Professional Documents
Culture Documents
LIA MAKLOKEK
Dezenvolvimentu Planu Asaun Nasional - Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste (PANHAMTIL)
marka okaziaun espesil ida iha dezenvolvimentu sosil ekonmiku nasaun Timor-Leste nian. PANHAMTIL
nee knaar koletivu ida husi povu no Governu Timor-Leste, hamutuk ho parseiru dezenvolvimentu sira, atu
luta hasoru no halakon hamlaha no malnutrisaun iha ita nia nasaun. Bazeia ba vizaun global no vizaun
nasional neeb klaru maka konsidera ona katak posivel atu hakotu hamlaha no malnutrisaun iha tempu
tinan sanulu nia laran. Instrumentu boot atu halo ida nee mak liu husi esforsu integradu ba programa benorkestrada neeb iha orientasaun klaru no ho komprimisu dotasaun rekursu hodi lori nasaun no mundu
nee ba realiza vizaun ida nee.
Asinatura Deklarasaun Comoro iha fulan-Outubru 2010 husi Ministru sira neeb servisu iha Kuadru Konsellu
Nasionl ba Seguransa no Soberania Aihan no Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL) mak pasu
signifikante ida atu hametin kometimentu nasionl ba vizaun Timor-Leste ida neeb livre husi Hamlaha no
Malnutrisaun. Iha tinan 2012, Sekretariu Jerl Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) lansa Inisiativa Globl
Fome Zero. Ida nee tuir kedas iha tinan 2013 ho lansamentu Inisiativa Fome Zero Rejiaun zia-Pasfiku nian
no dezenvolvimentu Kuadru Orientadr Insiativa Fome Zero neeb formula husi Grupu Servisu Temtiku
Rejionl kona-ba Pobreza no Hamlaha iha zia no Pasfiku iha Mekanizmu Koordenasaun Rejionl ONU nian
(RCM). Ho koordenasaun makaas entre Prezidente no Vise-Prezidente KONSSANTIL noms Koordenadr
Rezidente ONU nian (UNRC) iha Timor-Leste ho asistensia tknika husi Organizasaun Nasoens Unidas nian ba
Aihan no Agrikultura ONU nian ka Food and Agriculture Organization (FAO), ida nee hafoin tradus ba asaun
nivel nasaun nian ha hau nia lideransa konjunta ho Asesr Espesil Sekretariu Jerl ONU nian Ba TimorLeste. Bazeia ba kometimentu nasionl, rejionl no globl neeb firmi atu halakon hamlaha no
malnutrisaun, preparasaun PANHAMTIL hah iha fulan-Janeiru 2014, lakleur deit hafoin hau lansa tiha
Inisiativa Fome Zero iha Parlamentu Nasionl, ho KONSSANTIL nia apoiu.
PANHAMTIL dezenvolve ona liuhosi involvimentu totl husi komunidade parte interesadu nasionl,
rejionl no internasionl iha faze hotu-hotu, uza diskusaun grupu foku no aberta, ezerssiu workshop
revizaun no planeamentu lubuk ida no plataforma formal no informal sira seluk. Informasaun no
kuesimentu husi interasaun hirak nee suporta ona ho peskiza jeral, atu garante katak asaun sira neeb
propoin responde ba nesesidade no kontestu nasional. Servisu ida nee harii ona iha komprensaun slidu ida
nia leten kona-ba kondisaun ezistente, problema atul no posibilidade sira iha ita nia kontestu nasionl. Tan
nee, bele ona atu garante katak komunidade parte interesadu husi seitor oioin komprende kona-ba forsa no
i
problema lokl sira neeb uza tiha ona atu sai matadalan ba vizaun, objektivu, rezultadu no area asaun sira
neeb propoin iha PANHAMTIL. Hau iha konfiansa metin katak PANHAMTIL refleta interese Timor-oan
sira nian no sira nia parseiru dezenvolvimentu sira no katak iha espektru sensibilidade neeb luan kona-ba
meta sira husi Planu nee.
Dokumentu PANHAMTIL kompostu husi Seksaun tolu. Seksaun 1 fornese vizaun globl, rejionl no
nasionl husi dezafiu hamlaha no malnutrisaun no resposta respetiva sira ba dezafiu nee. Seksaun 2
aprezenta Elementu xave sira husi Planu Asaun nee. