiren, bitkilerin
ve talarn gizli srlarn reten varlklarken,
kimi zaman zararl, hilekr, kt niyetli ve tehlikeli olabilirler. nsanlar ve hayvanlar
byleyip hastalandrabilirler. Baz elfler artc gzelliktedir. Elf kadnlar ve elf
eler uzun sar salarn tararken tasvir edilir. Oyun, dans ve ark zerine kurulu
neeli bir hayatlar vardr. Bazen sadece vahi sesleri duyulur, grnmezdirler.
Emre Aygn

Ege niversitesi, TDAE, Trk Tarihi Blm yksek lisans rencisi

lfler skandinav, Anglosakson ve Germen kltr
kollarna ayrlan kuzey kltrnn ok popler
bir halk inan figrdr. Konunun snrlar gereince elf inannn skandinavyadaki izdmlerini inceleyecek olsak da giri babnda genel bir tanmlamaya ihtiya duyuyoruz. Zira elflik sadece
corafi olarak deil, zamansal olarak da geni ilgi
grm ve gerek kltrden kltre, gerekse gnmze kadarki yaznsal srete hakknda eitlemeler yaplmtr.
Elf kavramna ynelik ilginin Avrupann halk
kltr sahalarndan kp kresellemesinde, muhakkak ki ngiliz dili ve kltr bilgini J. R. R.
Tolkienin modern zamanlarn en ilgi gren romanlarndan olan Yzklerin Efendisi lemesinin
ve bu metne dayanarak ekilen filmin byk katks olmutur. Bu romann ana karakter gruplarndan
biri olan elfler, Tolkienin dier kurgusal eserlerinde de sahneye karlar.
Tolkienin Yzklerin Efendisini yaratrken kulland eski halk inanlarn ieren Kuzey metinlerinde, elflik kavramna ilikin bolca deinmeye
rastlanmaktadr. Biz bu malzemeye girmeden nce
kelimenin anlam ve kkeniyle ilgili aklamalar
bir fikir verecek dzeyde sunmak istiyoruz.

Anlam ve kken
Cleasby-Vigfussonun klasiklemi zlandacangilizce szlnde elfler yle aklanmaktadr:
lfr: 1. Mitolojide elf, peri. Edda, Ljslfar
(Aydnlk Elfler) ve Dkklfar (Karanlk Elfler) olarak ikiye ayrr. Karanlk Elfler gerek mo-

58

dern peri hikyelerinde, gerekse eski yazarlarca

anlmaz. Elfler ve Asslar (oul: Aesir) dost tanrlardr. Alvismlde elfler ve cceler ak bir ekilde birbirinden ayrlr. Eddada elflerin oturduklar blge lfheimardr ve krallar da Freyrdir. Peri
hikyelerinde elfler tepelik yerleri urak yeri haline
getirmi olan Huldu (gizli) tayfas olarak anlr.
2. Gemite Kuzey blgesinin iki byk nehir arasnda yer ald dnlyordu; Gautelfr
ve Raumelfr. Mitolojik zamanlarda bu ara blge lfheimar olarak isimlendirilmiti ve sakinleri
lfar (elfler) idi.
Webster ise u ekilde aklar: Elf: Sklkla narin ve kk mitolojik varlk. Genelde hayalet, cin,
ufak su perisi, denizkz, denizadam (mermen),
cce, inkubus, sukkubus.

Ksaltmalar
A.: Almanca (Ger., Germanic)
E..: Eski ngilizce (OE, Old English)
E.K.D.: Eski Kuzey Dili (ON, Old Norse)
E.K..: Eski Kilise slavcas (OCS, Old Church
Slavonic)
G.L.: Ge Latince (LL, Late Latin)
Leh.: Lehe (Pol., Polish)
O.Y.A.: Orta Yksek Almanca (MHG, Middle
High German)
.A.: n Almanca (P. Gmc., Proto Germanic)
.H.A.: n Hint Avrupa (PIE, Proto IndoEuropean)
Rus.: Rusa (Russ., Russian)
Y.: Yunanca (Gk, Greek)

Aytoya gre elfler: Germen efsanelerinde sahip olduklar olaand

gler sayesinde insanlarn yararna
ya da zararna by yapabilen varlklardr. Zararl kk cinler haline
dnmeleri 16. yzyldan itibarendir. Kelime, .A. *albiz (1) kkenlidir. Varyantlar E.K. alfr; A. alptr
(kbus).
Klein, kelimenin .A. *albiz kkenini, .H.A. *albhoya (beyaz) indirir.
Walshein tartmal varsaymna gre ise kk, Sanskrite rbhus
(kurnazlkta usta bir eit peri) kelimesidir. Buna karlk elf, alf ya
da alfr kelimelerinin etimolojik olarak Sanskrite ile balantl olup
olmad tartmaldr. Anlam belirsiz rhbus, eitli ekillerde aklanmaya allmaktadr; eli abuk
(dexterous) ya da parlayan.
Eski sve dilinde lf, eski Dan
dilinde elv eklinde kullanlr.
Partridgee gre E..de aelf eklinde geer ve ylf trevidir. E.K.
aelfr, alfr; O.Y.A. alp (karabasan) benzer anlamlardadr. Alb ile
de karlatrlabilir.
Alb, Bat dillerinde genel olarak
beyaz anlamna gelir. nerilen evrim u ekildedir:
.H.A.: *albho > G.L.: alba (erkek), albus (dii) > E..: albe;
E.Y.A. / O.Y.A.: alb, alp.
Almancada alp ya da alb kelimelerinin (oul: elbe, elber)
eski anlamda ruh, dhi, peri (fairy),
hayalet varlk karlklarn ifade etmesi, Kuzeyin alfarnn bu blgelerde de bilindiine iaret eder.
rnein elbisch kelimesi bu tr
yaratklarn yol at zihinsel tahribi karlayan bir kelimedir. Alp
kelimesi kendi bana 13. yzyldan
nce grnmez. Ancak zel ya da
bileik isimlerde rastlanr. Albruna zel ismi Tacitusta bile grlr.
Nitekim Anglosakson lf (oul:
ylfe) ve Kuzeylilerin lfr (oul:
lfar) isimlerinde de bu iz srlebilir. Muhtemelen dost ruhlara iaret
eden oul hali O.Y.A. iirinde vardr. Zamanla alp karabasan anlamyla kullanlr olmutur ve (tverc,
zwerg > dwarf), (wiht, wicht >

Bir elf erkeini ve elf kzn betimleyen izimler.

wight) kelimeleri eanlamllar olarak yerini almtr. Modern Almancadaki elfe, 18. yzyl ngiliz
edebi kaynaklarndan alntlamadr.
Alb ayrca u kelimelerle de
karlatrlabilir:
Y. alphos > (beyaz czzam)
Y. alphiton > (arpa yemei)
E.Y.A. albig, E.. elfet > (beyaz ku)
E.K.. -Rus. lebedi, -Leh. labedz > (kuu)
Elf, Avrupa dillerindeki popler
baz bileik kii isimlerinin de unsurudur:
lfrd (Alfred) Elf Meclisi
lfwine (Alvin) Elf Arkada
lfric (Elfric) Elf Hkmdar

Yzklerin Efendisi
lemesinde elfler
Tolkienin lemede izdii elf figr resmi ve adal konuan, kendi

harfleriyle yazan varlklardr. Kimisi

korkun ve muhteem krallara benzer, kimisi ocuk gibi endir. Yzleri zariftir. Dalarda ve ormanlarda yaarlar. stedikleri zaman sessiz
ve trtsz yryebilirler. Kendilerine zg bir kltr dnyas vardr; bak, fskiye, yzk, cam, zrh,
ok (elf yaylarnn ince oklar), yay
(elf sayla gerilmi bir yay), gemi, at bunlar arasndadr. Bilgedirler, iyice dnmeden nasihat vermezler. Kendi ileri, kendi kederleri
vardr ve hobbitlerin yahut dnya zerindeki dier yaratklarn meseleleri elfleri pek alakadar etmez. Sesleri zariftir. Mzikleri ve elf dillerinde
rlm kelimelerin gzellii byleyici olup ozanlar ok kabiliyetlidir. Gneten hep Hanm olarak
sz ederler. Krallar vardr; son krallar grkemli bir sava olan, da ve
deniz arasndaki kralla hkmeden
Gil Galaddr. Eski Gnlerde zrhlara brnm elf taburlar vardr.
By sanatyla ilgilenirler. Ku suretinde yontulmu bir gemi yapacak
derecede el hnerleri vardr. Gzleri
keskindir.
Yksek elfler, demirci elfler olarak ikiye ayrlrlar. Elendilin klc, elf demirciler tarafndan yeniden
dvld ve klcn zerine hilal eklindeki ay ile yan gne arasna
yerletirilmi yedi yldz nian izilip etrafna birok run yazld. Eski
Gnlerde iki ana dala ayrlyorlar-

59

Aydnlk Elflerin kral Freyr.

d: Bat Efleri (Eldar) ve Dou Elfleri. Eldarin dilleri ikiye ayrlr: Yksek Elfe (ya da Quenya) ve Gri
Elfe (ya da Sindarin). Yksek Elfe,
Denizin tesindeki Eldamarn kadim, yazya dklen ilk lisan. Artk
daha ok Yksek Elflerce trenlerde
ve arklarda kullanlan bir tr Elf
Latincesi haline gelmitir.

Otantik metinlerde elfler

a) Tasvir ve kken
Elflerin deiik karakterleri ve d
grnleri vardr ve bunlar arasnda da byk farklar vardr. Kimi zaman nemsiz grnrken aslnda
son derece deerli olan hediyeler datan, iyi yrekli, efkatli, hastalklar iyiletiren, bitkilerin ve talarn
gizli srlarn reten varlklarken,
kimi zaman zararl, hilekr, kt niyetli ve tehlikeli olabilirler. nsanlar ve hayvanlar byleyip hastalandrabilirler. Baz elfler artc
gzelliktedir. Elf kadnlar ve elf eler uzun sar salarn tararken tasvir edilir. Oyun, dans ve ark zerine kurulu neeli bir hayatlar vardr.
Bazen sadece vahi sesleri duyulur,
grnmezdirler ve ortalarnda kardklar bir kadn ya da ocuk vardr.
Eski Kuzey dini dnya merkezlidir. Eski gk tanrlar ve elfler (alfir ve disir) akn (transcendental)
deil, doann iinde, doaya aittir. Szgelimi Odin, doann glerini byye evirmenin ustasdr.
Odinin gc olaanst (superna-

60

tural) deil olaanddr (preternatural). Elfler, tarla ve ormanlarla,

suyla, yerin alt blgeleriyle, evlerle
olduu gibi, k ve havayla da balantldr,
Huldu tayfas (hylja kknden >
gizlenmek) olarak anlanlar uzun
boyludur, elbiseleri tmden gri, salar siyahtr ve tmseklerde yaarlar.
Dier insanlar gibi avlanrlar, davarlar vardr, bu davarlar otlaklarda
otlatrlar. Kendilerini ve mallarn
insanlara grnmez klabilirler. Beiklerden vaftiz olmam ocuklar
karrlar ve yerine kendilerininkini
koyarlar ki bu ocuklar mankafadrlar. Darda yalnz dolaan kk
ocuklar karrlar. Bunlar bazen
herhangi bir yerleim yerinden fersah fersah uzakta bulunur. Bu ocuklar kendilerine iri bir adamn
yiyecek getirdiini syler. Elf kzlar Hristiyan erkeklere ak olurlar
ve kendilerine ekebilmek iin krlk alandayken onlara bira ya da st
sunarlar. Bunu ien adam bynn
etkisine girer ve elf kzla birlikte elf
meknna gider. Dii olanlar dnlebilecek en gzel kadnlardr.
Dalarda yaarlar, davarlarn buralarda otlatrlar. Bu hayvanlar, iman, benekli ya da ak renklidir.
Erkeklere grndkleri zaman gri
elbiseler giyerler ve yzlerini beyaz
bir peeyle kapatrlar. Tannmalarn salayacak tek ey byk ksmn
gizlemeyi baardklar kuyruklardr. Dalarn arasnda ark syleyip
dans ederler. Bu onlara zg bir ezgi olup ok byleyicidir. Bir tanesinin babas ve ailesi yle betimlenmitir: baba yal, uzun sakall;
aile fertleri ise gri elbiseler giymitir. Hepsi de nefis varlklardr. Yal adam kzlarndan
birini srarla iftiye vermeye
almaktadr. Zira Germen,
Fransz ve ngiliz halk inanlarnda elfler, ruhlarn lmsz klmak iin bir lmlyle
evlenmeye alrlar.
Gm ve elikten yaplm
bak, kama, ivi vs. eyalar
lmlnn zerinde olduka ona glerini yetiremezler.
Kbusun (uyku karabasan)

gelmesini nleyecek nesne, keskin

bir baktr. Bu ban yatan yannda asl vaziyette olmas da ie
yarar.
Kkenlerine ilikin olarak eski
geleneklerle Hristiyanln karmas sonucu ortaya km ok ilgin
tevatrler vardr. Bir tanesine gre bir gn Tanr, Adem ve Havvay
ziyaret etti. Havva ocuklarn gsterdi. Tanr, baka ocuklar olup
olmadn sordu. Havva yok dedi,
ama vard. ocuklar temiz olmad
(ykanmad) iin gstermeye utanmt. Tanr, Benden gizlenenler insanolundan da gizlenecektir! dedi. Bylece bu ocuklar lmllere
grnmez oldu. Koru, fundalk, tepecik ve talarda yaar oldular. Elfler bunlardan tredi. nsanlar ise
Havvann gsterdikleri ocuklardan
gelir. lmller, kendilerini gstermedike elfleri gremezler. Fakat
elfler insanlar grebilir.
Bir dieri Dan geleneindeki Elle tayfasnn kkenini aklayan tevatrdr. (2) Buna gre Ademin ilk
karsnn ad Lillisti. Uabiliyor ve
yzebiliyordu. Bundan doan ocuklar Elle tayfas oldu. Kk eylerdi.
simlerini annelerinden aldlar, nk l harfi ortaktr. Yosunlarda, gl
kylarnda, kzlaalarn aralarnda
ve altnda, tmseklerde yaarlard.
Ademden olma bu elf tayfas beyaz giyinir ve srtlarn daima rzgara verir. Kadnlarnn arkas elek gibi
deliklidir. Evlerden bir eyler alarlar. Bunu nlemek iin eyalarn ve
yemeklerin zerine ha iareti koymak lazmdr. ocuklar karrlar

ya da kendilerini takip etmeleri iin

bylerler. Bunlara bir kez kaplan
ocuk bir daha iflah olmaz ve hep
kandran elfe geri dnmek ister. Bir
anlatya gre byye maruz kalan
bir ocuk hayat boyunca byyememi. Bunlarla konumak insann
bedenen ve zihnen hasta olmasna
yol aar. Bu etkinin ad elf arpmas
(elf shot, zlanda dilinde alfabruni)
ya da yer arpmasdr (earth shot).
Erkekleri, insan kadnlar etkileyip
gtrmeye alr. Ormandan ark
sylerlerken gelen gzel sesleri atlar etkiler. Sklkla kzlaa korularnda ya da tmseklerin iinde dans
ederler. Yine bir gn lmllerden
birinin ocuunu dans etmeye davet etmiler, ocuk da bunlara kaplm. Ertesi gn cesedini bulmular,
nk atlayana kadar dans etmi.
Elfler bir evin ats altna girmeyi tercih etmezler. Bununla ilgili bir
ykye gre bir adam, kendisini kovalayan kzgn elf srsnden kamay baarm ve eve snm, ama
o gnden sonra gitgide zayflam ve
lm.
Bir baka inana gre Tanr, insan cennetinden kovduu zaman
bunlar da yeryzne indiler ve troll
tayfas diye bilinen varlklar oldular. at tepesine denler nisse,
suya denler su cini, tepelere denler tepelik tayfas, krlara denler elf oldu. Kovulanlarn soyundan
Yzklerin Efendisi lemesinin yazar ngiliz
dili ve kltr bilgini J. R. R. Tolkien.

olan Grnmezler Tayfas (huldular), sadece halk inanlarnda deil

ortaa ilahiyatnda da grlr. Hristiyanlk ncesi inanlarn, ncile
dayanan dnya gr tarafndan asimile edilmesi zaten bilinen bir olgudur.
Elflerin dans etmesi hakknda bilinen en eski betimleme, Olaus Magnusun 1555 tarihli History
of the Nordic People kitabndadr. Bu
dans ounlukla daire eklinde icra edilir. ngiliz halk geleneklerinde
buna perili daire (fairy ring) denir.
Szel kltrde grnmez varlklarn insan komularna yardm
ettiklerine dair ok sayda hikye
de buluyoruz. Huldularn gen kz yangnla ilgili uyar, elflerin bir
kza diki dikmeyi retmesi ya da
gen bir adam eyasn tamir ederken ona yardm etmesi vs. Yeralt
varlklarnn sava srasnda ordulara yardm ettiini biliyoruz. Grnmez varlklarla insanlar arasnda
birok baarl evlilik var. Ksa sreli
erotik karlamalar da cabas.
b) Metinlerde ve skandinav kltrlerinde
Elfler, Kuzeylilerin tapnmda bulunduu alt snf tanrlardan biridir. Atmosferin dnya yzeyine yakn blgesinde ve dnyann iinde
yaarlar. Birinciler Aydnlk Elfler
(Ljslfar), ikinciler Karanlk Elfler
(Dkklfar) olarak anlr. Fakat bu
ikisi erken dnem inanlarnda birbiriyle i ie gemitir. ok genel bir
inan olarak dnya elfleri eytani
karakterli deildir. Davranlaryla,
grnleriyle insan gibidirler. Yaadklar yerler tmseklerdir. Kendilerini insanlara zaman zaman gsterirler ve onlara yaknlk durumlarna
gre iyilik ya da ktlk yaparlar.
Bu yzden insanlar onlarn yaknln kazanmak iin kurban sunarlar
(lfablt) (3) ve ibadet ederler. Bu
konuda Kormak Sagasnda anlatlan
hikyelerden birka yledir:
zlandal Thorvald Eysteinsson
savata ok kt yaraland zaman
Thordis Spakona isimli bir kadna
gitti. Kadn ona hemen yakndaki
elflerin yaad tmsee gidip, bir
kz kurban edip, kann tmsee

serpip, etiyle de len dzenlemesini nerdi. Thorvald sylenenleri yerine getirdi ve salna ksa zamanda kavutu.
Aziz Olafn airi (skald) Sigvat,
Gothlanda bir seyahate kt. Bir evin nnde orada konaklamak amacyla durdu, ama kapdaki kadn onu ieri sokmad nk daha yeni
elf sunusu yapmlard.
Hrolf Ganger Sagas 14. yzylda
yazlmtr ve kurmacadr; ama satr
aralarnda eski geleneklerin ve dnce kalplarnn izleri srlebilir.
Bu sagada elf inanlar vardr:
Hrolf bir gn bir erkek geyii
kovalarken bir ormana dald. Ormanda st yeil imenle kapl bir
tmsek grd. Yanna vardnda
tmsek ald ve yal bir kadn mavi paltosu iinde dar kt. Hrolfa
boa giden abasndan tr efkat
duydu ve kendisine ait geyii elde
etmesi iin yardm etmeye sz verdi; ama bir art vard. Kznn doumuna on dokuz gn kalmt ve
canl bir insan dokunmadka douramyordu. Kendisiyle birlikte tmsein iine gelir miydi? eri girdiler, ok gzel bir yerdi. Adam hasta
kza dokununca kz dourdu ve elf
kadn da geri dndklerinde sz
verdii gibi geyii bir altn yzkle
birlikte verdi.
Elfen inan gnmze dek
Norve ve zlanda toplumlarnda
Huldra ya da Huldu tayfas inannda srdrlmtr. Bunun gibi
Danimarkada da Elle tayfas inannda srdrlmtr.
Eddalardaki Alfar (tekil: alfr)
bilinen en erken elflerdir. Anglosakson dnyasnn ylfesi (tekil: lf)

61

ile benzerlik arz eder. Yetersiz malzeme dikkate alndnda dahi bunlarn (alfarn) elflerden ya da ileriki
dnemlerdeki uzantlarndan daha
yksek tabiatl olduu grlr. Tehlikeli ya da zararl deillerdir ve henz Hristiyanln eskil paganizme
dmanlndan neet eden eytani
anlam yklemeleri yaplmamtr.
sir (tekil: ass; kuzey pantheonunun st tanrlar) snfyla birlikte deerlendirirler ve sir ve Alfar ifadesi sk sk yinelenir. Bunun
yannda Sir ve Vanir snfyla da anlrlar.
Poetic Eddann farkl blmlerindeki baz deinmeler u ekildedir:
Lokasennann giriinde, gir ziyafetinde birok sir ve Alfarn
hazr bulunduu sylenir. Ayn yerde Eldir, Lokiye yle der: Buradaki hibir Sir ya da Alfar senin iin iyi
eyler sylemiyor.
Dier blmler olan Vluspa ve
Thrymskvithada: sirin durumu ne, Alfarn durumu ne? sorusu,
sir kt, Alfar kt eklinde cevaplanr.
Havamalda Odin der ki: Tm
siri biliyorum, tm Alfar biliyorum.
Bir sonraki dizede Thjodrrir ark syler: sire g, Alfara refah.
Ayn iir Odinin sir iin,
Daennin de Alfar iin run kazdn syler.
Grimnismalde Odin, sir ve
Alfarn yaknnda yer alan kutsal
bir blgeden bahseder. Fafnismalda
sir, Alfar ve Dvalinn tayfas (cceler), Nornlarn atas olarak birletirilir.
Skirnismalde Gerd, Skirnire so-

62

rar: Sen sirlerden misin, de olduu gibi. Fakat kimi zaman da

Alfardan msn, yoksa bilge elf rkndan zenle ve vurgulu bir
ekilde ayrt edilir; Fafnismal (13.)
Vanirlerden mi?
Tanrlar kendilerini Fen- ve Gylfaginning (14.-15.)de olduu
rir isimli kurttan korumak gibi. Bu Karanlk Elflerden bir daha
iin onu zincire vururlar, a- sz edilmez. Sadece Snorri, Lokinin
ma kurt iki kez zincire vu- Sifi altn sal yapmaya yemin ederulmasna ramen ikisini de rek Kara Elflere ulamasn anlatr.
koparr. Odin bunun ze- Loki, valdinin ocuklar olarak arine Karanlk Elflerin otur- nlan bu ccelere gitmi ve yeminiduu lkeye haberci gnde- ni gerekletirmitir. Ayn Karanlk
rerek onlardan krlmaz bir Elfler gibi onlar da yerin iinde yazincir yapmalarn ister. Elf- arlar ve tahminen bu zellikleriyle
ler zinciri yapmak iin ondan krl- tanmlanrlar. (6)
Snorri, Cennetin gney bitimimaz olan alt ey isterler: bir kedinin yrrken ayandan kan ses, ne iki ayr cennet ve en stne de
bir kadnn sakal, talarn kkleri, Gimle isimli bir blm ekler. Bubir aynn hiddeti, bir baln nefesi, ras drst olanlar iin ayrlmbir kuun tkr. Ortaya kan sa da Aydnlk Elfler yerletirilmizincir, ipek bir kuak kadar yumu- tir (Gylfaginning, 17.). Vluspaya
ak ve fakat grlmemi salamlk- (64.) gre bu slah olunmu dnya,
tadr. Bu zincire Gleipnir ad verildi. mutluluun sonsuza dek hkm
Tanrlar Karanlk Elflere teekkr srecei, adaletin hkm srd
ederler ve Fenriri bir adaya kapatr- bir yerdir. Bu tasarmda cennete ililar. Fenrir orada sonsuza kadar ba- kin Hristiyan ideallerinin yansmasn grebiliriz. Aydnlk Elfler ise
l kalr.
Bunlar Frey tarafndan ynetilen muhtemelen meleklerle zdeleticennette, Alfheimda (4) yaamakta- rilmitir. Beyaz giysileri, artc gdrlar. Tanrlarla birlikte hareket et- zellikleri ve neeleriyle gne nlamekte ve onlarn enliklerine katl- r arasnda dolaan Aydnlk Elflerin
maktadrlar. Anglosaksonlarda bu blgesi Alfheim cennetlik yerleimbirliktelik sa, ylfa olarak teza- dir. Ne yazk ki Eddalarda Alfarn
hr etmektedir. Alfar, doast ve ilevlerine ilikin bir deinme yoktur. Aydnlk onlarn sadece varzel yetenekleri haiz bir gruptur.
Bu deinmeler gstermektedir ki lklarn niteleyen bir eklemedir, ahAlfar snf, tanrsal varlklara ben- laki zelliklerini nitelemez.
skandinavya inanlarnn daha
zerdir.
Snorri Sturluson (5) Prose sonraki dnemlerinin kesin tanmEddada grup verir; Ljslfar (Ay- lar yaplabilen elfin gruplar hadnlk Elfler), Dkklfar (Karanlk va ve aalarla ilgilidir ve ak bir
Elfler) ve Svartalfaheimn sakinle- ekilde yeralt rk deildir. Belki en
ri olan Svartlfar (Kara Elfler). So- fazla daha eski Aydnlk Elfleri temnuncular, metinden anlald
Demirci Thoru gsteren bir izim.
kadaryla ccelerdir (dwarfs).
Snorri, Alfheimn, Freyrun egemenliinde Aydnlk Elflerin
yaad yer olduunu syler.
Karanlk Elfler ise dnyann
altnda yaarlar. Eddann ilk
blm Gylfaginningde Aydnlk Elflerin gneten daha
sar, Karanlk Elflerin ise ziftten daha kara olduunu yazar. Karanlk Elfler kimi zaman ccelerle bir tanmlanr;
Skaldskaparmalin 3. blmn-

sil edebilir, fakat -Alman geleneindeki cennette oturanlar da dahil olmak zere- dierlerini deil.
leriki dnemlerin elfin varlklarna ilikin halk inanlar ok byk olaslkla daha erken dnemlerin Alfarn temsil ediyordu. Bu
elfin rk genellikle yerin stnde ve
altnda yaar. Elfin zellikleri gstermelerine ramen ccelerden farkldrlar. Ormanlar, sular, dalar
mesken tutan dier varlklar da elflere yakndr.
zlandadaki Alfar, Eddalardaki Alfar konseptini yanstr ve perilerle benzeir. Geri artk kelime
Germen Zwerge ve Kuzeylilerin
Unnerjordiskesine edeer bir hal
almtr. Aydnlk Elfler gibi bunlar da ktan korkmazlar, gnna karlar. Huldu teriminin
Alfardan daha yumuak olduu iin tercih edildii dnlr. Ayn
zamanda Liuflingar olarak da anlrlar. Tepelerde, talarda, kayalarda ve hatta denizin iinde otururlar.
Dvergardan atlm olduklar grlmektedir. Dier bir varlk snf olan
troller, elfinlere gre daha canavarms zellikler arz ederler. Sagalar
ve Eddalardaki devler, eytanlar, yeraltndaki hazineleri koruyan gnom
cceleri henz hl elfin karakteri
gstermektedirler.
Elfler Norvete az bilinmesine karn, elfin zellikleri gsteren deiik snftan varlklar vardr;
Trold tayfas ya da tusser, trol tayfas, gnomlar, cinler gibi. Bunlar bir
insan boyutunda olabilirler; evleri,
davarlar, kiliseleri vardr. Dalarn
iindeki evlerinden mzik sesleri
gelir ve buralara gen kzlar karp
getirirler. Da perisi ya da aa nimfesi olan huldra, mavi ya da gri giyinen, tepeler arasnda barnan, ok
gzel ama kuyruklu ve srt tarafnda
delikler olan bir diidir. Melankolik
arklar hznlendirir ve byleyici olarak nitelendirilir. Dans etmeye
baylrlar, elencelere katlrlar. Bir
keresinde birisi kuyruunu grm,
fakat fark etmezden gelerek Deerli bayan, jartiyeriniz dt decek
demitir. Kadn ortadan derhal kaybolmu, daha sonra da adam davar

ve eitli hediyelerle dllendirmitir. Bir adamn bir huldrayla evlilii her zaman mutlu sonla bitmez.
Huldra, yeil giysili huldre topluluunun (ya da perilerin) kraliesi olabilir. Bu huldre topluluu tepelerde yaar, kederli mzikler yaparlar
(huldreslaat) ve erkekleri davet ederler. Bir huldreman ise insanlar
arasndan bir kadn elde etmeye alr.
Yeralt halk ya da elfler, Norvein baz yerlerinde plak kk
ocuklar olarak tasvir edilir. apka giyerler, tepelerde ve yksek aalarn yannda yaarlar. Mzii
ve dans severler. Zararl olarak tanmlanrlar. Cceler dnyann altnda yaarlar ve becerikli olmalaryla
mehurdurlar.
Dan elfleri asi meleklerle zdeletirilir; cennetten kovulmulardr.
Tepelerde ya da mezarlklarda yaarlar: Trold tayfas, Bjerg trolds (ya
da Bjerg tayfas), Elver (ya da Elle)
tayfas. (7) Trold tayfas zlandann
trollerinden farkldr. Bunlarn yaadklar tepeliklerde hazineleri vardr.
Ayn zamanda insan yerleimlerinin
altnda da yaarlar. Siyah elbiseler
giyerler. Endamca ocuk gibilerdir.
ekilsiz kafalar, kzl salar, kzl
apkalar olup dans ok severler.
nsan canlsdrlar. Fakat eski baladlar onlarn kadnlar almasndan ve
kadn olanlarnn erkekler zerindeki ayartc glerinden bahsediyor.
svete Eddalarn Alfar, tmseklerde ya da tepelerde yaayan lvor
ya da Hg tayfas olarak varln devam ettirmitir. lmllere nazaran

daha narin yapl ve arnktrlar. Bir

kral ve kralieleri vardr. (8) Yasalar ve krallklar insanlarnkine benzer. Gzel kadnlarnn sesleri de
gzeldir. Aalar arasndaki ve yamalardaki danslarn gerekletirdikleri otlak alanlar, dierlerine nazaran daha verimli olmalaryla ayrt
edilir. lmller bu dairenin iine
ekilerek ayartlr. Dans edenler afak kmadan kaybolmak zorundadr, yoksa yine grnmez olurlar ama olduklar yerde kalrlar. Onlara
dokunan lml de hastalanr ve ac
eker. Bir lml kulan elf tmseine dayarsa mzii duyabilir, fakat
yakalandnda bir deme yapmay
kabul ederse iyi olur, aksi durumda bana ackl eyler gelebilir! Eski bir Alfar, Lagnodaki bir run tanda iki ylanla resmedilmitir. Eski
literatrde Lfjerskor, putperestlie de konu olan korularn sessiz
ruhlardr. Lund tayfas (koru ecinnisi) ya da Lund Ungfrur (koru gen
kz) gibidir. Korular, aalar, zellikle limon aalar Alfler ve Rlarla
(atlye ve evlerde yaayan zararsz
bir elf tr) birlikte anlr. Bunlar
koruyan kimseler dln alr, fakat bir dal bile krsalar ortaya zc durumlar kabilir.
Elflere ve perilere ilikin, Alfar
da kapsayan popler inanlar, onlar
farkl ynlerden ele almtr. lmn
ruhlardrlar, doa ruhlardrlar, ufak
apl tanrsallk tarlar, eski rklarn
hatralardrlar, ryalar ya da hayaller
onlardan sorulur. Muhtemelen tm
bu bir aradalklara elfin inanlarnn
olduu her yerde rastlanr.
Bir elf grubu cceler (dwarfs).

