You are on page 1of 49

Organizasaun ba Aihan no Agrikultura Nasoens Unidas nian ka Food and

Agriculture Organizastion of the United Nations (UNFAO) mak fo supporta ba


preparasaun no imprimi dokumentu ida nee

Inisiativa Fome Zero


Planu Asaun Nasional ba
Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun
iha Timor-Leste

Konsellu Nasionl ba Seguransa, Soberania no


Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL)
Dli, 2014

LIA MAKLOKEK
Dezenvolvimentu Planu Asaun Nasional - Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste (PANHAMTIL)
marka okaziaun espesil ida iha dezenvolvimentu sosil ekonmiku nasaun Timor-Leste nian. PANHAMTIL
nee knaar koletivu ida husi povu no Governu Timor-Leste, hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu sira, atu
luta hasoru no halakon hamlaha no malnutrisaun iha ita nia nasaun. Bazeia ba vizaun global no vizaun
nasional neeb klaru maka konsidera ona katak posivel atu hakotu hamlaha no malnutrisaun iha tempu
tinan sanulu nia laran. Instrumentu boot atu halo ida nee mak liu husi esforsu integradu ba programa benorkestrada neeb iha orientasaun klaru no ho komprimisu dotasaun rekursu hodi lori nasaun no mundu
nee ba realiza vizaun ida nee.
Asinatura Deklarasaun Comoro iha fulan-Outubru 2010 husi Ministru sira neeb servisu iha Kuadru Konsellu
Nasionl ba Seguransa no Soberania Aihan no Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL) mak pasu
signifikante ida atu hametin kometimentu nasionl ba vizaun Timor-Leste ida neeb livre husi Hamlaha no
Malnutrisaun. Iha tinan 2012, Sekretariu Jerl Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) lansa Inisiativa Globl
Fome Zero. Ida nee tuir kedas iha tinan 2013 ho lansamentu Inisiativa Fome Zero Rejiaun zia-Pasfiku nian
no dezenvolvimentu Kuadru Orientadr Insiativa Fome Zero neeb formula husi Grupu Servisu Temtiku
Rejionl kona-ba Pobreza no Hamlaha iha zia no Pasfiku iha Mekanizmu Koordenasaun Rejionl ONU nian
(RCM). Ho koordenasaun makaas entre Prezidente no Vise-Prezidente KONSSANTIL noms Koordenadr
Rezidente ONU nian (UNRC) iha Timor-Leste ho asistensia tknika husi Organizasaun Nasoens Unidas nian ba
Aihan no Agrikultura ONU nian ka Food and Agriculture Organization (FAO), ida nee hafoin tradus ba asaun
nivel nasaun nian ha hau nia lideransa konjunta ho Asesr Espesil Sekretariu Jerl ONU nian Ba TimorLeste. Bazeia ba kometimentu nasionl, rejionl no globl neeb firmi atu halakon hamlaha no
malnutrisaun, preparasaun PANHAMTIL hah iha fulan-Janeiru 2014, lakleur deit hafoin hau lansa tiha
Inisiativa Fome Zero iha Parlamentu Nasionl, ho KONSSANTIL nia apoiu.
PANHAMTIL dezenvolve ona liuhosi involvimentu totl husi komunidade parte interesadu nasionl,
rejionl no internasionl iha faze hotu-hotu, uza diskusaun grupu foku no aberta, ezerssiu workshop
revizaun no planeamentu lubuk ida no plataforma formal no informal sira seluk. Informasaun no
kuesimentu husi interasaun hirak nee suporta ona ho peskiza jeral, atu garante katak asaun sira neeb
propoin responde ba nesesidade no kontestu nasional. Servisu ida nee harii ona iha komprensaun slidu ida
nia leten kona-ba kondisaun ezistente, problema atul no posibilidade sira iha ita nia kontestu nasionl. Tan
nee, bele ona atu garante katak komunidade parte interesadu husi seitor oioin komprende kona-ba forsa no
i

problema lokl sira neeb uza tiha ona atu sai matadalan ba vizaun, objektivu, rezultadu no area asaun sira
neeb propoin iha PANHAMTIL. Hau iha konfiansa metin katak PANHAMTIL refleta interese Timor-oan
sira nian no sira nia parseiru dezenvolvimentu sira no katak iha espektru sensibilidade neeb luan kona-ba
meta sira husi Planu nee.
Dokumentu PANHAMTIL kompostu husi Seksaun tolu. Seksaun 1 fornese vizaun globl, rejionl no
nasionl husi dezafiu hamlaha no malnutrisaun no resposta respetiva sira ba dezafiu nee. Seksaun 2
aprezenta Elementu xave sira husi Planu Asaun nee. Seksaun 3 propoin kona-ba PANHAMTIL ninia
koordenasaun, organizasaun, mobilizasaun no alokasaun rekursu, kuadru no mekanizmu implementasaun
noms monitorizasaun no avaliasaun sira.
Implementasaun efiks no efetivu husi PAN HAM- TIL reprezenta dezafiu boot ida ba tempu oin ba parte
interesadu sira. Tan nee, hau nuudar Xefe ba Komit Konsultivu Nivel Altu Inisiativa Fome Zero nian
enkoraja ema hotu atu harii sinerjia no kolaborasaun metin liutn atu bele atinji pilr, objektivu no rezultadu
sira. Hau fiar katak koordenasaun neeb aumenta ba beibeik ida nee mkina movimentu importante
tebetebes ida atu atinji seguransa aihan no nutrisaun Timor-Leste nian. Hodi Governu no povu Timor-Leste
nia naran, hau hakarak espresa hau nia gratidaun ba Sistema ONU, espesialmente Asesr Espesil
Sekretariu Jerl ONU nian ba Timor-Leste, UNRC, membru sira Ekipa ONU nian iha Timor-Leste, no FAO
Rejionl ba zia no Pasfiku ba sira nia suporta no parseria forte durante formulasaun PANHAM-TIL
Hau hakarak dala ida tan repete ami nia kometimentu atu lori ba oin aprosimasaun no asaun imediata,
urjente, desisivu no integradu neeb presiza atu hakotu kondisaun aat ezistente relasiona ho hamlaha no
malnutrisaun iha nasaun nee partikularmente no mos iha Rejiaun zia-Pasfiku no mundu enjerl.

ii

MENSAJEN

Husi Parlamentu Nasionl Repblica Democrtica de Timor-Leste


Importante tebetebes atu halakon hamlaha no pobreza estrema. Dezenvolvimentu neeb sustentavel no
aumentu inkluzividade labele rezulta ema ruma sei kabun mamuk.
Partidu CNRT
Povu nia lian importante tebetebes ba dezenvolvimentu ekonmiku, sosil no poltika nasaun nian, tan nee
presiza iha kanl ida ba lian ida nee.
Partidu Frenti Mudansa
Esperiensia Tailndia kona-ba halakon hamlaha, malnutrisaun no kiak sai hanesan ezemplu no inspirasaun
ida mai ita atu tau esforsu tomak neeb presiza atu sai sosiedade dezenvolvidu ida iha tempu modernu.
Partido Democrtico
Iha dezafiu barak, maibe ita nia ajenda prinsipl mak atu halakon kiak, malnutrisaun no hamlaha. Ami sei
suporta programa IFZ, atu servisu hamutuk ho governu no instituisaun sira seluk.
Partidu Fretilin

----------------------------------------------------------

Husi KONSSANTIL
Seguransa aihan no nutrisaun nee fundamentl ba dezenvolvimentu diak liutn nasaun nee nian. Ita tenke
ezerse ita nia esforsu atu aumenta ita nia kolaborasaun liuhosi KONSSANTIL atu hasae disponibilidade aihan
iha uma-kain, asesu ba aihan, estabilidade aihan no hasae utilizasaun aihan nutritivu. Ita tenke tau
atensaun makaas ba labarik sira, feto no familia sira neeb moris iha kiak nuudar alvu prinsipl husi ita
nia intervensaun aihan no nutrisaun sira.
S.E. Engr. Mariano Assanami Sabino
Ministro da Agricultura e Pescas/Prezidente of KONSSANTIL

Programa Fome Zero nee importante tebetebes ba Ministriu de Saude, hodi fornese kondisaun favoravel
ida hodi kombate malnutrisaun no aleviasaun pobreza tanba ninia dimensaun multi-setr neeb asosiadu
ho sosio-ekonmiku determinante ba saude Timor-oan nian. Iha servisu barak iha oin no sertamente, ho
esforsu no dedikasaun ema hotu nian sei kontribui atu hadi ben-estr fziku, sosil no saude mentl
jerasaun foun!
S.E. Dr. Sergio Lobo
Ministro da Saude /Vise Prezidente KONSSANTIL
iii

Husi Organizasaun Nasoens Unidas


Hamlaha nee fallansu dezenvolvimentu ida neeb imperduvel.Hamlaha mak obstaklu boot liu hotu
ba kriasaun futuru ida inkluzivu, sustentavel no reziliente neeb ita hakarak ba povu hotu iha zia no
Pasfiku. Hau kontente katak Timor-Leste lidera dadaun prosesu atu halo hamlaha sai istoria deit iha ita
nia rejiaun.
Dr. Noeleen Heyzer
Asesr Espesial Sekretariu Jerl Organizasaun Nasoens Unidas nian ba Timor-Leste
Ami orgullu ho Timor-Leste nuudar nasaun dahuluk iha zia no Pasfiku neeb lansa Inisiativa Fome
Zero no hakat ba oin ho pasu konkretu. Persistensia inseguransa aihan no malnutrisaun iha Timor-Leste
nee la aseitavel tan iha potensia natn atu atinji seguransa aihan ba ema hotu. Ita tenke sai jerasaun
dahuluk iha istoria atu hakotu hamlaha.
Sr. Hiroyuki Konuma

Asistente Diretr Jerl/Reprezentante Rejionl, FAO Rejionl zia no Pasfiku


Sistema ONU iha Timor-Leste rekuese nesesidade urjente neeb situasaun seguransa aihan no
nutrisaun iha nasaun nee aprezenta. Sistema ONU ms rekuese progresu neeb Governu Timor-Leste
atinji ona atu kombate kiak no malnutrisaun, no halo votu atu suporta esforsu kontinua Governu no
KONSSANTIL nian iha sira nia kometimentu atu garante katak mane, feto no labarik hotu-hotu goza sira
nia direitu ba seguransa aihan no nutrisaun adekuadu liuhosi Planu Asaun Nasionl ba Hakotu Hamlaha
no Malnutrisaun iha Timor-Leste. Sistema ONU hein atu servisu hamutuk iha koordenasaun ho Governu
no parseiru dezenvolvimentu sira atu implementa intervensaun no poltika sira, neeb trata konaba
kauza imediata no fundamentl husi inseguransa aihan no malnurtisaun, espesialmente ba feto sira,
labarik sira no komunidade Timor-oan sira neeb kiak liu.
Ekipa Organizasaun Nasoens Unidas iha Timor_leste no Sr. Knut Otsby, Koordenadr Rezidente ONU
iha Timor-Leste
----------------------------------------------------------

Husi Parseiru Dezenvolvimentu sira no Komunidade Internasionl


Governu Australia komenda Governu Timor-Leste ba ninia Inisiativa Fome Zero. Planu Asaun ida nee
reprezenta aprosimasaun koordenadu ida atu haree ba problema nutrisaun iha Timor-Leste. Ami sei
kontinua servisu hamutuk ho Timor-Lesete atu atinji ita nia alvu komn sira iha planu asaun nee.
Governu Australia
Governu Brazil kongratula Repblica Democrtica de Timor-Leste ba ninia Inisiativa Fome Zero no hein
atu bele fahe esperiensia ami nia nasaun nian kona-ba promosaun Direitus Umanus ba Aihan Adekuadu
ho Governu no povu Timor-Leste.
Governu Brazil

iv

Delegasaun Uniaun Europeia (UE), Fransa, Alemaa no Portugal hakarak atu komenda Governu tanba f
prioridade aas ba seguransa aihan no nutrisaun iha kontestu Planu Estratjiku Dezenvolvimentu Timor-Leste
no Insiativa Fome Zero. UE no ninia Estadu Membru sira hein atu haree kometimentu poltika hirak nee
akompaa ho alokasaun orsamentu Governu neeb aumenta ba setr sira nee , noms hametin Kuadru
setr estratjiku sira, monitorizasaun no avaliasaun, noms koordenasaun ho parseiru dezenvolvimentu sira.
Ami hakarak rekuese papl krusil husi ofisil Governu sira iha nivel distrtal iha implementasaun Planu ida
nee. Buat barak mak konsege atinji ona iha area rurl sira atu hadia seguransa aihan no kombate
malnutrisaun no povu Timor-Leste bele konta suporta kontiniu husi UE no ninia Estadu Membru sira iha setr
hirak nee.
Delegasaun Uniaun Europeia, Fransa, Alemaa no Portugal
Misaun USAID/Timor-Leste espresa ninia gratidaun ba S.E Mariano Assanami Sabino, Ministro da Agricultura
e Pescas (MAP) noS.E. Ministro de Saude, Sr. Dr. Sergio Lama Lobo,, ba oportunidade atu partisipa iha
dezenvolvimentu Planu Asaun ba Inisiativa Fome Zero. USAID iha kometimentu atu hakotu hamlaha no
pobreza grave no hein atu servisu liuhosi parseria ho MAP atu atinji meta hirak nee.
Misaun USAID Timor-Leste
----------------------------------------------------------

Husi Sosiedade Sivl


Lori membru rede Hasatil (Hametin Agrikultura Sustentavel Timor Lorosae) sira hotu nia naran hatoo ami
nia orgulu boot, ba esforsu hotuhotu KONSSANTIL nian. Nunee ikus mai konsege hamosu ona Planu
Asaun Nasionl Fome Zero iha Timor-Leste. Ho esperansa boot tebes ba esforsu neeb halao ona, sei
haforsa liutn koordenasaun no kooperasaun diak husi komponente hotuhotu hodi nunee bele
kontribui ba halakon hamlaha iha ita nia rain doben nee. Ho nunee, sei orienta ita hotu ba asegura liu
tan soberania no seguransa aihan no nutrisaun ho responsabilidade neeb boot ba futuru ita nia rain. Viva
Agrikultr Timor-Leste!
Hametin Agrikultura Sustentavel Timor Lorosae

KONTEDU
LIA MAKLOKEK ......................................................................................................................................................i
MENSAJEN........................................................................................................................................................... iii
KONTEDU .......................................................................................................................................................... vi
AKRNIMU NO ABREVIASAUN SIRA .................................................................................................................. vii
SEKSAUN 1 VIZAUN GLOBL SEGURANSA AIHAN NO NUTRISAUN, HAMLAHA NO MALNUTRISAUN ................1
1.1 DEZAFIU INSEGURANSA AIHAN, HAMLAHA NO MALNUTRISAUN PERSPETIVA GLOBL NO REJIONL .1
1.2 DEZAFIU INSEGURANSA AIHAN, HAMLAHA NO MALNUTRISAUN PERSPETIVA NASIONL....................2
1.3 LANSAMENTU INSIATIVA FOME ZERO HUSI ORGANIZASAUN NASOENS UNIDAS IHA NIVEL GLOBL NO
REJIONL ..........................................................................................................................................................3
1.4 RESPOSTA GOVERNU TIMOR-LESTE SAIDA MAK PRESIZA HALO ...........................................................4
1.5 PROSESU NO MEKANIZMU INSTITUSIONL BA FORMULASAUN PLANU ASAUN NASIONL ....................5
SEKSAUN 2 ELEMENTU XAVE SIRA SIRA HUSI PLANU ASAUN NEE .....................................................................8
2.1 META JERL HUSI PLANU ASAUN NEE ......................................................................................................8
2.2 AREA PRIORIDADE SIRA HUSI PLANU ASAUN NASIONL - PILR LIMA .....................................................9
3.1 ESTRUTURA ORGANIZASIONL SIRA....................................................................................................... 21
3.2 REKURSU SIRA ......................................................................................................................................... 24
3.3 PERIODU IMPLEMENTASAUN ................................................................................................................. 26
3.4 PROSESU HALO RELATRIU, MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN ....................................................... 31
ANEKSU 1 - MATRZ REZULTADU, PRODUSAUN no KUADRU LJIKU ATIVIDADE SIRA .................................... 33
ANEKSU 2 - LISTA INSTITUISAUN / AJENSIA SIRA NEEB INVOLVE IHA FORMULASAUN PANHAMTIL ........ 47

vi

AKRNIMU NO ABREVIASAUN SIRA


ABC
ACDI-VOCA
ACIAR
ADB
ALGIS
ASEAN
AusAID
BESIK
BF
BFHI
BMS
BNCTL
CBO
CDCA
CE
CED
CEDAW
CI
CNRT
CPLP
CRC
CRS
CU5
CVTL
DAI
DFAT
DHS
DNCQA
DNJD
DNMG
DNPC
DNSB
DWCP
ENN
EPANB
EPANJSP
EPI
FAO
FCS
FEFV
FGD
FIR
GEF

Agencia Brazileira da Cooperao


Agricultural Cooperative Development International and Volunteers in Overseas
Cooperative Assistance
Australian Centre for International Agricultural Research
Asian Development Bank
Agriculture and Land Use Geographic Information System
Association of Southeast Asian Nations
Australian Agency for International Development
Bee, Saneamento no Igiene iha Komunidade
F susu oan (Sigla Ingleza ba Breast Feeding)
Inisiativa Ospital Amigvel ba Bebe (sigla Ingleza ba Baby Friendly Hospital Inisiative)
Susu been formula (sigla Ingleza ba Breast Milk Substitute)
Banco Nacional de Comercio Timor-Leste
Community-Based Organisation
Centro Dezemvolvimento Comunidade Agrcola
Komisaun Europeia
defisiensia enerjia krniku (Sigla Ingleza ba Chronic Energy Deficiency)
Convention on the Elimination of Discrimination Against Women
Conservation International
Congresso Nacional de Reconstruco de Timor-Leste
Comunidade de Paises de Lingua Portuguesa
Convention on the Rights of the Child (Konvensaun kona-ba Direitu Labarik)
Catholic Relief Services
Labarik tinan 5 mai kraik (sigla Ingleza ba Children Under 5)
Cruz Vermelha Timor-Leste
Development Alternatives, Inc.
Department of Foreign Affairs and Trade
Estudu Demogrfiku Sade (sigla Ingleza Demographic Health Survey)
Direco Nacional de Controle e Qualidade da gua
Diresaun Nasional ba Jestaun Dezastre
Direcciao Nacional Meteorologia e Geofisica
Directorate National Procurement Commission
Direo Nacional Saneamento Bsico
Decent Work Country Program
Estratejia Nutrisaun Nasional
Estratejia no Planu Asaun Nasional ba Biodiversidade
Estratejia no Planu Asaun Nasional ba Jeneru no Seitor Privadu
Extensaun Programa Imunizasaun (sigla Ingleza Expanded Program on
Immunisation)
Food and Agriculture Organisation of the United Nations
Klasifikasaun Konsumu Aihan (Sigla Ingleza ba Food Consumption Score)
Fundus ba Empregu no Formasaun Vokasionl
Focus Group Discussions
Feto ho Idade Reprodutivu
Global Environment Facility
vii

GIZ
GoTL
HASATIL
HAZ
HDR
HIAM
HIV
HIVOS
IAHO
ICESCR
IDA
IFAD
IFG
IFZ

Deutsche Gesellschaft fr Internationale Zusammenarbeit


Governu Timor-Leste
Hametin Agrikultura Sustentavel Timor Lorosae
Height-for-Age Z scores
Human Development Report
Hamutuk Ita Ajuda Malu
Human Immunodeficiency Virus
International Humanist Institute for Cooperation with Developing Countries
International Animal Health Organisation
International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights
Iron Deficiency Anaemia
International Fund for Agricultural Development

IIRFSO
ILO
IMC
IMVF
INAI
INS
IPC
IPPC
ITN
IYCF

Inan Isin Rua no Fo-Susu Oan


International Labour Organisation
ndice Massa Corporal
Instituto Marqs de Valle Flr
Intervensaun Nutrisaun Alta Impaktu
Instituto Nacional de Saude
International Policy Centre
International Plant Protection Convention
Moskiteiru tratadu ho Insektisida (sigla Ingleza ba Insecticide Treated Mosquitonets)
Alimentasaun ba bebe neebe sei susu no labarik sira (sigla Ingleza ba Infant and
Young Child Feeding)
Japan International Cooperation Agency
Jestaun Integradu ba Moras Infantil nian
Jestaun Kazu Komunitria
Jestaun Malnutrisaun Agudu bazeada ba Komunidade
Kadeia Fornesementu Aihan
Konsellu Nasionl ba Seguransa, Soberania Aihan no Nutrisauniha Timor-Leste
Kadalak Sulimutuk Institute
Sistema Komputador ba Evaluasaun Rai (sigla Ingleza ba Land Evaluation Computer
System)
Monitorizasaun no Evaluasaun
Ministriu Administrasaun Estatal
Malnutrisaun-Agudu-Grave
Malnutrisaun-Agudu-Moderadu
Minstriu Agrikultura no Peskas
Ministriu Comercio, Industria e Ambiente
Matadalan Diettika baseada ba Aihan (Sigla Ingleza Food Based Dietary Guidelines)
Millennium Development Goals
Ministriu Edukasaun
Ministriu Finansas
Ministriu Justisa
Taxa Mortalidade Inan nian (sigla Ingleza ba Maternal Mortality Rate)
Ministriu bras Pblika
Ministriu Saude

JICA
JIML
JKK
JMABK
KFA
KONSSANTIL
KSI
LECS
M&E
MAE
MAG
MAM
MAP
MCIA
MDBA
MDG
ME
MF
MJ
MMR
MOP
MS

ndise Fome Globl


Inisiativa Fome Zero

viii

MSS
MT
MTC
MUAC
NAPA
NCBA
NDOC
NIWA
NU
NZAid
ODF
ONG
ORS
OSS
PAD
PAN
PANEJ
PAN-HAM-TIL
PARCIC
PDD
PDN
PEDP
PEDTL
PEMAP
PEMSEA
PERMATIL
PFN
PIB
PJRD
PME
PMTCT
PNDS
PNSAN
PNTL
PRD
PSF
PSF
RCM
RDTL
RRD
RSSP
RTTL
SBD
SEAPRI

Ministriu Solidariedade Sosial


Ministriu Turzmu
Ministriu Transporte no Komunikasaun
Sirkunfernsia muskular brasu/liman kabun nian (sigla Ingleza ba Mid Upper Arm
Circumference)
Planu Asaun Nasional ba Adaptasaun Mudansa Klimtika (sigla Ingleza ba National
Adaptation Program of Action on Climate Change)
National Cooperative Business Association's
Sentru Nasional ba Operasaun Dezastre (sigla Ingleza ba National Disaster Operation
Centers)
New Zealands National Institute of Water & Atmospheric Research
Nasoins Unidas
New Zealand Aid
La Soe Fo'er Boot Arbiru (sigla Ingleza ba Open Deification Free)
Organizasaun Naun Governmental
Masin rehidrasaun oral (sigla Ingleza ba Oral Rehydrated Salt)
Organizasaun Sosiedade Sivl
Prtika Agrkola Sira neeb Diak
Planu Asaun Nasional
Planu Asaun Nasional ba Empregu no Juventude
Planu Asaun Nasional-Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste
PARC Inter-Peoples Cooperation
Programa Dezenvolvimentu Desentralizadu
Planu Dezenvolvimentu Nasional
Poltika no Estratejia ba Dezenvolvimentu Peskas
Planu Estratjiku ba Dezenvolvimentu Timor-Leste
Planu Estratjiku Minstriu Agrikultura no Peskas
Partnership in Environmental Management for the Seas of East Asia
Permaculture Timor-Leste
Poltika Floresta Nasional
Produtu Internu Bruto
Poltika ba Jestaun Risku Dezastre
Progrma Merenda Eskolar
Prevensaun ba Hadaet HIV husi Inan ba Oan (Sigla Ingleza ba Prevention of Motherto-Child Transmission of HIV)
Programa Nasionl Dezenvolvimentu Suco
Poltika Nasional Seguransa Aihan Nutrisaun
Polisia Nasional Timor-Leste
Programa Dezenvolvimentu Rural
Promosaun Saude Familir
Promotor Saude Familia
Mekanismu koordensaun rejional Nasoens Unidas nian (sigla Ingleza ba United
Nations Regional Coordination Mechanism)
Repblika Demokrtika Timor-Leste
Redusaun Risku Dezastre
Projetu apoiu ba seitor estrada (sigla Ingleza ba Road Sector Support Porject)
Radio Televisaun Timor Leste
Se ba Determina
Sekretaria Estadu ba Promosaun Seitor Privadu
ix

SEMA
SEPFOPE
SEPI
SES
SFC
SGA
SIDA
SIJS
SINAA
SISCA
SOL
SRMNI
SSBS
SSK
SUCOFINDO
TAN
TICA
TIK
TLTL
TMI
ToT
TPN
UNCT
UNDAF
UNDP
UNESCAP
UNESCO
UNFPA
UNICEF
UNRC
UNTL
USAID
USC Canada
WAZ
WB
WFP
WHO

Sekretaria Estadu ba Meiu Ambienti


Sekretaria Estadu ba Politika Formasaun Profissional no Empregu
Secretaria Estadu ba Promosaun Igualidade
Sekretaria Estadu ba Seguransa
Interveniente sira iha Kadeia Fornesementu Aihan (sigla Ingleza ba Stakeholders in
Food Supply Chains)
Aprosimasaun Kuidadu no Kuda (sigla Ingleza ba Save and Good Approach)
Sndrome de Imunodeficincia Adquirida
Sistema Informasaun Jestaun Saude
Sistema Informasaun Nasional ba Avizu Antesipada
Servisu Integradu Communitaria (Integrated Community Health Services)
Seed of Life
Sade Reprodutiva, Materna, Neo-natal e Infantil
Sekretaria Estadu ba Bee no Saneamentu
Sentru Saude Komunitaria
Superintending Company of Indonesia
Tratamentu Ante Natl (Antes Partu)
Thailand International Development Cooperation Agency
Teknolojia informasaun no Komunikasaun
Timor-Leste Telcom Liberalisation

Taxa mortalidade infantl


Training of Trainers
Tratamentu Ps Natal (Partu hotu tiha)
Systema Nasoins Unidas (sigla Ingleza ba United Nations Country Team)
Kuadro Apoiu ba Desenvolvimentu Sistema ONU nian (sigla Ingleza ba United Nations
Development Assistance Framework)
Programa Dezenvolvimentu ONU nian (sigla Ingleza ba United Nations Development
Programme)
Komisaun Ekonmica e Social ONU ba sia no Pasfiku (sigla Ingleza ba United Nations
Economic and Social Commission for Asia and the Pacific)
Organizasaun NU ba Edukasaun,Sincia no Kultura (sigla Ingleza ba United Nations
Educational, Scientific and Cultural Organization)
Fundus NU ba Populasaun (sigla Ingleza ba United Nations Fund for Population
Activities)
Fundus NU ba Labarik (sigla Ingleza ba United Nations Childrens Fund)
Koordenador Residente NU (sigla Ingleza ba United Nations Resident Coordinator)
Universidade Nasional Timor Lorosae
United States Agency for International Development
Unitarian Service Committee of Canada
Weight-for-Age Z scores
Banku Mundial (sigla Ingleza ba World Bank)
Programa Alimentar Mundial (sigla Ingleza ba World Food Programme)
Organizasaun Saude Mundial (sigla Ingleza ba World Health Organisation)

SEKSAUN 1 VIZAUN GLOBL SEGURANSA AIHAN NO NUTRISAUN,


HAMLAHA NO MALNUTRISAUN
1.1 DEZAFIU INSEGURANSA AIHAN, HAMLAHA NO MALNUTRISAUN PERSPETIVA
GLOBL NO REJIONL
Bazeia ba Deklarasaun Simeira Aihan Mundil tinan 1996, seguransa aihan no nutrisaun bele
defini katak akontese bainhira ema hotu iha tempu hotu-hotu iha asesu ba aihan nutritivu
neeb sufisiente, seguru atu mantein moris ida neeb saudavel no ativu. Simeira Aihan
Mundil iha tinan 1996 tau alvu atu hatn ba metade nmeru ema neeb hetan malnutrisaun
too tinan 2015, bazeia ba nmeru rejistradu iha tinan 1992. Iha ema besik millaun 827 iha
nasaun sub-dezenvolvidu sira mak la hakonu kriteriu ida nee, barak liu. Iha tinan 2011 2013,
kuaze 552 (ka dois tersu husi nmeru totl) millaun husi ema sira neeb hamlaha no sofre
malnutrisaun nee moris iha rejiaun zia Pasfiku. Iha zia labarik idade tinan lima mai kraik
kuaze

100 millaun mak raes. Hamlaha (falta kuantidade aihan neeb sufisiente) no

malnutrisaun (kondisaun neeb mosu wainhira ema ida nia isin la hetan kuantidade loloos husi
kalori, vitamina, mineral no mikronutirente sira seluk atu mantein tsidu neeb saudvel no atu
orgaun sira bele funsiona ho diak) mak sai kauza boot ba mortalidade tokon ba tokon kada tinan
iha mundu tomak no iha rejiaun nee. Labarik nurak no feto isin-rua no f-susu beb mak grupu
sira neeb vulneravel liu no posivel liu atu afeitadu. Desnutrisaun mak kauza boot liu ba
mortalidade labarik besik millaun 3.5 no baluk tolu/um-tersu husi moras iha labarik. Falta asesu
ba aihan ho nutrisaun adekuadu no atendementu saude estraga potensia dezenvolvimentu
nasaun nian no f amesa ba saude no seguransa pbliku. Tan nee, maske nmeru ema neeb
hamlaha / sofre malnutrisaun tuun ona durante dekada hirak ikus nee, jerlmente mundu tomak
la halo progresu sufisiente atu atinji meta neeb intende atu iha mundu ida neeb livre husi
hamlaha no malnutrisaun.
Direitu ba aihan nee Direitu ida neeb rekuese internasionalmente. Direitu ida nee konsagra
ona iha Deklarasaun Universl ba Direitus Umanus tinan 1948. Direitu ida nee mos konsagra iha
Konvensaun Internasionl kona-ba Direitu Ekonmiku, Sosil no Kulturl (ICESCR). Deklarasaun no
konvensaun internasionl lubuk-ida kona-ba Nutrisaun, Simeira Aihan Mundil no Simeira Aihan
1

Mundil +5 rekuese ona nesesidade ba nasaun sira atu respeita no tane Direitu individul ema
ida-idak nian ba aihan, nutrisaun no saude adekuadu. Noms, Konvensaun kona-ba Direitu
Labarik (CRC) no Konvensaun kona-ba Eliminisaun Forma Diskriminasaun hotu Hasoru Feto (
CEDAW) trata Direitu partkular husi grupu sira neeb vulneravel liu kompostu husi labarik no
feto sira. Iha tinan 2004, Konsellu Diretivu FAO nian ho unanimidade adopta Matadalan
Voluntariu sira atu suporta realizasaun progresivu husi Direitu ba aihan adekuadu iha kontestu
seguransa aihan nasionl.