63

Alfar ya da bal kategorilerinin

lmle ilikisi tmsek ya da tmlslerde yayor olmalaryla balantldr. Olaf Gudrusson lmnden
sonra ve henz Geirstaddaki defnedildii tmsekte iken Geirstadharalf
(Geirstaalfr) olarak biliniyordu.
Akrabalar ona bereketli bir yl olmas iin kurban sunmulardr. Yine
de bu kant tm llerin elf / alf olarak anld yolundaki bir iddia iin
yeterli deildir.
Eskil Alfarn dini ya da mitik
ynleri lfabltda, elfinlere aalarda ya da talarda yaplan sunularda,
ev ruhlarna ve iyi huylu periler olan Brownielere yaplan sunularda
grlebilir. Fakat iin btnnde bu
ynler kaybolmu ve sadece batl bir
inan olarak kalakalmtr.

Atalar klt ve lm klt

olarak elfler
lm kltn kuzey inanlarndan ve elflerden ayr dnmemek
gerekir. skandinav folklorunda, zellikle sveinkinde, elfler tepeciklerle (mound, hll) ilikilendirilir.
rnekleri sagalarda tespit edilebilir.
Kormks Sagasnn 22. blmnde

geen, Thordis isimli cadnn ciddi

ekilde yaralanm bir adam iyilemesi iin tepecie ynlendirmesine
yukarda deinmitik.
ok rabet edilen bir varsayma
gre elfler mezar tmseklerinde yaarlar. Buna karlk hll aslnda
anlam ok aklanabilmi bir kelime
deildir ve muhtemelen doal tmsekleri ifade eden bir anlam vardr.
Mezar tmsei varsaymn destekleyen delillere yine yukarda deinilen
Olaf Geirstadharalfn hikyesinde
rastlayabiliyoruz. len kral tmsee
yatrldktan ve kurbanlar kesildikten sonra kendisine lfr ismi verilmitir. Maalesef malzemenin geri
kalan bize yeterli ipucu salamyor.
Heimskringlada lfablta (elf sunusu) ilikin st kapal bir deinme
vardr. Sigvat adl air, sveteki bir
iftlie iftinin kars tarafndan sokulmamtr, nk evdekiler elflere
kurban kesmektedirler.
Temel sorun, metinlerde elflerin kesin olarak hangi anlamda kullanlddr. rnein Hrlfs Saga
Krakada Skuld, Kral Helgiyi gece
ziyaret ettii ksmda (15.) bir elf
kadnn ocuu olarak zikredilir.

Tanr Odini betimleyen bir izim.

Hrlfs Saga Krakada (48.) elfleri ve

nornlar, Skuldu Kral Hrolfra kar
desteklerken buluruz.
Fornaldar Sagasnda kelimenin
kullanm Eddalardakinden farkldr ve elfler sir rkna eit tutulur. rnein Lokasennada tanrlar,
gir erefine kere kadeh kaldrrken yine kere arka arkaya
sir ve elflerin birlikteliine der-

Elf hikyeleri (12)

Elflerin kkeni: Tanr, Adem ve Havvay ziyaret etti. Havva ocuklarn gsterdi. Tanr, baka ocuklar
olup olmadn sordu. Havva yok dedi ama vard. ocuklar temiz olmad (ykanmad) iin gstermeye
utanmt. Tanr, Benden gizlenenler insanolundan
da gizlenecektir! dedi. Bylece bu ocuklar lmllere grnmez oldu. Koru, fundalk, tepecik ve talarda yaar oldular. Elfler bunlardan tredi. nsanlar ise
Havvann gsterdikleri ocuklardan gelir. lmller
elfleri -kendilerini gstermedike- gremezler. Fakat
elfler insanlar grebilir.
Elflerin evi: Koyununu ararken kaln bir sis tabakasnn iinde yolunu kaybeden Olaf Sigurdsson bir eve
geldi. Kapy aan kadndan su istedi. Kadn ieri gittiinde eve gz att. Normalde demirden yaplan eyalar
bu evde kilden yaplmt. Burasnn bir elf evi olduunu anlar anlamaz kat uzaklat. Kadn arkasndan bard ve dedi ki: Suyu beklemediin iin sana ktlk
yapabileceimi dnmeliydin. Fakat senin kaderin iyi
izilmi, bu yzden korkaklnn cezasn ocuklarn
ekecek ve dlek olacaklar. leriki yllarda Olaf byk
bir adam oldu ancak ocuklar aynen kadnn dedii
gibi zayf tabiatl oldular.

64

Elf doumu: Bir adam bir evde mutfakta alan kadn dourmak zere olan karsna yardm etmesi iin
ikna etmeye alt. Kadn srar zerine gizemli adamn
peine takld. Bycek bir tepeye geldiler. Tepe onlar
yaklarken alverdi. eri girdiler. Kadn ocuu dourttu. Bir sonraki yaz kocasyla birlikte baka bir blgeye giden kadn, dn yolundaki mola srasnda girdikleri adrdan dar bakarken bir adam grd. Adam
yiyecek alyordu. Kadn adama kim olduunu sordu.
Adam, kadnn kendisini grebilmesine ok ard ve
onun zerine doru utu. Kadn bu olaydan sonra bir
daha hi elf grmedi.
Elf ocuunu vaftiz: Kzn biri sisin iinde kayboldu ve btn yaz grnmedi. Bilge bir adam (aman),
sahip olduu gler sayesinde kz buldu. Papaz kzn

ler. Skrnismlda Freyrin habercisine Vanirlerin mi yoksa elflerin mi

habercisi olduu sorulur. Bu gizemli
varlklarn sonu olarak devler ya da
ccelerden ziyade skandinav pantheonunun tepe snfn oluturan
sgarr tanrlarna akrabalklar
olduu grlebilir.
Mezar tmsekleri tmlslerin ban bekleyen ve buradaki deerli eyay koruyan ve bir eit
zombi gibi dnlebilecek draugrlarn ise elflerle ayn olduunu
dnmek iin bir neden yoktur. Olaf Geirstadharalfa gelince; o yaayan bir ceset deil, dnyaya tekrar
ve bu sefer Aziz Olaf olarak gelen
bir varlktr. Bu balamda elflerin
tepelerle olan ilikilerinin, tmlslerin yeniden doum olayyla ilikileri balamnda (Olaf vakasnda
olduu gibi) deerlendirilmesi yerinde olabilir.
Elfler hakkndaki en deerli ve
kesin kantlar, onlarn Freyr ile ilikilerinde ortaya kyor. lfs Saga
Helgada 11. yzyln erken dnemlerinde sveteki tapnmaya yukarda deinilmiti; air Sigvat, lfablt
iinin tam ortasnda geldii iftlie

nasl sokulmadn anlatmt. Bu

ayin, Aziz Olafa ulamak iin yaplmaktayd.
Sigvatn iirine bakalm:
Daha ileri gitme sakn
Dkn rezil dedi kadn,
Korkarm Othinin gazabndan
nk taparz onlara biz.
Beni evinden kovalayan
Bu sevimsiz kadn
Dedi ki bir kurt gibisinden serte
Elf sunusu var ieride! (9)
Bu iirdeki Othin ve elf balants ciddiye alnacak olursa, bu bizi
Othin tapnmasyla elf (ve Freyr) tapnmasnn birbirine kart olduu
noktasna tar.
Freyrla balant, Grmnismlda
nerildii zere, elflere ve tmseklere yaplan gndermeleri aklayabilir. Freyr klt, verimlilik ve lmle ilikilidir. Kayalardaki cup
marking figrleri (10) Freyr ve elf
balantsn kurabilir. svete bu kaya iareti elflerle bantldr. Bu iaretlere ta andan demir ana
kadar umumiyetle hem kayalarda
hem de mezarlarda rastlanyor. Eski varsayma gre (Hammerstedt ve
daha sonra Almgren tarafndan) bu

bir daha kendi bana ortadan kaybolmasna ve uzaklamasna izin vermedi. Papaz bir gn kilisede eski giysiler iindeki bir adamn kz atnn terkisine atp gtrdn grd. Aradan zaman geti. Papazn kars
ryasnda kz karan adam grd. Adam kadna, karsndan (kard kzdan) selam getirmiti ve uyandnda kapnn eiinde bulaca ocuu vaftiz etmelerini istedi. Hakikaten, kapnn nnde bir ocuk vard
uyandklarnda. ocuu vaftiz ettiler.
Dnm: Bir adamn bir olu vard.
g tutmam miskinin tekiydi. Yatanda
btn gn yatar dururdu. Bir gn herkes
ktktan sonra odada sadece ocuuyla
yatanda yatan bir kadn ve miskin olan
kalmt. Adam seslice esnemeye balad.
Sonra yatakta kendi kendine tepimeye
balad ve olduu yerde ayaa kalkt. Tavann tepesine srayp durmaya balad.
Kiriteki kk direkler, onlara yzn
yaklatrdka, esnedii zaman at azndan ieri giriyordu. Bu srada ok korkun ve irkin oluyordu. Kadn korkuyla
alamaya balad. Gen adam ise insanlar tekrar odaya doluunca yataa geri dnverdi ve eski haline brnd. Bylece

Denizadam (mermen).

iaretlerin mezarlara kaznmasndan

vazgeilmesi, anlamlarnn lm
kltnden ziyade dnyasal olduunu gsterir. Benzer Filistin ve Hint
klt sembolleri verimlilii sembolize eder. Almgren, bu sembollerin
gne tapmn ve doadaki bereketi
temsil ettiini ve mezarlara da yeniden douu temsilen konduunu iddia ediyor.
Almgrenin bronz a ve sonrasna ait cup marking figrle-

gen adamn klk deitirenlerden olduu anlald.

18 ocuun babas: Kadn evde yalnzd. Kaplar ykamak iin ocuunu brakp evden bir sreliine ayrld. Dndnde ocuk bakalamt. ocukla konutu ama o alad ve uludu. Artk eskisi gibi uslu deildi,
huysuz olmutu ve tek kelime konumuyordu. Daha fazla bymedi de. Annesi ocuu bilge bir kadna gtrd. Kadn bu bebein aslnda bir klk deitirmeci olduunu syledi. ocuk annesine dedi ki en sonunda:
Ben -sakallarmdan da anlayacan gibiok yalym, elf dnyasndaki on sekiz
ocuun babasym. Kadn bu elfi eek
sudan gelinceye kadar dvd. ocuk klkl elf alamaya ve ulumaya balad. Bu
srada yal elfin kars geldi. Kucandaki ocuu verdi, kocasn geri ald. Ben
senin ocuunu pplarken sen benimkini dvyorsun, ne de ayr karakterlerdeyiz dedi.
ocuk ve elf: ocuk annesinin yanna ahra gitmek iin evden kt. Ahrn
kapsnda annesi klndaki elfi grd.
Elf kadn kendisini annesi sanan ocua
sessizce iaret etti ve onu civardaki uurumlardaki oyuklardan birine gtrd.

65

riyle ilgili bamsz deinmeleri

Freyr ve elf balants hakkndaki
edebi kantlarla uyumaktadr. Elfler de Freyr da gnele ilikilidir.
Gylfaginningde (24.) Freyr yamuru, gnn ve verimlilii kontrol
edebiliyor olarak gsterilir ve gne
birok kez lfrlull (elflerin zaferi) olarak anlr. Alvssmlda (16.)
ise fagrahvl (adalet kursu) olarak
anlr ki bu, Almgrenin cup marking ve gne kursu arasnda kurduu balant gz nnde tutulduunda dikkat ekicidir. Almgren
haklysa, elflerin bereket kltyle ve
onun zerinden lm kltyle balantlar zorunlu grnmektedir.
Elf konseptinin, literatrdeki doast varlklar snfna ilikin d-

lemler tarafndan etkilendiine phe yok gibidir.

Bu doast varlklar genel
bir balk altnda yurt ruhu
(land spirit) olarak adlandrlabilir. Bu yurt ruhlar, eski alimler tarafndan eitli
ekillerde atalar klt olarak
tanmlanmaya allmtr.
Fakat bu varsaymlar gzden
dmtr ve literatr tarafndan desteklenmemektedir. Bu
yalnz ruhlarn en canl rneklerinden biri Thorvaldurun hikyesinde
resmedilmitir. (11) Thorvaldurun
babas, piskoposun retilerini kabul etmemektedir nk kendisinde
zaten spamadhur (spmar: nsezi)
vardr. Kodran der ki:
O benim davarm korudu, bana gelecekte olacaklardan haber vererek dikkatli olmam salad. Ona
byk inancm var ve ok uzun zamandr ona kutsal duygularla balym.
Nerde yayor? diye sorar Thorvaldur.
Burada, evimden ok uzak olmayan bir yerde. Grkemli ve byk bir tan iinde, ok uzun za-

ocuu ortadan kaybolan kadn, bir bilgeye dant. Adam kadn yatya ald. Her eyi rendikten sonra evinin zemininden tane gen para kard. Son paray karrken bir grltdr koptu. Adam kadna,
ocuunun eve dndn syledi. ocuk hakikaten
geri dnmt, fakat bir yana maviydi. Bilge adam zeminden paralar karrken peri ok fkelenmi ve ocuu iftlie geri gtrp evine dnmeden nce onu tokatlamt. Yana ite bu yzden maviye dnm idi.
Elfler tarafndan karlma: iftinin kz kaybolunca adam herkesten daha bilge olan papaza gitti. Papaz
onu atnn terkisine atp denize doru srd. Karlarna bycek baz tepeler kncaya kadar at srdler.
Bu tepelerden birinin yanna geldiklerinde bir kap ald. erde gl bir k ve kadnl erkekli bir topluluk vard. ifti bunlarn arasnda yz mavi bir kz
grd. Yznn orta yerinde bir ha vard. Kzyd bu.
Papaz iftiye kznn bu insanlarn arasnda yaaya yaaya artk troll olduunu syledi. Dndler ve adam
dt kederden dolay bir daha hi konumad.
Elf kz ma: ma bir elf kzyd. Oralardaki bir tepenin iinde yayorlard. Jonla arkada oldu. Ailesi hakknda birok ey anlatt. Babasnn bir kitab olduunu,
bu kitaptaki dizeleri okuyup ezberleyenin olaanst
glerin sahibi bir air olacan tlatt. Jon bu kitab

66

manlardan beri. der Kodran.

Thorvaldur ve piskopos tabii olarak bundan holanmaz ve taa kutsal
su serperler. Spamadhur, Kodrana
-alld zere ve gelenekler uyarnca- ryada grnr, fakat bu sefer yardm etmek iin deil kendisine uygulanan terrden rahatsz
olmu olarak. Ac ac yaknr;
Bu adamlar buraya getirmekle iyi etmedin. Beni oturduum yerden
atmak iin evime kaynar su serpiyorlar, her eye dayanmak kolay da
ocuklarn atdan damlayan kaynar
suyla halandklar iin ektikleri aclar, inlemelerini ve alamalarn
duymak dayanlr gibi deil.
Bu ayin devam eder. Spamadhur
ikinci gece de ryada grnr. Perian haldedir. nc gece artk her
eyin mahvolduunu ve ocuklaryla beraber yaadklar yeri terk etmek zorunda olduklarn syler ve
son kez grnm olur.
Bu hikye spamadhurun bir ata
klt olduunu gsterecek yeterli delil sunmamakla birlikte elbette uzak gemiteki bu tr bir kkten beslenmediini de gstermez.
Bir sonuca ulamak iin daha fazla

dn istedi. Elf kz bata direndiyse de vermeye raz oldu, ama babasnn bunu renirse kendisini (kz)
ldreceini syleyerek zamannda geri vermesi konusunda uyard. Jon, sonradan kzn tm yalvarmalarna
ramen kitab vermedi.
Elf balk: ifti yolda atndan fena dm birisine yardm etti. Adam ona balk sezonu iin yardm vaat etti. Beni bekle ve ben grnnceye kadar denize
alma, dedi. Adam denize almad. O gn giden tekneler rzgrdan dolay felakete urad. Fakat ifti, vaati adam beklemeden geri dnd. Adam ryada grnd ve kendisini bekledii iin memnun olduunu
ama grmeden geri dnd iin bir daha grmeyeceklerini syledi.
Mulideki elf kadn: Elf kadn, lml kadnn ryasna girdi. Kzgnd. lmlnn kolunu ilemez hale
getirerek cezalandrd.
Elflerin intikam: Kzgn elf, lml ocuklar bulamaynca inekleri ldrd.
ki kzkarde ve elfler: Bir kzn ailesi, o kz evde
brakarak dier kzkardeini alp bir sreliine baka
bir yere gitti. Evde yalnz kalan ve srekli ncil okuyan kza, altn taklar taknm gzel elbiseli elfler grnd. Kz huldu tayfasn dikkate almad. Sabaha kar kz Tanrya kr, sabah oluyor deyince Tanrnn

delile ihtiyacmz var. Bu hikye dierleriyle birlikte ele alnabilir.

rnein Flateyjarbkda, Hristiyanln yaklamasna yakn,
birok tepede yaayan ve eyalarn tanmak zere toplayp ortadan
kaybolmaya balayan ruhlarn benzer bir tasvirini bulabiliyoruz.
Heimskringlada, Danimarka kral
Harald Gormson, zlandallarla giriilen bir atma sonras adamlarndan birini casusluk yapmas iin adaya balina klnda gnderir. Adann
gneybat kesinden kuzeye kadar
turlayan balina klndaki adam tm
dalarn ve tepelerin, bazlar byk,
bazlar kk yurt ruhlaryla dolu
olduunu grr. Bu ruhlar kyya gelirler ve casusun fiyortlar yoluyla karaya ayak basp adann ilerine girmesine engel olurlar. Bunu da bazen
ylan, bazen engerek, bazen de kurbaa klnda becerirler. Bir boa olurlar, bir ku. Nihayet korkun bir
yalyar devi karlar kendisini. Casusun sinirleri bozulur ve kralnn yanna dner. Bu hikyeden, daha yeni
kurulmu bulunan zlanda kolonisinin atalar kltleriyle donatlm olduu sonucu karlabilir.

Literatrde yurt ruhlarna yaplan

gndermelerden hareketle nokta
belirginlemektedir. Bir, tabiatla yakn ilikileri; iki, yaam blgeleriyle
ve ksmen de bu blgelerdeki insanlarla ilikileri; , Hristiyan vaizlerle aralarndaki dmanlk. Verimlilik
tasavvuru hkmran bir dncedir.
nk bu varlklar dnyayla balantldr, dnyann verimlilii onlara atfedilmektedir. Landnamabokta
yurt ruhlarnn kalbini kazanmann
avda ve balklkta iyi ans getireceine ilikin deinmeler dikkat ekicidir. Dnyadaki canllk ve lm
ile bir ilikileri varsa bu, verimlilik
ideas zerinden olacaktr; bu da
onlar daha nce grdmz gibi

adn duyan Huldular kat ve hazinelerini orada brakt. Eve gelen dier kzkarde hazineleri kskand ve
bir sonraki sene evde kendisi kald, fakat dindar kzkardeinin aksine gelen elflerin dans teklifini geri evirmeyip ayan krd. Akli dengesini yitirdi. Elfler bu
sefer hazineyi de alarak gittiler.
Elfin kocas: Vaftiz olmu huldu tayfasndan bir
varlk, bir adamla evlendi. ocuklar oldu. Fakat bir
gn kadnn vahi tabiat patlak verdi. Bundan dolay
kocasndan zr diledi. Kocas bunu unutmad; kadnla alay etmeye, onunla evlenmekle yapt budalal
tekrar etmeye balad srekli. Dvd de. Nihayet kadn tm itenliiyle kocasnn demirci dkknna gittii bir gn yine tarttlar. Kadn da bir demiri ald ve
kocasnn evresine ip gibi sard. Adam bunun zerine
bir daha tatszlk karmad.
Orman elfi: Uzun sar sal, krmz rg ceketli, yeil korseli, mavi elbiseli, nden ok gzel ama arkasndan bakldnda elek gibi delik deik dii orman perisi. Zaman zaman kucanda bir ocukla grlr. Bir
tanesinin annesi lamba ekline brnmtr.
Orman adam: ok uzun bacakl. Hep sobann banda oturmak ister. Eer bu olanak kendisine arkadaa salanrsa herkesi mmkn olduunca evresine
oturtmaya alr ve aalar btn olarak srkleyip

mezarda lmle balantl klabilir.

Btn bunlar, yurt ruhlarnn elflerle olan balantsn kantlar gibidir.
Ynglinga Sagasnda Othinin de bu
ve benzerleri zerinde hkmranl olduu sylenir. lm ruhlar ve
dnyay verimli klan dnya ruhu,
bylece kkleri itibaryla zamanda
ok gerilere gider. Bir kalnt olarak
bunu, ge putperest dnemin saga
anlatclarnn zihinlerinde farkl bir
biim alm olarak bulabiliriz.
Yurt ruhlar mitolojik dnyadan
ziyade popler inan dnyasna aittir. Eddada deinilmez ya da Snorri tarafndan tartlmaz; tanrlar
dnyasna da girmemilerdir. Folklordaki konumlar yurt ruhlary-

atee atmaya teebbs eder.

Elf kral: Stevns Herredde bir elf kral yaard. Yabanclarn ve dmanlarn lkesine girmesine ve burada hkm yrtmesine izin vermezdi. 1807de ngilizler dman kuvvetler olarak geldiklerinde Pram Kprsnden
teye geemediler. Grnmez kuvvetler onlar engelledi. Elf Kral grnmezdir, ama getii yerlerde bir mzik
duyulur. Kral VI. Frederickin Dragsholmu ziyareti srasnda ok gzel bir kpei ld. Bunu Elf kraln intikamna yordular, nk birileri kalenin yanndaki kzlaa ormanna girmi ve onu krallnda rahatsz etmiti.
Kurun dkerek iyiletirilen elf bys: Bir kadn, cin
hastalna tutulmu kiinin bann zerinde tutulan su
dolu kaba erimi kurun att. kan ekillerden troll etkisi olduu anlald. Kii bu uygulama sonunda iyileti.
Elf dans: Elf kzlar, yakkl bir ocuu elde edip
kendileriyle birlikte lmne dans ettirdi. ocuk azndan ve burnundan kan gelmi halde l bulundu.
Elfler tarafndan karlmak: Elfler, stnde ha olan ocuklar karamazlar.
Odunkmr ustas ve elf kz: Elfler bir evin ats
altna girmeyi tercih etmezler. Bir gn bir adam kendisini kovalayan kzgn elf srsnden kamay baard
ve bir eve snarak kurtuldu; ama o gnden sonra gitgide zayflayarak ld. Bunu elflerin yaptna inanld.

67

la ilgili belirgin karkla baldr.

Kilisenin bunlara dmanl, topran verimlilii ve insanlarn sal zerinde etkisi olan bu popler
inan figrlerinin kknn kaznmasnn mitolojik konseptlere nazaran daha zor olmasndan kaynaklanyor olmal. Ayn hikyeyi din
deitirme dnemindeki Anglosakson ngilteresinde de gryoruz; ta
ya da herhangi bir aaca hediye getirmeye ve tapnmaya ilikin yasaklarn ta Knut dnemine kadar yasa metinlerinde belirtilmesi ihtiyac
duyulmutur.
lm kltne ilikin Kuzey literatrndeki kantlar ilk bakta yetersizdir, fakat daha ayrntl bir zmlemeden sonra karmza eitli
varsaymlara kap aan ve tutarsz
olmayan bir malzeme kar. Anlar,
yanl anlalmalar ve sagalarn ge
dnem derlemeleri ile urayor olmamza ramen elimizdekiler dikkat
ekici ve cezbedicidir. u aktr ki
lm klt sadece doann verimlilii zerindeki etkilerine ilikin belli
belirsiz tahminlerden ibaret deildir.
Bu kltn kesin varlna ve dnyada lm tapmyla balantl rgtl
ritellere ilikin iaretler vardr.
DPNOTLAR
1) Dilbilimde bir szcn bana konan yldz iareti (*), o
szce ilikin yaplan kken nerisinin tartmal olduuna
iaret eder.
2) Elle tayfas: Dan inanlarndaki elfler. Diileri Dan
inanlarnda mrver aac ruhu (elder tree).
3) lfablt: Alfara yaplan kurban treninin addr, nasl
ki Disire (tekil: dis) yaplannki disablt ise. Kormaks
Sagasnda Thordisin Thorvalda boa kurban ettirip
kann tepecie yaydrmas, etiyle de Alfar adna bir len
dzenletmesi bunun rneidir (ilerleyen ksmlarda bu
hikyeden sz edilecektir). Alfar burada lm temsil
etmektedir.
Boann kurban edilmesi genel olarak iyi kader ya da
saln dzelmesi amacyladr. Bu ayin srasnda altarlar da

68

kullanlr. Sunular genellikle perembe gnleri ve Yuletide

(aralk aynn son gnleri ve ocak aynn ilk gnleri arasnda
kutlanan k festivali) zamannda yaplr.
Elflere verilen hediyeler lapa, kek, ekmek, bira gibi gnlk
rnler olabilecei gibi sunu, taa para koymak ya da suya
para atmak eklinde de yaplabilir.
Elfleri ve cceleri uzak tutmak iin eitli yntemler
uygulanr. Elfler ve cceler kirlilikten irenirler. Bu yzden
kt kokulu bitkileri ya da insan dksn kullanmak, nne
tkrmek gibi yollara bavurulur. Elfler ve ocuklar, yumurta
kabuunda kaynatlm suyla da kovulabilirler.
Aziz Olaf devrinde Norvein i blgelerindeki insanlar
hl putperestti ve eski putperest usullere eilimliydi.
air Sigvatn Gautlandda bir eve lfablt ayini yznden
girememesi bunun rneidir.
4) Alfheim: Viking andaki bir dier sorun lfheimr
blgesidir. Norvein gneydousundaki bu blge, Gota
ve Glommen nehirleri arasnda uzanr ve Oslo Fiyordunun
altndadr. Snorri, Kara Hlfdan ve Harald Hrfagurun,
Alfheim blgesinden Kral Gandlfur ve ocuklaryla
mcadelelerini anlatr. Sava, Haraldn Gandlfuru sava
meydannda ldrmesine dek srer. Snorri, Gandlfur ya
da adamlarnn herhangi bir doast gleri olduuna
dair bir sezdirmede bulunmaz. Yine de Fornaldar Sagas
zamanna dek Alfheim mitolojinin snrnda anlamlanr
durur. Thorsteins Saga Vikingssonardaki deinme udur:
Yal Alf iki nehir arasndaki lkeye hkmediyordu.
Bu iki nehir adn ondan almt ve her biri elfur olarak
isimlendiriliyordu. Bir tanesinin ad Gautelfur (Gota)
idi ve gneye, Gauta kralnn lkesine akyor ve lkeyi
Gautlanddan ayryordu. Dieri Raumarki (Glommen) olarak
anlyor ve kuzeye akyordu ve Kral Raumdan sonra bu
ekilde adlandrlmt. Kral Alfurun hkmettii ve lfheimur
olarak anlan lkenin insanlar bu kraln, dolaysyla elflerin
soyundan geliyordu.
Bu pasajda saga anlatcs corafi isimlendirmeyle mitolojiyi
badatrma abas iinde olup, Gautelfur ve Raumelfur
nehirleri arasnda uzanan Alfheim blgesine elfleri
yerletirmitir. Bu bize, bilinmezliklerle dolu bu varlklar
hakknda kesin kantlar sunmuyor ve eski inanlarn ve
geleneklerin yorumlanmasnda yanl anlalmalarn ve ek
sorunlarn ortaya kmasnn rneini sunuyor.
Feidthjof Sagasnda Alfheim, Freyin kalesidir.
Frey, Alfheimda oturur ve Aydnlk Elflerin
kraldr. Alfheim, Grimnismalde anlan on iki
kutsal mekndan biridir. Capricornusa ve kasm
ayna denk gelir. Dnyann verimli yzeyi ve
atmosferin ona bitiik ksmdr. Svartalfaheimur
ise Karanlk Elflerin (ya da ccelerin) yaad
blgedir ve yeryuvarlann i ksmdr.
5) Snorri Sturluson: 1179-1241 yllar arasnda
yaad. Birok eserin yazar ve devrinin etkili
politik simalarndandr. Eserleri arasnda birok
iirin yannda, ok bilinen ve modern edebiyat
da etkilemi olan Prose Edda da vardr. Kendisi
Norvei iki kez ziyaret etmitir. Eserlerinin

birou Norvein erken dnem krallarnn hayatlarndan

meydana gelir. Bu eserlerden ilki laf sagasdr. Geni
lde Styrmir Krasonun bitmemi sagasna, ksmen
de Bilgin rinin almalarna, antik kaynaklara ve szl
gelenee dayanr. Sturlusonun daha nce bakalarnca
da ilenmi olan Olaf ele alndaki farkllk, bu kutsal
ahsiyeti menkbevi bir ekilde ya da bir vakanvis gibi
deil ama hatalar da olan bir kii gibi tasvir etmesindedir.
Sturluson bu sagay daha sonra Norve krallar tarihi olan
Heimskringlayla harmanlamtr. Heimskringla sagas
birok erken dnem kraln ayrntl olarak anlatmtr. Metin
1184te noktalanr. Sturluson, yresel dillerdeki tarihlerin
sadk okuyucusudur. Bu eski metinleri -ki birou kayptrve anlattklar olaylar yaptlarna aktarmtr. Sturlusonun
anlatt hayat hikyelerini gerek olarak kabul etmemek
iin bir neden yoktur, ancak yine de bilimsel bir tarihilii
amalad sylenemez ve yaptlar bu gzle okunmaldr.
Tarz yaratclk zerine kurulmu olup kahramanlar kurgusal
zellikler tar. Birok bilim adam, zlandal kahramanlar
anlatan sagalar iinde en heyecanl ve macerallarndan biri
olan Egil sagasnn da kendisi tarafndan yazldna inanr.
6) Snorrinin, ccelerle (dwarf) Karanlk Elfler (dkklfar)
arasnda belirgin bir fark koymaz, fakat birok cce ismi
elf ismine benzemektedir. Vluspa 9-16daki cce (dwarf)
katalounda ismi anlan elliden fazla ismin blmde
dzenlenmesinde de grlr. Bir dier benzerlik, iki varln
da demirci olmasdr. Bu konuyla ilgilenen Lotte Motza gre
bu ikiliden hangisinin kken olarak demircilie dierinden
daha yakn olduu net deildir.
Gylfaginningin 14. blmnde ise cceler yine e
ayrlmtr; yerdekiler, kayadakiler, bataklk vadilerden
kumluk arazilere gidenler. Buradan hareketle yazarn
kafasnda farkl cce gruplar olduunu syleyebiliriz.
Cceler elflere ok yakn bir karakterdedir. Gerekten de
krallarndan birinin ad Alberichtir (elflerin hkmdar).
Dalarda ya da yerin altnda yaarlar. Dalar, devlerle
ve ruhlarla paylarlar, fakat hazinelerin gizlendii yerleri,
madencilik yaplan yerleri tercih ederler. Madencilii
insanlar ccelerden renmilerdir. Sesleri dalarda
duyulabilir. zlanda dilinde buna dwerga ml (ccelerin
konumalar) denir. Bu varlklar endamca ufaktrlar. Kimi
zaman bir insann parmandan daha byk olamayan
irkin, yal sakall, gri, kirli, biimsiz ve ayaklar kaz aya
gibi olan varlklardr. Tarnkappe isimli kendilerini grnmez
klan elbise ya da apkalar vardr. Kendi krallklarnda ark
trkyle geirdikleri mutlu bir hayatlar vardr. Ortaa
iirleri ve halk hikyeleri birok cce kralnn ismini zikreder:
Goldemar, Laurin, Gibich (Harz blgesi), Hans Heiling
(Bohemia). Bunlar sklkla tehlikeli, ocuklar ve kadnlar
karan varlklardr. Cceler zengindirler ve birok beceriye
sahiptirler, zellikle -yukarda deinildii zere- demircilik
alannda. Kuzey sagalarnn ok mehur birok klc cceler
tarafndan yaplmtr. Wieland-Vlund bir demircidir ve elf
kral olarak anlr (Vlundarkvidha, 2.). Anlan sagadaki gen
bir kzn bylenmesi olay ve sahip olann insanst glere
sahip olaca byl yzk de elfe olaylardandr.
Ccelerin byk yeteneklerine arpc rnekler vardr.
Odin iin Draupnir isimli yzk yapmlardr, yle ki her
dokuzuncu gecede bu yzkten kendisine denk sekiz yzk
doacaktr; Freyr iin attan daha hzl, kllar altndan
tasarladklar domuz, havada ve suda gidebilir, karanlk
gecelerde yolu aydnlatabilir; Thor iinse tm hazinelerden
daha deerli olan Mjollnir isimli ekici yaptlar. Ayrca
Freyrin Skidhbladhnir isimli gemisi, Odinin sahibi olduu
Gungnir isimli mzrak da onlarn eseridir.
Ccelerle yakndan balantl bir dier varlk ev ruhlardr. Bir
tanesi, hak etmeyen kimseye kt davranmayan Kobolddur.
Ev ilerine, ahra, hasada vs. yardm eder. Koboldun
ev ilerine yardm etmesi gibi Kalfatermann da gemileri
gzetir.

Elflerin ve ccelerin kkeni ve karakteri hakknda uzmanlar

arasnda gr farkllklar vardr. Eski Hint Avrupa kltr
evresinin veda edebiyatnn rbhusuna dayandranlar
vardr (metindeki kken ksmnda deinilen rbhus ile
karlatrnz). Yetenekli cce figr ve benzerleri her kltr
evresinde rastlanabilen bir inantr.
7) Elle Tayfas: Ademin olu Lilith olarak tasvir edilirler.
Elle olarak adlandrlmalar anlan isimdeki ift l
harfinden dolaydr. Tmseklerde ya da kzlaalarn
iinde yaarlar. Erkekleri yal adamlara benzer.
Ljslfara benzer ekilde gnelenmi gibidirler. Bu
erkek olanlar kadnlar ayartrlar. Kadnlar gzel ama
arkalar hamur teknesi gibi deliklidir. Ay nda Elle
dans yaparlar. Byleyici mzikleri, genleri lmcl
sonulara yol aacak ekilde fena halde etkiler. Davarlar
ilerin stnde besleniyor ve insanlarn davarlar bunlarla
karmaktan ok rahatsz oluyor. nsanlarn davarlar
ayrca Elle milletinin dans ettii yerlerde otlanmaktan da
rahatsz oluyor. Elle tayfas ve troldler hakkndaki birok
halk anlats benzer; yaadklar yerler, danslar, insanlara

dostluklar ya da dmanlklar. Dan kkenli Vetter de

benzer davran zelliklerine sahiptir, ama daha eytani
varlklardr. ocuklarn cierlerini emerler.
8) Freyin Alfheimda Aydnlk Elfler zerinde hkmn
srdne ve Thorstein Sagasnda Alheim blgesinin kral
olarak zikredilen Kral Yal Alfura 4. notta deinilmiti.
Volsunglar Sagasnda da bir Kral Elf geiyorsa da bu sadece
Elf (ya da Alf) isminin zel isimlerdeki yaygn kullanmna
bir rnek tekil eder. Sigurdun (Siegfried) babal olan bu
kral, doast glere sahip deildir.
Modern zamanlara (19. yzyla) kadar uzanm bir elf kral
tevatr elinizdeki yazya eklenmi Elf Hikyeleri blmnde
gemektedir.
Son olarak, cce tayfasndan Wieland-Vlund da bir
demircidir ve elf kral olarak anlr (Vlundarkvidha, 2.).
9) Go thou in no further,
Base wretch, the lady said;
I fear the wrath of Othin,
For we are heathen people.
That unattractive lady,
Who drove me from her dwelling,
Curtly, like a wolf, declared she
Held elf-sacrifice within.
10) Cup Marking: Dnyann birbirinden farkl birok kltr
alanlarnda benzer ekillerde grlen ve kayalara ilenen
bir bezeme figr. Ortada yer alan insan eliyle yaplm bir
deliin evresine izilen halkalardan ibarettir. Bir kayann
stndeki birbirinden bamsz bu figrlerin kanallarla
birletirildii de olur.
11) orvaldr enn Vfrli.
12) (Craigie: 1896)nn Elves or Huldu Folks
blmnden.

KAYNAKLAR
1) J. Ayto, Dictionary of English Etymology, A & C Black
Publishing, London 2005.
2) B. Bonnerjea, A Dictionary of Superstititons and
Mythology, London 1927.
3) R. Cleasby, G. Vgfusson, Icelandic English Dictionary,
Oxford University Press, London 1969.
4) W. A. Craigie, Scandinavian Folklore, Londra 1896.
5) H. R. Ellis, Road to Hel, Greenwood Press&Publishers,
New York 1968.
6) English Etymological Dictionary - A Compilation <http://
www.scribd.com/doc/23058081/English-EtymologicalDictionary>
7) R. T. Farrell, Beowulf Swedes and Geats, Viking Society
For Northern Research, 1972.
8) A. S. Hoffman, The Book Of Sagas, London 1913.
9) A. Jakobsson, Enabling Love: Dwarfs in Old NorseIcelandic Romances, Islandica LIV.
10) R. Keyser, The Religion of the Northmen, New York
1854.
11) E. Kvdeland, H. K. Sehmsdorf (ed.); Scandinavian
Folk Belief and Legend, University of Minnesota Press,
Minneapolis 1988.
12) J. A. Macculloch, Eddic Mythology; Vol. II, Boston 1930.
13) E. Partrdge, Origins: A Short Etymological Dictionary of
Modern English, Routledge, London 1966.
14) J. R. R. Tolkien., Yzklerin Efendisi, Cilt: I-II-III, Metis
Yay., stanbul 1998.
15) Websters New Collegiate Dictionary, G.&C. Merriam Co.
Publ., Massachusetts 1959.
16) M. W. Williams, Social Scandinavia in the Viking Age,
The MacMillan C., 1920.

69

Anadolu Kltrnde Aalar Hasan Torlak

htorlak@hotmail.com

Yakkl bir aa: Gknar

Farkl etnik kkenlere sahip insanlar kendi kokusunun
potasnda eriten, bitki merkezli kltrel uygulamalar
douran aalardan biri da gknarlarmzdr.
Gnmzde Anadolu dalarn ssleyen gzelim
gknarlarmz, hem ila kayna potansiyelleri hem de
gzel grnmleriyle Anadolu insannn vazgeilmez
hayat yoldadrlar.

knar aac ile ilgili ilk kltrel bilgiler

Anadolunun neolitik a tabakalarnda yaplan kazlardan elde edilmitir. atalhyk neolitik tabakalarnn kazs sonucunda, gknar aacnn tahta
kaplarn yapmnda kullanld tespit edilmitir.

Gknardan yaplan
Troya atnn anlam
Homerusun lyadasna gre; Troyaya girmek
isteyen Akha ordusu, 10 yl savatktan sonra bu
amacna ulaamaynca tahtadan bir at yapar, bunun iine savalarn koyar ve Troyay bu yntemle igal eder. (1) Ancak sz konusu tahta at yapmak iin sava alanndan bir hayli uzak olan
Kazdandaki gknar aacn kullanrlar. Troya atnn yapld Kazda Gknarnn bilimsel ad da
Abies nordmanniana subsp. equi-trojanidir. Equus Latincede at anlamna geldiinden, Kazda gknarnn literatrdeki ad aslnda Troya Atnn Gknardr. Anadolunun zgn sylencesinin
kaynanda yine Anadolunun zgn bir bitkisi bulunmaktadr. Her ne kadar Akhalarn Troyay tahta at ile alt ettikleri sylenmekteyse de Troyallarn
bu kadar basit bir numaray yutmayacaklar akla
daha yakndr.
Gknardan tahta at yaplarak bir lkenin yok
edilmesini o zamann aalarla ilgili inanlarna
Efsanevi Troya At, Kazda gknarndan yaplm.

70

balamak daha mantkldr. Nitekim Troyallarn

ada olan Hitit devletinin anlama metinlerinde
gknar aac ile ilgili hkmler bu konuda bizlere ipucu verir. Hitit devleti ile Hurri devleti arasnda yaplan bir anlama metninde Hurriler bu antlamann ve yeminin szlerine uymazsa, bir gknar
aac kesilip devrildiinde artk bymeyecei gibi... biz Hurrileri karmz, ocuklarmz ve lkemizle birlikte bu gknar aac gibi brak. Kesilmi
gknar aacnn nasl zrriyeti yoksa... Biz Hurrileri lkemizle birlikte ve ocuklarmzla birlikte zrriyetsiz brak (2) denilmektedir. Yukardaki Hitit
metninden hareketle; Troyay alamayan yamac
Akhalarn en sonunda bysel ve simgesel bir yola
bavurduklar, mahvetmek istedikleri lkenin insanlarn yok edebilmek iin Kazdandaki gknar
aalarn keserek bunlardan heykeller yaptklar
akla daha mantkl gelmektedir. Zira Hitit inancnda, lkenin gknarlarnn kesilmesi ile bu gknarlarn yetitii topraklardaki insanlarn yok olmas
arasnda paralellik kurulduu grlmektedir. Savan gerekletii ge tun anda Troya blgesi,
Hititlerle benzer kltre sahip ve onlara akraba Luvilerin lkesidir. Belki de Akha ordusu yerel halkn
bu inancn bildiinden ve onlarn moralini bozmak istediinden, onlar koruyan Anatanra da ile zdeletirilen Kazdann gknarlarn keserek
Troya halkna umutsuzluk alamay planlam da
olabilir. Dier bir olaslk da Troyay ele geiren ve
halkn ldren Akhalarn yaptklar bu soykrmn
simgesi ve zaferlerinin sembol olarak gknar aacndan eitli heykeller yapm olmalardr
Gknar aac, uygun koullar olumadnda 1015 yl bekleyip zor koullara (aa alt glgelere)
direnerek (Troyallar da 10 yl direndiler) frsatn
bulduunda aniden boy atarak 60 yl yaayabilir.
60 yllk yaam sresi insanlarn mr sreleri ile
benzemektedir. Gknarn insanlarla zdeletirilmesinin en nemli nedenlerinden birisi aacn sz
konusu biyolojik zellikleri olmaldr. Ayrca gknarn u dallarnn insan eli gibi 5 kntl olmas

Uluda gknar.

da onun insani ve anatanra balantsn veriyor olmaldr. Zira Anadolu anatanras Meterin (da) kutsal
says 5 olup 5 parmakl el de onun
gstergesidir. Akhalar destekleyen
Poseidonun sembol attr. Troyallarn en nemli tanrs ise koruyucu ve kurtarc anatanra dadr.
dann en nemli gstergesi ise onun bitkileri, zellikle insan soyu ile
zdeleen gknarlardr. Tahta atn
yaplmasnn anlam; Ben desteini aldm deniz tanrs Poseidonun
yardmyla gemilerle senin yurduna
geldim, Poseidonun sembol atlarla
senin lkeni soykrma urattm, insan soyu ve Troyallar ile zdeleen
gknarlardan tahta at yaptm. Yani
gknarlarn (insanlarn) keserek ve
ldrerek sava Poseidon kltn
bu topraklara yerletirdimdir. (5)

Gknar yapra ila gibi

Kazdann kuzeyinde, Bayrami
ilesinin 10 km dousundaki Kurunlu Tepede kurulu bulunan antik
Skepsis (Evciler) kenti paralarnn
zerinde gknar aac motifi vardr. Bu da aacn eski alardan beri
kutsandn ve sembol olarak kullanldn gsterir. Troyallarn Aeneas nderliinde talyaya glerinde
yaptklar gemi malzemeleri Kazda
gknarndan imal edilmitir. Troyallarn talyaya glerinde Kazda
gknarn kullanmalar dolaysyla,
Kibele kltne sonradan eklenen ve

Attisi sembolize eden kozalak motifinin kaynann da yine gknar aac olduu dnlmektedir. (6)
Gnmzde Balkesir ve anakkale insan, endemik Kazda gknarnn yapraklarn itii ayn iine atar, ayn reine kokulu bir
ekilde ier. Gknar aacnn ayn
iine katlmas muhtemelen antik
alardan kalan bir uygulamadr. Zira reme ve soyun devam ile zdeletirilen bu aacmzn yaprann
aya sadece koku vermedii, muhtemelen insanlarn soyunu devam ettirmek istemesi ile ilgili bir uygulama olduu akla gelmektedir. Ancak
bu uygulamann kltrel nedenlerinin yannda bilimsel dayanaklarnn da olduu ynnde tespitlere
ulalmtr: Genellikle yemeklerden sonra iilen aylara Kazda dolaynda gknar yaprann atlmasnn nedenlerinden biri aacn besin
zehirlenmesine neden olan bakteriye kar etkili olmasdr. Yaplan aratrmalarda; Kazda gknarnn
dal kabuundan hazrlanan metanol
ekstresinin, besin zehirlenmesine
sebep olan Salmonella typhimuriuma
kar etki gsterdii, aacn gvde
ve kozalaklarndan elde edilen ekstre ile yaprann btn ekstrelerinin de S. aureus bakterisine kar aktivite gsterdii, bu aktivitenin
penisilinden daha fazla olduu, bitkinin deiik ksmlarnn mantarlara kar da etkili olduu tespit edilmitir. (4)

Tanrlarn vlmesinin
arac

kl olan bu aacmza acaba Anadolu halk neden metheden anlamna gelen bir isim takm olabilir?
Antik alarda da gknar aalar tanrlara zglenen aalardand.
Bir Afrodit ilahisinde; Balar ge
eren gmi renkli gknarlar /
kar insanolunu besleyen topraktan / Bu gzelim aalar yeerip boy
yatarlar dalarda, sarp kayalklarda / lmszlerin (Tanrlarn) kutsal alan derler bunlara / lmller
de budayp kesmezler onlar demir
baltalarla (8) denilmektedir. Grlecei zere gknarlar lmsz
tanrlarn meknlarnda yetimekte ve tanr ile tanralar sembolize
etmektedirler. Aslnda gnmz ve
antikada yaplan dualarn nemli bir zellii Tanry ven metinler
olmalardr. Gknar aalar da binlerce yldan bu yana tanr ve tanralarn vlmesinin bir aracdrlar.
Bu yzden Osmanl dneminde endemik gknarmza senaver isminin
verilmesi ok da yakmtr bu yakkl aacmza. Bursann endemik senaverini grmek isterseniz
antikada tanrlarn mekn olarak
bilinen ve Bitinya Olymposu olarak
adlandrlan Uludaa kmanz gerekecektir. Eer ansnz varsa Tanra Afroditin izlerini de bulursunuz belki buralarda.
Hititler, auhu olarak adlandrdklar (18) gknar aacnn kozalaklarn tanrlarna yaptklar sunularda da kullanmlardr. Hitit dini
ritellerinde tanrlara ekmek sunusu yaplmas uygulamas kapsamnda nce ekmein ortasna bir delik
alr ve onun zerinde bir kknar
kozala durur ibaresi bulunmakta-

Dnyada sadece Trkiye topraklarnda yetien, lkemize endemik bir gknar aac olan AToros gknar dal ve yapraklar.
bies nordmanniana subsp.
bornmuellerianaya literatrde ilk kefedildii yer olan
Uludan ismiyle anlarak
Uluda Gknar denilmesine ramen yre halk bu gzel aac ayrca Osmanlca bir
niteleme olan Senaver olarak da isimlendirmektedir.
Senaverin Osmanlca karl
ven, metheden anlamna
gelir. ok dekoratif ve yak-

71

Anadolu Kltrnde Aalar

Gknar kozalaklar bol reinelidir. Donmu

reineler toplanarak sakz gibi inenir.
Bu reineye mezdei veya sorgu ad
verilir. Mezdei szcnn Hellence
sakz anlamndaki mastikhadan geldii
bilinmektedir.

dr. Hititler gknar aacndan gnmz ila literatrnde Resina abiatis

diye adlandrlan maddeye benzer
drog (ila, kokulu madde) elde ediyorlard. (7)

Gknar varlmz
Dnyada 35-40 gknar tr bulunmakta olup, lkemizde doal olarak yetien 4 tr bulunmaktadr.
lgin olan husus lkemizdeki trlerin hibirinin dier trlerle ayn ortamda yaamamasdr. Gknarlar genelde derin toprakl, yksek nemli,
temiz haval, donlu dnemlerin yaanmad, ilk alarnda glgeli ortamlarn bulunduu alanlar tercih
ederler. Dolaysyla hava kirlilii olan kentlere gknar ekilmesi sonusuz bir abadr. Trkiyede 630.000
hektar saf gknar ormanmz vardr.
Eskiden ok daha geni gknar varlmz olmasna ramen, odununun
son derece kolay ilenebilmesi ve reinesiz olmas, kereste ve kat yapmnda tercih edilmesi tketimini artrmtr. (9)
1999 ylna kadar Anadoluda 3 adet endemik gknar eidi biliniyordu. Bunlardan Abies cilicica subsp.
isaurica Antalya ve Konya illerinde,

72

A. nordmanniana subsp. equi-trojani

Balkesirde, A. nordmanniana subsp.
bornmuelleriana ise Bolu, orum,
Samsun, Tokat, Kastamonu ve Bursa
illerinde yetimektedir. Ancak 1999
ylnda yaplan yeni bir keifle birlikte endemik gknar taksonu says
4e ykselmi, Mersinin Glnar ilesinin Stda dolaylarnda Kilikya sauryasnn Piramidal Gknar (Abies cilicica subsp. isaurica
var. pyramidata) adl lokal endemik
gknar varyetesi kefedilmitir. (3)
Hititlerce kutsal saylan, batanr
Tarunun lkesi Toroslarda kutsal
gknar aalar yaamakta, gknarn lokal endemik eitleri hl kefedilmektedir. Yukardaki illerden
Konya, Kastamonu, Tokat, orum,
Samsun ve Mersin Hitit lkesinin snrlar ierisinde kalmaktadr. Hititler hayal glerini ve siyasi kudretlerini topraklarnda yetien zgn
bitkilerden almlardr. (3)

Halk ilalarnda gknar

Hititlerden bu yana gknar trlerimiz halk ilac yapmnda kullanlmaktadr. Ankarann Gdl
ilesi dolaynda gknar aacnn kke yakn kabuunun reinesi balla kartrlp yenir, kabuunun
suyu iilmek suretiyle bronit ve nefes darlna kar kullanlr. (16)
Gmhanenin Kseda dolaynda Abies nordmanniana subsp. nordmanniana (Kafkas gknar)nn
gvdelerinden elde edilen reine
antiseptik ve yara iyiletirici olarak
kullanlr. (12) Artvin dolaynda da
A. nordmannianann katranndan elde edilen merhem yara iyi edici ve
apseyi olgunlatrc olarak kullanlr. (13) Benzer bir ekilde lkemize
endemik bir gknar olan Abies cilicica subsp. isauricann sakz antiseptik olarak ve ban tedavisinde
kullanlr. (14) Bartnn Ulus ilesi
dolaylarndaki kylerde Kafkas gknar Abies bornmuellerianann sakz
ve kozalaklar ila yapmnda kullanlr. Yaralarda, el ve ayak atlaklarnda aacn sakz yumuatlarak
rahatsz yerin zerine konur. Ayrca
yaralarda kozalaklar kaynatlr, suyu
szlr, elde edilen sznt ile yara

ykanr; bu ilem yaray temizler ve

iyilemeyi kolaylatrr. (15)
Mezdei, mezda, mezekki, mezle, mezla gibi yerel adlarla adlandrlan, literatrde Toros gknar veya Adana gknar olarak da bilinen
Abies cilicica 40 metreye kadar boylanabilir. Bu aa, Anadolu gknarlarndan en byk kozalaa sahip
olandr. Krsal evrede yapraklar hayvanlara yem olarak verildiinden dallar srekli olarak kesilir.
Kozalaklar bol reinelidir. Bulunduu blgelerde kozalaklar zerindeki donmu reineleri toplanarak sakz gibi inenir. Bu reineye
mezdei veya sorgu ad verilir.
Mezdei szcnn Hellence sakz anlamndaki Mastikhadan geldii bilinmektedir. (17) Konyada,
Toros gknar Abies cilicica subsp.
cilicicann reinesi bal ile hap ekline getirilerek mide hastalklar
ve lserde, Karamanda reinesinden elde edilen merhem yara iyi edici ve meyvesinin suyu damar hastalklarnda, Mersinde reinesinin
hap lserde ve bbrekta drc olarak; Hatayda reinesinin zeltisi stle kaynatlp iilmek suretiyle bronit ve souk algnlnda,
Marata reinesi balla kartrlarak
yaplan hap vereme kar kullanlr.
(13) Kahramanmaran Gksun ilesinde mezle olarak adlandrlan
Abies cilicicann gvdesinden akan
sakz bal ile veya balsz, dahilen mide lseri tedavisine kullanlr. (10)
Kayserinin Yahyal ilesi dolaynda-

ki Aladalar yresinde Abies cilicica

subsp. cilicica (Toros gknar) aacndan elde edilen sakz a karnna
bal ile yenilerek mide ve lser hastalklarnn iyiletirilmesinde kullanlmaktadr. (11)

Hellenler masthika,
Trkler de mezdeki demi
Grlecei zere gknar aalarmz gerek estetik grnmleri ve
gerekse tbbi kullanmlar dolaysyla Anadolu tarihinin her aamasnda ba tac edilen aalarmzdandr. Gknar eitlerimizin bakteri
ve mantar ldrc etkileri, lseri ve yaralar iyi edici zellikleri gnmz Anadolu halknn binlerce
yl ncesinden miras ald halk tbb uygulamalarnn bilimsel nedenlerinin olduunu da aka ortaya
koymaktadr. Gknarn iyiletirici
zellikleri gemi Anadolu uygarlklarnda ona daha duygusal ve ritel
bak asyla baklmasna da yol amtr. Antik dnemlerden beri Anadolu insan kltrel kken gzetmeksizin gknardan sakz da elde

etmi, bu sakza Hellenler masthika,

Trkler de mezdeki demitir. Farkl etnik kkenlere sahip insanlar
kendi kokusunun potasnda eriten,
bitki merkezli kltrel uygulamalar douran aalardan biri de gknarlarmzdr. Gnmzde Anadolu
dalarn ssleyen gzelim gknarlarmz, hem ila kayna potansiyelleri hem de gzel grnmleriyle
Anadolu insannn vazgeilmez hayat yoldadrlar.
DPNOTLAR
1) Homeros, lyada (ev: Azra Erhat/A. Kadir), Can
Yaynlar,13. Basm, stanbul, 2002.
2) Gngr Karauuz, Boazky ve Ugarit ivi Yazl
Belgelerine Gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri,
izgi Kitabevi, Konya, 2002.
3) Neriman zhatay, kran Kltr, Trkiye Florasna
lave Edilen Trlerin Listesi, Trk Botanik Dergisi, Say: 4,
Ankara, 2006.
4) M. Koray Sakar, Dilek Ercil, A. same Tamer, Nurettin
ahin, A. nordmanniana subsp equi-trojani Ekstrelerinin
Antimikrobiyal ve Sitotoksin Aktiviteleri , XI Bitkisel la
Hammaddeleri Toplants Bildiri Kitab, Ank. . Ecz. Fak.
22-24 Mays, 1996.
5) Hasan Torlak, Mecit Vural, Zeki Ayta, Trkiyenin
Endemik Bitkileri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
Ankara, 2010.
6) Lynn E. Roller (ev: Betl Avun), Anatanrann zinde;

Anadolu Kibele Klt, Homer Kitabevi, 2004.