1.2 DEZAFIU INSEGURANSA AIHAN, HAMLAHA NO MALNUTRISAUN PERSPETIVA


NASIONL
Governu Timor-Leste (GoTL) nee signatriu ida ba deklarasaun internasionl sira iha leten no
promete ona atu kontribui ba redusaun progresivu ba inseguransa aihan, hamlaha no
malnutrisaun no sira nia efeitu aat sira. Timor-Leste sai Estadu membru ba Deklarasaun
Internasionl kona-ba Direitus Umanus no mos ICESCR. Artigu 11.1 husi ICESCR garantia Direitu
ba Aihan Adekuadu no espesfikamente buka ona atu garante Direitu ba padraun moris ida
adekuadu. Konstituisaun Timor-Leste la temi espesfikamente Direitu ba aihan. Maske nunee,
Konstituisaun garante ba sidadaun hotu-hotu iha Timor-Leste Direitu ba seguransa sosil no
asistensia no rede sosil sira, inklui asistensia aihan.
Liutn, GoTL iha kometimentu boot ba Meta sira Dezenvolvimentu Milniu ka MDG, no foti ona
medidas importante atu atinji MDG dezde adopsaun Deklarasaun Milniu iha tinan 2000. Maske
nunee, ida nee la akontese ba MDG 1, meta 3 (Hatn ba metade, entre tinan 1990 no tinan
2015, proporsaun povu neeb sofre husi hamlaha).
Dezde tinan 1999, GoTL estabelese ona poltika no inisiativa lubuk-ida ho objetivu atu promove
Direitu ba Aihan. Poltika Nasionl Seguransa Aihan no Estratjia Nasionl ba Nutrisaun (ENN),
respetivamente, komplementariu ba Poltika no Kuadru Estratjiku Ministriu da Agricultura e
Pescas (MAP) no planu dezenvolvimentu setr saude husi Ministriu de Saude (MS). Hirak nee
ms foka ba susesu Meta sira Dezenvolvimentu Milniu nia. Sira nia objetivu mak atu sai
matadalan ba Governu nia esforsu atu halakon hamlaha no malnutrisaun iha forma hotu-hotu. Ho

nunee, sira ms sei kontribui ba redusaun kiak iha tinan 2020, nuudar objetivu ida husi Planu
Estratjiku Dezenvolvimentu Nasionl Timor-Leste (PEDN-TL) tinan 2011 2030.
Kometimentu atu hakotu hamlaha no malnutrisaun iha Timor-Leste esplisitamente deklara ona
iha tinan 2010 husi lia ministeriu relevante KONSSANTIL (Konsellu Nasionl ba Seguransa,
Soberania Aihan no Nutrisaun iha Timor-Leste) nian, nee mak Ministriu da Agricultura e Pescas,
Saude, Finanas, Turismo, Comercio, Indutria no Ambiente, Educao no Solidariedade Sosil.
Lia ministriu sira nee agora daudaun servisu iha estrutura Konsellu Nasional ba Seguransa,
Soberania Aihan no Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL). Membru sira seluk husi
KONSSANTIL mak Sekretriu Estadu sira ba Formasaun Profisionl no Empregu, Promosaun
Igualdade, Apoiu no Promosaun Setr Privadu, hamutuk ho Prezidensia da Repblica
Democrtica de Timor-Leste, Provedoria ba Direitos Humanos no Justia no reprezentante ida
husi Sosiedade Sivl (HASATIL).
Liuhosi esforsu sira nee noms esforsu seluk, iha ona progresu iha redusaun hamlaha no
malnutrisaun iha Timor-Leste. Maske nunee, taxa hamlaha grave no malnutrisaun krniku noms
insidensia raes no menus nutrisaun sei aas tebetebes iha labarik sira. Menus aihan grave
kontinua akontese iha Timor-Leste, espesialmente durante poka udan husi Novembru too
Fevereiru. Porsentu neen nulu resin rua husi agrikultr sira iha esperiensia kuran aihan
pelumenus fulan ida (laiha disponibilidade aihan neeb sira kuda rasik ba konsumu) kada tinan.
Levantamentu Aihan no Nutrisaun Timor-Leste iha tinan 2013 revela 50% raes, 11% krekas, no
37.7% todan menus.

1.3 LANSAMENTU INSIATIVA FOME ZERO HUSI ORGANIZASAUN NASOENS


UNIDAS IHA NIVEL GLOBL NO REJIONL
Nuudar resposta ba problema globl hamlaha no malnutrisaun, Sekretariu Jerl Organizasaun
Nasoens Unidas Ban Ki-moon lansa Inisiativa Fome Zero (IFZ) iha Konferensia Rio+20 kona-ba
Dezenvolvimentu Sustentavel iha fulan-Juu 2012 iha neeb nia anunsia nia vizaun ba futuru
mundu ida neeb livre husi hamlaha no malnutrisaun. Vizaun ida nee tau hamutuk iha Pilr 5
husi IFZ, mak hanaran: 100% asesu ba aihan adekuadu durante tinan tomak; laiha labarik idade
tinan rua mai kraik mak raes; sistema aihan hotu sustentavel; 100% aumentu iha agrikultor kiik
3

sira ninia produtividade no rendimentu; no Laiha aihan lakon ka estraga. Prinspiu fundamental
husi IFZ mak katak simplesmente inaseitavel atu ema millaun atus ba atus tenke sofre hamlaha
iha mundu ida abundnsia nee. Iha fulan-Abril 2013 mensajen ida nee reforsa liu tan iha
Konsultasaun Nivel Altu kona-ba Hamlaha no Nutrisaun iha Madrd, Espaa. Konferensia nee
halo xamada ba komunidade internasiol atu halo kompromisu ba eliminasaun hamlaha,
inseguransa aihan no malnutrisaun too tinan 2025 iha maneira ida neeb sustentavel, enkuantu
enfatiza nesesidade atu prioritiza dezenvolvimentu ekuitavel, espesialmente empoderamentu ba
feto.
Iha nivel Rejionl, IFZ lansa iha loron 29 Abril 2013 husi Adjuntu Sekretariu Jerl ONU nian, ho
partisipasaun husi Primeiru Ministru no ofisil senior sira husi Estadu Membru ONU sira iha
rejiaun nee inklui Primeiru Ministru Timor-Leste Kay Rala Xanana Gusmo .
Tuir fali mai, Adjuntu Sekretariu Jerl no Asesr Espesil Sekretariu Jerl ONU ba Timor-Leste
aseita no suporta idea atu tradus IZF ba asaun konkretu, ho praju determindau hodi atinji ziaPasfiku ida neeb livre husi hamlaha iha tinan 2025. Nuudar pasu dahuluk, Grupu Servisu
Temtiku Rejionl ONU nian kona-ba Pobreza no Hamlaha iha Bankoke prepara Kuadru
Referensia Rejionl atu Atinji Fome Zero iha zia no Pasfiku ho objetivu atu sai matadalan ba
Estadu Membru ONU sira iha rejiaun nee ba formulasaun no implementasaun atividade sira atu
hakotu hamlaha liuhosi konsultasaun no koordenasaun multi-parte interesadu iha nivel nasaun.
Kuadru Orientadr nee hafoin aprezenta ba ofisil senior husi Nasaun Membru sira iha
Konferensia Ministeril kona-ba Kooperasaun no Integrasaun Ekonmiku Rejionl iha zia no
Pasfiku neeb konvoka husi ESCAP fulan-Dezembru 2013 neeb, iha ninia deklarasaun Bankoke,
rekuese importansia IFZ ba kooperasaun rejionl atu tulun nasaun sira neeb iha nesesidade
espesil, pur ezemplu nasaun sira neeb sub-dezenvolvidu, nasaun sira iha-vias dezenvolvimentu
neeb iha rai seluk nia klaran (laiha asesu ba tasi), no paz kiik sira iha vias-dezenvolvimentu.

1.4 RESPOSTA GOVERNU TIMOR-LESTE SAIDA MAK PRESIZA HALO


Rekoiese Insiativa Fome Zero Globl no rejionl sira no nuudar resposta ba situasaun hamlaha
no malnutrisaun krtiku ida nee mak GoTL, ho kolaborasaun ho parseiru dezenvolvimentu sira

inklui ajensia ONU no Organizasaun Sosiedade Sivl (OSS) sira, lansa inisiativa Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste ka HAMTIL iha fulan-Janeiru 2014. Iha loron 9 Janeiru 2014,
formalizasaun Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste tau ba mosaun iha Parlamentu
Nasionl husi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmo ho prezensa HRH Maha Chakri
Sirindhron (Prinseza Rel Tailandia nian) no Asesora Espesil Sekretariu Jerl ONU nian ba TimorLeste. Inisiativa HAM- TIL simu suporta entuzistiku husi bankada hotu iha Uma Fukun
Parlamentu Nasional, mak hanesan Congresso Nacional de Reconstruco de Timor-Leste, Frenti
Mudansa, Partidu Demokrtiku noms Partidu Fretelin nudar Partidu Oposizaun. GoTL determina
tiha ona katak presiza foti medidas deliberada intensifikadu lubuk-ida ho objetivu atu lori nasaun
nee ba situasaun ida neeb laiha hamlaha/fome-zero no laiha malnutrisaun iha tinan 2025.
Liuhosi PANHAMTIL, GoTL no ninia parseiru sira sei servisu atu hadia seguransa aihan no
halakon hamlaha no malnutrisaun atu bele garante katak ema hotu goza sira nia Direitu ba aihan.
Entre buat sira seluk, prosesu ida nee sei hamosu transformasaun setr agrikultura Timor-Leste
husi agrikultura subsistnsia ba aumenta produsaun masa no hasae rendimentu agrikultura sira
nian, hamenus lakon no estragra, no aumenta persentajen traballadr asalariadu (hetan selu) iha
setr agrikultura. GoTL no ninia parseiru sira sei rezolve malnutrisaun ho programa sira neeb
habelar liutan jestaun malnutrisaun agudu, hadia inzestaun mikro-nutriente sira, hadia asesu ba
servisu sade, hadia utilizasaun aihan nutritivu liu husi muda hahalok no prtika nutrisaun no
hadia ijiene no saneamentu. Inisiativa hirak nee sei reforsa ho programa sira ba hametin
kondisaun poltika, kuadru legal, regulatriu no protesaun sosil. Adisionalmente, sei f atensaun
liu atu garante katak inisiativa hotu no meta sira no alvu sira neeb atinji nee sei sustentavel.