7) Turhan Baytop, Trkiyede Tbbi ve kokulu Bitkilerin
Kullanlna Tarihsel Bir Bak, Tbbi ve Aromatik Bitkiler
Blteni, Temmuz 1994, say:10.
8) Aye Eti Sra, Homeros lahileri, Arkeoloji ve Sanat
Yaynlar, stanbul, 2008.
9) Ycel alar, Anadolu Yeillemesi, Bilim ve Gelecek
Kitapl Yayn, stanbul, 2010.
10) Ertan Tuzlac, ifa Niyetine; Trkiyenin Bitkisel Halk
lalar, Alfa Yaynlar, stanbul, 2006.
11) Yavuz Bac, Aladalar Kayseri-Yahyal ve evresinin
Etnobotanik zellikleri, Ot Sistematik Botanik Dergisi,
2000/1.
12) A. Kandemir, O. Beyzaolu, Kse Dalarnn
(Gmhane) Tbbi ve Ekonomik Bitkileri, SD Fen Bilimleri
Enstits Dergisi, 6-3 (2002).
13) Ekrem Sezik, Erdem Yeilada, Uucu Ya Tayan Trk
Halk lalar, Uucu Yalar, Prof. Dr. K. Hsn Can Baere
50. Ya Armaan, 1999.
14) Hseyin Fakir, Mehmet Korkmaz, Bilgin Gller,
Medicinal Diversity of Western Mediterennean Region in
Turkey, JABS, Journal of Applied Biological Sciences 3(2),
2009.
15) Solmaz Karabaa, Aye Mine Genler zkan, Kre
Dalarnn Bilgisi, Ulus Aaeri, Aaeri Ky
Gzelletirme Dernei, 2009.
16) Burcu Eli, Sadk Erik, Gdl (Ankara) evresinin
Etnobotanik zellikleri, Hacettepe nv. Ecz. Fak. Dergisi,
26/2, 2006.
17) Turul Matarac, Toros Gknar, Babahe Dergisi,
Say:28, Mart-Nisan 2010
18) Hayri Ertem, Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri
Anadolunun Floras, Trk Tarih Kurumu Yayn, Ankara,
1987.

73

Bilim Gndemi

KD Doa Bilimleri Grubu - Deniz ahin

Hidrotermal kaynaklarn getirdii demir,

okyanuslar verimliletirebilir mi?

dward Forbesin 1900lerde 600

mden derin sularn yaam iermediini ne srmesinin zerinden
epey zaman geti. Artk, derin denizlerin nasl bir yaam eitliliine
ev sahiplii yaptn az ok biliyoruz. Son yllarda ise, trl derin deniz ekosistemlerinin iinde deniz tabannda scaklk ve/veya kimyasal
kompozisyon asndan ekstrem ortamlar ve buralardaki kemosentetik
ekosistemlerin varl giderek gze
arpyor. Hidrotermal kaynaklar da
bu ortamlarn en arpc rneini oluturuyor. Yerkrenin kabuunu
oluturan levhalarn birbirinden ayrld ya da arpt blgelerdeki
youn volkanik aktivite sonucu scak (100-400 C) ve kimyasal kompozisyonu deniz suyundan ok farkl (oksijen iermeyen, indirgenmi)
su klar olarak tanmlanabilecek
hidrotermal kaynaklar, sadece etrafndaki kemosentetik topluluklar desteklemekle de kalmayp kresel okyanus fotosentezinde, getirdii
znm demir ile potansiyel olarak nemli bir rol oynuyor. Demir
konusunu detaylandrmadan nce,
hidrotermal kaynaklarn nasl kefedildiini inceleyelim.

Hidrotermal kaynaklar ve
yer sisteminin ileyiindeki
yeri
Antik dnemde dip akntlarnn
varl bilinmedii iin, sadece yzey
akntlarna bakarak denizlerin, zellikle Akdenizin seviyesinin nasl ayn kald sorusu filozoflarn ilgisini
ekmiti. Platon, bu problem karsnda denizlerin birbirine yeralt tnelleri vastasyla balandn ne
srmt. Buna kar karak, suyun
buharlama-younlama dngsne dayal bir kuram ne srm olan Aristoteles bile Karadeniz ve Hazar Denizi arasnda bir yeralt tneli
olduunu ortaya atmak durumunda
kalmt. 16. yzyln sonlarnda artan corafi keiflerle birlikte insanlk
da okyanusu artk tanr olmutu a-

74

ma okyanusun nasl iledii hl bir

muammayd. Bu sralarda Athanasius Kircher, Platonun yeralt tnelleri kavramn tm okyanusa genelledi. Kircherin argmanna gre hem
okyanus durgunluktan hem de kutup denizleri donmaktan, suyun yeryznn merkezinden yzeye yeralt
tnelleri vastasyla dolamas sayesinde kurtuluyordu. Okyanus sular Kuzey Kutbundan ieri giriyor ve
Gney Kutbundan dar kyordu.
zleyen yzyllarda bilim giderek deney ve gzleme dayal olmaya balaynca deniz suyunun yeralt
tnellerinden dolam gibi gzlemlenemez olgular da bir kenara atld. Bu durum 20. yzyln ikinci
yarsna kadar srd. Sava sonras dnemde, okyanusun s btesini tamamlamaya alan jeofizikiler, btenin denklemesi iin deniz
suyunun bir ekilde yerkabuunun
derinlerinden dolamnn gerekliliini ortaya attlar. 1960larla birlikte
aratrma denizaltlar ve sualt aratrma aralarnn gelimesiyle bu hipotez de test edilebilir bir hale geldi
ve deniz tabann insanlar ilk elden
gzlemlemeye balad.
Jeofizikilerin ve oinograflarn
ngrd keif 1977de meydana
geldi. Sualt aratrma arac Alvin ile Pasifik Okyanusunun batsndaki Galapagos srtnda deniz tabann
aratran bilim insanlar, ilk kez denizin kilometrelerce derinliklerinde
hidrotermal bacalardan scak su klarna tank oldular. Bu beklenen
bir durumdu ama kaynaklarn etrafnda yaayan canl topluluklarnn
kefi byk srpriz oldu. Mutlak
karanlk ve yksek basnlarda nasl
oluyor da canl hayat mmkn olabiliyordu? Gezegenimizin yzeyindeki canl yaam gnein salad
enerji sayesinde mmkn olabiliyorken, okyanus tabannda bu enerji hidrotermal kaynaklarn salad
indirgenmi kimyasallardan (hidrojen slfr gibi) ve yksek scaklklardan geliyor. Bunlar kullanarak

Gneybat Pasifikteki Lau hidrotermal

kaynak alanndan bir siyah baca.

inorganik karbonu organik karbona eviren (yani kemosentez yapan)

prokaryotlar, birok omurgasz tr ile simbiyotik yaam srerek, tp
solucanlar, yengeler, midyeler ve
balklarn dhil olduu besin ann
temelini oluturuyor. Hidrotermal
kaynak sular 300Cye yaklarken,
bu canllar (hipertermofilik bakteriler hari) genellikle scak sularn
yaklak 2C deniz suyuyla kart
blgeleri tercih ediyor. Bylece hem
yanmaktan korunup hem de hidrotermal kaynaklarn salad kimyasallara eriim olanaklar bulunuyor.

Hidrotermal demir
girdisine dair
yeni bir bulgu
Peki, deniz yzeyinin birka kilometre altndaki hidrotermal kaynaklardan pskrenler, okyanusun
yzeyine ulaarak gnmz karbon
dngs ve iklim srelerinde olduka nemli bir role sahip okyanustaki birincil retimi etkileyebilir
mi? Birincil retimi, yani denizdeki
fitoplankton dediimiz mikroskopik bitkilerin k ve besinleri kullanarak organik madde retimini belirleyen faktrlerden birisi de haliyle
besinlerin varl. Nitrat, fosfat gibi
besin molekllerinin yannda, fitoplanktonun bir de metallere ihtiya-

c var. Son zamanlarda ortaya kan

tabloya gre, okyanusun karalardan
uzak keleri metaller, zellikle demir bakmndan epeyce fakir. Zaten
deniz suyunun oksijenli koullarnda znrl epey az olan demirin bir de karalardan onca yolu kat
edemeyip okyanusun cra kelerine ulaamad ve bunun da birincil
retimi snrlandrd dnlyor.
Aslnda bu cra keleri toplasak ve
buralarn demir eksikliiyle snrlanmayp fotosentetik retime katkda bulunduunu hesaba katsak, kresel karbon btesinde ok nemli
bir kalem ortaya kyor.
Hidrotermal kaynaklar da tam

bir demir pompas gibi alyor,

okyanusun derinliklerine pskrtt demirin miktar kabaca dnya nehirlerinin okyanusa getirdii
kadar. Kaynaklarn ou okyanusun ortasnda bulunduu iin getirdii demirin bu cra kelerdeki
retimi arttrma olasl da var. Ancak son zamanlara kadar hidrotermal demirin tmnn hzla okside
olup kaynaklarn hemen evresinde keldii dnlyordu. Nature
Geosciencede kan son aratrmamz* , bunun da pek byle olmadn gsteriyor. nsanl dal arac Alvin ve ROV Jason II ile Dou Pasifik
Srt ve Gneybat Pasifik kaynak alanlarndaki hidrotermal sular zerine yaptmz alma gsterdi ki
aslnda kaynaklarn getirdii znm demirin yzde onlara kadar ulaabilen ksm pirit nanoparacklar eklinde. Piritteki, yani FeS2deki,
iki slfr atomu tarafndan balanan
demir, iyonik Fe(II)e oranla oksidasyona, yani paslanmaya ok daha fazla dayankl. stelik paracklarn nano boyutta olmas, denizin
derinliklerinde hemen kelmeyip askda kalarak okyanusun iinde akntlarla beraber dalabileceini gsteriyor. Hidrotermal kkenli

sularn okyanus yzeyine ulatna

dair veriler, bunlarn ierebilecekleri demir nanoparacklar da demirle snrl okyanus alanlarna ulap
birincil retimi ve fitoplankton patlamalarn tetikleyebilecek bir potansiyele sahipler.
Bu bulgu ve son zamanlarda sonulanan baka almalar da hidrotermal kaynaklarn ve derin sularn okyanusu yzeyindeki srelere
dorudan etki edebildiini gsteriyor. Bu etkileimi yerkabuunun ierisinden atmosferdeki iklim srelerine kadar geniletmek mmkn,
zira okyanuslarn birincil retimi,
atmosferdeki CO2 konsantrasyonunu ilk elden etkiliyor. Hidrotermal
kaynaklar ya da Platonun ve Athanasius Kircherin yzyllar nce ortaya att adyla bu yeralt tnelleri, onlarn hayallerinin de tesine
geerek Yer sistemi srelerini belirliyor.
M. Ycel, et al. Hydrothermal vents as a kinetically stable
source of iron-sulphide-bearing nanoparticles to the ocean.
Nature Geoscience, 2011; DOI: 10.1038/ngeo1148
*

Hazrlayan:
Dr. Mustafa Ycel
Pierre ve Marie Curie - Paris 6 niversitesi,
Doktora sonras Aratrmac

Ylanlar ve ayaksz kertenkeleler

birbirinden bamsz evrimleti

lanlar, krelmi ayaklara sahip ya da hi ayaa sahip olmayan kertenkelelerin sadece bir grubu. Getiimiz haftalarda yaplan
bir kefe kadar, ylanlarn evrimsel ilikileri pek fazla bilinmiyordu. Ylanlar zerinde yaplan genetik almalar dev kertenkeleler
ve iguanalar ile akraba olduklarn
gsterirken, anatomi almalar

kr kertenkelelere (solucan kertenkelelere) benzediklerini gsteriyordu. Bu tartma, Toronto Mississauga niversitesi ve Berlin Doa
Tarihi Mzesi aratrmaclarnn
47 milyon yllk Cryptolacerta hassiaca kertenkele fosilini kefedip
bulgularn Naturen mays saysnda
paylamasyla son buldu. Bu fosil,
ylanlarn ve ayaksz kertenkelelerin
ayr ayr evrimletiini gsteriyordu.
Humboldt
niversitesinden
Prof. Johannes Mller bu fosilin,
ylanlarn ve dier kazc srngenlerin ortak bir ataya sahip
olduu teorilerini rtn ve
vcut anatomilerinin birbirinden
bamsz olarak evrimletiini ortaya koyduunu sylyor. X-n tomografisi ile kertenkele kafatasnn

detayl bir anatomisini karan ekip,

dier kertenkeleler ve ylanlardan
aldklar DNA rneklerini de
karlatrdlar. Sonulara gre fosil, kr kertenkelelerin ylanlarla
deil, Avrupa, Afrika ve Asyada
yaamakta olan hakiki kertenkelelerle yakn akraba olduunu gsteriyor. Aratrmaclar, fosillerin
evrimsel ilikileri anlamaya nasl
yardmc olduuna dair gzel bir
rnek olduunu syledikleri C.
hassiacann, omurgal evrimine dair
nemli sorular cevaplandrmasn
heyecan verici bulduklarn belirtiyorlar.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2011/05/
110518131416.htm

Hazrlayan: stem Fer

75

Bilim Gndemi

nsan sper-beyninin evrimi iki ayak zerinde yrmenin

ve ara yapmnn gelimesiyle balantl

olorado Boulder niversitesi arkeologlarndan birine gre

insan zihninin kkenini anlamak isteyen bilim insanlar maymunlar yerine balarlar zerinde aratrma yapabilirler.
CU-Boulder aratrmacs John
Hoffecker; cmle kurabilen, sanat
ve teknoloji retecek kadar gelien
insan zihninin evrimine dair ok sayda fosil ve arkeolojik kant bulunduunu belirtiyor. Hoffecker, zihin
gcnn evrimini, sper-beynin ya
da kolektif zihnin oluumuna dayandryor ve bu geliim de 75.000
yl ncesinde Afrikada gerekleen
bir olay.
nl arkeolog Hoffecker Sperbeyin oluumu, farkl bireylerin
arasnda karmak dncelerin
paylalma yetenei sonucu oluur.
Dnyadaki dier yaratklar dnecek olursak, balarlarnn waggle
dans araclyla iletiim kurmalarn (besin yeri veya yuva hakknda
birbirlerine bilgi aktarmalar), karmak bilgi iletiimi konusunda en
iyi rnek olarak verebiliriz. dedi.
Hoffecker, Aka grlyor ki
insanlar dncelerini ifade etmek iin eitli aralar gelitirmilerdir ve
bunlardan en nemlisi dildir. Sosyal
gruplardaki bireysel insan beyinleri; bir eit nrolojik a iinde birle-

76

erek zihni douran sreci balatrlar. diye ekledi.

Fosil kantlar anatomik olarak
konuma yetenei asndan tartmalyken, arkeolojik keifler insan yapm eitli eserlerle uyumlu.
Mineral pigmentleri zerindeki soyut tasarmlar 75.000 yl ncesinde
Afrikada grlmekte. Bu tasarmlar
arkeologlar tarafndan dilin ve sembolizmin kant olarak kabul edilmitir. Bu noktadan sonra gelien
yeni tr insan yapm eserler btnyle modern bir kapasitede yenilik
ve bulu zellii gsterir.
Zihnin ve sper-beynin kkeni
bizim derin gemiimizde yatar ve
bu kken bizim evrimimizin temel
ynlerine baldr (iki ayak zerinde yrme ve tatan ara-gere yapm gibi). nsanlarn yeteneklerinin
ilk kefi olan ara-gere yapmndan
bu yana, karmak dnceleri tasarlamak ya da beynin darda ruhsal temsili; balarlarnn waggle dansnn bizim trmz iin uyarlanm
halidir.
2,5 milyon yl nce insanlarn atalarnn basit ara-gere yapmna
balamalar iki ayak zerinde yrmenin dolayl olarak olas bir sonucudur. Hoffecker; sper-beynin geliimine dair ilk iaretin yaklak 1.6
milyon yl nce, insanlarn tatan el

baltas yapmaya baladklar zaman

olduunu dndn belirtti.
Antika el baltalar, zihinsel temsilini byk stat olarak edinmitir.
nk bu el baltalar, genellikle kmr topraklar veya kaya paralarndan oluan doal objelerle benzerlik
gsterir. Hoffecker Bunlar bir tasarm ya da beynin sinir hcrelerinde
saklanm zihinsel bir rnei yanstr ve eller, gzler, beyinler ve dier
aralar arasnda geri beslemeli bir iliki olduu grlr. dedi.
Modern zihinler, modern insanlarn atas olarak grlen Lucy gibi
Afrikadaki milyon yllk insan atalarnn beyin hacimlerinin kat
artmas ile grlmtr. nsanlar
75.000 yl nce yzeyi gzenekli ss
eyalar, gsterili kemik tlar ve
krmz boyal yumrularn iinde basit geometrik tasarmlar retiyorlard. Hoffecker Bu semboller ve dil ile (beyinlerin sper bir beyin olarak
birlemesi sonucu) insan zihninin
sahip olduu snrsz yaratma gc
potansiyelinin ortaya kt grlyor dedi.
Hoffeckern tahminlerine gre
50-60.000 yl ncesinde modern insanlarn Afrikadan Avrupaya dalmalar dilin gelimesine dair kk
de olsa bir bilgi salayabilir. Btn
dillerin birbirinden bamsz olarak
farkl zaman ve farkl yerlerde gelimesi benim iin inanlmaz nk
btn diller basite ayn yapya sahip.
Hoffecker ve Rus Bilim Akademisindeki meslektalaryla birlikte 2007de yapt almada
Avrupadaki ilk modern insan kantlarnn 45.000 yl ncesinde grldn kesin olarak belirtmitir.
Kostenki blgesinde eski kemikler
ve fildii inelerin bulunmas ve o
blgede yaayanlarn zel krklerinin olmas, sert k artlarnda hayatta kalmalarna yardmc olduunu gsteriyor.
Ayrca bu ekip 40.000 yl ncesine ait olan kk bir heykelin ba
grnmnde olan devasa bir fildiinin parasn kefetti. Hoffecker,
Eer bu durum netlik kazanrsa;

bu para betili sanatn, u ana kadar

kefedilen en eski paras olacak.
dedi.
Bu bulular modern insann yaratc zekasnn etkilerinin Afrikadan
yayldn gsteriyor. Tropikal
kuaktan yeni gelenler, teknolojinin yaratc yenilikleri sayesinde
Rusyann merkez ovasndaki buzul
anda evreye adapte oldular.
Fransa ve Almanyadaki maaralarda 30.000 yl ncesine ait eski
mzik aletleri ve sembolik sanat eserleri kefedildi. Hoffecker nsanlar var olmayan eyleri beyinde hayal
edebilme ve sonrasnda oluturabil-

me yeteneine sahip. Bir el baltas,

flt ya da bir Chevrolet olsun, insanlar durmadan bilgiyi yeni formlara
sokarlar ve bunda sonsuz olaslkta
eitlilik vardr. diye ekledi.
Hoffecker; sper insan beyni
kavramnn, ar ve karnca gibi bilgi toplayan, ileyen ve evreleriyle
paylaan sosyal bceklerle benzerlik
gsterdiini fakat nemli bir farkn
olduunu belirtti: nsan toplumlar
sper organizmalar deiller nk
bu toplumlar, dier insanlarn ouyla alakasz olanlardan oluuyor
ve toplum birbiriyle rekabet eden
bireyler ve ailelerle doluyor.

Yaklak 500 yl nce modern endstriyel dnyann ortaya k baladndan beri yaratclk, mekanik
saatlerin icadndan uzay mekiklerinin gelitirilmesine, sper insan
beyninin sramalaryla srdrlyor. Hoffecker; gelecek yzylda,
gl yapay zeka, insan beyni ve
bilgisayar arasndaki fark grnmez
hale getirecek diye de ekliyor.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/
2011/04/ 110420125510.htm

Hazrlayan: Tue nr
T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

Erkek ksrl zerine byk bulu: Hcrelerin

mitokondrisindeki kk gen setleri bu iin anahtar

aklak 20 erkekte bir ksrlk

grlyor ve bilim insanlarnn
sarf ettii byk abalara ramen
birok vakann altnda yatan sebep
bir sr olarak kalyor. Avustralyal ve
sveli aratrmaclardan oluan bir
takmn yeni bulgular ise bu srr aklamak iin gidilecek uzun bir yolu ngryor.
Bu takmn Science dergisinde yaymlanan aratrmalarna gre, hcrelerimizin enerji santralleri olan
mitokondri ierisinde bulunan kk gen seti, erkek ksrlnn srlarn zmede ok nemli bir yere
sahip.
Genlerimizin ou, zararl mutasyonlarn pek ok trdeki canlnn
gen havuzu ierisinde serbeste birikmesini nlemek amacyla sert bir
kalite kontrol srecine tabii tutuluyor. Sknt yaratacak mutasyonlar
ortaya kt takdirde bu mutasyonlar barndran birey, i remeye ve
hayatta kalmaya gelince, bunlar yetersiz olarak gerekletirmeye meAvustralyal Aratrmac Dr. Damian Dowling

yilli hale geliyor. Bylelikle genel

poplasyon iinde bu mutasyonlar
dk seviyede tutulmu oluyor.
Bu hayati tarama sreci ou genimiz iin iyi bir ekilde ilerken,
mitokondri ierisinde yerlemi olan
gen seti iin bu sre bozulmaya ve
yklmaya yatkn halde bulunuyor.
Ba aratrmac Dr. Damian
Dowling mitokondriyel genlerin,
yalnzca anneden ocua aktarlmas zellikleri asndan nadir olduklarn aklyor. Dr. Dowling, Bu
ii bo grnen gerek, erkekler iin tahmin edilemeyecek kadar byk bir sonuca sebep oluyor. Mitokondride oluan mutasyonlar kalite
kontrol srecinden fark edilmeksizin geebilir ve bu yzden mutasyonlar yksek seviyelere kabilir.
Bu mutasyonlar erkekler zerinde zararl bir etkiye neden olurken,
kadnlar zerinde olmaz. Bunun sebebi mitokondriyal mutasyon taramasnn maternal kaltmn sonucu
olarak kadnlarda gereklemesidir diyor.
Dr. Dowling ve sveteki Uppsala
niversitesinden alma arkadalar olan Paolo Innocenti ile Ted Morrow, sirkesinei zerinde bu srece
dair olduka ilgi uyandrc bir kant
sundular. Yaptklar alma belirli
mitokondriyel genlerin oluturduu
setin erkeklerdeki dier tm genlerin ekspresyonunu yzde on kadar
etkilerken, kadnlar zerinde nere-

deyse hi etkisi bulunmadn gsteriyor.

Daha da nemlisi, erkeklerde en
ok etkilenen genler neredeyse yalnzca erkek reme organlarnda eksprese ediliyor ve bu sebeple erkek retkenliiyle ilikilendiriliyor.
Dr. Dowling Bizim bulduumuz
sonularn ortaya att fikir mitokondrinin erkekler iin kazara kt ekilde, kadnlar iinse iyi ekilde evrildiidir, durumun kadnlarda
olumlu olmas annesel kaltmn bir
yan rndr. Bu durum hangi mitokondriyel genlerin gelecek nesillere aktarlmas gerektii sorusuna
gelince, cinsiyetler arasnda anlamazlk yaratabilir diyor.
Tbbi pratisyen hekimlerin belirli mitokondriyel mutasyonlarn
erkek ksrlna yol aabildii eklinde fikirleri varken, zerini rttmz evrimsel sre aslnda mitokondrinin tanmlanamam ok
sayda mutasyonu barndrdn neriyor, bunlarn tm de erkek ksrl problemine neden olabilir.
En azndan, bulduumuz sonular bu sayede bu mutasyonlar nerede aratrmamz gerektii konusunda bize bir yol haritas salam
oldu.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2011/05/
110513112258.htm

Hazrlayan: G. Pnar Gerek

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

77

Bilim Gndemi

Yaam iin uygun yeni bir gezegen mi?

Gliese 581d yaanabilir bir gezegen mi?

nyadan yirmi k yl uzakta bir yldzn etrafnda dolaan bir gezegen yaam iin elverili koullara sahip olabilir. Fransada
birgruo aratrmac tarafndan gerekletirilen simlasyonlar, Gliese
581d olarak bilinen gezegenin sv
fazda su barndrabileceini, gezegende bulut oluumu ve yamur gibi olaylarn gerekleebileceini ve
yldzndan ald sy datan rzgarlarn olabileceini ortaya koydu.
Bununla birlikte aratrmaclar simlasyonlarn koullar doru yanstmayabileceini, gezegenin atmosferinin olmayabileceini ve hatta
kaln bir hidrojen-helyum karm
tabakayla kaplanm olabileceini
kabul ediyorlar.
Astronomlar, ilk olarak 2007de
gzlemlenen Gliese 581dnin dnya ktlesinin yedi kat ktleye sahip (bu nedenle bir sper dnya
olarak anlabilecek) kayalarla kapl bir gezegen olduunu dnyorlar. Gliese 581d, gneten baka yldzlarn etrafnda dolaan 500den
fazla gne sistemi d gezegenden
(exoplanet) biri. Bununla birlikte Gliese 581d dndaki gezegenlerin hibiri hem dnyadaki koullara benzer koullar ihtiva edip hem
kendi yldz sisteminin yaamn ortaya kmas iin gerekli koullar
sunacak yaama elverili blgesinde bulunmuyor.