1.5 PROSESU NO MEKANIZMU INSTITUSIONL BA FORMULASAUN PLANU ASAUN


NASIONL
Determinasaun GoTL iha ninia kompromisu ba Inisiativa Fome Zero mak

hamosu

konseptualizasaun no preparasaun Planu Asaun Nasionl Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha


Timor-Leste (PANHAMTIL). PANHAMTIL harii bazeia ba no ho objetivu atu iha koerensia ho
poltika no planu ezistente sira governu nian hanesan Planu Estratjiku Dezenvolvimentu Nasionl
(PEDN), Poltika Nasionl Seguransa Aihan no Nutrisaun (PNSAN), Estratjia Nasionl ba Nutrisaun

(ENN), Poltika Nasionl Jestaun Risku Dezastre, Estratjia no Planu Asaun Nasionl ba
Biodiversidade, no planu dezenvolvimentu estratjiku setr ministriu membru KONSSANTIL sira
nian.
Atividade konsultasaun intensivu no interativu lubuk-ida halao tiha ona ho parte interesadu oioin
atu bele elabora Planu Asaun Nasionl nee. Uluk nanain, revee dokumentu dezenvolvimentu
estratjiku sira hanesan mensiona iha leten no poltika, estratjia no planu ezistente sira seluk,
hafoin tuir ho Diskusaun Grupu Foku (DGF) ho ministriu membru KONSSANTIL ida-idak,
Sekretaria Estdau sira, Sosiedade Sivl, no parseiru dezenvolvimentu sira inklui ajensia ONU sira.
Entrevista individul ho Diretr Nasionl Tkniku sira husi ministriu oioin no diskusaun iha nivel
Konsellu Ministru sira ms sai ona parte husi prosesu nee.
Adisionalmente, halao mos konsultasaun rejionl sira neeb lidera husi Administradr Distritu
sira ho partisipasaun husi unidade tkniku oioin, lider komunitaria sira, sosiedade sivl, setr
privadu, joventude no organizasaun feto sira. Workshop Temtiku no Workshop Nasionl ms
halao nuudar parte esensil ida atu finaliza planu asaun nee. Liuhosi konsultasaun inkluzivu no
interativu sira nee mak bele iha diskusaun estensivu kona-ba asuntu no problema sira noms
solusaun posivel ba inseguransa aihan, hamlaha no malnutrisaun iha Timor-Leste.
KONSSANTIL, ho ko-prezidensia husi Koordenadr Rezidente Organizasaun Nasoens Unidas nian
(UNRC), mak responsabiliza prinsipalmente ba formulasaun PANHAMTIL. FAO mak fo apoiu
tkniku ba prosesu formulasaun nee. Konsellu hetan suporta husi Sekretariadu Tkniku
Permanente neeb kompostu husi ofisil governu nivel senior neebe relevante ho seguransa
aihan no nutrisaun, reprezentante ajensia dezenvolvimentu multilateral no bilateral sira, Grupu
Servisu Seguransa Aihan no Nutrisaun Inter-Ministeril no Pontu Fokl husi MAP ba IFZ, no OSS
inklui grupu relijiozu sira. Diagrama 1.1 hatudu konaba prosesu no durasaun formulasaun PLanu
Asaun Nasional nee nian.
Diagrama 1.1 Prosesu no Durasaun Formulasaun Planu Asaun Nasionl Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste (PANHAMTIL)

SEKSAUN 2 ELEMENTU XAVE SIRA SIRA HUSI PLANU ASAUN NEE


2.1 META JERL HUSI PLANU ASAUN NEE
Susesu husi seguransa aihan no nutrisaun loloos sei realiza iha Timor-Leste bainhira hamlaha no
malnutrisaun hatn ona ba estadu permanente insignifikansia ida. Iha nesesidade atu dezenvolve
indikadr lubuk-ida hodi avalia progresu jerl ba inisiativa atu realiza Timor-Leste neeb livre
husi hamlaha no malnutrisaun iha tinan 2025. Tabela 2.1 kontein indikadr tentativa lubuk-ida
husi progresu jerl neeb sujere durante dokumentasaun PANHAMTIL. Desizaun final konaba
indicador hirak nee sei halo durante preparasaun planu implementasaun PANHAMTIL neeb
sei lidera husi KONSSANTIL
Tabela 2.1 Indikadr Meta Jerl sira neeb Sujere
2013
Alvu 2017
Linha de baze
Prevalensia husi problema menus aihan no hamlaha

Indikadr

ndise Fome Globl (IFG) (Institutu Peskiza Poltika Aihan


Internasionl no Relatriu HD UNDP)
Uma-kain neeb kuran aihan durante fulan ida ka liu

Alvu 2020

Alvu 2025

29.6
(Alarmante)
62%

19.0
(Grave)
52%

9
(Moderadu)
32%

5
(Baixu)
<5%

Klasifikasaun Konsumu Aihan (FCS): Uma-kain sira ho


61,3%
konsumu aihan aseitavel
Taxa prevalensia malnutrisaun (%)

75%%

90%

100%

Taxa raes entre CU5 (HAZ <-2.00 SD)

50.2%

42%

27%

<10%

Taxa todan-menus entre Labarik CU5 (WAZ < -2SD)

37.7%

30%

25%

<20%

Taxa krekas entre menus husi CU5 (BIMZ < -2SD)

11.0%
62.5%

3%
29%

2%
7%

<2%
<3%

Defisiensia vitamina A entre CU5 (serum retinol <0.7


mol/L)

46%

18%

5%

<5%

Defisiensia Iodine iha labarik idade eskola (urinary iodine


excretion <100g/L)
Taxa isin-krekas iha feto ho idade reprodutivu (FIR)
(IMC<18.5kgm-2)
Taxa anemia iha feto ho idade reprodutivu
(Hemoglobin <120 g/L)

26.6%

21%

18%

<10%

24.8%

20.9%

18%

<10%

38.9%

26%

16%

<10%

45/1000 partu

35/1000 partu

20/1000 partu

<10/1000 partu

64/1000 partu

51/1000 partu

33/1000 partu

<10/1000 partu

6/1000 partu
vivo (TLDS, 2010)

4/1000 partu

2/1000 partu

<2/1000 partu

Tinan 69

Tinan 73

Tinan 77

31%

21%

10%

Taxa anemia entre CU5 (Hemoglobin <Hb < 110 g/L)

Saude
Taxa mortalidade infantl (TMI)
Taxa mortalidade labarik tinan 2 ba kraik/tinan 5
(CUS2/CU5 MR)
Taxa mortalidade matrnal (MMR)
Espetativa Vida

Populasaun moris iha lia pobreza ninia okos

Tinan 65.5 (WHO,


2012)
Pobreza
41%

2.2 AREA PRIORIDADE SIRA HUSI PLANU ASAUN NASIONL - PILR LIMA
Planu Asaun Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste (PAN-HAM-TIL) harii iha pilr
estratjiku lima husi Insiativa Fome Zero (Diagrama 2.1). Pilar ida-idak iha Rezultadu lubuk-ida, no
Rezultadu Estratjiku ida-idak asosiadu ho Produtu (outpout) respetiva sira. Ikusmai, Produtu idaidak iha intervensaun prioridade respetiva lubuk-ida. Intervensaun hirak nee reprezenta
Atividade sira neeb presiza halao hodi bele atinji meta sira estabelesida iha Planu Asaun nee.
Diagrama 2.1 Elementu Estratjiku sira husi Planu Asaun Nasional ba Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste
META
Timor-Leste livre husi hamlaha no malnutrisaun iha 2025

PILAR 1

PILAR 2

PILAR 3

PILAR 4

PILAR 5

100 PURSENTU ASESU BA AIHAN ADEKUADU, NUTRITIVU


NO BARATU DURANTE
TINAN TOMAK

LAIHA TAN LABARIK (TINAN


2 BA KRAIK) MAK RA'ES

SISTEMA HOTU AI-HAN NIAN


SUSTENTAVEL

100% IHA PRODUKTIVIDADE


NO RENDIMENTU
PRODUTOR KIIK SIRA

LAIHA HAHAN LAKON KA


ESTRAGA

Objetivu 1.1
Povu kiak no
marjinalizadu sira goja
ona sira nia direitus ba
aihan mais diversas no
mais seguru

Objetivu 2.1
Hadiak injestaun/
konsumu nutriente
(makro no mikronutrientes) iha inan,
labarik no feto foin sae
sira

Objetivu 1.2

Objetivu 2.2

Impaktu husi volatilidade


eksesiva presu a-ihan
reduzidu liu husi politika
komersiu, merkadu
abertu, justu no ho
funsionamentu diak iha
nivel nasional, rejional no
internasional

Asesu ba servisus saude


ba inan, bebe foin moris
no labarik sira diak

Objetivu 2.3
Hasae ona utilizasaun aihan nutritivu iha nivel
uma kain, komunidade no
nasional

Objetivu 2.4
Hadiak ona asesu ba
fasilidade be,
saneamentu no
intervensaun higiene

Objetivu 3.1

Objetivu 4.1

Objetivu 5.1

Padraun sustentabilidade
estabelesidu ba
agrikultores (inklui sira
ne'ebe hakiak animal no
peskador sira), agrokomersiantes,
kooperativas, governu,
uniaun agrikultures no
sociedade sivil hotu

Hasae ona produtividade


prudutus agrikola husi
agrikultor ki'ik sira inklui
juventude no feto
agrikultor sira.

Hahan lakon ka estraga


durante tempu koilleta,
armajenamentu,
transportasaun,
prosesamentu, retaillu no
konsumu minimizadu

Objetivu 3.2
Implementa ona
agrikultura sustentavel no
agrikultura adaptivu ba
variabilidade klima

Objetivu 3.3
Iha ona koerensia
politikas cross-sectoral
(ne'ebe kobre seguransa
ai-han, industria, negosiu,
turizmu, enerjia,
utilizasaun rai, bee no
mudansa klimatika)

Objetivu 2.5
Hahalok no praktika
nutrisaun familia sira nian
diak ona

Objetivu 4.2
Hasae ona rendementu
agrikultor, pastor no
peskador kiik sira nian
inklui feto no juventude
liu husi asesu ba servisu
finanseiru no merkadu,
industria domestika no
eco/agro turizmu

PILR 1 100% ASESU EKUITATIVU BA AIHAN ADEKUADU, NUTRITIVU NO


ASESIVEL DURANTE TINAN TOMAK
Pilr ida nee haree ba meius sira oin sabele kria ambiente neeb vivel neeb sei fasilita ema,
espesialmente vulneravel sira atu asesu no goza sira nia Direitu ba aihan. Pilr nee akresenta
importansia opsaun no instrumentu poltika favoravel sira iha area hanesan informasaun presu
no merkadu, sensibilizasaun, oportunidade ba kriasaun meius subsistensia no empregu desente,
estabiliza merkadu, rezerva aihan ba tempu emerjensia, protesaun no redi seguransa sosial.
Objetivu rua identifikadu atu sai matadalan ba opsaun Rezultadu no Atividade sira ba pilr ida
nee.
Objetivu 1.1 Povu kiak no marjinalizadu goja ona sira nia Direitu ba aihan variedade
oioin no aihan neebe seguru
Importante atu foti medidas hodi garante katak programa dezenvolvimentu sira sensivel ba
nesesidade ema vulneravel, espesialmente sira neeb kiak, feto, labarik no povu sira iha area
rurl . Ida nee bele halo liuhosi medidas hanesan asegura atu ema hotu hatene kona-ba sira nia
Direitu, katak formula no implementa poltika no lei sira neeb garante ema nia Direitu , no
promove no uza materil no kuesimentu kahorik/indijniu sira. Ba Objetivu ida nee, Rezultadu
5 mak identifika ona:
Ambiente vivel atu ema bele goza sira nia Direitu ba aihan
Sistema agrikultura no aihan neeb sustentavel, inklui merkadoria
Asesu ba empregu desente no produtivu metin ona, espesialmente ba joven no feto kiak sira
iha area rurl
Protesaun sosil, servisu sosil no rede seguransa sosial ho alvu loloos promovidu
Produsaun aihan domstiku aumenta ona iha maneira ida neeb sustentavel
Objetivu 1.2 Impaktu husi volatilidade exsesiva folin aihan redus ona liuhosi merkadu
aberta, justu no mos funsionamentu diak no poltika komrsiu sira iha nivel lokl, rejionl
no internasionl
Ema kiak no vulneravel sira mak dala barak sofre makaas liu husi mudansa frekuente no iregular
iha tantu fornesimentu no folin aihan. Atu bele kontra flutuasaun negativu iha fornesimentu
aihan, presiza iha melloramentu iha jestaun rezerva aihan emerjensia sira, importasaun no

10

esportasaun aihan, poltika no monitorizasaun sasan folin, no asaun atu promove integrasaun
merkadu. Importante ms atu iha sasulik/movimentu no asesu konfivel ba informasaun kona-ba
aspetu hotu husi setr rurl, agrikultura no aihan. Informasaun fasilita merkadu aberta, justu no
funsionamentu diak noms poltika komrsiu sira iha nivel lokl, rejionl no internasionl.
Objetivu ida nee iha Rezultadu 4 hodi fo dalan selesaun Atividade sira nee:

Informasaun merkadu no folin neeb apropriadu no adekuadu no sistema monitorizasaun


estabelesidu no promovidu

Konfiabilidade estatstika no informasaun agrikultura no rurl metin liu tan

Rezerva aihan emerjensia sira estabelesidu

Kooperasaun rejionl no sub-rejionl atu hametin seguransa aihan no prevensaun volatilidade


esesivu iha folin aihan neeb metin liutan.

PILR 2 - LAIHA TAN LABARIK IDADE TINAN RUA MAI KRAIK MAK RAES1
Pilr ida nee loke dalan ba esforsu atu halakon malnutrisaun. Pilr nee trata maneira sira iha
neeb injestaun dietariu bele hadia noms oinsa aihan, bee, no moras sira neeb transmite
husi vektor nunee-ms moras infeksioza sira bele kontrola no halakon tiha atu garante katak iha
utilizasaun bioljiku ptimu ba aihan. Pilr ida nee iha Rezultadu 5.
Objetivu 2.1 Hadia Injestaun Nutriente (nutriente makro no mikro sira) ba inan, labarik
idade tinan lima mai kraik no labarik feto adolesente sira
Injestaun inadekuadu ba kaloria, proteina no bokur mak dala barak rezulta raes (malnutrisaun
krniku), krekas (malnutrisaun agudu), no todan-menus (malnutrisaun krniku/agudu) entre CU5,
nunee-ms nivel naun-aseitavel husi defisiensia enerjia krniku (DEC) iha feto ho idade
reprodutivu (FIR). Defisiensia seriu liu liga ba injestaun menus ba feru, folt, Vitamina A no B,
iodine no zinku, nee espesialmente problema saude pbliku signifikante ba labarik sira no FIR.
Falta signifikante ida husi diversidade dietariu ms rezulta defisiensia mikronutriente. Objetivu
Objetivu ida nee espesialmente tarjeta iha CU5 no FIR. Iha Rezultadu 4 iha Objetivu nee, neeb

Ajustamentu nesesariu sei halo ba Pilr ida nee bainhira Planu Asaun Nasionl revee tiha ona iha faze tuir mai husi
implementasaun

11

sai matadalan ba selesaun atividade atu promove injestaun nutriente makro no mikro neeb
adekuadu no apropriadu ba rezultadu nutrisionl neeb diak liu:
Prtika f-han Maternu, Beb no Labarik nurak (CF) melloradu
Kobertura suplementasaun nutriente mikro rutina melloradu
Utilizasaun no konsumu masin iodadu no aihan fortifikadu sira alarga liu tan
Rezultadu tratamentu (taxa kura) maternl no malnutrisaun iha labarik melloradu
Objetivu 2.2 Hadis asesu ba servisu saude maternal, beb foin moris no labarik
Asesu ba servisu saude sira sempre sai ona dezafiu ida espesialmente ba sira neeb hela iha area
remota, rurl sira iha Timor-Leste. Promove asesu melloradu ba no hadia kualidade servisu
tratamentu saude nee tantu fonte tratamentu importante ida ba povu rurl sira, noms bele
tulun iha dezenvolvimentu fornesimentu adekuadu ida ba servisu bazeia-ba komunidade sira
inklui disponibilidade nmeru profisionl saude neeb adekuadu iha nivel operasionl hotu-hotu.
Fatin sira seluk ba prestasaun servisu saude hanesan eskola ms sei melloradu. Parseria privadupbliku ms sei forma parte husi estratjia ida nee. Iha Rezultadu 6 mak asosiadu ho Objetivu ida
nee:

Utillizasaun servisu saude maternal 24/7 neeb aumenta

Proporsaun beb idade fulan 0 24 neeb hetan imunizasaun kompletu aumenta

Proporsaun labaraik tinan lima mai kraik livre husi lumriga aumenta

Labarik tinan lima mai kraik neeb moras hetan tratamentu tuir protokolu Jestaun
Integradu ba Moras Infnsia (JIMI)

Inan sira, beb foin moris no labarik sira neeb pozitivu HIV, simu ona tratamentu no
suporta (tuir padraun nasionl sira neeb defini ona)

Objetivu 2.3 Hadia utilizasaun aihan nutritivu iha nivel uma kain, komunidade no nasionl
Iha nesesidade atu kuda no hametin iha nasaun nee, iha nivel hotu-hotu, importansia bitu han
neeb saudavel no diversidade diettika. Atividade sira iha Objetivu ida nee prioritiza ona ho
Rezultadu ida:

Aumentu konsumu aihan oioin neeb riku ho proteina (aihan husi animal no koto sira)
ba feto adolesente, inan no labarik nurak sira.