78

Robin Wordsworth, Franois

Forget, Bordeaux niversitesinden
ve
Meteorolojik
Dinamik
Laboratuvarndan
(Laboratoire
Mtorologique Dynamique) alma arkadalar tarafndan gerekletirilen Gliese 581dnin iklimi ile ilgili simlasyonlar gezegenin yaama
ev sahiplii yapmaya uygun olabileceini ortaya koyuyor. Esasen aratrmaclar Gliese 581dyi yaama elverili blgede bulunan ve karasal
ktleye sahip kefedilmi ilk gezegen olarak tanmlyorlar.
Gliese 581d, bir krmz cce olan
Gliese 581in etrafnda dolat dnlen alt gezegenden biri. Kendi
yldzndan, dnyann gneten ald enerjinin te biri kadarn alyor ve srekli yldz gren scak
bir ksm, bir de yldzn grmeyen
karanlk ve souk bir ksm olduu
dnlyor. Gezegenin iki ksm
arasndaki yksek scaklk fark yaam iin gerekli olan kaln atmosferin gezegen etrafnda kalmas nnde engel oluturuyor.
Wordsworth ve arkadalar, Gliese 581dnin koullarn, dnyann
iklimi zerine almalarda kulanlan boyutlu atmosfer modeline benzer bir atmosfer modeliyle simle ettiler. Bu modeller gezegenin
ikliminin karbondioksit ve suyun
yaratt sera etkisi tarafndan domine edidii temeli zerinde alyor. Mars, Vens ve
dnyann iklimlerinin
bu gazlar tarafndan
belirlendii gz nnde bulundurulunca, bu
makul bir varsaym oluyor. Gerekletirilen
simlasyonlar, Gliese
581dnin kaln bir atmosferi olabileceini,
gezegenin okyanuslar
olmas, bulut oluumu
(karbondioksit ve suyla) ve yamur gibi olaylar iin yeterince scak
olabileceini
gsteriyor.
Aratrmaclara gre gezegenin yaama

elverili olabilecei fikrini veren nemli elerden biri yldznn krmz rengi. Bir gezegenin atmosferinde meydana gelen Rayleigh
salmas genelde gezegene gelen
mavi n uzaya yansmasna sebep olur. Bununla birlikte Gliese
581 az miktarda mavi k yayyor
ve dolaysyla dnya ve gnee kyasla yldzn nn daha byk
bir yzdesi gezegen tarafndan emiliyor. Atmosferdeki sirklasyonla ilgili simlasyonlar bu enerjinin
gezegenin karanlk ksmna da tanabileceini ve atmosferin bu blgede tamamen younlamasnn engellenebileceini gsteriyor.
Eer simlasyonlar doruysa,
Gliese 581d zerindeki koullar
dnyann koullarndan ok daha
farkl olmas bekleniyor. Aratrmaclara gre, youn atmosfer az miktarda n yere ulamasna izin veriyor.
Aratrmaclar gezegenin simlasyonlarda grldnden farkl
koullara sahip olabileceini de kabul ediyorlar. Gliese 581in erken
zamanlarnda gereklemi iddetli
bir frtna (gne frtnalarnn benzeri, yldz zerinde grlen olaylar
.n.) nedeniyle gezegenin ok ince
bir atmosferi olabilir ya da atmosferi
olmayabilir. Baka bir olaslk da u:
Gliese 581dnin atmosferinde kaln bir hidrojen ve helyum tabakas olabilir-bu da yaama elverili bir
iklimin olasln azaltr.
Gezegenin atmosferi ile ilgili daha fazla bilgi edinmek amacyla aratrmaclar, bir dizi spektroskopi
lmnn gelecekte astronomlar
tarafndan yaplmasn umuyorlar.
Bugn mevcut olan teleskoplarn
dzeyi bu lmleri yapmaya yetmese de, gezegenin dnya ile benzerlii bir sonraki nesil cihazlarn
gezegen ile ilgili daha fazla bilgi edinmeye imkan vermesi bekleniyor.
Kaynak: http://physicsworld.com/cws/article/news/46001

Hazrlayan:
Mehmet Ali Olpak

Evrimsel adaptasyonlar tersine evrilebilir, ancak nadiren

izikiler tarafndan bakterilerde yrtlen evrim almalar,

evrimsel adaptasyonlarn nadiren de
olsa geri evrilebildiini gstermitir. 1859da Charles Darwinin evrim
teorisini ortaya atmasndan itibaren
bilim insanlar bu adaptasyonlarn
tersinirliini aratrmaktadr. Ancak
bu soruya cevap vermek dnlenden daha zor olmutur, zira bulunan
sonular birbiriyle atmaktadr.
2003 ylnda yaplan almalarda
elde edilen verilere gre baz bcek
tipleri milyonlarca yl iersinde kanat yaplarn kazanm, kaybetmi
ve yeniden kazanmtr. Ancak birka yl sonra yaplan aratrmalarda,
hcrelerin stres yantlarn kontrol
eden bir proteinin orijinal formuna
geri-evriminin gereklemedii bulunmutur.
MIT bnyesindeki asistan profesrlerden Jeff Gore, bu durumda asl sorgulanmas gerekenin evrimin
tersinirlii deil, hangi koullarda
gerekleebildii olduunu belirtmektedir. Jeff Goreun sylediine
gre, evrimin tersinir olmad bilinmektedir ve baz durumlarda evrimi tersine evirmek mmkndr;
dolaysyla burada sorulmas gereken asl soru hangi zaman diliminde evrimin tersinir olduudur. Gore
ve renciler tarafndan hesaplanabilir modeller ve bakterilerdeki evrimsel ilaca dayankllk deneylerinin kombinasyonuyla, ilk defa bir
evrimsel adaptasyonun tersine evrilebilme olasl hesaplanmtr.
Bulgulara gre, ilalara dayankllk
genlerinin evrimsel adaptasyonlarnn yalnzca ok kk bir yzdesi, ancak bu adaptasyonlar drtten
az farkl genetik mutasyon ieriyorsa tersine evrilebilmektedir. Gore
ve rencileri, Harvard niversitesi
aratrmaclar tarafndan gelitirilen deneysel bir model sistemi kullanarak bakterilerde cefotaxime antibiyotiine dayankll salayan
genin evrimini kullanmlardr. Harvard niversitesindeki aratrma takm, ilaca dayankll kazanmak
iin gerekli olan be mutasyonu tespit etmitir. Be mutasyonun tmne sahip olan bakteriler ilaca kar
en dayankllar olarak grlmektey-

ken, hibirine sahip olmayanlarn ilaca kar fazla dayankl olmad

grlmtr. Dayanksz bakteriler
bu be mutasyonun her birini gerekletirerek dayanklla kar evrilebilirler, ancak bu mutasyonlar
eski dzende gerekleemezler. Bu
yzden evrim yalnzca tek bir yolda
ilerleyebilir, eer ki yol zerindeki
her bir mutasyon hayatta kalma avantaj oluturuyorsa.
Bilim insanlar bu evrimsel yolu
uyumluluk blgesi (fitness landscape) adn verdikleri, her bir gen iin
mmkn olan her bir genetik durumun ve her durumun belli evrelerdeki bal dzenliliini ieren diyagramlar oluturarak almaktadr.
Hi mutasyona uramam bir bakterinin be mutasyona da urayabilmesi iin 120 farkl yol belirlenmitir,
ancak Harvard niversitesinde yaplan aratrmalar sonucu bunlarn yalnzca 18 tanesinin gerekten meydana gelebildii grlmtr.
MITden bir takm tarafndan yaplan ve bu aratrmay gelitirmeye dnk almalarda sorulan esas
soru cefotaxime antibiyotiine gelitirilen direncin, bu dirence sahip
olanlarn hayatta kalma oranlarnn
daha az olaca bir evrede dayankllk adaptasyonlarnn tersine evrilip evrilemeyecei olmutur.
Tek bir mutasyonla deien genetik durumlar evreye uygunluk durumuna gre her zaman tersinirdir.
MIT aratrmaclar, mutasyon saysnn artmasyla adaptasyonlarna tersine evrilebilme olaslnn
azalmasn alabilmilerdir. Gore
tarafndan yaplan aklamaya gre
bu, tersine evrilebilirliin uzakln
bir fonksiyonu olarak grlebildii ilk alma olmutur ve elde edilen verilere gre sistemde drt mutasyon gerekletikten sonra geriye
dnmek mmkn deildir.
Brown niversitesinden Asistan Profesr Biyolog Daniel Weinreich tarafndan, almann en
nemli katksnn dzenlilik blgesindeki her ara durumun tersinirliinin analizi olduu belirtilmitir.
Weinreiche gre Gore tarafndan
yrtlen almalarn bir dier gstergesi, evrimsel basncn tersine

Renklendirilmi taramal elekton

mikroskobundan (SEM) alnan grntde
gram-negatif Escherichia coli bakterileri
grlmektedir. Aratrmaclar deneysel
model sistem kullanarak bakterilerde
cefotaxime antibiyotiine dayankllk genini
incelemilerdir.

evrilmesiyle birok matematiksel

karkln ortaya kacadr.
19. yzyln sonlarna doru, Paleontolog Louis Dollo tarafndan,
evrimin admlarn geriye doru atamayaca, kompleks adaptasyonlarn
tersine evrilemeyeceini aklayan
Dollonun Tersinemezlik Yasas
(Dollos law of irreversibility) hipotezi ortaya atlmtr. Goreun aklamalarna gre yaptklar alma
Dollonun bu yasasn desteklemektedir, ancak baz farkl nitelikleriyle.
Gorea gre kompleks adaptasyonlar
tersinemez deildir, yalnzca tersine
evrilebilmesi olduka zordur.
Aratrmann sonucu ayn zamanda insanlardaki apandist gibi ihtiya
duyulmayan ancak yine de vcutta
bulunan organlarn neden hl orada bulunduunu da aklyor. Gorea
gre, evrimin tersine evrilebilmesi
zor olduundan ve evre tarafndan
apandistin varlnn bir sorun tekil
etmemesinden tr, apandist oluumu gereklemektedir. Yani evre organn olumamas konusunda
bir bask yaratmadndan, evrimde
geri dnlmemekte ve organ olumaktadr. Devam eden almalarda
aratrmaclar, evresel deiikliklerin evrimin tersinirliini ne derece
etkilediini aratrmaktadrlar. Yaplan varsaymlara gre iki farkl evre
arasnda orta bir gei olduu dnlse de, daha byk deiikliklerin
tersinirlik orann deitirecei dnlmektedir.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2011/05/
110511162538.htm

Hazrlayan: Naz Kant

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

79

Bilim Gndemi

Zombi karncalarn beynindeki mantarlar

aplan son aratrmalar, tropikal

blgede yaayan marangoz karncalarnn, parazit bir mantar tarafndan enfekte edildiinde, davranlarnda dramatik deiiklikler
geirdiini gsteriyor. Enfekte olan
karncalar, mantarlar iin en uygun
reme artlarna sahip olan noktaya
yerleip bir zombi gibi davranmaya
balyorlar ve lyorlar. Birok ulustan aratrmacnn katld ekip
Taylandda bulunan yksek yamur
ormanlarnda yaayan marangoz karncalar (Camponotus leonardi) zerinde alt.
Aslnda, zombi karncalarn davranlar vcutlarnn, mantarlarn
fenotipinin bir uzants gibi davranmasna neden oluyor. Enfekte olmayan dier karncalar ise hibir
zaman byle bir davran gstermi-

yor. diyor aratrmann ilk yazar

Penn State niversitesinden bcekbilimci Profesr P. Hughes.
Ekip, k mikroskobu ve geirmeli elektron mikroskobu kullanarak karncalarn iine bakarak mantarlarn karnca zerindeki etkisini
tanmlayabildi. Byyen mantarlar
karncann vcudunu ve kafasn dolduruyordu. Kaslar kreliyor
ve kuvvetli kas lifleri dalyordu.
Mantarlar ayn zamanda, karncalarn merkezi sinir sistemini de etkiliyordu. Yaplan gzlemlere gre, normal karncalar yryleri srasnda
nadiren patikadan ayrlrken, zombi
karncalar rasgele hareket ediyorlar
ve eve dn yolunu bulamyorlar.
Ek olarak, karncalar yere dmelerine neden olan kaslmalar da geiriyorlar. Bir defa dtklerinde eve
dn yolunu bulamyorlar ve alt ksmda kalyorlar. Bu ksmlar ise topran 25 cm. kadar stnde yapraklarla kapl bir blge ve st ksmdan
daha serin ve nemli. Bunlar ise mantarn rahata geliebilecei ideal artlar.
Gnein en ok hissedildii anda
(gneli le vakti), mantarlar karncalarn davranlarn senkronize ederek, enfekte olan karncalarn

yapran alt ksmndaki ana damar

srmasn salar.
Karncann banda oalan mantar hcreleri, enesini ap kapatmakla grevli kas liflerini etkileyerek enenin kilitlenmesine ve
lmnden sonra bile kilitli kalmasna neden olur. Birka gn sonra
mantarlar karncann iinde (kafasnda, sporlarn dier karncalara tamasn salayan stromasnda) boydan boya geliir.
Mantarlar karncalara iki cepheden saldrr. lki, karncalar yryen bir yiyecek kayna olarak
kullanmas; ikincisi de karncalarn kaslarna ve sinir sistemine zarar
vermesidir. diyor Hughes. Karncalar iin sonu zombi yry ve
lm srdr. Bu olaylar mantarlarn bymesi ve remesi iin mkemmel bir ortam salar.
Hughes Pen State niversitesinde
mantarlarn bu zararl bcekleri nasl kontrol edebildikleri zerindeki almalarn devam ettirdiklerini
belirtti.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2011/05
/110509065536.htm

Hazrlayan: Sibel Karaman

T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

Fizikiler kuantum ikizi atomlar yaratt

zayda iyi bir biimde ayrlm

fakat bu ayrlmann neye bal
olduu anlalamayan cisimler kuantum fiziinin iine ileyen gizemlerinden biridir. Foton iftleri bu
tip sistemlerin gze arpan rneklerindendir. Foton iftleri kuantum
kriptografisi (ifrelemesi) kullanarak, kuantum dzeylerinin nlanmasna ya da darbeye dayanklkl
veri transferine olanak salar. Gelecekte bu tip uygulamalar basite fotonlarla snrlandrlm olmayacak.
Viyana Teknoloji niversitesinde
(TU Vienna) gelitirilen yeni bir
teknik sayesinde, mutlak sfr scakln had safhada altnda olan
Bose-Einstein youuu kullanlarak bal atom iftleri oluturuldu.
Bu deneylerin sonular o gnden itibaren Nature Physics dergisinde yaymland.

80

Einstein bile dzgnce ayrlm

paracklarn kuantum mekaniksel adan birleik durmas fikrine
scak bakmamt. Ona gre bu fenomen uzaktan perili bir aktivite
gibiydi. Fakat, o gnden beri saysz deney kuantum teorisinin bu
korkutucu ngrsn kantlad.
Ksacas kuantum paracklar birbirlerinden hayli uzak olsalar bile
birbirlerine bal olabilir ve ortak
fiziksel zellikler tayabilirler.
Viyana Teknoloji niversitesi
profesr Jrg Schmiedmayer yle aklyor: Yaplan ilem, birbirlerine grnmez bir iplikle balanm gibi bir parac istediimiz
ekilde etkileme yoluyla, ayn anda dierinde birtakm deiiklikler
yapabileceimiz anlamna gelmez.
Fakat te yandan, iki paracn
da tek bir kuantum sistemiymi-

esine ileyebiliriz. Bu yaptmz

ey de heyecan verici deneyler iin yeni bir kap aacaktr. Jrg
Schmiedmayern ekibi deneyleri
Viyana Teknoloji niversitesi tarafndan yrtlen Atom ve Atomalt Fizii Enstitsnde srdryor. Deneyin teorik hesaplamalar
ise Avustralyann Graz kentindeki Karl Franzens niversitesinden
Ulrich Hohensteiner tarafndan yaplyor.
Kuantumca birleik atomlar retebilmek iin bilim insanlar nce
Bose-Einstein youuunu yarattlar. Allmn hayli dnda olan
bu madde formu, mutlak 0 scaklnn bir milyon kez altnda olan
bir scaklkta grlr. Bu sayede,
Bose-Einstein youuunun iindeki atomlar mmkn olan en aa
enerji seviyesindedirler.

Dili sazanck balklarnn evrimindeki patlama

aliforniya niversitesi-Daviste
(UC Davis) yaplan yeni bir
aratrmaya gre, biri Karayip
Adasndan dieri de Meksikann
Yucatan Yarmadasndan olmak zere seilen iki kk balk grubu,
bir organizmada bilinen en hzl evrimleme oranlarn gsteriyor.
Bu almann ilk yazar olan yksek lisans rencisi Chris Martin ve
Kaliforniya niversitesi-Davisden
danman Evrim ve Ekoloji Profesr Peter Wainwright, Massachusetts ile Venezuela arasndaki blgede 50 civarnda dili sazanck bal
trnn bulunduunu ve hepsinin
de birbiriyle byk oranda ayn olduunu belirttiler.
Martin, ki yer dnda dili sazanlarn hepsi ayn grnp, ayn
davranyorlar; kaya dkntleri ile
kayalarn dndaki yosunlar yiyerek besleniyorlar. dedi.
Martin, Bahamalar- San Salvador
Adasndaki tuzlu ve s gllerde bulunan dili sazan bal trnden
ikisinin kk salyangoz ve karideslerle, bir trn ise dier balklarn
pullaryla beslendiini ortaya kard. Martin pul yedii bilinen baka
bir sazan tr olmadn belirtiyor.
Baarnn srr bizim atom iplerimiz diyor Thorsten Schumm
(TU Vienna). Kusursuz bir biimde tasarlanm ip yaplar sayesinde, atomlar inanlmaz bir hassasiyetle maniple edilebilir. Bu da
vibrasyon enerjisinin bir kuantumunun Bose-Einstein youuuna
iletilmesini olanakl klar. Atomlar
tekrar en dk enerji seviyesine
dtklerinde, youuk enerji fazlasndan kurtulur.
Zekice dizayn edilmi atom
iplerimiz sayesinde, Bose-Einstein
youuu enerjisini sadece tek bir
yolla atabilir: atom iftlerini etrafa salarak. Dier btn olaslklar kuantum mekanii tarafndan
olanaksz klnr. diye aklyor
Robert Bcker (TU Vienna). Momentum korunumu kanuna gre,
bu iki atom tamamyla zt ynlerde ilerlerler. Bu ilem, bir ift fotonun retildii - bu yzden optik

Asl olarak Yucatan blgesinden olan sazan balklar arasnda bir tanesi dier balklar yiyerek beslenirken dieri
ise planktonlarla besleniyor.
Ne yazk ki, artk vahi hayatta bu balklar bulunmuyor. Sadece laboratuvarlarda ve akSan Salvador Adasndan olan bu sazan bal, dier
varyumlarda bulunuyorlar.
balklarn pullarn yemesiyle bilinen tek trdr. (Chris
Martinin trler iin olutur- Martin, UC Davis)
duu evrimsel haritasna gre
sazan balklar kendi beslenmelerine sivrisinek balklarn deiimlerinde
uygun ene yaplar oluturacak ev- hibir hz belirtisi grlmemektedir.
rimsel deiiklikleri geirdiler.
Martin, melezleri de ieren yavEer btn sazan balklarnn ev- ru laboratuvar balklarn kullanarak
rimi durmadan genileyen bir bu- ve geliip gelimediklerini grmek
lut gibiyse, Martinin Yucatan ve San iin gle geri dnerek aratrmasSalvador Adasnda bulduu dili sa- na devam etmektedir. Martin, melez
zanck balklar bulutun iindeki ha- spektrumunun dnda da baarl ovai fiek patlamas gibiler. Martine lan balklar grmeyi umuyor.
gre, onlar dier sazan balklaryAratrma The Evolution (Evrim)
la karlatrldnda 130 kat daha dergisinde online olarak yaynlanhzl bir deiim geirerek evrim h- d. Martin Ulusal Bilim Kurumunda
znda bir patlama gsterirler.
(National Science Foundation ) liBu iki blgedeki sazan balklar- sansst aratrma grevlisidir.
nn bylesine hzl deiim geirme- Kaynak: Explosive Evolution in Pupfish (1 Mays 2011)
lerinin sebebi kesin olarak bilinmi- h t t p : / / w w w . s c i e n c e d a i l y . c o m / r e l e a s e s / 2 0 1 1
yor. Her iki blgedeki gl sular da /04/110427101530.htm
scak ve tuzlu ancak sazan balklaHazrlayan: Bra Ahata
rnn yaad dier yerlerde de bu
T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm
byle. Fakat ayn gllerde bulunan
parametrik osilatrler diye anlrlar- zel optik kristaller iindeki
etkiyle yakndan ilikilidir. Fakat,
bu sefer k yerine ar paracklar kullanlr.
Yaylan ikiz atomlar, bir patlama sonras enkazdan etrafa salan
klasik paracklar gibi anlalamaz.
Onlar kuantum mekaniksel olarak
birbirlerinin kopyasdr ve aralarndaki tek fark hareketlerinin ynBose-Einstain youuu bir atomipi iinden
kuantum mekaniksel olarak birlemi atomlar
yayar.

dr. Yani, onlar bir mterek kuantum cismi olutururlar. Bir atom
dieri de tanmlanmadan, matematiksel olarak tanmlanamaz.
Bu atomlar yeni ve heyecan
verici baka deneyler iin kullanmay planlyoruz diyor Schmiedmayer heyecanla. Yeni ngrlerin ve olas uygulamalarn
evrimleecei byleyici bir aratrma alan ortaya kt. Bu tahmin
bile edilemez bir ey. Klasik fiziin kapsamnn dna kacak bir
hassasiyetin salanmasyla, bu birleik atom nlar yeni kuantum
lme tekniklerinin bulunmasn
salayabilir.
Kaynak: http://www.sciencedaily.com/releases/2011/05
/110501183605.htm

Hazrlayan:
Simin Ecem Yldz
T Molekler Biyoloji ve Genetik Blm

81

Yayn Dnyas

zlem zdemir

ozlemozdemir@bilimvegelecek.com.tr

nsan nedir sorusundan gnmze

Her yatan gen iin felsefe tarihi

Afar Timuin

far Timuin, lkemizin en retken

felsefecilerinden. 50 Soruda Aydnlanma, Dnce Tarihi, Estetik, Felsefeye Giri, Felsefe Szl yaymlanm
kitaplarndan sadece birka. Timuin,
getiimiz ay Genler in Felsefe Tarihi adl kitabn yaymlad. Felsefe tarihi
alannda almalarn sayl olduu lkemizde, Afar Hoca ile yeni kitabndan,
Trkiyede felsefe eitiminin sorunlarna, genlerin felsefe ile ilgisinden yeni
almalarna keyifli bir sylei gerekletirdik.
Hocam, Genler in Felsefe Tarihi
adl kitabnzn sunu blmnde neden
byle bir kitap yazdnz aklamsnz ama kitab henz edinmeyenler iin
oradan balayalm isterseniz
Genelde bizim lise eitimimizde felsefenin ok byk bir yeri yok. Bu bir
yana felsefe eitimi, deyim biraz tuhaf
kaacak ama, bozuk bir eitim. Dolaysyla ocuklar burada felsefe renmiyorlar, yani tanma olana bulmuyorlar, tersine belki kafalar kartrlyor
ve hatta ideolojik bir tavrn iinde de bilin bulanklna uruyorlar. Bunu gz
nnde tutarak zellikle lise rencilerinin yararlanabilecei bir kitap olsun
istedim. lk planda bunun iin yazdm.
Sonra sanyorum lise felsefe retmenlerinin de bizim felsefe blmlerinde
yetitikleri iin bilgi asndan baz sorunlar var. Bu sorunlarn giderilmesinde ok geni erevede olmasa da belli
bir genilikte herhangi bir bilgi edinebilmeleri olanan salayabilmek iin byle bir kitap yazdm. te yandan sanyorum niversitelerde artk felsefe tarihi
diye bir kayg kalmad, felsefe tarihi is-

82

Sylei: zlem zdemir

tenmiyor, sevilmiyor; dolaysyla felsefe
birtakm yalan yanl sorunlarn tarihsel
izgi dnda tartlmasyla yaplyor. Akas niversitelerdeki bu sknty da
amak umuduyla byle bir kitap yaptm.
Geri imdi benim Dnce Tarihi kitabm da, ders notlarmdan oluuyordu,
bu konuda yararl bir kaynak diye dnlebilir. Ayrca hocam Macit Gkberk
Beyin Felsefe Tarihi de ok ok nemli bir kaynaktr ama bu kaynaklar ne
kadar ok olursa o kadar iyidir. Bir de
ben biraz zet bir kitap yazmak istedim,
nk byk kitaplar insanlarn gzn korkutuyor. Trkiyede zellikle insanlar pek kitap okumaya almadklar
iin byk kitap grdkleri zaman kayorlar. Benim hazrladm bu kitap kalmayacak kadar kk diye dnyorum. O yzden de byle ok da hacimli
olmayan bir kitap tasarladm.

nsan nedir sorusundan

gnmze
Trkiyede zaten ok fazla felsefe tarihi kitab yok ama var olan kitaplar da
hep antik Yunandan balar ve 20. yzyla kadar gelir. Siz nce felsefenin ne olduunu anlatmsnz, sonra insann ne
olduuna dair bir giri yapmsnz. Buna nasl karar verdiniz?
imdi felsefe bilgisini ortaya koymadan nce sanyorum felsefenin konusunu ortaya koymak gerekecekti. Yani insan nedir? sorusunu bir kere en genel
erevede sormadan felsefe tarihi almasna balamamak gerektiini dnyorum. nsan nereden geldi, nerelere ulat, nasl bir varlktr, gizleri nedir,
baarlar nedir; bunu bir genel erevede izdikten sonra onun dnsel servenini izmek istedim. Gerekte belki ayrca
insan nedir? sorusunu karlayan bir kitap yaplabilirdi.
Dolaysyla balangtan bugne kadarki serveni anlatmann tesinde, insanla ilgili derinlikli ve ayrtrc bir
aratrma yaplabilirdi ama
ben onu yapmay pek dn-

medim, ksa tuttum. Sanyorum Dnce

Tarihinin ok etrafl oluu, hatta felsefeyle snrlanmay, adndan da bellidir,
daha ok sanat, siyaseti, hatta genel tarihi, hatta bilimsel gelimeleri iine almas, insanla ilgili en temel sorunlar da
ortaya koymas gibi bir sonu getirdi. O
yzden uzun uzun durmadm ama felsefeye ilk defa balayanlar iin insan nedir? sorusunun sorulmas gerektii gibi
bir dncem oldu.
Onun iin byle bir blmleme yaptnz
Evet. te felsefe nedir?, felsefe
nerden kt?, mitolojide felsefe var
myd?, mitolojiden felsefeye nasl bir
dnm oldu?, mitolojik dnceyle
felsefi dncenin arasndaki ayrm nedir?, insann var olma kaynaklar neler olmutur? gibi sorular da ok etrafl
bir biimde olmasa da yantlamaya altm ve ondan sonra tarihin iine girdim.

Tarihsel bilin olmadan

felsefe anlalmaz
Bir filozofun eserlerini ve oluturduu felsefeyi anlayabilmek iin, felsefe tarihi bilgisi ok nemli. Kitabnzda da,
felsefe tarihini bir btn olarak, kubak bir biimde grmek ve sonra filozoflarn eserlerine younlamak daha doru bir yol olur diyorsunuz. Bunu biraz
aabilir misiniz?
nce tarihsel izgiyi doru izmek
gerekiyor. Bu izgiyi izerken elbette filozoflar ayr ayr deerlendirmek gerekiyor. imdi filozoflar ayr ayr deerlendirirken kanmamz gereken bir nokta
var, o da kendi ideolojik yapmza gre
bir deerlendirme yapmamak ve felsefe
tarihinin filozoflara ne kadar arlk verdiine bakmak. Yani ben Bergsonu sevmeyebilirim ya da Heideggeri sevmeyebilirim ama Heideggerden sz etmemek
gibi ya da Bergsonu satrla geitirmek gibi bir lksm olamaz. Dolaysyla ben o tarihsel izgiye zorunlu olarak
uyuyorum. Tarihsel izginin dna kld iin zaten felsefe eitimi kavraylarnda bir sakatlk oluyor. Neden? nk
bir 17. yzyl filozofuyla 20. yzyl filo-

zofuymu gibi hesaplamaya kalkanlar

oluyor. Tarihsel bilin olmaynca insan
felsefenin iinde samalayabilir. Bugn
de zaten niversite felsefe blmlerinin en byk sknts, tabii yine ideolojik bir kaygyla, tarihsel izginin dnda
insanlar dndrmeye almaktr. Bu
son derece tehlikelidir. Bir kere tarihsel
izgiyi, tarihsel konumu her eyden nce
doru olarak kavramak, filozoflara kendilerini sevelim sevmeyelim gereken yeri vermek, ondan sonra sizin de buyurduunuz gibi her biri zerinde kendi
eilimlerimize gre, kendi sevgilerimize
gre, hatta kendi sevmeyilerimize gre onlarla ilgili enine boyuna almalar
yapmak. Yani bir kii Auguste Comteu
sevmeyebilir, nk u dnemde bir Auguste Comte dmanl yayld
bilim dmanlyla beraber, pozitivizm ktdr diyenler ortal sard. Pozitivizmin btnn
benimsemek zorunda deilsiniz
ama bilimsel dnceden de kaamazsnz. Dolaysyla burada
yaplacak tek ey tarihsel izginin iinde zel bir deerlendirme yapp ondan sonra filozoflarla teker teker ilgilenmek.
Bu kitab gen felsefe okurlar iin
yazdnz. Genlerin felsefe ile ilikisini
nasl deerlendiriyorsunuz?
Bir yanyla moda elbette ki, bir yanyla da abartlm bir iliki. imdi artk
genler felsefeye dt falan gibi bir ilikiden sz ediliyor. Pek dtklerini grmyorum ben. Zaman zaman liselerde
konuma yapmaya aryorlar felsefeyle
ilgili ama ok byk bir eilim yok, niversitelerde de yle. Felsefe kongreleri
yaplyor. niversite retmenleri, oraya
katlp bildiriler sunuyorlar, hibir ey
anlamyorsunuz ve hibir yarar olmuyor. nk bizde felsefe yaplmadka
deerli oluyor, yapldka deil. Devletin
siyaseti de bunu gerektiriyor. kp mesela bir kongrede havanda su dvmek,
ileri geri bir konuda konuur gibi yapmak ok daha yararl. Bu yzden felsefe
srekli olarak bir gerileme iinde. Bir de
ilahiyatlarn felsefeye mdahalesini yayoruz, ilahiyat mezunu blm bakan
profesrler var. Blm bakan olmasa
da ders veren ilahiyat arkadalarmz
var. Bunlar tabii felsefeyi kendi alarndan ele aldklar iin, dinle felsefenin yasalar ayr da olsa ikisini de ayn grdkleri iin felsefede baz kafa karklklar
yaratyorlar. Dolaysyla felsefenin bu-

gnk durumu hi iyi deil. Eer devlet

bu politikasn srdrecekse, yani insanlar belli bir dinsel bak as iinden felsefeyi grsn anlay gelitirecekse, bunun gelecekteki sonular da son derece
vahim olacaktr. Felsefe kitaplarnda bizim doru dediimiz eyi eskiden hakikat diye karlarlard, imdi hikmet
diye karlyorlar, bu son derece vahim
bir tablodur. Bu, felsefeye yaplm bir ihanetten baka bir ey deildir. Felsefeye yaplm ihanet de topluma ihanettir
dpedz.