12

Objetivu 2.4 Hadi asesu ba bee no fasilidade saneamentu no intervensaun ijiene sira.
Falta ka asesu inadekuadu ba bee moos kompromete ema nia kapasidade atu utiliza aihan neebe
iha ona ka sira bele hetan asesu. Fasilidade saneamentu sira, hamutuk ho hahalok neeb la
ijiniku (hanesan la fase liman ho diak) aumenta suseptibilidade ba moras oioin. Tan nee,
promosaun ba asesu kuantidade bee-moos neeb sufisiente no fasilidade saneamentu adekuadu,
no introdusaun ba hahalok ijiene diak iha uma-laran, komunidade nia leet no fatin pbliku sira
mak importante liu atu hamenus moras no kompromisiu nutrisionl sira neeb rezulta husi fatr
risku hirak nee. Iha Rezultadu ida neeb sei sai matadalan ba Atividade lubuk-ida neeb sei
implementa:

Familia, espesialmente labarik, inan no feto adolesente sira, uza ona fasilidade
saneamentu neeb diak liu no uza sabaun hodi fase liman

Objetivu 2.5 Hadia hahalok no Prtika Nutrisional Familia sira nian


Prtika nutrisional sira neeb la adekuadu no la apropriadu, partikularmente relasiona ho
kuidadu ba inan no oan (M&C) bele prejudika utilizasaun ba aihan neeb propriu mezmu aihan
nee disponivel no mos asesivel. Iha Timor-Leste, iha prtika jeneralida hodi luli aihan balun no
restrisaun aihan hafoin partus no ba labarik sira, ida neeb afeta sira nia estadu nutrisaun.
Nunee ms, iha problema falta kuesimentu natn kona-ba prtika nutrisional no saude neeb
mak diak liu. Tan nee, Objetivu ida nee realsa nesesidade atu eduka inan sira kona-ba bainhira
mak tenke buka tratamentu propriu no atu identifika solusaun sedu ba sira nia problema saude
no nutrisaun. Intervensaun sira neeb sujere enfatiza nesesidade boot atu fahe kuesimentu no
atu enkoraja asaun prtika apropriadu liuhosi edukasaun saude no nutrisaun, noms liuhosi
influensia prtika kulturl no seluk tan. Atensaun espesil f ba nesesidade bebe-nurak no labarik
kiikoan sira, feto isin-rua, inan f-susu beb, adolesente no labarik eskola sira. Iha Rezultadu 6
mak asosiadu ho Objetivu ida nee:

Estratjia no planu komunikasaun nasionl multi-setoral ba nutrisaun implementa ona.

Aldeia sira iha grupu komunidade neeb promove hahalok no prtika sira relasiona ho saude
nutrisaun, no mos influensia pratika kultural no pratika sira seluk. Fo atensaun liu ba bebe-nurak no

labarik kiikoan sira, feto isin-rua, inan f-susu beb, adolesente no labarik eskola sira nia
nesesidade.

13

Feto ho idade reprodutivu no feto adolesente sira halao prtika viavel sira neeb defini ona
nasionalmente atu hadi injestaun nutriente.

Labarik feto adolesente sira neeb sei eskola sira nia nia koesementu melloradu relasiona ho
protesaun kresimentu fetl, oan nurak no labarik otas kiik.

Kapasidade nutrisional husi ajensia implementadr no koordenasaun sira hametin ona.

Disponibilidade evidensia ba prosesu halo desizaun melloradu.

PILR 3 - SISTEMA AIHAN HOTU-HOTU SUSTENTAVEL


Pilr 3 suporta nesesidade atu garante katak iha sistema agrikultura no seguransa aihan neeb
sustentavel iha nivel global, rejionl, nasionl, lokl, komunidade no uma-kain. Fenmenu diversu
barak fo impaktu ba integridade husi sistema agrikultura no aihan sustentavel. Nee inklui: nain
ba rai; fertilidade rai; kualidade bee-midar no rekursu marina sira;

sobre-utilizasaun

biodiversidade; no impaktu mudansa klimtika, azar no dezastre sira. Iha ms preokupasaun


kona-ba disponibilidade ema neeb servisu iha toos no ben-estr agrikultr sira, , no
disponibilidade fornesimentu insumu agrkola sira neeb adekuadamente sufisiente no asesivel
atu aumenta produsaun no produtividade; no asesibilidade aihan nutritivu iha merkadu. Iha
evidensia lokl neeb aumenta ba bebeik kona-ba ameasa ba sustentabilidade sistema agrkola
no aihan iha Timor-Leste tanba preokupasaun hirak nee. Insusesu familia rurl sira barak nian
atu bele hetan buat neeb sira presiza obriga sira atu muda ba area urbana sira hodi buka
oportunidade, neeb rezulta iregularidade produsaun agrkola no aihan neeb menus. Pilr ida
nee iha Objetivu prioritriu tolu atu sai matadalan ba Rezultadu no Atividade sira:

Objetivu 3.1 Estabelese padraun ba sustentabilidade ba agrikultr hotu-hotu (inklui


pastoralista no peskadr sira), agro-komrsiu, kooperativa, governu, sindikatu agrikultr no
sosiedade sivl
Objetivu ida nee rekuese katak iha nesesidade ida atu estebelese prinspiu ida ba padraun
sustentabilidade neeb esperada entre parte interesadu hotu no ba pontu hotu kadeia valor
agrikultura no aihan nian. Ho ida nee sei asegura Timor-Leste ninia kultura no sistema aihan no

14

nutrisaun. Objektivu ida nee foka ba rekezitu mnimu ba sistema agrikultura no aihan sustentavel
ida iha Timor-Leste neebe sei tulun parte interesadu sira iha sira nia inisiativa sustentabilidade
agrikola. Area konsentrasaun rua mak selesionadu, neeb inklui foka ba harii padraun
sustentavel sira iha prtika produsaun primaria, no iha estabelesimentu padraun ba aihan
kualidade no aihan seguru:

Padraun Nasionl kona-ba produsaun aihan sutentavel estabelesidu no pratika ona husi
agrikultr, pastoralista no peskadr sira.

Padraun nasionl kona-baaihan kualidade no aihan seguru estabelesidu no promove ona


ba implementasaun efetivu husi parte involvidu hotu iha sistema aihan.

Objetivu 3.2 Pratika agrikultura sustentavel no reziliente ba klima.


Iha nesesidade atu garante katak prtika produsaun agrkola no aihan hotu estabelese ekilibriu
entre estadu nutrisionl no seguransa aihan nasaun nee nian ho sustentabilidade ambiental no
rekursu naturais. Tanba mudansa klimtika, iha variabilidade aas iha nivel globl noms nivel
lokl iha produsaun neeb kauza husi variabilidade tempu neebe . Ho tempu ba tempu,
fenmenu ida nee sai boot no aat liu tan. Tan nee, atu bele garante seguransa aihan no
nutrisaun, importante atu komprende, adapta no dezenvolve mekanismu adaptasaun atu lida ho
variabilidade klimtika. Amentu mitigasaun no jestaun ba risku, dezastre no emerjensia mak
preokupasaun boot ida iha intervensaun sira iha Rezultadu ida nee. Rezultadu tolu mak identifika
tiha ona:

Programa peskiza no estensaun neeb metin liutan ba implementasaun prtika sira neeb
sustentavel.

Agrikultr eskala kiik inklui pastoralista no peskadr sira adopta prtika halo toos no kaer
ikan neeb teste no prova tiha ona katak reziliente ba klima.

Redusaun risku dezastre no jestaun kapasidade metin liutan ona iha tantu nivel nasionl no
sub-nasionl.

Objetivu 3.3 Buka koerensia poltika intersetoril (envolve inter-alia seguransa aihan,
industria, politka komrsiu, turizmu, enerjia, uzu ba rai, bee no mudansa klimtika)
Rekezitu importante liu ida ba sustentabilidade iha abordajen ba asuntu aihan no nutrisaun mak
katak, presiza koerensia iha setr no instituisaun oioin iha asuntu sira hanesan poltika programa
15

no implementasaun asaun oioinneeb mak harmonizadu. Timor-Leste ninia poltika agrikultura,


aihan no nutrisaun too agora iha tendensia oportunista, ho koordenasaun menus entre
ministriu sira ho parseiru dezenvolvimentu sira. Foku ba futuru inklui liga agrikultura ho poltika
aihan no nutrisaun sira ho area sira hanesan poltika dezenvolvimentu rurl, komrsiu, turizmu,
dezenvolvimentu setor privadu ba empreza kiik no mediu, no dezenvolvimentu martima no ninia
rekursu sira. Dalan oioin atu hametin koerensia poltika intersetoril presiza esplora liutan no
implementa. Rezultadu hirak tuir mai mak prioritriu neebe presija halao urjentemente:

Aprosimasaun integradu ba jestaun rekursu natural implementa ona.

Jestaun integradu partisipativa ba rekursu natural kosteru promove ona.

PILR 4 - 100% AUMENTU IHA PRODUSAUN NO PRODUTIVIDADE AGRIKULTOR


KIIK SIRA NIAN
Timor-Leste mak nasaun ida neeb iha agrikultr kiik deit. Sira nee mak iha sentru ba esforsu
dezenvolvimentu nasaun nee nian. Sira mak atr prinsipal ba prosesu realizasaun meta TimorLeste nian atu livre husi hamlaha no malnutrisaun partikularmente, no redusaun pobreza no
aspirasaun dezenvolvimentu nasionl enjerl. Pilr ida nee haree ba maneira sira iha neeb
kuantidade sufisiente aihan neeb nutrisionalmente adekuadu bele disponivel no asesivel iha
fatin sira neeb loos, iha tempu neeb loos no iha forma neeb loos iha nasaun laran tomak,
liuhosi aumenta produsaun , produtividade no rendimentu agrikultr kiik sira nian. Objetivu rua
mak formula tiha ona atu sai matadalan ba Rezultadu selesionadu no intervensaun sira:

Objetivu 4.1 Aumenta produtividade produtu agrikla oioin husi agrikultr kiik sira inklui
agrikultr joven no feto
Produsaun no produtividade agrkola, espesialmente ida neebe ralasiona ba aihan, sei aumenta
no intensifika liutan. Programa sira sei promove kultivasaun neeb estensivu no intensivu liutn
husi serel (batar no foos) no aihan bziku sira seluk (fehuk, aifarina, talas, nst) no aifuan noms
modo. PAN-HAM-TIL mos prioritiza promosaun produsaun animal no ikan (marina no akikultura).
Sei tarjeta produtr kiik sira hodi transfere teknolojia, no mos fahe informasaun oioin no materia
komunikasaun sira seluk kona-ba agrikultura. Pareseria entre setor publiku no setor privadu sei

16

promove liu tan ba agrikultor sira atu aumenta sira nia asesu ba insumu agrkola hanesan fini,
fertilizante, pestisida no matria kultivasaun seluk, manu, animal no ikan oan. Sei fo atensaun ba
utilizasaun sustentavel no efikas ba rekursu produtivu sira, inklui melloramentu teknolojia
produsaun liuhosi peskiza, estensaun no servisu dezenvolvimentu sira seluk. Utilizasaun
variedade aihoris no pekuaria sira neeb bele adapta ba peste, bai-loron no inundasaun sei
promove liu tan. Utilizasaun efisiente liutn husi irigasaun no fonte bee sira sei promove ms. Sei
halao ms, dezenvolvimentu no promosaun ba utilizasaun mkina no instrumentu sira neeb
diak-liu. Rezultadu hitu mak identifika ona nuudar baze ba selesaun no implementasaun husi
intervensaun sira atu atinji alvu sira Objetivu nee nian:

Produtividade aihoris sira aumenta ona hodi responde demanda aihan.

Produsaun animal neeb apropriadu, reprodusaun no prtika animal sira neeb diak-liu
aplika ona husi agrikultr sira atu hasae produtividade.

Jestaun no produsaun peskas neeb apropriadu aplika ona husi agrikultr no peskadr sira
atu hasae produtividade.

Organizasaun no grupu agrikultr, peskadr,sira, inklui grupu feto no joventude sira neeb
hetan ona suporta, hametin no empodera ona.

Governasaun responsavel ba rai, peskas no floresta implementa ona atu prevene hadau-malu
rai no rekursu natural sira seluk, akizisaun obrigatoriu ba rai no rekursu seluk ka
dezlokamentu.

Inovasaun agrkola promove liuhosi Teknolojia Informasaun no Komunikasaun (TIK).

Jestaun integradu ba basia-idrogrfiku hodi ba hadia seguransa aihan promovidu.

Objetivu 4.2 Aumenta rendimentu agrikultr kiik sira, pastoralista, peskadr inklui feto no
joven liuhosi asesu ba servisu finanseru, industria kiik no eko/agro-turizmu.
Atu bele hadia asesu eknomiku ba aihan, fundamental atu foti medidas direita atu hadia
rendimentu operadr aihoris, animal noms peskas no akikultura iha nasaun nee. Ba ida nee,
kriasaun empreza kiik no mediu no oportunidade empregu sei hetan suporta, ho enfatizasaun ba
area rurl neeb nmeru kiak no inseguransa aihan no nutrisaun sei aas. Nunee ms,
melloramentu asesu ba krditu no rai ba ema kiak sira mos sei hetan suporta. Ida nee sei tulun
sira responde ba problema menus aihan agudu no prevene malnutrisaun ba longu-prazu.
Atensaun espesil sei f ba kriasaun oportunidade ekonmiku ba feto no hasae sira nia asesu ba
17

rekusrsu sira, espesialmente rai no krditu. Promosaun no emprendimentu ventura no empreza


adisaun valr sei sai meius importante ida atu aumenta rendimentu agrikultor kiik sira nian.
Rezultadu haat identifika ona atu sai matadalan ba atividade intervensaun ba Objetivu ida nee:

Asesu ba servisu finanseiru sira hanesan rai osan, krditu, seguru (insurance) no seluk tan
ba agrikultr kiik sira, pastoralista, peskadr inklui feto no joven hametin ona.