Bu toplumun felsefesini
oluturmak gerek
Trkiyede felsefe alannda telif kitaplarn says olduka az. Neredeyse her niversitesinde felsefe blm
alan, ok sayda felsefe hocas ve rencisi olan bir lkede neden bu kadar az rn
veriliyor sizce?
Bu toplumun dnen insanlar olarak, bu toplumun
felsefesini oluturmak zorundayz. Burada insan nasl bakmal ya da nasl bakyor yaama? Buradaki insann
sorunlar ne? Tabii bunu kendi bamza hibir temele dayanmayan abalarla
ortaya koyamayz. Tersine felsefe tarihi
temeli zerinde ancak bu sorunlar tartabiliriz. Genelde bizim arkadalarmz
felsefe tarihi bilmezler, hatta bazlar bunu iftiharla syler. Yani bir felsefe profesrnn felsefe tarihi bilmesi gerekmiyor
diyen profesrler ve doentler tandm.
Diyor ki adam, gerekirse ben ansiklopediden mesela nasl bir Afrika maddesini okuyorum, onun gibi ansiklopediyi
aarm Spinoza maddesini okurum. Peki
sen Spinoza, Descartes, Platon, Leibniz,
Jean-Jacques Rousseauyu bilmiyorsun
ama felsefe biliyorsun. Felsefe bilmeyen
bir felsefe profesrnden bir ey elde edemezsiniz ya da ondan elde edeceiniz
ey kafa karklndan baka bir ey olmaz. Adam derse giriyor, zgrlk nedir
ocuklar bunu tartacaz diyor, nk
hibir felsefe bilgisi yok. Haydi alamadn veremedin zgrl tartyorlar 50
dakika. Aa, diyor bak yetmedi vaktimiz,
nmzdeki ders yine ayn konuyu tartalm! Peki zgrlk kavram en eski
uygarlklardan bu yana nasl geliti? Yunan ve Latin uygarlklarnda nasl bir anlam kazand? Eskian bitiminden yeniaa kadar byle bir kavram var myd

ve filozoflar bunu nasl tarttlar? Bunlar bilmeden zgrl tartrsak, Aa,

bak Hasan ne gzel syledi! Aye de ok
ho bir fikir ileri srd gibi. Burada tamamen ocuk oyunundan baka bir ey
yoktur. Bugn felsefe blmlerinde ocuk oyunu oynanyor. O yzden baz filozoflar ne karyorlar. Mesela, bunlarn iinde kurulu dzenlerin zararsz
grdkleri filozoflar da var. Diyelim ki
Heidegger Trkiyenin resmi filozofu haline geldi, onunla yatp onunla kalkyor
insanlar. Ama bu bizi nereye gtryor?
Bu bizi felsefe bilgisine deil de, felsefe
saplantlar elde etmeye gtryor. Biz
felsefe saplantlar olan insanlar oluyoruz. Nitekim felsefe toplantlarnda da
bu ortaya kyor. Felsefi bilgiyle karlamyorsunuz ama felsefi bir ideolojik
tavrla hemen nc cmlede karlayorsunuz. deolojisi herkesin vardr da,
bunu ikide bir ortaya dkmek ve felsefi
bilgiyi ideolojinin altnda ezmek pek de
hayrl bir i deil tabii ki.
Bundan sonraki almalarnzdan
sz edelim hocam. ok retken bir yazarsnz. Bizim dergimize de estetik yazlar yazyorsunuz, bu arada yeni kitaplarnz kyor. Bundan sonra neler
yapacaksnz?
Efendim, ite bu benim biraz gevezeliim diye dnyorum. ok kitab olmak bana gevezelik gibi geliyor.
Hatta bazen ka kitabnz var diye sorduklarnda utanyorum, sylemek istemiyorum nk ka kabahatin var gibi
alglyorum. Benim bir edebiyat merakm var, bir yk kitabn alt yedi veya on yldr tamamlamaya alyorum.
Bir de bir Eskia Ahlaklar diye bir
kitaba baladm, epey de ilerledim. Fakat, ok emek istiyor. imdi yle bir yere geldim ki, Platon ve Aristotelesi yeniden batan okumam gerekiyor, gzmde
byyor. Acaba diyorum bu tasary olmam gibi mi kabul etsek. O da yazk,
nk 4-5 yl stnde altm. Bir tartma iindeyim kendimle, onun dnda
da baka bir tasarm yok dorusu.
Bir de ite sizin derginizde yaymlanan yazlar bir kitapta toplamaya niyetliyim sonbaharda. Bu zaten btnlkl
bir estetik kitab oldu. Kitabn adn ya
Anlam ve Yorum ya da Estetikte Anlam ve Yorum koyacam. nk, anlam nedir, yorum nedirin dna kmayan, belki sizde dikkat etmisinizdir,
o tr makaleleri bir araya toplam olacam.

83

Yayn Dnyas

Hikye seni anlatyor!...

Ali Bardakc

ocaman bir meteor arpsa, dnyay Kapital kadar etkilemezdi. Karl

Marx (1818-1883)n kendisi de bunun
farkndayd ki, eserinin birinci cildini
tamamlad 1867 ylnda yakn arkada Beckere yazd bir mektupta, ondan,
Kesinlikle burjuvalarn (toprak sahipleri dahil) kafasna imdiye dek frlatlm
en korkun glle diye sz ediyordu.
Tam kafasna isabet eden glle afallatm
olmalyd burjuvaziyi. Zira, mrn ii
snfnn kurtuluuna adayan, onun rgtlenmesi iin alan ve yeri geldiinde barikatlarda savaan bir adam karlarna kp, kapitalist sistemin ileyiini
tm plaklyla yzlerine vuruyordu.
Bunu ezilenlerin anlayabilecei bir dilde yapyordu stelik. Asl korkutucu olan da buydu zaten; anlalmaz grnen,
anlalr klnyordu Kapitalde. yle diyordu Engels: Yeryznde kapitalistler
ve iiler bulunduundan beri, iiler iin bu kitap kadar nemli bir kitap kmad.
Marxn ve Marksist literatrn bu en
byk eseri, yaynland tarihten bugne dein gndemden hi dmedi; ii
snfnn, sosyalistlerin ve akademisyenlerin olduu kadar egemen snflarn da
ilgisini ekti. ok uzaa gitmeye lzum
yok, 2008 ylnda ABDde patlayarak
dnyann her yerini saran ekonomik krizin pei sra yaanan tartmalar hatrlamak yeterli. Krizlerin kapitalizme ikin
olduu gereini gz ard eden ana akm
iktisatlar bile bir anda gzlerini Marxa

84

eviriyor, kapitalizmin sonu mu? sorusunu soruyordu o gnlerde. Hal byle olunca Marxn eserlerine ynelik ilgi
de artmt. Alman Karl-Dietz-Verlag adl yaynevinin yneticisi Jn Schtrumpf,
zellikle lkenin dousunda Kapitalin
satlarnn bir nceki yla (2007) oranla kat arttna dikkat ekerek, krizi
anlamak isteyen bankac ve yneticilerin
de kitaba rabet gsterdiini belirtiyordu. (Deutsche Wellenin Trke internet
sitesinde 17 Ekim 2008 tarihinde yaynlanan Kriz Marxn Kapitaline lgiyi Artrd balkl haber iin bkz: http://www.
dw-world.de/dw/article/0,,3721396,00.
html) u halde, kapitalistlerin 19. yzylda kitap iin reva grd ama muvaffak
olamadklar suskunluk komplosu, 21.
yzylda yeniden bozuldu desek yeridir.

Suskunluk komplosunu
bozan plan
Tam adyla Kapital: Ekonomi Politiin
Eletirisi, Marxn 1859 ylnda yaynlanan Ekonomi Politiin Eletirisine Katk
balkl eserinin devam niteliindedir.
yle ki Marxn kendisi, eserin Almanca
ilk basks iin yazd nszde, birinci
cildin ilk blmnn, Katknn gelitirilmi bir zeti olduunu belirtmektedir.
Kitabn I. cildi 1867de, II. ve III. ciltleri
ise Marxn lmnden sonra Engels tarafndan 1885 ve 1894 yllarnda yayna
hazrlanmtr.
Aslnda Marx, Katkdan hemen sonra
yeni bir cildi yayna hazr hale getirmek

istiyordu ama mmkn olmad. Bunun

birden fazla sebebi vard: Evdeki sorunlar, aile bireylerinin hastal, kendisinin
yaad rahatszlklar ve sefalet. Marx,
Kapital iin ailesini, saln ve mutluluunu feda etmiti; her ann bu kitab
ortaya karmak iin harcyordu. Jenny
Marx, Baka pek az kitap bu kadar g
koullar altnda yazlmtr ve ben sonsuz lde sessiz endieyi, sknty ve
acy aa vuran bu kitabn gizli yanlarnn hikyesini yazabilirim dedikten
sonra ekliyordu Yeter ki iiler yalnzca onlar ve onlarn karlar iin yazlm
bulunan bu kitabn tamamlanmas iin
gerekmi olan fedakrlk hakknda bir
dnce sahibi olsunlar. (SSCB Bilimler Akademisi Kolektifi, Karl Marx: Biyografi, ev. Erturul Krk, Sorun Yaynlar, s.324). Btn elyazmalar 1865
Aralk aynn sonlarna doru hazrd.
Ama, Engelsin tavsiyesini de dikkate alan Marx, kitabn tamam yerine, yalnzca sermayenin retimiyle alakal olan birinci cildin hazrlklarna girimeye karar
verdi. Bu esnada sal tekrar bozuldu.
Gelgelelim, hastalndan dolay yaklak iki ay boyunca yatak dek yatsa da,
almalarn aksatmad gibi Engelsten
yeni kan kitaplar kendisine gndermesini rica ediyordu. Bir yandan da elindeki belgeleri kl krk yararcasna gzden geiriyor, eserini ortaya karrken
yakndan ilgilendii ngiliz ii snfnn
durumuna dair yeni raporlar yine ayn
titizlikle inceliyordu; 1866 yl byle gemiti. 1867de Hamburgdan Hannovere
geen Marx, uzun sredir mektuplat arkada Kugelmannn evine konuk
oldu ve kitabn ilk sayfa dzeltmelerini orada okuma frsat buldu. Baslm
36 formay Engelse yollayan Marx, arkadann can- gnlden kutlamalarna
mazhar oldu. Hem Engels hem de Kugelmann, sorunlar gayet basit ve yaln bir
ekilde ortaya koyan eserin baz blmlerinin, rnein deer formuna ilikin
ksmn, daha fazla tarihsel rnekle zenginletirilebileceini belirtmekle yetinmiti sadece.
Ve beklenen an gelip atmt. Ayn
yln Eyll aynn 14. gnnde kitabn I.
cildi 1000 kopyalk bir baskyla kt. Kitaptan epey gelir bekliyordu Marx. By-

lelikle telifle ilgili mali skntlar zecek, eski borlarn kapatacak ve eve bir
eyler alabilecekti. Ama iler umduu gibi gitmedi, eline geen para ttn masrafn bile karlamyordu. stne stlk,
kitap, bekledii ilgiyi grmemi, Alman
burjuva bilim evrelerince grmezden
gelinmiti. Marx ve Engels kafa kafaya verip, suskunluu bozmak adna bir
plan yapt. Engels, tarafsz bir burjuva
iktisats gibi bir tavr taknarak eitli
gazetelere kitapla ilgili inceleme yazlar kaleme ald. Engels bu incelemelerde,
Almanlarn ekonomi politik alannda
fazla eser retmediinden dem vuruyor
ve Kapitalin bu anlamda nemli bir boluu doldurduuna vurgu yapyordu. kilinin uygulad kurnaz plan ie yarad.
Burjuva bilim adamlar suskun kalmann
faydasz olduuna kanaat getirdi. Berlin niversitesi doentlerinden Eugene
Dhring gazetelerden birine kitapla ilgili
bir yaz yolluyor, kitabn nsznden yaplan alntlar Alman, ngiliz ve Fransz
basnnda yer bulurken Rus aydnlar arasnda da cokuyla karlanyordu. Ama
her eyden nemlisi, iilerin kitab byk bir sevinle selamlamasyd. Vorbote
gazetesi, ki bu gazete I. Enternasyonalin
svirede bulunan Alman ubelerinin
resmi yayn organyd, kitaptan kazanlm bir sava diye bahsetmekteydi. Daha sonra ise, 1868 ylnn sonbaharnda
Enternasyonalin Brkselde dzenledii
kongrede Kapitalin baka dillere evrilmesi karar alnacak; Fransa, ngiltere ve
Rusyada baslmasnn n alacakt.
ciltlik, herkesin zerinde uzlat gibi mkemmel bir mimariye sahip olan bu deerli eserin Trke yeni basks hakknda bir eyler sylemeden nce,
Marxn, Kapitalin Almanca ilk basks iin yazd nszde yapt bir vurguyu hatrlamak da fayda var. Derdinin
kapitalist retim tarz ve onunla uyumlu retim ve dolam ilikilerini irdelemek olduunu ifade eden Marx, teorisini gelitirirken ngiltereyi rnek aldn
belirttikten sonra u ekilde konuur:
Bunlarn bugne kadarki klasik yurdu
ngilteredir. Teorimi gelitirirken balca
rnek olarak ngiltereden yararlanmamn sebebi budur. Ama Alman okuyucu,
ngiliz sanayi ve tarm iilerinin durumlar karsnda ikiyzlce omuz silkecek
ya da Almanyada iler hi de o kadar kt gitmiyor diye kendisini iyimser bir havaya brakacaksa, ona yle seslenmeliyim: De te fabula narratur! Yani, hikye

seni anlatyor! Ve bu hikyeyi en sarih

haliyle dile getiren Kapital, proletarya ile burjuvazi arasnda, kh ak kh gizliden yrtlen savan, dn olduu gibi
bugn de en deerli ilham kaynaklarndan biri olmay srdryor.

Kapital eksiksiz olarak

Trkede
Bundan drt sene nce, 2007 ylnda,
Marxn sanclar ierisinde ama zevkle
dnyaya getirdii ocuun, Kapitalin ilk
kez yaynlannn zerinden tam 140
yl sonra sendikac, akademisyen ve sosyalist
politikaclarn katld
140. Ylnda Kapitalin
Gncellii bal altnda bir sempozyum
dzenlenmiti. Konumaclar kitabn mimari yapsndan mantna
kadar pek ok konuyu enine boyuna masaya yatrmt. Ama bana kalrsa tartmalarn
en gzel yan, Trkiye ii snf zerine odaklanyor olmasyd. nk hikye gnceldi ve bizi anlatyordu; kapitalizm yklmamt ve en
az bir buuk asr nce ngiliz ii snfna davrand kadar gaddar davranyordu memleketin fabrika, maden, ofis ya
da merdiven alt atlyelerinde.
imdi Yordam Kitap da byk
bir iin altna imza att ve iinde yaadmz dzeni anlatan hikyeyi,
getiimiz Nisan aynda biz Trkiyeli okurlara armaan etti. Kapitalin
Almancadan Trkeye evrilme serveni yaynevinin gerekletirmi olduu bu baskyla balamad elbette,
mazisi epey eski. Eseri Almancadan dilimize ilk defa evirip yaynlayan Hikmet Kvlcmldr. Kvlcmlnn giriimi
1937 ylnda balamt. Hepimizin bildii gibi Trkiyenin nde gelen sosyalistlerinden biri olan Kvlcml, drt yl
ierisinde her ay bir fasikl yaynlamay
planlamt. lk yl 7 fasikl yaynlamay baarabilmi, Donanma Davasndan
tutuklanmasyla birlikte projesi yarm
kalmtr.
kinci giriim 2005te hayata veda eden Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim grevlisi ve Trkiye i Partisi yesi Mehmet Selikin Sol

Yaynlar iin yapt eviriydi. Yaynevi

1966-67 yllarnda eserin I. cildini 5 kitap halinde yaynlad. Ne var ki, 1970
ylnda III. cildin ilk yars yaynlanm
ve bu proje de tamamlanamadan sonlanmt.
Kvlcml ve Selikin Almancadan
yapt eviriler maalesef yarm kalmt.
Ama Kapitalin anadilimizdeki serveni devam ediyordu. Bu kez bir ngilizce
eviriydi sz konusu olan. Yine Sol Yaynlar devredeydi. Alaattin Bilginin yaynevi iin yapt eviri 1975-78 yllar
arasnda cilt olarak yaynland. Aslndan deil, ngilizcesinden de olsa, Trkiyeli Marksistlerin elinde
tam bir eviri vard artk.
Byk bir ak da kapanm
oluyordu bylelikle. Geri
ortak kan kitabn aslndan
evrilmesinin daha yerinde
olaca ynndeydi hep.
inde bulunduumuz
yl Yordam Kitap beklentilere karlk verdi. Yaynevi,
Kapitali (I. cilt Sermayenin
retim Sreci alt baln tayor) orijinal dilinden ilk defa eksiksiz bir ekilde yaplan eviriyle bast.
Basky elinize alp incelediinizde, onun
zenli bir kolektif almann rn olduunu anlyorsunuz. Kitabn I. cildiyle
III. cildinin ilk yarsnn evirisi Mehmet
Selike ait. II. cildin tamamyla III. cildin
ikinci yarsnysa Nail Satlgan evirmi.
Editrlerden Erkin zalp Almanca, Oktar Trel ise ngilizcesi ile karlatrarak metni gzden geirmi. Sungur Savran ile E. Ahmet Tonak da kavramlarn
Trkeletirilmesi konusunda katk koyan iki isim. Yaynevinin, Meta ve Para, Parann Sermayeye Dnm,
Mutlak Artk Deerin retimi, Greli
Artk Deerin retimi, Mutlak ve Greli Artk Deerin retimi, cret ve
Sermayenin Birikim Sreci gibi blmlerin sonuna, Marxn Kapitalin I. cildine 6. Blm olarak koymay dnd
ama sonradan vazgetii Dolaysz retim Srecinin Sonularn ekleme tercihi, btnlk asndan gayet yerinde
bir adm. Dier bir ek ise metinde geen
kavramlarn Almanca, Franszca, ngilizce ve Trke karlklarnn yer ald szlke.
Umarz Kapitalin bu yeni basks,
lkemizdeki teorik tartmalar canlandrr.

85

Yayn Dnyas

KTAPI
RAFI
Goethe ve a
Georg Lukacs, ev. Ferit Burak Aydar, Sel Yaynclk, 2011, 303 s.
Goethe
modern
yaamn
lyadas
Faustda bir adamn kaderini anlatr, ama iirin gerek ierii tm insanln kaderidir. Gnmze uzanan
byk bir gei ann en nemli felsefi sorunlar, modern insann ve hayatn en temel elikileri nmze serilir. Estetik ve eletirinin ustalarndan
Georg Lukacs, an ve sonrasn entelektel alanda olduka etkilemi olan Alman Aydnlanmasn incelerken
bu kazy derinletiriyor. Bata Goethe olmak zere, Schiller, Hlderlin, Schelling ve Lessingnin yazd
eserler, kitaplar, oyunlar ve yarattklar karakterler dnemin toplumsal devinimi ierisinde hem st hem
de alt metinleriyle birlikte incelenirken, sebepleri ve sonular bakmndan bir a okurun nne seriliyor.
Aydnlanmada en byk ve en byleyici ey, Mozart figrndeki en
byk ve en enfes eyle buluur.
Lukacsn szleri, edebiyat aan edebiyat incelemelerine esin kayna olan
bu almasn da tarifler gibi. Lukacs,
Almanyann koullarna ve tarihsel geliimine olduu kadar Avrupa aydnlanmasna, Hegel felsefesinden dnemin
mziine dnn birikimini burjuva edebiyat tarihi tahrifatndan arndrp
gerek balamna oturtarak gnmze
de k tutuyor. Tarihi, felsefeyi ve politik ekonomiyi edebiyata dntryor.

Arap Talihsizlii
Samir Kassir, ev. zgr Gkmen, letiim Yaynlar, Mays
2011, 94 s.
Araplar hzla dnyann tekileri
haline geliyor. zellikle 11 Eyllden
beri, Suudi yneticiler, Kuveytli zenginler dahil, en ayrcalkl Araplar iin
de geerli bu durum. Arap kelimesinin kendisi bile ylesine yoksullatrl-

86

m ki, baz yerlerde utan duyulacak

etnik bir etikete ya da en iyi durumda,
modernitenin temsil ettii her eyi yadsyan bir kltre indirgenmi halde. Ayrca dnyann baka yerlerindeki yoksul
lkelerle kyaslandnda, daha da ackl
bir grnt kyor ortaya. Ama aslnda
vaziyet hep byle deildi. Araplarn da bir
altn a oldu. Onlarn da gelecee daha
iyimser bakabildikleri, kendi kaderlerini yazabileceklerine
inandklar bir dnem
oldu. Peki, nasl bu noktaya gelindi? Araplar, bu yoksunlua mahkm gelecekten baka bir areleri olamayacana
nasl inandrldlar? Yaayan bir kltr
nasl gzden dt ve bu kltrn mensuplar strap ve lm kltnde nasl
bir araya gelebildiler? 2005te bir bombal saldryla ldrlen Samir Kassir,
Arap Talihsizliinde bu sorularn cevabn ve krizden kmak iin bir yol bulmann imknn aryor.

Marx Neden Haklyd?

Terry Eagleton, ev. Oya Kymen, Yordam Kitap, Mays 2011,
272 s.
nl Marksist yazar Terry Eagleton,
bu meydan okuma ve polemik kitabnda, Marksizm ld, gnn doldurdu
iddiasnn geersiz ve dayanaksz olduunu ortaya koyuyor.
Marksizme ynelik en
yaygn on itiraz zetleyip bunlar tek tek
rtyor. Marksizmin siyasi despotlua yol at, her eyi
ekonomiye indirgedii, insan doasna safa inanan bir
topyacla sapland, bir tr tarihsel determinizm olduu vb. iddialarn
tekrarlayanlarn, Marxn dncelerini
ne kadar acnas biimde hicvettiklerini
gsteriyor. Kapitalizmin, byk krizlerle temellerine kadar sarsld gnmz dnyasnda, Marx Neden Haklyd? nemli ve tam zamannda bir kitap
olmann yan sra cesareti, ak yreklilii ve nesnelliiyle de ne kyor.
Eagletonn her zamanki mizahi slubu, zeka kvrakl ve anlatm berraklyla dikkati eken bu kitap, hem aka-

demik evrelerin, hem de ok geni bir

genel okur kitlesinin ilgisini ekecek zellikte.

Manfestoya Komunst
(Kurdi)
Karl Marx, Friedrich Engels, ev.
Sami Tan, Yordam Kitap, Mays
2011, 61 s.
Komnist Manifesto bilimsel sosyalizmin
en yaygn yaptdr.
Sosyalist dnya grnn ksa, arpc ve zl bir anlatmn ieren Komnist
Manifesto, Marksizmin ortak kurucular
Karl Marx ile Friedrich Engels tarafndan
1848 ylnda yazlmt. Yazld gnden bugne dnyann tm ktalarndaki
pek ok lkede defalarca basm yaplan
kitap, yaygnl bakmndan kutsal kitaplar ncil ile Kuranla karlatrlyor.
Trkiyede Trke olarak ok sayda basm bulunan Manifestonun maalesef bir
Krte basm yoktu. Eski yllarda yaplm olan bir Trke-Krte basmn ise
yaygn bir datm yaplmad gibi halihazrda piyasada mevcudu da bulunmuyor. Bu nedenle Yordam Kitapn Manifesto basm Trkiyede Marksist Krte
yaynclk asndan bir ilki temsil ediyor.
Kaliteli ve zenli bir ekilde baslan kitap, Manifestonun tam metni ile evirmen Sami Tann nszn ieriyor.

Faizmler
Henri Michel, ev. Fsun stel, letiim Yaynlar, Mays 2011,
132 s.
talyan ve Alman faizmleri Avrupa
tarihini derinden etkiledi. Sadece siyasi sistemleri deil toplumsal yapy da
dntren faizm, insanlk tarihinin
en kanl sayfalarnn
yazlmasna sebep oldu. Ancak faizmi zellikli klan yalnzca
kycl deil, toplumsal hayat, zihniyet kalplarn, kltrel alg ve zenginlii
de ktrmletiren yzdr. Modern
tasavvurun, Aydnlanma ideallerinin
olumsuz anlamda en u noktalara tanm olmas da faizmin bir dier zelliidir. Faizm, modern toplumun
iinde barndrd elikileri farkl etnik, dinsel topluluklara ynelterek, bir

i dman algs yaratr ve bu algy

kitlesel kymlarla besleyerek var olur.
Faizmler, kyafetlere, ritellere, trensel heyecana ve ilkel duygularn kitlesel gsterisine nem verir; propaganda, iddet ve histerinin kitlelerce
paylalmas faizmin en nemli silahlardr. Henri Michel, kinci Dnya Sava yllarnda Fransz direni hareketi
iinde yer alm, olaylara ilk elden tanklk etmi bir tarihi. Faizmlerde, talyan ve Alman faizmlerinin benzerliklerini, birbirinden farkl ynlerini,
mobilizasyon glerini, hitap ettikleri
toplumsal snflar ve kitleleri ele alrken, bir yandan da Avrupa, Amerika ve
Afrikada faist karakterleri benzeen
siyasal hareketlerin bir dkmn sunuyor.

Ezoterizme Giri
Hartmut Zinser, ev. Neylan Eryar, KrmzKedi Kitap, 2011,
152 s.
Ezoterizm seksenli yllardan sonra
giderek daha hzl bir biimde hayatmza girdi. Astroloji, tarot, parapsikoloji, reiki, amanizm, alternatif tp artk herkesin dilinde. Ama iin tuhaf
yan her yerde karmza kan ezoterizm
konusunda ciddiye
alnacak hemen hibir alma yok. Btn yaygnlna ve
etkisine ramen ezoterizm hl bilimsel
almalarn konusu olabilmi deil.
Hartmut Zinserin Ezoterizme Girii
dn dnyamzdaki bu byk a
kapatyor. Zinser, alannda temel eserlerden birisi olan bu almasnda ezoterizm kavramnn ortaya kn ve
geliimini inceliyor. Ezoterik akmlarn ortak zelliklerini ele alyor ve bu
trden akmlarn amzn yeni dinleri saylp saylmayacan sorguluyor.
Ezoterizm alanndaki uygulamalar ve
arlatanlklar bir bilim insannn serinkanllyla deerlendiriyor. Dinbilim ve
ezoterizm arasndaki ilikiyle ilgili zerinde durulmas gereken sorular soruyor.
Ezoterizme Giri, gndelik hayatmzda
etkisini giderek artran ezoterizm hakknda bilimsel ve tarafsz bir bak asyla bilgi edinmek isteyenler iin nemli bir kaynak.

Prodhondan Deleuzee
Anarist Felsefe Szl
Daniel Colson, ev. Ik Ergden,
Versus Kitap, Mays 2011, 352 s.
Bu szlk kendine koyduu snrlar
iinde eretidir, ok
sayda ekleme ve dzeltmeye msaittir. Bilinli soyutluu iinde tek bir hedefi vardr ve drt
noktada zetlenebilir: 1) Anariye
balln kararl bir ekilde belirten
bir hareketin olas (ve paradoksal) teorik tutarllnn anlalmasn salamak; 2) uzunca bir sre ortadan silindikten sonra yirminci yzyln ikinci
yarsnda bu hareketin teorik canlanmasnn kkenleriyle nasl ba kurduunu gstermek; 3) bu hareketin bak
asndan, Spinoza, Leibniz, Stirner,
Proudhon, Bakunin, Tarde, Nietzsche,
Bergson, Foucault, Simondon, Deleuze
gibi grnte olduka farkl filozof ve
teorisyenleri birletiren gizli yaknlklar kefettirmek; 4) liberter pratik ve
deneylere benzer bir dnya ve gereklik algsnn, bunlarn geliimi iin zorunlu olan ama kimi zaman da eksikliini amanszca hissettiren bir algnn
gndeme getirilmesine katkda bulunmak.

Bologna Sreci Sorgulanyor

- ABnin akademik tahakkmnn sosyalist tahlil, eletiri ve
reddiyesiNevzat Evrim nal, Yazlama Yaynevi, Mays 2011, 200 s.
Avrupa Birliinin merkezinde duran
emperyalist lkeler tarafndan balatlan Bologna Sreci, AB ve onun yakn
temasta olduu lkelerde yksekretimi kkl biimde
dntrmeyi, onu
sadece
sermayenin
ihtiyalarna hizmet
eder hale getirmeyi hedefliyor. Buna
AB iinden dahi gl itirazlar ykselirken, Trkiye akademisi sessiz, hatta kimi solcu hocalar
dnm bizzat ynetiyorlar. niversite Konseyleri Dernei tarafndan hazrlanan bu kitapta Trkiye akademisinin sosyalistleri Bologna srecini farkl
ynleriyle tahlil ediyor, eletiriyor ve
reddiye iin bir zemin sunuyor.

Denizlerden Terzi Fikriye Trkiye

Tuncay elen, mge Kitabevi, Mays 2011, 702 s.
Tuncay elen, Deniz Gezmile ve o
dnemin dier genlik nderleriyle yakn arkadalklar kuran, onlarla ayn
safta mcadele ederek hem yakn tarihin tan, hem de ona yn vermeye alanlardan biri... elen, arkadalarn
daraalaryla, katliamlarla susturmaya
alanlara inat, bizi 60l, 70li yllara gtrerek, tm gerekleri gzler nne seriyor,
o dnemi yaayanlar gemile bulutururken, kimilerine onlarn
bile bilmedii arpc
olaylar anlatyor. Ama
daha da nemlisi, Tuncay elen, uruna canlar verilen mcadeleleri unutmalar, yzeysel ve klie tarih bilgileriyle yetinmeleri istenen yeni
kuaklara ok deerli bir bilgi hazinesi
sunuyor. O gnlerin genlik heyecann hi yitirmeden, ama zerine bugnlerin deneyimini, bilgeliini ekleyerek...
Denizlerden Terzi Fikriye Trkiye; 68
kuann nderlerine kurulan hain tuzaklar, Kahramanmarata, Malatyada,
orumda tezghlanan kanl katliamlar ve Fatsada sahnelenen kirli oyunlar, Deniz Gezmi ve arkadalarndan
Terzi Fikriye uzanan mcadelenin ekseni etrafnda incelerken, 12 Mart ile
12 Eylle uzanan yolun zerindeki sisi
sonsuza dek kaldryor. Bylece ortaya;
zafer ve hznn, devrimin ve kardevrimin unutulmaz bir panoramas kyor.

Kurtulu Sava ykleri

Zeki Sarhan, retmen Dnyas Yaynlar, Nisan 2011, 152 s.
Kurtulu Sava yllar zerinde on yllarca
alan, bu savala ilgili
kitaplar yazan, radyo ve
televizyon programlar yapan Zeki Sarhan, bu sava yllarnda yaanm pek
ok ilgin olay iinden 33n bu kitap
iin yeniden kaleme ald.
Kurtulu Savanda her meslek ve snftan insann, subay ve erlerin, kadnlarn, kyllerin, genlerin, denizcilerin,
havaclarn daha sonraki kuaklara braktklar kahramanlk rneklerini okuyunca gzel yurdumuza daha derinden
balanacaz.

87

Bri

Ltfi Erdoan

EL NO: 147
Olaslklarn nemi

76
QJ97
AQ76
A76

K
1
2

p

G
1
4
p

K
B

erdoganlutfi@hotmail.com
Not: Yararl rua oynayanlar rua sorusuna direk 6 Kr diyecekler. Bu, ya Pik rua veya rua yok anlamndadr.
Bat Kr 8li atak etti nasl devam etmeliyiz?
Yant: Bat en iyi atan yapt. Yer ald ve yeri grnce
Pik puanlarnn hi ie yaramadn grdk. Kozlar bitirip, elden Karo dam oynasak rakip alr m? Tabi ki almaz. kinci kozu oynadmzda Dou uymad. imdi elden Kr 4l oynayp eli Batya veririz. Bat ne oynarsa
oynasn kontrat yaparz.

Tm dalm

Bat Trefl vale atak etti. 2, 2 ve

G
1 kaybmz var. Nasl devam etme AJ10
liyiz?
1086543
Yant: 2 kaybnn biri yere aktr5
labilir. Be kayp drde iner. Karo em K54
pas yaparak bir kaybmz da buraya
kaabiliriz diye dnlebilir. Ancak
bunlardan farkl dnebilir miyiz?
rnein Karo empas %50dir. Pik onrlerinin
dalm ise %75. O halde Trefl atan yerden alp Pik
oynayp elden 10 koyarz. Kaybedersek dn alr,
Karo asla yere geip ikinci Pik empas yaparz. Kazanrsak eldeki Pike yerden kayp Treflimizi kaarz.

Tm dalm

K942
K2
J92
J1092

76
QJ97
AQ76
A76
K
B

D
G

1075
876
K876
Q87

AKQ76
32
J102
J102
K
B

D
G

J9832
5
953
9653

-- AKQ1094
AQ4
AK6

2011 Trkiye Ak ampiyonalar

7-15 Mays tarihlerinde Antalya Talya Otelde
gerekletirilen 2011 Trkiye Ak ampiyonalar
sonuland. Dereceler aadaki gibi gerekleti.

Ak drl takmlar
Q853
A
K1083
Q83

AJ10
1086543
5
K54

EL NO: 148
Markalarn nemi

1) Prusa M: Yusuf Kahyaolu,Yaln Atabey, Enver Kksoy,

Salvador Assael
2) Big mi? : Turan Yavuz, Mert Bilgen, Bora Er, Deniz
nl, Erdin Erbil, Mehmet Bormal.
3) Zorlu: Nafiz Zorlu,Yusuf Sohtorik, Alfredo Versace,
Lorenzo Laura, Serhan Antalyal.

Bayan takmlar
1) zmir Bykehir Belediyesi: Zeynep Ycer, Aliye Uur,
Asl Acar, Berrak Erkan, Buket nce, Figen ner.
2) Mersin: kriye Merze, Merih Tokan, mran Semerci,
Arzum Demirbilek, Gler Uyank, Canan Adgzel.
3) Asya: Banu Altnok, Jlide Yardmc, Grasia Yalman,
Lena Aziz, Netsy Sayer.

2011 Gven Erkaya ikili final - A

AKQ76
32
J102
J102
K
B

D
G

-- AKQ1094
AQ4
AK6

88

1) Orhan Aker / stanbul - Vera Adut / stanbul

2) Aydn Uysal / stanbul - Mehmet Kuranolu- Ankara
3) Fevzi Uzun / Ankara - Ahmet Kahraman / Ankara

G
2
3
6
4NT
5NT
6

K
2
3
4
5(1-4)
6(Rua yok.)
p

Kark: Berrak Erkan / zmir - Yusuf Sohtorik / stanbul

Senyr: Ergun Korkut / stanbul - Enver Durulmu /
stanbul
Bayan: Dilek Yava / Bursa - Serap Kuranolu / Ankara

2011 Gven Erkaya ikili finali - B

1) Ahmet Can zer / Eskiehir - Ekrem Serdar / Eskiehir
2) Levent mamolu / Hatay - Mahit Taner / Hatay
3) Hakan Ykge / zmir - Cokun Karadeniz / stanbul

BAM takmlar
1) VALO: Valio Kovachev, Vladi Isparsk, Viktor Aranov,
Ahu Zobu

Evrenle Syleiler

Jpiter ile sylei

en genellikle doum ile ilgili bir

soru sorarak syleilere balarm. Siz de kendi doumunuzdan sz
edebilir misiniz?
Akas yaklak be milyar yl
nce domu olduum iin kimi ayrntlar unuttum tabi. Ama anlatlana gre, byk bir hidrojen bulutu dalyor ve hzla daralyormu.
Kldke eksen etrafnda daha
hzl dnmeye balam ve sonunda
bu bulutun byk bir paras kontrolden kp uzaktaki bir yrngeye girmi. En nihayetinde de ite
o yrnge etrafnda sizin
Gneiniz olmu. Ben de
ite o yrngeye girmeyi
baaramam, buluttan kovulmulardanm.
Bence neelenmelisiniz biraz, insanlar yzyllardr size hayranlkla
bakyor; size antik Roma tanrlarndan en glsnn ad verilmi.
Ben oluamam bir yldzdan
baka bir ey deilim.
Oluamam bir yldz m?
Evet. Gneiniz gibi ben de ounlukla hidrojenden oluuyorum.
Eer daha byk olsaydm, fzyon
balam olurdu ve ben de gerek
bir yldz olabilirdim. Ama imdi
tam bir fiyaskoyum.
Eer daha byk olsaydnz neden bir yldz olurdunuz ki?
Merkezim ok scak aslnda ama
yeterince deil. Doumum srasnda
tm hidrojenlerin birbirine arpmasndan oluup bana kalan s bu. Ama
proton ve ntronlarn birbirine balanp helyum meydana getirdii fzyonu gerekletirmek iin onlara daha iyi bir ortam salamam gerekirdi.
Daha iyi bir ortam derken?
Yani onlar bir araya gelmeye, yaknlamaya daha ok zorlamam gerekirdi. Bunu yapmak iin de merkezimde daha ok basn uygulamam ve
bunun iin daha da byk bir ktleye sahip olmam gerekirdi. Ama bundan yoksunum ve yalnzca bakasnn nda parlamaya mahkmum.

Richard T. Hammond
eviri: S. Cansu zkan

Keke sizi biraz neelendirebilseydim. Ama unun tekrar altn izeyim, Dnyada insanlar size ok
fazla sayg duyuyor.
Sayg m yoksa acma m?
Elbette ki acma deil. Ltfen biraz daha kendinizden sz edin bize.
Mesela uydularnzdan?
Onlar benim tek gurur ve sevin
kaynam, bunu itiraf etmeliyim.
u ssz hayattaki tek tesellim. Galileo tarafndan kefedilen drt byk
uydum benim ocuklarm gibi. Dierlerini de seviyorum tabi ama Io,
Europa, Ganymede
ve Callistonun yeri
benim iin ayr.
Ionun yanardalar olduunu biliyorum. Bu, Dnyada yaplm ok byk bir keifti. Io bizim
Aymzdan ktle olarak ok az byk olduu iin onun l olduunu,
yani jeolojik adan aktif olmadn
dnmtk biz.
Ben gelgit kuvvetimle Ioyu scak
tutuyorum. Bu s da yanardalar oluturuyor.
Yani Dnyadaki yanardalar gibi
deil, yle mi?
Hayr, hi deil. Bu kasvetli ortamda, elimizdeki bu sefil hayattan
en iyisini elde etmeye alyoruz ite ne yapalm.
Gelgit kuvveti ile ne demek istediinizi aklayabilir misiniz?
Bir dneyim Biliyorsunuz tek
uydunuz olan Ay, Dnyada gelgitler
oluturuyor. Sizin bu kk gezegeninizin Aya daha yakn olan taraf,
uzaktaki tarafndan daha fazla kuvvete maruz kald iin oluyor tm
bunlar. Bu net etki, gezegeni ekip
ayrma eilimi gsteriyor.
Ve bu da Dnyadaki gelgitlerin
temeli yle mi?
Evet. Benim Lo zerindeki gelgit
kuvvetim onun eklini bozuyor. Mesela elinize bir ay ka aln ve ileri
geri birka kez ein; ne kadar snd-

n greceksiniz. Ioya olan tam da

bunun ayns. inde yaadm bu
uzayn derinliklerindeki birka elencemizden biri de bu ite.
Bir de Satrnnki gibi halkanz
var.
Hayr, Satrn gibi deil. Benim
halkam o denli kk ve ince ki; siz
1979da Voyager adl uzay aracnz
beni ziyaret edene kadar onu grmediniz bile. Bu da benim sefil hayatmn hikyesi ite, biraz ge artk
her ey iin.
Peki ya Dnya kadar byk bir
krmz noktanz var, o nedir?
Hmm O sadece bir frtna, gz
ap kapayncaya kadar yok olacak.
Tm yzeyinizde eritler halinde bulunan pembe tonlarndan koyu krmzlara, alaca kahverengi ve
canl sarlara kadar tm gezegenlerin en arpc renklerine sahipsiniz.
Peki ya bunlar nasl meydana geliyor?
Scak materyal nispeten daha parlak blgelerde kar. Souyan ve alalan gazlar ise daha koyu renkte,
ieriye doru souk kemerler oluturur. Bunlarn hepsi birbirine bitiik olduu iin sizler onlar kuak
eklinde gryorsunuz. Bir bakma
sizin alize rzgrlarnza benziyor,
ama tabii ki bu hznl, durgun sularda hibir zaman sizdeki gibi bir
denizci alamayacak...
hm, kusuruma bakmayn biraz ksrk tuttu beni sanrm, neyse, bu muazzam renkleri oluturan
ne peki?
ounlukla kkrt.
Anlyorum, peki Akas yle
bakldnda ok grkemlisiniz. Keke keyfinizi yerine getirebilmek iin
yapabileceim bir ey olsayd.
Voyager ve dier uzay aralar iyiydi aslnda. Bu ziyaretler iin size
minnettarm, ama belki biraz daha
sk yaplsa daha iyi olurdu?
Bu konuda ne yapabileceime bir
bakacam.
O zaman size teekkr ederim.
Ben teekkr ederim.

89

Bahar Krekli

Avrupa Kadnlar
ampiyonu GM Cmilyte

rcistann Tiflis ehrinde gerekleen Avrupa Kadnlar Satran ampiyonas 18 Mays 2011 tarihinde sona erdi. 26 lkeden toplam
130 sporcunun katld ampiyonann galibi Litvanyal Bykusta Viktorija Cmilyte oldu. kincilii Bulgar
GM Stefanova Antoaneta alrken, Ermeni GM Elina Danielian ise ncle oturdu. Milli Takm sporcularmzdan WIM Betl Cemre Yldz
48., WIM Kbra ztrk ise 53. srada ampiyonay tamamladlar.

Bela Khotenashvili - Viktorija

Cmilyte
15 Mays 2011
Avrupa Kadnlar Satran ampiyonas (Grcistan)
1.d2-d4 Ag8-f6 2.c2-c4 e7e6 3.Ag1-f3 c7-c5 4.d4-d5 d7-d6
5.Ab1-c3 e6xd5 6.c4xd5 g7-g6 7.h2h3 Ff8-g7 8.e2-e4 a7-a6 9.a2-a4 0-0
10.Ff1-d3 Af6-h5 11.Fc1-g5 Fg7-f6
12.Fg5-e3 Ab8-d7 13.g2-g4 Ah5-g7
14.h3-h4 Ff6xc3 15.b2xc3 Ad7-f6
16.Af3-h2 Vd8-e7 17.Vd1-f3 Ve7-e5
18.e1-d2 Kf8-e8 19.Fe3-f4 Af6xe4
20.Fd3xe4 Ve5xe4 21.Vf3xe4 Ke8xe4 22.Ff4xd6 Fc8-d7 23.a4-a5 Fd7b5 24.Kh1-e1 Ke4xe1 25.Ka1xe1
Ka8-d8 26.Fd6xc5 Ag7-e6 27.Fc5-d4
Ae6xd4 28.c3xd4 Kd8xd5 29.d2-c3
f7-f6 30.g4-g5 f6xg5 31.Ah2-g4 g8f7 32.Ag4-e3 Kd5-d6 33.h4xg5 b7b6 34.d4-d5 b6xa5 35.c3-d4 a5-a4
36.Ae3-g4 Kd6-d8 37.Ke1-c1 f7-e7
38.d4-e5 a4-a3 39.Kc1-a1 Fb5-c4
40.Ag4-e3 Fc4-b5 41.Ka1xa3 Kd8f8 42.f2-f4 e7-d7 43.Ae3-g4 Kf8-f5
44.e5-e4 d7-d6 45.Ag4-e5 Fb5-f1
46.Ka3-a2 Kf5-f8 47.Ka2-h2 a6-a5
48.Kh2-c2 Ff1-b5 49.Kc2-b2 d6-c5
50.Kb2-c2 c5-d6 51.Kc2-h2 Fb5-f1
52.Kh2xh7 Ff1-g2 53.e4-e3 Fg2xd5
54.Kh7-d7 d6-c5 55.Ae5-d3 c5-c6
56.Ad3-e5 c6-c5 57.Ae5xg6 Kf8a8 58.f4-f5 a5-a4 59.Ag6-f4 Fd5-b3
60.Af4-d3 c5-c6 61.Kd7-d4 a4-a3
62.g5-g6 Ka8-e8 63.Kd4-e4 a3-a2
64.Ad3-b4 c6-d6 65.Ab4xa2 Ke8xe4 66.e3xe4 Fb3xa2 67.e4-f4
d6-e7 68.f4-g5 Fa2-b1 69.f5-f6
e7-f8 70.g5-h6 Fb1xg6 1/2-1/2

Yam arttka piyonlara daha ok deer vermeye baladm.

Keres

1.Kh8+ Fxh8 2.Kxh8+

Soru ki hamle mat, beyaz kazanr

Soru
Gaprindashvili
Richtrova
(Wuppertal,
1990)
1
2

90

ki hamle mat, beyaz kazanr

Waitzkin - Hoyos (New York, 1992)

1.Kxg6+ fxg6 2.Kf8+

Ayn
sz

baharkurekli@hotmail.com

Bosna Ak ampiyona
galibi Jobava oldu

-12 Mays tarihleri arasnda

gerekleen 41. Bosna Ak
Satran ampiyonas galibi Grc
GM Baadur Jobava ikincilii Ermeni GMHrant Melkumyan, ncl ise Bosnal GM Borki
Predojevic ald. Ayrca 103 kiinin
katlmyla gerekleen turnuvay
7. srada tamamlayan milli oyuncumuz Mustafa Ylmaz GM normuna sahip oldu.
Mustafa Ylmaz - Baadur Jobava
12 Mays 2011
41. Bosna Ak Satran ampiyonas
1.e4 c5 2.Af3 Ac6 3.d4 cxd4
4.Axd4 g6 5.Ac3 Fg7 6.Fe3 Af6
7.Fc4 Va5 8.0-0 0-0 9.Ab3 Vc7
10.Fg5 e6 11.Fe2 a6 12.f4 d6
13.Ff3 b5 14.a3 Ad7 15.Ve1 Ab6
16.Ad1 Ac4 17.c3 Fd7 18.Kc1
Kae8 19.Kc2 f6 20.Fh4 Fh6
21.Fe2 f5 22.exf5 exf5 23.Vf2 Ae7
24.Ad2 d5 25.Fg5 Fxg5 26.fxg5 f4
27.Axc4 dxc4 28.Ff3 Fxf3 29.Vxf3
Vc5+ 30.Kcf2 Vxg5 31.Vb7 Vc5
32.Vxa6 Af5 33.h1 Ad6 34.Kd2
Ae4 35.Kd4 Ag3+ 36.hxg3 fxg3
37.Kxf8+ Vxf8 38.Ae3 Vh6+ 0-1

Soru ki hamle mat, beyaz kazanr

3 Bachmann Galakhov (Internet, 2003)
1.Kh8+ xh8 2.Vg8+

Satran

Satran ve yetenek

nsanlarn tarttklar konulardan

biri: Baarya ulamak iin sadece yetenek yeterli midir yoksa emek
harcayarak baarnn kaps krlabilir mi? Bu iki durum arasndaki
farkllklar ve ortaklklar nelerdir?
Nihai performans dzeyimiz doutan getirdiimiz yeteneklerle mi snrl yoksa pratik ve eitimle yetersizlii alt etmemiz mmkn m? Bu
tartma, yaplan eylem dorultusunda snflandrlabilir mi? Temel
de ayn merak tayan daha pek ok
soru sralayabiliriz.
nsanlarn yaamlarn dorudan
etkileyen, dolaysyla merak uyandran ve her alanda farkl bir kant
sunan bu eliki, birok aratrmaya konu olmutur. Aratrma sonular kimi zaman doal yetenek, kimi
zaman da sarf edilen emek lehinde
sonulanmtr. Son zamanlarda en
ok kabul gren gr ise; insann
belli bir potansiyel ile domas ve
bu potansiyeli aktifletirmede yaam
artlarnn byk nem tamas zerinedir. Zira erken eitim imkn,
alma miktar, motivasyon, ailevi
destek gibi faktrlerin, yetenek ve emek arasnda kpr grevi grd
aikardr.
Satran dnyasnda da bu tartma her zaman gncelliini korumutur, nk satran zihinsel bir

itir ve beceri len bir reyting sistemine sahiptir. phesiz ki satran

becerisinin geliimi iin bilgi, alma ve tecrbe esastr. Peki insann
abuk renme ve uyum gc olarak da tanmlanan zekann baarya
katks ne kadardr?
1987de Alman Der Spiegel dergisi Garry Kasparovun yeteneklerini
test etmek iin bir psikolog takm
oluturmutur.Beklenildii zere
yksek bir zeka seviyesine (IQa) -ama olaanst bir IQ (120nin ok
zeri) deil- ve saysz al varyantlarn ezberlemeye ihtiya duymayacak mkemmel bir hafzaya
sahip olduu ortaya kmtr. (Psikolog Dr Robert Howard- Satranta
Yetenek ve almann nemi konulu aratrmadan)
Test edilen oyuncularn unvan
dereceleri, gemileri, alma sklklar, amalar gibi etkenler gz nne alnarak yaplan testin, karlatrmal analizi, sonucunda btn
rnekler iin talar oynatabilme ya 8 iken unvanl oyuncularda 6 olduu saptanmtr, ou bir antrenrle alm ve ortalama alma
srelerinin %20 fazlalk gsterdii
tespit edilmitir.
Yukardaki dahil birok aratrmann bize vermi olduu sonu,
zeka kadar disiplinli ve uzun soluk-

lu bir almann da baar zerindeki paynn nemidir. Sadece babasnn oynayn seyrederek satranc 4
yanda renen Capablancann ok
gemeden deneyimli oyuncularla
mcadele edebilir hale geliinde zgn yeteneinin pay byktr. Adlarn satran tarihine kazyan Polgar
kardeler rneinde ise babalarnn
verdii disiplinli eitimin katksn
inkar etmek mmkn deildir.
Nihayetinde insanlarn ounda,
zellikle matematik, mzik, satran
gibi konularda, baarnn zel yetenekte sakl olduu kans mevcut.
Fakat bu zel yeteneklerin gelimesi
iin bile frsat yaratlmas gerekir.
Kaynak:
http://www.satrancokulu.com/makaleler/2019-satranctayetenek-ve-calisma.html
http://www.satrancokulu.com/makaleler/249-satranmi-vesatranca-baa-ya.html
http://www.satrancokulu.com/makaleler/1942-kasparovyetenek-hakk-konur.html
http://www.satrancokulu.com/makaleler/2019-satranctayetenek-ve-calisma.html

Anandn rakibi Gelfand

azanda devam eden Dnya

ampiyonas Adaylk Malar finalinin ilk be turunda gerekleen beraberliklerin ardndan, altnc ve son turda Anand
ile unvan ma yapacak olan isim belli oldu. Son turda beyazlarla oynayan srailli GM Boris
Gelfand 35 hamlenin ardndan
Rus GM Alexander Grischuku
malup ederek unvan mana ismini yazdrd.

91

Forum

Devrim kavramnn yozlatrlmas zerine

erkesin aznda bir devrim,

bir devrim!.. Tunus Devrimi,
Msr Devrimi, Libya Devrimi
Yemende, Suriyede, rdnde de
devrim srada Ardndan bakarsn
randa da bir devrim gelebilir!..
Alla alla Zaten daha birka on yl
nce randa bir devrim olmam
myd?!. Anlalan, iyi saatte olsunlar yine bir eyler kartryor!
3 Nisan ve 10 Nisan 2011 Pazar
gnleri, NTV kanalnda kocaman
kltr adam, Murat Belge, Gndz
Vassaf ve eref Mardin devrim kavramn ikierden drt saat tartt m,
yoksa birlikte mi dndler; aradlar
taradlar, devrimin ne olduunu bir
trl bulamadlar.

Kltr tarihine bir bak

Ana izgileriyle: retimin temel
elemannn, doann, sermayenin
ve emekin ayr ayr sosyal snflarn
elinde toplanmas her eyin balangcdr. Bu ayrma sreci, iblmnden
sonra balam ve ilk sonularn klelik dzeni ile vermitir. Biliyorum, bunlar hepimizin bildii gerekler. Ama
uygulamalarmzda, dncelerimizde
bu gerekleri gz ard ediyoruz ve insanln gelimesini yavalatmak iin
kurulan tuzaklara dyoruz.
Devam edeyim: klelik dzeninin
kltre yansm biimi dinlerdir. Kleliin srmesi iin nce doal glerin
egemenlii kabul edilmi ve bu gleri
kullanma becerisi gsteren insanlar
egemen snf olarak retimi eline geirmitir. Bu dnem, nce byc krallar,
sonra da mucize gsteren peygamberler dnemidir. Doal gleri elinde tutanlar bakalarnn efendisi, yani aristokratlardr. Aristokratlar, nce doal
gcn, sonra da tanrnn kendisi, olu,
vekili, peygamberi, halifesi, papas,
kral, yeryzndeki glgesi gibi sfatlarla tanrnn glerini kullananlardr.
Geri kalanlar halk (halk), yani yaratlm, yani kuldur.
Bylece kulluk dzeni kurulur,
kendi iinde gelime blmlerine ayrlarak yaama srecini yrtr. nce
ok tanrl dinler ortaya kar. Doann
kimi zellikleri tanrlara yklenir. Aristokratlar salklarnda kendilerini tanr
saydrr. Ardndan tanrnn olu, vekili
gibi zellikler yklenerek tanrsal efen-

92

dilik yetkilerini kullanmay srdrrler,

ldkten sonra tanrlarlar.
Sonra peygamber krallar gelir.
nsanlarn tanr olmad anlalnca
tanrnn vekili olarak krall ellerinde
tutmaya balarlar. Bu yetki de zamanla ayrr, ynetici krallar yetkilerini
ruhbanlardan almaya balar. Bu yzden Hristiyanlkta balangta krallk
yetkisi Papalar tarafndan verilir. Gnmzde de Avrupa lkelerinde hl
krallar din adamlar tarafndan ta
giydirilerek yetkilendirilmektedir.
Mslmanlkta ise Sultanlk ile Halifelik birletirilir ve halife sultanlar dnemi ortaya kar.
Her iki durumda da nemli olan
tanrsal kan/rktr. slamiyette sultan
soylular ldrlse bile kan aktlmaz,
tanrsal kan yere dklmez, kementle
boularak ldrlr. Hristiyanlkta bir
lkede ayn aileden gelen kral olacak
erkek bulunmazsa baka bir lkenin
hanedanndan tanr soylu birisi kralla getirilebilir ya da kral ailesinin
devam ile grevlendirilebilir. imdiki
ngiltere kraliesi II. Elizabethin kocas, Yunanl prens Philiptir. Bylece kraliyetin tanrsal kan bozulmam(!)tr.
Geri kalanlar, ynetilenler, Arapa
halk/yaratlmlar yani halktr.
Onlar hibir tanrsal yetkiye sahip olmayan kullardr. Birey olmalar,
yani benlemeleri yasak olanlar,
bunun iin binyllar boyu savam vermeleri gerekenlerdir!
te insanlk tarihinin ilk devrim
sreci bu aamada devreye girer.