Asesu agrikultor kiik, peskadr, patoralista inklui feto no joven ba merkadu no konsumidr
sira hametin ona.

Industria kiik promovidu liuhosi agro-prosesamentu no adisaun vlor ba produtu agrkola


lokl sira uza instrumentu no sasan neeb hamenus servisu espesialmente ba feto.

Eko/agro-turizmu promovidu, ho objetivu atu diversifika rendimentu no kria empregu,


espesialmente ba feto no joven sira

PILR 5 - ZERO ESTRAGUS KA ESTRAGA HAHN


Pilr ida nee suporta preokupasaun makaas ba aihan lakon ka estragus ho kuantidade boot
tebetebes neeb akontese iha nivel globl, rejionl, nasionl, lokl, komunidade no uma-kain.
Loos duni iha parte ida, demanda ba aihan aumenta enkuantu populasaun no rendimentu
aumenta maibe iha parte seluk aihan lakon no estragus mos halo difisil disponibilidade, asesu no
utilizasaun. Aihan lakon no estragus in Timor-Leste seidauk estuda didiak no dokumenta. Maske
nunee, analize resente balun indika katak estragus molok-kolleta husi aihan prinsipal sira besik
too 30%, barak liu tanba estragus batar/hare neeb tasak sedu, tanba agrikultr sira uza rasik
sira nia fini dejeneradu no variedade mistura (SDP, 11-2030). Aihan lakon sira seluk, hanesan
lakon iha pos-kolleta, iha estimasaun besik 20% ba hare no batar.
Objetivu 5.1 Minimiza Aihan lakon no estraga durante kolleta, armajenamentu, transporta,
prosesamenturetallu no konsumu
Objetivu ida nee foka ba nesesidade atu minimiza aihan lakon no estraga iha elementu hotu
korente hahn nian iha Timor-Leste , husi fornesimentu insumu sira, ba jestaun no tratamentu
pos-kolleta, prosesamentu no esportasaun. Lakon hirak nee laos deit hamenus disponibilidade
aihan iha nasaun nee; maibe ms minimiza rendimentu agrikultr kiik sira nian (FAO, 2010).
Problema sira neebe presiza atu tau matan ba inklui falta kuesimentu baze kona-ba pos18

kolleta, jestaun ba aihan kualidade no aihan seguru, asesu limitadu ba teknolojia pos-kolleta no
fasilidade atu halo teste, falta infra-estrutura bziku ba pos-kolleta, setr privadu neeb
relativamente sei fraku, koordenasaun limitadu entre parte interesadu korente fornesimentu
aihan sira, no falta avaliasaun kona-ba impaktu noms sistema monitorizasaun no avaliasaun.
Atividade sira identifika ona tuir Rezultadu tolu tuir mai nee:

Parte interesadu sira iha korenti fornesimentu aihan (KFA) ekipadu ona ho kuesimentu no
abilidade tkniku sira atu hamenus aihan lakon no estraga.

Investimentu iha pos-kolleta, transporte no fasilidade armajenamentu hanesan bee,


eletrisidade, TIK, uma embalajen no fasilidades atu hamaran, haforsa liu tan ona.

Poltika no programa insentivu dezenvolvidu no haforsa ona kona-ba redusaun aihan lakon no
estraga.

2.3 ATIVIDADE, RESPONSABILIDADE, NO KUSTU IMPLEMENTASAUN


Seksaun ida nee inklui komponente nkleu husi Planu Asaun Nasional ba Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste. Tabela 2.2 aprezenta vizaun global pjina ida kona-ba nmeru no
kustu husi intervensaun sira neeb propoin tuir Pilr ida-idak no tuir Objetivu respetiva 13
idaidak husi Planu Asaun Nasional nee. Rezumu husi valor orsamentu tentativa ba kada rezultadu
aprezenta ona tuir periodu tempu tolu: kurtu prazu (2016 2017), mdiu prazu (2017 2019) no
longu prazu (2020 2025). Detallu husi atividade planeada sira bele hare iha matrz
implementasaun detalladu iha Aneksu 1. Matrz ida nee kompostu husi kuadru ljiku 13, ida ba
Rezultadu idaidak. Kuadru ljiku idaidak oferese vizaun detalladu husi Objetivu programadu sira
no Rezultadu respetiva kada Objetivu. Rezultadu idaidak tuir kedas ho Atividade no Intervensaun
respetiva programada. Parte sira neeb koordena no responsabiliza ba atividade idaidak noms
kustu relevante, identifika ona iha koluna apropriadu sira. Matrz nee hah uluk ho esplikasaun
deskritivu ida kona-ba elementu sira husi koluna 12, idaidak husi matrz kuadru ljiku.

19

TABELA 2.2 VIZAUN GLOBL INTERVENSAUN HUSI PLANU ASAUN HAKOTU HAMLAHA NO MALNUTRISAUN IHA TIMOR-LESTE
5

Nmeru Pilr sira


Nmeru Rezultadu sira
Nmeru Produsaun Estrattiku sira
Nmeru Atividade / Intervensaun sira

13
48
170
42

Nmeru aktividae sira neeb sei kompleta iha tinan 2017


Nmeru aktividae sira neeb sei kompleta iha tinan 2020
Nmeru aktividae sira neeb sei kompleta iha tinan 2025

42
86

Pilr no rezultadu

ATIVIDADE
(Nmeru)

Rezultadu sira ba Pilr 1 - 100 PORSENTU ASESU AKUITATIVU BA BA AIHAN NUTRITIVU NO ASESIVEL
NEEB ADEKUADU DURANTE TINAN TOMAK
Rezultadu 1.1 Povu kiak no marjinalidau goja sira nia direitu ba aihan mais diversifikadu no seguru
Rezultadu 1.2 Impaktu volatilidade presu hahn esesivu hamenus liuhosi merkadu neebe nakloke, justu no
funsiona ho diak no poltika komrsiu sira ba nivel lokl, rejionl no internasionl.

27
10

Rezultadu sira ba Pilr 2 - LAIHA LABARIK IDADE TINAN RUA MAI KRAIK MAK RAES
Rezultadu 2.1 Injestaun Nutriente Melloradu (nutrient makro no mikro sira) ba inan sira, labarik idade tinan
lima mai kraik no labarik feto adolesente sira.
Rezultadu 2.2 Asesu melloradu ba servisu saude maternl, beb foin moris no labarik.
Rezultadu 2.3 Utilizasaun aihan nutritivu melloradu iha Nivel Uma-kain, Komunidade, no Nasionl.
Rezultadu 2.4 Asesu melloradu ba fasilidade bee no saneamentu n intervensaun ijiene sira.
Rezultadu 2.5 Atitudi Nutrisaun Familia nian no Prtika sira melloradu
Rezultadu sira ba Pilr 3 SISTEMA AIHAN HOTU SUSTENTAVEL
Rezultadu3.1 Padraun sustentabilidade estabelesidu ba agrikultr hotu (inklui pastoralista no peskadr
sira) agro-komersiu, kooperativa, governu, sindikatu agrikultr no sosiedade sivl
Rezultadu 3.2 Agrikultura sustentavel no reziliente ba klima prtika.
Rezultadu 3.3 Buka koerensia poltika intersetorial (envolve inter-alia seguransa aihan, industria, politka
komrsiu, turizmu, enerjia, uzu ba rai, bee no mudansa klimtika).
Rezultadu sira ba Pilr 4 - 100 % AUMENTU IHA PRODUTIVIDADE NO RENDIMENTU Agrikultor KIIK SIRA

13

Rezultadu4.1 Aumentu produtividade produtu agrkola oioin husi agrikultr kiik inklui joven no feto.
Rezultadu 4.2 Rendimentu agrikultr proprietriu kiik sira, pastoralista, peskadr inklui feto no joven
aumenta liuhosi asesu ba servisu fenanseiru sira, industria kiik no eko/agro- turizmu
Rezultadu sira ba Pilr 5 - ZERO ESTRAGUS NO ESTRAGA HAHN

26
14

Rezultadu 5.1 Estragus aihan no estraga durante kolleta, armajenamentu, transportasaun, prosesamentu,
faan rahun no konsumu ba aihan minimiza.

14

Totl

170

20

17
2
4
15
12
9
7

ORSAMENTU (US $)
2015-2016

2017 - 2020

2020-2025

TOTL

220,440,000

330,660,000

551,100,000

1,102,200,000

218,320,000

327,480,000

545,800,000

1,091,600,000

2,120,000

3,180,000

5,300,000

10,600,000

79,200,000

118,800,000

198,000,000

396,000,000

25,000,000

37,500,000

62,500,000

125,000,000

20,000,000
3,000,000
24,000,000
7,200,000
7,063,000

30,000,000
4,500,000
36,000,000
10,800,000
10,594,500

50,000,000
7,500,000
60,000,000
18,000,000
17,657,500

100,000,000
15,000,000
120,000,000
36,000,000
35,315,000

2,143,000

3,214,500

5,357,500

10,715,000

1,480,000

2,220,000

3,700,000

7,400,000

3,440,000

5,160,000

8,600,000

17,200,000

38,720,000
25,970,000

58,080,000
38,955,000

96,800,000
64,925,000

193,600,000
129,850,000

12,750,000

19,125,000

31,875,000

63,750,000

7,050,000

10,575,000

17,625,000

35,250,000

7,050,000

10,575,000

17,625,000

35,250,000

352,473,000

528,709,500

881,182,500

1,762,365,000

SEKSAUN 3 MEKANIZMU KOORDENASAUN NO IMPLEMENTASAUN


3.1 ESTRUTURA ORGANIZASIONL SIRA
Planu Asaun Nasional ba Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste iha kometimentu
boot tebetebes atu estabelese estrutura governasaun no organizasionl ida neebe efikz no
efetivu. Diagrama 3.1 aprezenta estrutura organizasionl neeb hamosu ona durante

formulasaun PAN HAM - TIL.


Diagrama 3.1 Koordenasaun Nasionl no Mekanizmu Organizasionl ba Planu Asaun
Nasionl Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste

Estrutura servisu no governasaun sira ba implementasaun Planu Asaun Nasional nee bazeia ba PNSAN,
tuir matadalan husi Planu Dezenvolvimentu Nasionl, Estratjia Nasionl ba Nutrisaun, Poltika Nasionl
Jestaun ba Dezastre, poltika no planu sira seluk GoTL nian, no estrutura seguransa aihan Comunidade
dos Pases de Lngua Portuguesa (CPLP) nian. Tanta konsiderasaun kuantu posivel, f ba estrutura
ezistente iha GoTL. KONSSANTIL sei hetan suporta husi parseiru dezenvolvimentu sira atu hadiakninia
kapasidade operasional. Objetivu husi ida nee mak atu permiti KONSSANTIL atu dezenvolve husi buat
ida hanesan ajensia koordenasaun interinu too sai sentru forsa nasionl ida ba esforsu atu elimina
hamlaha no malnutrisaun iha Timor-Leste.
21

Tarrefa dahuluk ida KONSSANTIL nian hafoin lansamentu Planu Asaun Nasional nee mak atu fo
orientasaun ba Sekretariadu Tkniku Permanente no Grupu Servisu Tkniku atu elabora mekanizmu
organizasionl ba koordenasaun, planeamentu, orsamentasaun no implementasaun Planu Asaun
Nasionl nee hah iha tinan 2015. Proposta finl neeb propoin ba koordenasaun, planeamentu,
orsamentasaun no implementasaun sei aprezenta ba KONSSANTIL molok fulan-Outubru 2014. Prevee
hela katak proposta finl sei aprova iha Konsellu Ministru sira.
a) Papl no responsabiliddae sira
Nuudar ajensia Inter-Ministeril ida, KONSSANTIL sei funsiona nuudar orgaun nivel-altu ba prosesu
halo relatriu no foti desizaun. Ninia papl xave mak atu halo poltika no desizaun estratjiku boot
sira, no atu garante kometimentu absoluta husi parte interesadu relevante hotu. KONSSANTIL sei
koordena, konsolida no kria sinerjia entre papl no funsaun ninia membru sira nian, inklui halo
desizaun konjunta bazeia ba evidensia, kona-ba investimentu no alia rekursu sira husi membru
KONSSANTIL idaidak ba seguransa aihan, soberania no nutrisaun iha Timor-Leste. KONSSANTIL sei
lao iha papl lideransa poltika ida neeb ben-koordenadu, promove partisipasaun inkluzivu
partikularmente bainhira avansa prosesu halo desizaun no implementa asaun nivel lokl no enkoraja
partisipasaun grupu oioin, inklui grupu sira neeb sosialmente marjinalizadu, feto, labarik sira,
noagrikultr kiik no kbiit-laek sira. KONSSANTIL sei fasilita ms koordenasaun no enkoraja
partisipasaun husi setr privadu, akadmiku no organizasaun relijioza sira, noms organizasaun
naun-governamental/sosiedade sivl neeb servisu iha setr seguransa aihan no nutrisaun.
b) Komisaun Konsultivu Altu Nivel
Atu bele garante efiksia, mekanizmu institusionl KONSSANTIL nian presiza inklui nivel aas liu
lideransa husi parseiru nasionl no parseiru dezenvolvimentu sira iha nasaun nee. Nunee, Primeiru
Ministru nuudar Presidente Konsellu Ministru sira nian sei sai mos Presidente ba Komissaun
Konsultivu Altu Nivel ba implementasaun Planu Asaun Nasional ba Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun. Primeiru Ministru sei hetan suporta iha papl ida nee husi Asesr Espesial Sekretariu
Jerl Organizasaun Nasoens Unidas nian ba Timor-Leste neeb sei tur nuudar Ko-Prezidente.
Komisun Konsultivu Altu Nivel funsiona nuudar plataforma ida ba Governu no parseiru
dezenvolvimentu sira iha nivel aas liu atu simu no fahe informasaun jerl kona-ba progresu
implementasaun PANHAMTIL no estensaun too iha neeb meta jerl sira realiza ona. Komisaun
nee depois bele f konsellu no apoiu ba KONSSANTIL bainhira sira konsidera presiza no apropriadu.
Komisaun sei hasoru malu pelumenus dala rua tinan ida, iha fulan-Janeiru no Agostu, iha reuniaun
22