Marx sosyolojide devrim

kavram
Marks sosyoloji, iki yz yla yakndr Marks kuramn temel tadr.
Devrim kavram, btn pozitif bilimlerde olduu gibi tmevarm ile saptanm olgularn btnnden karlm bir
kavramdr. ki yz yldr egemen burjuva glerin destekledii bilim, Marks
sosyolojiyi grmezden gelmekte, hi
bilinmiyor gibi davranmaktadr.
lk devrim sreci, ynetilenlerin,
halkn aristokrat ynetimlerin kltrne bakaldrmas ile balamtr. Bildiimiz ilk bakaldr, benleebilmek
iin tanrlamak zorunda kalan Hseyin ibn Mansur el Halla (Hallac-
Mansur olu Hseyin, ksaca Hallac-

Mansur)dan gelir. 858 ylnda Turda

doar, 26 Mart 922de Enel Hakk
(1) yani Tanr benim dedii iin
Badatta paralanarak ldrlr.
Bu sre, mer Hayyam gibi, Farabi ve bn Sina gibi dnrlerden
geer, Anadolunun 13. yzylnda
dnsel ve toplumsal olaylara neden
olur ve balangta Aristokrat olmayan iki devlet dourur. Bunlar Ankara
ve Osmanl devletleridir.
Ayn yzylda, 1215 ylnda,
ngilterede Magna Carta Libertatum ile Kltr Tarihinde ilk kez
zgrlk kavram anlm olur. Ardndan 1250li yllarda Aristokratlar
ngilterede dnyann ilk meclisini krala kabul ettirirler. Kral, buna karlk
1290l yllarda dnyann ilk halk meclisini kurar. Bu meclisler bugnk Lordlar Kamaras ile Avam Kamarasnn
kurulu dnemini oluturur.
Osmanlda 2. Mehmetle doruuna
ulaan ve Sultan Selimle devrimci glerin ezildii kar devrim srecinden sonra Avrupada gelien Renaissance ve
Dinde Reform hareketleri ve 18. yzyl
Aydnlanmas ile iyice hazr hale gelen
sosyal ortam, nce Amerikada 1776,
hemen ardndan Fransada 1789 yllarnda dnyadaki ilk burjuva egemenliindeki devletleri ortaya karr.
Srecin ekonomik yan, hareketlendiricisidir. Birka ana balkla sylenirse:
Osmanlda yeni bir toprak dzeni,
Dirlik Dzeni kurulur; Avrupada
Yahudi bankerler elinde sermaye birikir. Parasz kalan krallar Yahudi bankerlerden bor alr. Geri deyemeyince alacakl bankerleri ya ldrerek
borlarndan kurtulmaya alr ya da
Avrupadan srer.
Burjuva snfnn olumas ve gelimesi byle balar. Marks sosyolojide devrim, bir gecede iktidarn ele
geirilmesi deil, yzyllar sren uzun
bir sretir. Bu srete sosyolojik, ekonomik ve kltrel gelimeler olur. Yeni
egemen olan sosyal snfnn iktidar ele
geirmesini, bu srecin, yani devrimin
darbesi olarak nitelemek doru olur.

ran Devrimi(!) gerek bir

devrim miydi?
Dnyada burjuva kltrnn yerine oturmas, devrimin tamamlanmas,

20. yzylda paylam savalarndan sonra gerekleir. Bu gelime,

Ortadoudaki Mslman sultanlklar
da etkiler. nce Osmanl Devletinde
Lale Devrinden (1718-1730) bu
yana Avrupaya yknerek gelimekte olan burjuva kltr, pek ok sallant, sapma geirdikten sonra Kemalist
Burjuva Devrimi ile rayna girer ve iktidara gelir. Kltrel ve ekonomik ilikiler birey ve kr temelli ilikilere
dnme srecine girer.
Trkiyede kurulma srecine giren
demokratik burjuva yap, teki Mslman lkelerde kapitalist devletlerin
kendi karlar dorultusundaki zorlamas ile oluturulmaya allr. Ama
doal sreci yaanmam olduu iin,
ad yalnzca ya Cumhuriyet, ya da
Krallk olan diktatrlklere dnr.
Ardndan, gelimesi nlenemeyen birey ve kr temelli yapnn zorlamasyla da eitli denetimsiz patlamalara
neden olur.
Bu patlamalar, pusuda bekleyen
mmet zlemli toplumsal gruplarn
yeniden iktidara gelmesine neden olacaktr. Eski aristokrat yaplara yknen mmet toplumu kurma zlemli siyasi guruplar, artk aristokrat kltrn
gerek dayanaklarn bulamadklar
iin yeni bask rejimleri oluturacaklardr. (2)
ran Devrimi(!) bunlarn ilki olmutur. Pehlevi ailesinin dnya sermaye
dzeninin desteiyle, dntrd
ama burjuva demokrasisine de izin
vermedii bask dzeni, ran mmet
yaplanmas tarafndan devrilir ve dinsel yap yeniden iktidara gelir. Ancak
kul kltrne yeniden dnlemiyor
olmas, birey kltrnn ve kr
ekonomisinin gelimesinin nlenememesi, eitli sosyal alkantlar da birlikte getirir.
randa mmet toplumundan ahla gei gibi ahln bask rejiminden mmet toplumunun bask rejimine
dn de kendi balarna devrim
nitelemesi verilebilecek hareketler deildir. Bask rejimlerinin birbirine kar
yapt kart darbelerdir. Ynetilenler, yani halk bu arada bir nceki
ynetenin basksndan kurtulaca dncesiyle bir sonraki darbeye destek
verebilir. Bu sre, ran ah rejimine
kar, Marksistlerin mmet rejimini
destekleme hatasna dmesine neden
olmutur. (3) Oysa devrim sreci, bu

ak da kapsayacak biimde bir yandan ilemekte, doal sreci iindeki

gelimesini srdrmektedir.

Arap lkelerindeki
hareketlere devrim
denilebilir mi?
Tunus, Msr ve Libyada grlen
hareketlerin de ran rneindeki gibi
gelime olasl az deildir. Ynetilenlerin destekledii Mslman Kardeler randaki Ayetullahlarn yerine
konursa ayn senaryo yinelenecek gibi
grnyor. Devrimci glerin, devrim
srecinin ayrdna varmalar ve sreci
denetim altnda tutabilmeleri durumunda, bir devrim srecinin, devrimci muhalefetin ortaya kabilmesi olasl
yok deildir.
Ortaya kabilecek olan yap ise
ancak burjuva demokratik yaps olacaktr. Burjuva sosyal yaps Birlemi
Milletler aracl ile ve kr ekonomik balaml, bireyi temel alan burjuva kltrel yaps gerei, bu srece
kendi kar dorultusunda destek vermektedir.
Afganistan ve Iraka yaplan sermaye mdahaleleri de ayn yapnn
doal rndr.
Gnmzde sermaye, kendi kar gerei bir darbeler dnemi
ynetmektedir. Devrimci savam, bu
krizlerin, gelimeye ve gelecee ak
demokratik yne doru evrilmesi iin
muhalefet politikalar retilmesi ve uygulanmas dorultusunda olmaldr.

Nereden kt Mslman
lkelerde devrim kavram?
ran Devrimi(!)nin olsun, Tunus, Msr ve Libyadaki halk hareketlerinin
olsun, devrim olarak adlandrlmas,
sermayenin kendini gerek devrimlere
kar koruma refleksinden gelmektedir.
Ynetilenlerin muhalefet potansiyelini
sourarak ve onlarn gcyle kendi
egemenliini srdrme abas aka
gzlenmektedir.
Darbelerin, yklan ve ykan, her iki
yan da sermayenin elindedir. Ynetilenler glerini diktatrden yana kullanrsa sermaye de diktatrleri desteklemekte, mmetlerden yana kullanrsa
sermaye de mmet grnml oluumlar desteklemektedir.
Kimi zaman destekledii, zellikle
dinsel yaplar, glendiinde sermayeye kar da umarsz bir egemenlik

savamna girmekte, ama sermaye,

kendi i tutarll dorultusunda, savam onlarn istedii ortamda kabul
etmemektedir. Bu durumda dinsel
mmet rgtleri umarsz denemelere
girimekte, inanlmaz terr yollarna
bavurabilmektedir. El Kaide rgtnn oluturduu olaylar bu abann
rndr.
Ancak bu tutum sermayenin iine
gelmekte, birey kutsalln nceler
grnen sermaye snf, bireye kar
yaplan terr hareketlerine kolayca
dman nitelemesini koymakta ve sava vermektedir.
Halktan, ynetilenlerden gelebilecek gerek devrimci politikalara
engel olma istei, sermayenin, kendi
rgtledii ya da kendi yntemleriyle
ele geirdii halk hareketlerini yapay
devrimlere dntrerek, dnyann
denetimini daha bir sre srdrecei
anlalyor.
Dnya Markslar neler olduunu,
neler yapabileceklerini tam olarak grnceye, doru muhalefet politikalar
gelitirip uygulamaya balayncaya
dein
DPNOTLAR
1) Tam olarak syledii Enel Hve / ben oyumdur.
ok basitletirerek sylenirse: dorudan Ben Tanrym
dememek iin, ve kendi dnda bir tanrnn varln
reddetmi olmamak iin yaplm bir inceliktir. Daha sonra
bu kltr Enel Hakk / Tanr benim dncesinden doan
pek ok dnce akmn, bu arada Anadolu Aleviliini
douracak ve temeline Hallac- Mansurun bu dncesini
oturtacaktr.
2) Trkiyede de Kemalist Burjuva Devrimi ile dalan
mmet yanls siyasi gruplar, nce Demokrat Partinin iinde
rgtlenmi, sonra da bu partinin devam olan Adalet Partisi
iinde yaamn srdrm, sonra eitli kezler kapatlm
olan Erbakan partilerinin iinde siyasal kimlik kazanmtr.
Sekiz yldr iktidarda bulunan Kemalizm kart Adalet
ve Kalknma Partisi, ada demokrasinin korumasn
kendine siper ederek mmet kltrn yeniden oluturma
abasndadr. Ancak iinde bulunduu akn bunu artk
salayacak bir yap olmad grlnce, yllardr kendisini
bask altnda tutan Kemalist brokrasinin elindeki bask
yntemlerini, demokrasi ad altnda kendi eline geirmi
ve kendi bask arac olarak kullanmaya balamtr. Bunu
karlamann yolu, sert brokrat yntemlerle, darbelerle
nn kesmek deil, demokratik muhalefet politikalar
gelitirmek ve uygulamaktr.
3) Tam tamna ayn olmamakla birlikte benzer bir sre,
Trkiyede eski -dnek mi demeliyim?- Marksistlerin
liberal adna brnerek mmeti AKePe iktidarn
desteklemesi biiminde gelimektedir. Ancak AKePe iktidar,
btn abasna karn, randa olduu gibi kaytsz
koulsuz bir dinsel diktatrlk oluturamad iin lmcl
bask rejimini de gerekletirememektedir.

mer Tuncer
93

Forum

eitli dnrlerin toplumsal sorunlara zm yaklamlar

arihsel sosyoloji miras, kmsenmeyecek lde bir klliyat oluturmutur. Sosyologlarn ve din eksenli
dnen ulemalarn ideal yaam araylar hep olmutur. Fakat yaamn
btnl ve paralara ayrlmaz zelliiyle, var olan giriim ve tespitlerin
ou tek ynl kalmtr. Btn dnr ve bilimcilerin tek tek dorularn
bir araya getirdiimizde, yaamn ok
boyutlu gereksinimlerinin toplamn
oluturduu bir gerektir.
Tarihsel sre iinde topyac dnrler, ama edindikleri mutlu, zgr
ve eitlik ilkelerine dayal ideal toplumu tasarlamlardr. deal toplum
tasarlayclarnn banda gelen dnrler Platon, Farabi, Thomas Moore,
Campanelladr.
Platona gre insanda duygu, cesaret ve akl (itaat eden, eylemde bulunan, buyuran) olmak zere yeti
vardr. Toplumda da snf vardr.
Bunlardan birincisi, zanaatkrlar yani
iilerle kyllerden oluan retici snf;
ikincisi askerlerden oluan savalar
ve ncs de filozoflardan oluan
ynetici snftr. deal devlete ynetici
olacak insanlar; uzun bir eitimden
gemek zorundadr. Yaklak elli yana kadar sren bu eitimde, felsefe
eitimi almalar zorunludur. nk ona
gre ancak filozoflar kral olduunda
ideal devlet gereklemi olacaktr.
Onun ideal devletinde zel mlkiyet
yoktur ve kadn erkek eitlii vardr.
Farabi topyasna Erdemli toplum
adn vermitir. Ona gre erdemli toplum yneticilerin eliyle oluturulabilir.
Erdemli yneticiler tarafndan ynetilen toplumda insanlar, tanr inancn
ilerinde hisseder, birbirlerini sever,
dayanma iinde yaarlar, birbirlerine yardm ederler. Erdemli toplumda
bakan (ynetici) bilginler arasndan
seilir. Ona gre toplum salkl bir insan bedenine benzer. Bir bedende btn organlara hkmeden kalp ise, erdemli toplumda da, topluma yn veren
filozof yneticidir. Ona gre evrensel
barn olmas ise, ancak tm snrlarn
ortadan kalkmas ve herkesin istedii
yerde yaamasyla mmkndr.
Thomas Moore ise, esasnda
Platonun Devletinden esinlenerek
yazd topya adl romannda, erdem ve eitlik temeline dayal ideal bir
toplum sistemi tasarlamtr. Moore,

94

ideal devletinde snrsz bir toplum

tasarlar. zel mlkiyetin ortadan kaldrlmas gerektiini savunur. Mlkiyet
ortaklndan sz eder.
Campanella da Moorea benzer
bir topya tasarlamtr. Gne lkesi
adn verdii ideal bir toplum dzeni tasarlayan Campanella tpk Platon gibi
bilim ve felsefeyi esas aldn, ideal bir
toplum iin zorunlu olarak grdn
syler. Gne lkesinde de zel mlkiyete yer verilmez. Birlikte retilen her
ey birlikte tketilir.
deal dzenin olabileceini savunanlar eitlik, zgrlk, adalet, ahlak,
hukuk devleti, devrim gibi kavramlar temel alarak grlerini ortaya koyarlar.
zgrl temel alan yaklam liberalizm olarak adlandrlr. Bu grn
temsilcileri, Adam Smith ve John Stuart Milldir. Bunlara gre her eyden
nce inan, vicdan, dnce ve ekonomi alannda serbest giriim zgrlne nem verilmelidir. zgrlk temel
ilke olarak kabul edilmelidir.
Eitlii temel alan yaklamn ise
liberalizme tepki olarak gelitii syleniyor. Eitlii esas alanlarn nde
gelen temsilcileri, Saint Simon ve Karl
Marxdr. Eer retim alannda eitsizlik dzeltilemezse toplumun ve lkenin
btnl tehlikeye girebilir. Bunlar
zgrln yerine temel ilke olarak
eitlii nerirler. Bu dncelere gre,
ideal dzen insanlar arasnda eitliin
gerekletii dzendir. Bu da ancak
retim aralarnn ortak mlkiyetiyle
salanabilir. Eitlik salandnda, zgrlk de gerekleecektir.
Bu tr dncelerde temel ilkeler insanln mutluluu iin doru dncelerdir. Ama tarih bize tek bana kavramsal yaklamlarn, hibir zaman
toplumlar ideal dzene kavuturamadn gstermitir.
Nietzscheye gre toplumda iki tr
toplumsal snf vardr. Bunlardan biri
halk, dieri de sekinler snfdr. Ona
gre halk sr durumundadr. Var olan
din ve ahlak kurallar halk iin yeterlidir. Ama artk sradan kimselere yarayan bu ahlaktan kurtulmak ve bunun
yerine g ahlakn koymak gerekir.
Sartre ise, insan nce var olur sonra
kendisini nasl yaparsa yle olur diyor.
Evrende kendi varln yaratan tek bir
canl vardr, o da insandr. Deerlerini kendi yaratr, yolunu kendi belirler.

Varololuuluk evrensel ahlak yasasnn varlna kar kar. Sartrea gre

genel bir ahlak yoktur. nk dnyada
bize yol gsterecek bir iaret yoktur.
Bergson, sezgiciliin kurucusu olarak tannr. O, evrensel ahlak yasasn
znel zelliklerin belirlediini savunur.
Doru eyleme sezgiyle ulalabilir.
Buradaki ilkeyi yle zetleyebiliriz:
Kendi sezgine uy ki hem kendin hem
de bakas iin iyi olan yapm olasn.
Bergson, akla dayanan toplumsal ahlak ve sezgiye dayanan evrensel ahlak
olmak zere iki tr ahlaktan sz eder.
Toplumsal ahlak, toplumun kendini
kurma abasnda dzeni srdrme isteinden domutur. Bu ahlak toplumsal
yap ve alkanlklar, treleri ve yasalar korumay salar. Ona gre toplumsal ahlak evrensel deildir. Sezgisel
ahlak ise evrenseldir.
Sokratese gre bedenimizde herhangi bir deiiklik yapabilmemiz
elimizde deildir. Fakat karakterimizi
deitirmek, gelitirmek ve daha iyi bir
insan olmak elimizdedir. Ona gre ahlaki eylemin amac mutluluktur. Ahlaki
eylemin kayna ise bilgidir.
Montesquie, btn ynetim biimlerinin eksikliklerini ve stn yanlarn
akladktan sonra, iktidarn gcn
ktye kullanmasn nlemek iin ne
yaplmaldr sorusunu sorar. Ona gre,
iktidar ancak iktidarla durdurulabilir.
Baka bir deyile iktidarn gcn baka glerle snrlamak gerekir.
Spinoza, ahlak sistemi tanr temellidir diyor, ona gre tanr kesin olarak
zgrdr. Ahlakn grevi, olumsuz ve
ykc tutkular yenmektir.
Kanta gre ise iyi niyete dayanan
ve dev duygusundan kaynaklanan
her eylem sonucu ne olursa olsun ahlakidir. Kanta gre insanlar yle davranmallar ki eylemlerine l olarak
aldklar ilkeler tm insanlar iin geerli ve genel bir yasa haline gelsin.
Hayal gerein tanrsdr, gerei
yaratan hayalin olmasdr. Toplumsal
sistemin oluturulmas nce hayalle
balar. Toplumsal sorunlar salt filozoflarn topyalar ile zlmyor. Dnya
topya oluturmakla deiime uramyor. Dnyay yorumlamak kadar deitirmek de en nemli grevimizdir.

Nevzat apkn

Siirt E tipi Kapal Cezaevi

Veba

aptlarnda genellikle yaamn anlamn sorgulayan nl filozof ve

yazar Albert Camus Veba adl romannda Cezayirin Oran kentinde ba
gsteren veba olayn konu edinir. Salgnn ilerlemi aamasnda, ok sk dzeyde karantinaya alnm olan kentin
en sorumlusundan en sradan insanna dein herkes, iinden klmaz bir
kntye uramtr. Kimi istisnalar
dnda hi kimsenin eylem gc ve
istenci kalmamtr. Zorunlu savam
verenler de otomatiklemitir.
Bir de veba frsatlar vardr. Kk
rantiye Cottard bunlardan birisidir.
Veba etkisini gsterdike, o byr.
Kendisi de bu ykmdan kurtulamayacan bilir, ama ne gam! Grevlilerden birisi (Tarrou) onun iin yle der: Elbette
ki o da herkes gibi tehdit altnda, ama
elle gelen dn bayram. Tm yaam
gerelerinin karneye balanmas, onun
gibilere ok verimli bir karaborsaclk ve
kaaklk olana salamtr. Ayakta
kalabilen btn bir kent halk onlarn
mterisidir artk. Kovuturma, yasaklama, yaptrm gibi bir tehlike de kalmamtr. Bir gn veba mikroplarnn kendi
bedenlerini de saracan ve sevinle
avularn ovarak izledikleri lmn er
ge kendilerini de silip spreceini bile
bile, yaamlarnn en mutlu dnemlerinin tadn karmaktadrlar. Ksacas bu
frsatlar vebay ok sevmilerdir.
Kent yneticileri ve salk grevlileri gibi, onlar da otomatiklemitir. Artk salgnn ne ncesini ne de sonrasn
dnebilen kalmtr; kimse salgnn
nedenlerini de sonularn da dnemez. Btn yapabildikleri ey, iinde
bulunduklar ann koullar iinde debelenmektir.
Bunaltc austos scanda evrelerini saran alabildiine kirlenmi nesneler, cesetler ve rpnan canllar arasndaki ayrm bile anlamn yitirmitir. Giderek arlaan kokular arasnda lm
ve dirim birbirine karmtr. zlemler,
pimanlklar, umutlar, umutsuzluklar,
ksaca her trl duygu kuruyup gitmi,
kurtulu beklentisi yok olmutur.
Anlatc, dibe vurmu bu insan zayflna, birbirinden ilgin rnekler
verir. O sayfalardan bir blmn aktaryorum:
(Romann bakiisi Dr.) Rieux yorgunluunu ite bu tr zayflklarla aklayabiliyordu. Duyarln koruyam-

yordu artk. Denetleyemedii heyecanlar karsnda dmlenen, katlaan

ve kuruyan bu duyarllk urasndan
burasndan paralanp kendisini terk
ediyordu ou zaman. Tek savuncas
bu katla snmak ve doru yolunun
bu olduundan kukusu yoktu. Bunun
dnda, fazla d kurmuyordu. ine
dt zayflk, kurmu olduu dleri
de yok ediyordu. nk sonunun nereye varacan kestiremedii byle bir
dnemde stne den grevin, iyiletirme olmadn biliyordu. Onun grevi tan koymakt yalnzca. Ortaya karmak, grmek, tanmlamak, kaydetmek,
sonra lme yarglamak, btn abas
buydu. Kimi bayanlar Rieuxy bileinden yakalyor ve kocalar iin Yaam
verin ona Doktor! diye haykryordu.
Ama onun ii yaam vermek deildi;
veballar iin yapabildii tek ey, bir
yerlere kapatp soyutlama reetesi
yazmakt. Yzlerden okuduu kinin ne
anlam vard ki artk? Bir gn ona Sizde yrek yok demiti birisi. Ne demek
yok? Bir yrei vard onun. O yrek,
gnde yirmi saat, yaamak iin domu
nice insann ldn grmeye katlanmasn, her gn ayn eyleri yapmasn
salyordu. Bundan sonra ancak buna
yetecek bir yrei vard. Byle bir yrek nasl yaam verebilirdi ki?
Rieux bilin ile igdnn kesitii
bak srtndadr artk. Buna benzer
rneklerle Camusnun sorgulad ey,
lm ile kalm arasnda yaama tutunan ya da daha dorusu yaamda kalabilen insann gerekliidir. Bu sre
anlk denecek lde ksa bile olsa
rnein ayn yazarn Yabanc adl romannn bakiisi Meursault da, arptrld giyotin cezasyla bann kesilerek son nefesini verecei bitii beklerken, kaygland ey lm deildir,
o ana dein yaamak zorunda olduu
srecin hangi duyum ve deneyimlerle
doldurulacadr. Son bir ka yolunun bulunup bulunamayacan sorar
kendi kendine; ama lmden deil, deneyimini hi yaamad giyotin dzeneinden nk bu aygttan geme
sreci de katlanmak zorunda olduu
bir yaam gerekliidir onun iin.
***
Veba gibi faizm de insan edilginletiriyor; umudunu ve istencini yok
ediyor, duyarszlatryor, otomatikletiriyor. Korku, korku olmaktan kp

sradan bir duyguya dnyor. Toplum, birbirinden kopuk bireylere dalyor ve srleiyor, kiilik anlamn
yitiriyor. Herhangi bir deiiklik giriimi, insanlar smsk sarmalayan sanal
kalplara arpyor. Daha sonra bu tr
giriimlere de gerek kalmyor. Giderek
insan, artk ie yaramayan bilincinden
ve istencinden koparak, igdsel bir
yaama snyor, hayvanlayor.
Bir toplumun stne karabasan gibi
ken, onun kurucu elerini ve dokularn giderek artan bir ivmeyle etkisizletiren faizm salgn da veba gibi nlenemeyecek bir felaket midir? Hayr, nk
bu ne doadan, ne de tanrlardan gelen
bir ykmdr. nsann insana yapt bir
ktlktr. Kendi gerekliimize dnersek, bu soruya yant vermeyi salayacak ak seik bir durum zmlemesi
yaplabilmi deildir. Edilginlikten kurtulamam insanlarn tek sna ya
alnyazs ya da tarih baba olmutur.
Biraz daha bilinlice grnen ikincilerin
aklamas yle: Gemite kurulmu hibir faizm uzun mrl olmamtr. Bu,
ortaan skolastik anlayndan baka
bir ey deildir. nk her yerde faizm,
ondan daha gl eylemlerle yklmtr.
Vebann son aamasnda olduu gibi,
her eyin kendi akna braklmas durumunda, acaba eriat salgnnn ykc
gc ile Cumhuriyetin birikim gc arasndaki atma hangisinin yengisiyle sonulanacaktr? Yoksa Cumhuriyeti bsbtn ykacaklarndan korktuumuz i
ve d dman imgeleri mi yaratyoruz?
Ya da dndmz denli zalim olmayabilirler mi? Ksacas biz Atatrk
yurtseverler birer paranoyak myz?
Veba salgnna uram birer kurban
myz? Ak seik bir durum zmlemesinin yaplamad bulank ortamlarda
anlamsz bir umuda ya da anlamsz bir
umutsuzlua kaplmak ayn kapya kar: Hayvanlamak.
Albert Camusnun, yaamsal varln umarszlklar karsnda nerdii
tek bir ey vardr: bakaldrmak.
Allm btn amazlar gibi, nlenemeyen lm gereklii karsnda bile
bakaldrmak ve varoluumuzu ak
seik bir manta dayandrmak; kendi
kendimize, korkumuza, istensizliimize, tutukluumuza bakaldrmak
Sonu olarak, faizme geit vermemek iin, insanlamak gerek.
Mehmet Yaln

95

Bulmaca

Hikmet Uurlu

Soldan saa

GEEN SAYININ YANITI

1) Maliye Bakanl ve ODT Rektrl de yapm, Ekonomik Politikada

Bilim ve Saduyu, Ekonomik Politikalar zerine ncelemeler- Yorumlar,
ODT Yllarm, Bitmeyen GafletTrkiye Ekonomisinin k gibi
yaptlar da retmi, getiimiz nisan
aynda yitirdiimiz, 1920 Bursa doumlu bilim insanmz. Evde ya da
odada saygdeer kiilerin oturduu
ba ke.
2) Hint inancnda, Vinunun bozulan
ortama ekidzen vermek iin insan
ya da hayvan biiminde yeryzne
inmesi. Bir hayvan. Berrak.
3) Renyumun simgesi. Verme, deme.
Antalya yresinde ortak, kuma.
Son, etene.
4) Motor nron hastal olarak da anlan bir kas hastalnn ksa yazl.
Dme delii. David Boldwin
Clarkn bir roman.
5) Bataklk gaz. Genellikle eker hastalarnn kulland bir tr tatlandrc.
6) 1944ten sonra Karaky ile Kadky,
Adalar, Yalova arasnda vapur altran irket. Sodyumun simgesi.
Erkek deve. Hindistann drt byk
dininden biri.
7) Trl nedenlerle baarl olamayan.
elime, kartlk. Uzaklk iareti.
8) Matbaaclkta srtme yoluyla kat ya
da dzgn bir yzeye aktarlan grafik
karakteri. Kyl izmesi.
9) ark, trk. nsan sesi iin bestelenmi bir ark tr. Mesafe.
stanbuldan g eden Rumlarn
Atinada kurduklar futbol takm.
10) Dikdrtgen biiminde dar ve kalnca
tahta. Kedigillerden, gl, evik ve
ok yrtc hayvan. Yardm.
11) Tayin. Trk dinsel mziinde bir
beste tr. rlanda Cumhuriyet Ordusu.
12) Gereki olmayan, d. Orkestrada vurularak alnan alglarn
tm.

96

Yukardan aaya
1) 1256-1483 yllar arasnda Orta
Anadolunun gneyinde hkm sren bir Trk beylii.
2) Labada da denilen, spanaa benzer
bir eit ot. Yunan mitolojisinde dokuz esin perisinden biri.
3) Fasn plaka imi. Otomobil yarlarnda balama. Trenin Saatiydi (Henrich Blln bir roman).
4) Gelecek. Saatleri Enstits (A.
Hamdi Tanpnarn bir yapt):
5) Bir dans tr. Tusa Havaclk ve
Uzay Sanayi ksaltmas. Tarla snr.
6) irkin (Ylmaz Atadenizin bir filmi). - Baba soyu, soy.
7) Ukraynann plaka imi. Bir peygamber. Aalk kimseler.
8) Trk mziinde usul. Trinidad
Tobagonun plaka imi. zerine yaz
yazlan tabaklanm ince deri.

10) Karikatre Selam, izgiler ve iz-

gimizah adn tayan albmlerinin

yan sra aratrmalar da bulunan
Eskiehirdeki Karikatr Mzesinin
alnda byk emei geen, nisan
aynda yitirdiimiz 1949 Burdur doumlu izer ve aratrmacmz. Bir
askeri birliin ksaltmas.
11) Bir yere sokulmak, bir yerden karlmak istenilen eyin hemen girmesi
ya da kmasn anlatr.
12) Sk dokunmu pamuklu bir kuma.
Boru sesi. likin.
13) Yazklar olsun anlamnda nlem.
Bir ngiliz arlk birimi. Damla.
14) Eski kent kalnts. Terbiyesiz. Borsada kesin vadeli deerlerin kuru
ile primli deerlerin kuru arasndaki
fark.
15) yk, roman ve gnlnn yan
sra Kpr, Dalama, Canevimden

9) G. Dou Anadoluda kadnlarn yap-

gibi iir kitaplar ile tannm 1936

tklar dvme. Grete bir oyun.

Ktahya doumlu, getiimiz nisan

Bir gc simgeleyen denek.

ay yitirdiimiz ozanmz.

Mays saymzdaki bulmacay doru yantlayan okurlarmzdan

Akif Saydam (Adana), M. Cengiz Turnagl (Antalya) ve Gler Tuzcu
(stanbul) Haluk Eyidoann Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan
50 Soruda Deprem adl kitabn kazand. Haziran bulmacamz doru
yantlayacak okurlarmz arasndan belirleyeceimiz 3 kii, Deniz ahinin
Bilim ve Gelecek Kitaplndan kan 50 Soruda yaamn tarihi adl
kitabn kazanacak. zmlerinizin deerlendirmeye girebilmesi iin, en
ge 20 Haziran tarihine kadar posta, faks veya e-posta yoluyla elimize
ulamas gerekiyor. Kolay gelsin