KONSSANTIL nian rohan. Maske nunee, Prezident no Ko-Prezidente bele konvoka reuniaun iha
kualker tempu seluk ruma, depende ba nesesidade neeb iha. Iha tinan 2015, durante periodu
inisiasaun PANHAMTIL, karik nesesriu atu halao reuniaun datoluk iha fulan-Dezembru.
KONSSANTIL sei fornese Servisu Sekretariadu sira ba Komit Konsultivu Nivel Altu. Kompozisaun
Komit nee sei desidi husi Xefe no Ko-Xefe no komunika ba KONSSANTIL.
c) Membru no Lideransa Konsellu
KONSSANTIL nee orgaun koordenasaun ida, neeb kompostu husi reprezentante ida husi kada
ministriu sanulu neeb kobre husi KONSSANTIL, sekretaria estadu haat, reprezentante husi
Gabinete Presidente da Repblica, Provedor dos Direitos Humanos e Justia, sosiedade sivl no
parseiru dezenvolvimentu sira neeb iha interese ba seguransa aihan no nutrisaun iha Timor-Leste.
Membru nasionl sira sei akompaa ho reprezentante sira husi ajensia sira Organizasaun Nasoens
Unidas nian. Ministro da Agricultura e Pescas sai nuudar Prezidente Konsellu, ho Ministro de Saude
nuudar Vise-Presidente. Sira nain rua sei forma lia prinsipl ligasaun entre Konsellu no ninia
entidade oioin sira.
d) Sekretariadu Tkniku Permanente
Iha nivel Inter-Ministerial/inter-ajensia neeb tkniku liutn, Sekretariadu Tkniku Permanente
(STP) KONSSANTIL sei responsabiliza ba koordenasaun husi aspeitu tkniku sira hahu husi
implementasaun planeamentu neeb mak

lao

hela dadaun, implementasaun noms

monitorizasaun no avaliasaun ba Planu Asaun Nasionl nee. STP nee inklui funsionriu tkniku husi
ministeriu membru sira no instituisaun parte interesadu relevante sira seluk. Ninia objetivu mak atu
monitoriza implementasaunn no progresu no koordena ho forma ida efikaz asuntu transversal hotu
relasiona ho nutrisaun no seguransa aihan, no relata ba orgaun lideransa altu-nivel.
e) Grupu Servisu Seguransa Aihan no Nutrisaun Inter-Ministerial
Grupu Servisu Inter-Ministerial ida nee sei forma liu husi Sekretariadu Tkniku Permanente. Grupu
nee sei koordena husi Sekretariadu Ezekutivu ba Seguransa Aihan no Kooperasaun MAP nian. Grupu
nee sei suporta funsionamentu Sekretariadu. Partikularmente, nia sei halao papl vijilansia ida
liuhosi identifikasaun no realsa problema krtiku sira iha implementasaun PANHAMTIL neeb
presiza atensaun espesil no hatoo problema hirak nee ba Sekretariadu no mos ba Konsellu.

23

f)

Koordenasaun Nivel Ministriu / Ajensia

Kada Ministriu/ajensia neeb involve iha implementasaun Planu Asaun Nasional ba TimorLeste ida neeb Livre husi Hamlaha no Malnutrisaun sei halo planu ba programasaun no
implementasaun husi ninia intervensaun espesfiku ba sira nia setr no ba koordenasaun
atividade ho atr sira iha sira nia organizasaun laran neeb partisipa iha promosaun
seguransa aihan no nutrisional no iha Timor-Leste. Kada ministriu/ajensia neeb involve
iha implementasaun Planu Asaun Nasional nee, sei hatoo relatriu regularmente ba Grupu
Servisu Seguransa Aihan no Nutrisaun Inter-Ministerial.
g) Komisaun Distritl ba Jestaun Dezastre, Seguransa Aihan & Nutrisaun
Komit ida nee sei lidera koordenasaun iha nivel distritu. Nia sei harii sinerjia no promove
koordenasaun metin liutn entre setr no atr sira inklui sosiedade sivl sira husi nivel aldeais too
nivel distritu neeb servisu ba susesu seguransa aihan no nutrisaun iha Tmor-Leste. Administradr
Distritu sei sai nuudar koordenadr hamutuk ho Diretr Servisu Agrikultura Distritu nian nuudar
Vise-Koordenadr. Membru sira sei kompostu husi insituisaun governu hotu neebe iha distritu,
noms ONG, Setr Privadu, Igreja, no Sosiedade Sivl. Bainhira aprezenta tiha ona ba

KONSSANTIL no aprova husi husi GoTL, estrutura governasaun no implementasaun finl sei
komunika ba orgaun poltiku no entidade implementadr sira.

3.2 REKURSU SIRA


Atu implementa PANHAMTIL, sei presiza besik $ 1,762 millaun durante periodu tinan 10 nia
laran hahu husi tinan 2015 too ba 2025. Nee signifika despeza mdia anul besik $176 millaun
durante tinan sanulu nee. Montante ida nee realsa lakuna boot tebetebes ida entre alokasaun
rekursu ohin loron nian ho montante ida boot liutn neebe presiza atu bele implementa PAN
HAMTIL. Kuaze $352 millaun sei presiza durante periodu imediata/kurtu-prazu husi tinan rua
dahuluk (2015 2016), ho kuaze metade husi montante neeb gasta iha tinan dahuluk (2015).
Ba periodu mdiu-praju tuir mai (2017 2019) no periodu longo prazu (2020 2025) rekezitu
nee kuaze $ 529 millaun no $ 881 millaun, respetivamente.
GoTL iha kometimentu totl atu responde ba dezafiu finansiamentu boot ida nee. Enkuantu
posivel, GoTL sei halo disponivel ninia fundus rasik, no sei laiha diminuisaun iha ninia
24

invesimentu iha programa dezenvolvimentu iha area seguransa aihan no nutrisaun. Maske
nunee, Povu Timor-Leste sei presiza suporta makaas liur atu realiza meta sira husi Planu Asaun
Nasionl ba Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste. Medidas oioin promove doadr
sira nia suporta no sei garante katak rekursu internu ka esternu saida deit sei uza iha maneira
neeb efetivu no efikz liu. Nee inklui:

KometimentuKompromisu totl husi GoTL no ninia Aliamentu estretu entre Governu no


Doadr nia Interese
GoTL sei hatudu ninia foku atual ba dezenvolvimentu sustentavel liu husi
kometimentukompromisu kontnuo ba Objektivu sira Dezenvolvimentu Milniu nian (ODM)
(espesialmente f atensaun ba importansia husi nutrisaun adekuadu no seguransa aihan
nee prerekezitu nesesariu laos deit atu atnji ODM1 maibe ms ODG sira seluk);
kometimentu ba Kampaa Fome Zero Globl; no kolaborasaun besik ho parseiru
dezenvolvimentu sira liuhosi instrument sira hanesan UNDAF no Programa Rai-laran husi
parseiru oioin. Parseiru dezenvolvimentu sira mos iha kometimentu boot ba ODM sira.
Lansamentu Insiativa Fome Zero atu iha nivel globl (tinan 2012)ka nivel rejionl (tinan
2013) reprezenta renovasaun forte ida husi kometimentu ida nee no vontade atu ho laran
luak suporta no partisipa iha Planu Asaun Nasionl ba Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha
Timor-Leste.

Approvasaun no Prioritizasaun klean liu ba programa no atividade


Ministriu relevante hotu noms parseiru dezenvolvimentu xave sira aprova ona Planu
Asaun Nasional ida nee no konvensidu katak ninia implementasaun sei lori ba dinmika
foun ida iha movimentu atu realiza seguransa aihan no halakon hamlaha no malnutrisaun
iha Timor-Leste. Hafoin lansamentu Planu Asaun Nasional ba Timor-Leste ida neeb Livre
husi Hamlaha no Malnutrisaun, GoTL sei servisu hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu sira
atu prioritiza klean liu tan intervensaun sira no atu halo planu servisu detalladu.
Prioritizasaun sei sei orienta ho realizasaun imperativu husi rasio benefisiu/kustu neeb aas
liu no atu benefisia grupu sira neeb presiza liu.

25

Koordenasaun Asaun Sensibilizasaun no Halibur-fundus


Laos deit planeamentu, implementasaun, monitorizasaun no avaliasaun maibe ms
sensibilizasaun no halibur-fundus sei halao iha maneira ida koordenadu. Ida nee
importante tebetebes tanba laiha setr ida no laiha ajensia ida mak bele resolve problema
malnutrisaun no inseguransa aihan mesmesak iha Timor-Leste. Tanba montante rekursu
orsamentu neeb boot tebetebes neeb Planu Asaun Nasional nee presiza atu distribui
durante periudu tinan sanulu, GoTL hakarak atu diskuti idea kona-ba estabelesimentu
Fundus Fidusiriu ba hakotu Hamlaha no Malnutrisaun. Fundus nee sei fasilita
angariasaun fundus koletivu determinadu atu prense lakuna jerl neebe iha. Fundus nee
mos sei sai mekanizmu efisiente ida ba alokasaun rekursus ba programa no projetu sira
neeb hatudu transparensia no kontabiliadade kombinada ho rasio benefisiu/kustu neeb
aas.

3.3 PERIODU IMPLEMENTASAUN


Jerl
Hafoin lansamentu Planu Asaun Nasionl nee, planu implementasaun ida neeb detalladu liutn sei
prepara tuir orientasaun husi KONSSANTIL. Seksaun ida nee aprezenta orientasaun jerl sira ba prosesu
ida nee. Sesaun nee ms pretende atu informa no orienta planeamentu detalladu no implementasaun
atividade sira neeb akontese bazeia ba programa pas doadr sira, sklu projetu no ezersisiu
planeamentu no orsamentasaun anul sira.
KONSSANTIL no parte interesadu sira sei prepara matadalan implementasaun ida neeb sei aprezenta
prioridade no sekuensia sekunsia atividade no finansiamentu bazeia ba periodu tempu tolu:

Kurtu-prazu: Implementasaun atividade sira durante tinan 2 oin mai (2015 2016)

Mdiu-prazu: Implementasaun durante tinan 5 oin mai (2015 2019)

Longu-prazu: Implementasaun durante tinan 10 oin mai (2015 2025)

Meta ba ida nee mak atu difini enjerl no distribui finansiamentu no responde ba nesesidade neebe
urjente no imediata liu durante tinan dahuluk (2015) no tinan daruak(2016). Kategoria nesesidade
urjente tuir mai sei responde durante tinan tolu tuir fali (2017 2019). Nesesidade sira seluk sei ba
responde durante tinan lima tuir mai (2020 2025). Aprosimasaun ida nee tulun atu garante katak
Planu Asaun Nasionl nee la karregadu liu ho dezeju atu halo buat hotu-hotu neeb presiza halo iha
26

tempu hanesan deit. Tentativa ruma atu halo ida nee sei hetan impedementu makaas husi lojstiku,
rekursu umanu no rekursu finanseiru neeb mak foin ba dezenvolve enkuantu Planu Asaun nee lansa
ona.
Planu Servisu ba restu husi tinan 2014 no 2015
Diagrama 3.2 reprezenta Planu Servisu tinan 1.5 inisiu, kobre priodu fulan-Jullu Dezembru 2014 no
tinan 2015 tomak. Planu Servisu nee inklui desizaun prinsipal no atividade sira hahu husi periodu krtiku
lansamentu PAN-HAM-TIL too tinan dahuluk implementasaun. Planu nee realsa eventu importante no
mementu desizivu sira hanesan tempu ba reuniaun sira PAN-HAM-TIL nian iha nivel implementasaun
oioin, prosesu hakerek no submisaun relatriu kona-ba atividade sira, no Reuniaun Konjunta ba
Revizaun Anul Planu Asaun nian.

27

Diagrama 3.2 Planu Servisu KONSSANTIL ba Jullu - Dez 2014 no 2015


2014
Jul
Apoiu ba PANHAMTIL husi Gabinete (G) no
Parlamentu (P)
Mobilizasaun Rekursu

Lansamentu PAN-GOTL aprosimasaun doadr

Aprezentasaun iha meja rodunda PAN-HAM-TIL

Dezo planu mobilizasaun rekursu inklui


lansamentu Juntos Contra a Fome
Mobilizasaun doadr kontinuo

Preparasaun (P) no Approvasaun (A) Proposta


Fundu Fedusiriu

Orsamentu Estadu Ministriu sira nian ba tinan


2015 no 2016 aprova ona
Aumenta estrutura Institutionl sira

KriaGrupu Konsultivu Altu Nivel

Hametin baze legal KONSSANTIL

Hametin koordenasaun KONSSANTIL

Hametin Sekretariadu Tkniku Permanente &


Grupu Servisu Tkniku, Komisaun Distritl sira
Re-estabelesementu & operasaun Suporta Tkniku
Espesil Ministerial/Setoral

Ags

Set

Out

2015
Nov

Dez

Jan

Fev

Mar

Abr

Mai

Jun

Jul

Ags

Set

Out

2015

2016

28

Nov

Dez

2014
Jul

Ags

Set

Out

2015
Nov

Planu Implementasaun PAN-HAM-TIL

Planu Implementasaun ba tinan 2015 2017


preparadu

Preparasaun & aprovasaun Orsamentu


Konsolidadu ba Atividade PAN-GoTL tinan 2015

Aprovasaun ba atividade sira tinan 2015 husi


KONSSANTIL

Preparasaun Orsamentu Konsolidadu 2016 ba


tinan 2016
Reuniaun Poltika/Implementasaun

Reuniaun Komit Konsultivu Altu Nivel

Reuniaun KONSSANTIL

Reuniaun Grupu Servisu Inter-Ministerial

Reuniaun Sekretariadu Tkniku Permanente

Reuniaun nivel ministriu (grupu suporta tkniku)

Reuniaun Komisaun Distritl

Relatriu, Revizaun no M&A

Relatriu Atividade Ministriu sira nian

Relatriu Atividade Distritu sira

Relatriu Atividade KONSSANTIL/PAN-HAM-TIL

Revisaun konjunta Enkontru Anul Nasionl


kona-ba PAN-GoTL

29

Dez

Jan

Fev

Mar

Abr

Mai

Jun

Jul

Asg

Set

Out

Nov

Dez

2014
Jul

Ags

Set

Out

2015
Nov

Dez

Jan

Fev

Implementasaun atividade sira iha


PAN-HAM-TIL

Mar

Abr

Mai

Jun

Jul

Ags

Set

Out

Nov

Dez
Orsamentu
2015 ($)

Pilr 1 -

110.2

Pilr 2 -

39.5

Pilr 3 -

3.5

Pilr 4 -

19.3

Pilr 5 -

3.5

30

3.4 PROSESU HALO RELATRIU, MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN


Sistema aprezentasaun relatriu ba PANHAMTIL sei simplifika atu garante avaliasaun no relatriu
atividade ida neeb adekuadu. Instituisaun/grupu oioin husi KONSSANTIL presiza aprezenta relatriu
hanesan tuir mai nee:

Sekretariadu Tkniku Permanente KONSSANTIL liuhosi kolaborasaun ho Grupu Servisu InterMinisteril, hatama relatriu trimestral kona-ba implementasaun no progresu jerl,

tenke ba

Komisaun Konsultivu no Konsellu Ministru sira; relatriu anul tenke aprezenta ba Reuniaun Anul
Nasionl PAN-HAM-TIL (Revizaun Konjunta).

Grupu tkniku nivel ministriu sira tenke hatama relatriu aktividades bimensal ba KONSSANTIL.

Komisaun Distritl sira hatama relatriu trimestral sira ba KONSSANTIL.

Monitorizasaun no Avaliasaun (M&A) husi Planu Asaun nee sei akontese iha nivel governasaun
no estrutura implementasaun oioin no ba pilr lima hotu Planu Asaun nee nian. KONSSANTIL
sei responsabiliza ba koordenasaun kona-ba dezenvolvimentu no implementasaun husi sistema
intersetorial, multi-nivel ba Planu Asaun nee.
Importante atu garante katak sistema M&A neeb dezenvolve nee partisipativu iha sentidu
katak parte interesadu hotu involve iha prosesu M&A ne. Tanba nee, parte interesadu sira
presiza involve iha identifikasaun metas, rezultadu (outcome), produtu (output), atividade sira
neeb tenke monitoriza no sira nia indikadr respektivu, nunee ms iha implementasaun
atividade M&A atual. Ba ida nee, presiza iha medida devolusaun husi prosesu M&A iha nivel
institusionl noms jeogrfiku/fatin. Tan nee, sei estabelese mekanizmu ba dilogu poltika no
implementasaun entre parte interesadu oioiniha nivel lokl, distritl no nasionl kona-ba
produsaun aprovizionamentu no konsumu aihan sustentavel, no ba verifikasaun kona-ba
normas no sustentabilidade. Sei halao Enkontru no dilogu poltika regular no sei involve produtr,
konsumidr, setr privadu, kooperativa no asosiasaun agrikultr sira ho partisipasaun OSS sira.

Entermu prosesu M&A nee rasik, atensaun sei f ba M&A ba impaktu Planu Asaun nee nia iha
realizasaun meta jerl Timor-Leste ida neeb Livre husi Hamlaha no Malnutrisaun, noms ba
M&A atual husi indikadr oioin husi rezultadu, produtu, no atividade no nivel insumu neeb
identifikadu no neeb iha ona iha planu servisu anul no planu servisu seluk nia laran, tuir pilr
31

idaidak. Liutn, sei importante mos atu garante katak iha resposta ida ba rezultadu sira prosesu
M&A nian ba implementasaun atividade sira nee nian iha futuru noms ba desizaun sira
KONSSANTIL nian no entidade GoTL sira seluk neeb halo desizaun .
Planu Asaun nee identifika ona indikadr husi -baze referensia lubuk ida relasiona ho indikadr
meta jerl sira no indikadr atividade sira. Hafoin, karik sei presiza atu halo lia-baze ida hodi
estabelese valr indikadr ruma neeb labele aserta husi dadus ezistente. Durante prosesu ida
nee, sei determina mos tipu, nmeru no frekuensia levantamentu regular foun atu prense
lakuna parametru sira neeb levantamentu ezistente sira labele fornese no fonte sira seluk.
Tan nee, objetivu mak, karik wainhira posivel, sei dezenvolve ida nee bazeia ba levantamentu,
estudu, sistema instituisaun no informasaun ezistente sira. Nee sei inklui integrasaun
parametru saida deit mak sei falta iha levantamentu, estudu, nst neeb ezisti ona.
Aas liu husi sistema M&A, KONSSANTIL sei organiza enkontru annual multi-parte interesadu
nasionl ida kona-ba Planu Asaun Nasional ba Timor-Leste ida neeb Livre husi Hamlaha no
Malnutrisaun . Foku husi enkontru nee mak:
a) Avalia realizasaun meta jerl sira neeb espesfika ona iha Tabela 2.1 Indikadr Meta jerl sira,
noms Rezultadu no Produtu husi pilr idaidak.
b) Avalia implementasaun Planu Asaun Nasional, inklui ninia kontribuisaun ba realizasaun programa no
estratjia nasionl no sub-nasionl noms dezenvolvimentu setoral sira.

c) Halo rekomendasaun sira relasiona ho mudansa ba no melloramentu iha planeamentu no


implementasaun atividade oioin atu hametin liutn realizasaun meta, rezultadu no produtu sira
neeb esperadu. .

32

ANEKSU 1 - MATRZ REZULTADU, PRODUSAUN no KUADRU LJIKU


ATIVIDADE SIRA
Esplikasaun kona-ba Elementu sira iha Kuadru Ljiku
Planu Asaun nee kompostu husi kuadru ljiku 13, ida ba Objetivu idaidak. Kada kuadru ljiku fornese
vizaun globl detalladu ida kona-ba atividade ka intervensaun planeada sira. Tuir mai nee esplikasaun
kona-ba elementu sira iha kuadru ljiku hanesan identidika ona tuir koluna idaidak. Tuir fali ida nee mak
kuadru ljiku 13.

Diagrama A.1 Identifikasaun Koluna Kuadru Ljiku Atividade sira


PILAR 1
(1)

100 PURSENTU ASESU BA AI-HAN ADEKUADU, NUTRITIVU NO BARATU DURANTE TINAN TOMAK (= Pilar Governu nian konaba Hakotu Hamlaha)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
Asaun

Instituisaun
Responsavel

Instituisaun
Kolaboradores

Efeitu 1.1

Povu kiak no marjinalizadu sira goja ona sira nia direitus ba aihan mais diversas no mais seguru

Produtu 1.1.1

Iha ona kondisaun favoravel ba ema hotu atu goza sira nia direitus ba ai-han.

Atividade 1.1.1.A

Halo avaliasaun peridikamente ba implemantasaun


Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional no fo
rekomendassaun mudansas hodi asegura katak planu
ne'e pro-kiak no sensivel ba jeneru ho rekonhesementu
ba feto agrikultor sira.

Ganinete Primeiro Ministerius membrus


Ministro
KONSSANTIL

Parseirus
Dezemvolvimentu (Doador,
Ajensia ONU, Sociedade
CSvil)

(7)

Indikador

Kondisaun Aktual

% populasaun liuliu sira ne'ebe moris kiak goja ona


sira nia direitu ba aihan ne'ebe mais diversas no
NA; 4.5%
nutritivu; % media kresimentu PIB annual iha
agrikultura
# politika, lejislasaun ne'ebe dezenvolve no aprova
EC, World Bank, ona; % populasaun (feto, labarik, mane) goja sira
Australian DFAT, USAID nia direitu ba aihan

PNUD

(8)

Monitorizasaun & Evaluasaun

% husi total populasaun feto no ema ki'ik asessu ba


programa dezenvolvementu oinoin;

NA

Alvu

(9)

(10)

(11)

Orsamentu
Liga ba Strategia/Politika Indikativu
Tinan Alvu
(US$)

(12)
Obzervasoins

100%; 5% PIB agrikultura annual

Pelu menus politika, lejislasaun 2,


aprovadu; 100% populasaun

100% feto no ema kiak sira hetan


benefisiu;

3,700,000

2016

(1) Planu Estratejiku


Dezenvolvimentu
Nasional/PEDN (2011-2030);
(2) Estratejia no Planu Asaun
Nasional ba Jeneru no Seitor
Privadu/EPANJSP (20142017).

200,000 Implementasaun hahu 2015

KOLUNA 1 NDISE: Marka numriku ba Rezultadu, Produtu no Atividade sira


KOLUNA 2 ATIVIDADE PLANEADA SIRA: Lista atividade prinsipal sira husi Planu Asaun nee, hanesan
identifika ona tuir Objetivu idaidak no ninia Rezultadu respetiva sira. Atividade sira nee mak
intervensaun ljiku neeb presiza atu realiza impaktu jerl husi Planu Asaun. Objetivu no Rezultadu sira
nee mak deklarasaun kona-ba objetivu estratjiku no rezultadu sira neeb defini atividade
intervensaun lubuk-ida ka asaun sira neeb presiza.
KOLUNA 3 AJENSIA GOVERNU SIRA NEEB RESPONSABILIZA: Ida nee lista ajensia governu sira
neeb iha responsabilidade jerl ba atividade sentral. Ajensia hirak nee iha papl atu inisia atividade
neeb alista iha Koluna 2, defini filafali, no desidi metodoloji ho mekanizmu neeb sei aplika ba asaun
sentral neeb indika ona.
KOLUNA 4 AJENSIA GOVERNU SIRA NEEB KOORDENA: Hirak nee mak instituisaun dezignadu sira
atu garante katak planeamentu, orsamentasaun, prosesu halo relatriu no monitorizasaun no
avaliasaun halao tuir diretrizes GoTL no parseiru dezenvolvimentu sira nian.
KOLUNA 5 PARSEIRU DEZENVOLVIMENTU SIRA: Ida nee ajensia no instituisaun sira neeb sei servisu
hamutuk no tulun GoTL no servisu atu finanseiramente no teknikamente suporta implementasaun
33

atividade/intervensaun sira neeb indika tiha ona. Parseiru sira bele involve direita no indireita iha
implementasaun atividade foku sira neeb indika tiha ona. Parseiru sira neeb inkluindu iha Planu
Asaun ida nee jeralmente kategoriza ba: ajensia Sistema Organizasaun Nasoens Unidas, ajensia
kooperasaun bilateral, Organizasaun Sosiedade Sivl, Setr Privadu no Akadmiku sira.
KOLUNA 6 MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN (INDIKADR SIRA): Hirak nee konstitui deklarasaun
kuesimentu neeb baibain defini, iha nmeru (Nos. / #) no proporsaun (pur ezemplu, porsentu/%,
pur 1,000, nst). Indikadr espesfikadu sira par ho asaun ezistente sira no karik reprezentativu ba
impaktu jerl husi intervensaun neeb indika ona.
KOLUNA 7 MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN (BAZE-REFERENSIA): Hirak nee konstitui
deklarasaun valr atul verifikvel no/ka valr pre-operasaun sira husi indikadr neebe espesfika ona.
KOLUNA 8 MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN (ALVU): Nee konstitui nivel espesfiku, planeada no
esperadu husi valr indikadr neeb identifika ona. Valr hirak nee reprezenta rezultadu neeb
presiza atinji iha prazu neeb idetifika ona nia laran. Susesu ka la-susesu ba alvu espesfifikadu sei
informa no tulun atu orienta ajensia sira neeb alista iha (koluna 3, 4 no 5) kona-ba realizasaun objetivu
programa nian.
KOLUNA 9 TINAN ALVU: Ida nee mak tinan ba rohan/remata neeb antisipa ba finansiamentu no
implementasaun atividade. Nee mak tinan durante periodu Planu Asaun (2015 2025) iha neebe
hatudu katak alvu esperadu nee tenke realiza ona.
KOLUNA 10 LIGASAUN BA ESTRATEJIA/POLTIKA: Ida nee identifika poltika, estratjia, matadalan,
manul nasionl ka setral ezistente, no dokumentu sira neeb apoia ka hetan suporta, husi
atividade/intervensaun relevante.
KOLUNA 11 ORSAMENTU INDIKATIVU: Ida nee refleta montante orsamentu totl neeb presiza ba
implementasaun atividade/intervensaun neeb identifika ona. Durante planeamentu detalladu,
montante totl ida nee bele fahe ba perspetiva despeza kurtu prazu (tinan 2 3), mdiu prazu (tinan 4
5) no longu prazu (tinqn 6 10).

KOLUNA 12 - OBSERVASAUN: Koluna ida nee indika prazu husi atividade ida. Nee hah ho tinan
inisiasaun intervensaun saida deit no termina ho tinan finansiamentu remata no atividade sira seluk tuir
Planu Asaun nee.

34

ANEKSU 2 - LISTA INSTITUISAUN / AJENSIA SIRA NEEB INVOLVE IHA


FORMULASAUN PAN-HAM-TIL
Governu Timor-Leste

Parlamentu Nasionl
Gabinete Primero Ministro
KONSSANTIL
Ministriu Agricultura no Peskas,
Ministriu Saude
Ministriu Solidariedade Sosil
Ministriu Comrcio, Industria no
Ambiente
Ministriu Edukasaun
Ministriu Justia
Ministriu Obras Pblikas
Ministriu Administrasaun Estatal
Ministriu das Transportes e
Telecomunikasaun,
Ministriu Turizmu
Sekretaria Estadu ba Apoiu no
Promosaun Setr Privadu
Sekretaria Estadu ba Promosaun no
Igualdade
Sekretaria Estadu ba Poltika
Formasaun Profisional no Empregu
Sekretaria Estadu ba Terras no
Propriedades
Sekretaria Estadu ba Dezenvolvimentu
Locl
Sekretaria Estadu ba Meiu Ambiente
Sekretaria Estadu ba Industria no
Kooperativa
Sekretaria Estadu ba Bee no
Sanemanetu
Reprezentasaun Governu Lokl sira.

Doadr no parseiru dezenvolvimentu sira seluk


Doadr Internasionl
Food and Agricultural Organization (FAO)
International Labor Organization (ILO)
UN Education Social and Cultural Organization (UNESCO)
World Health Organization (WHO)
World Food Program
Asia Development Bank (ADB)
International Fund for Agricultural Development (IFAD)
United Nations Development Programme (UNDP)
United Nations Population Programme (UNFPA)
United Nations Childrens Fund (UNICEF)
Banku Mundil
Parte interesadu prominente seluk
ACDI-VOCA
Alola Foundation
Australian DFAT
Brazil Embassy Cardno
Care
China Aid
CI
CRS
DAI
GIZ
Globl Fund,
HIAM Health
Hivos
IMVF
Instituto Cames
JICA
Komisaun Europeia
Mercy Corps
Embaixada Indonesia

Embaixada Portugal
Moris Rasik
NCBA
New Zealand Aid
NIWA/Embaixada Noruega
Oxfam
Oxfam
PARCIC
PEMSEA
Raebia
Rede ba Rai
SOL
TICA/Embaixada Tailndia
Tuba Rai Metin
USAID
USC Canada
World Fish
World Vision

Agradesimentu
KONSSANTIL rekuese kontribuisaun ofisil sira hotu husi instituisaun no ajensia nasionl no parseiru
dezenvolvimentu sira iha leten ba dezenvolvimentu Planu Asaun Nasional ba Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste.
47

You might also like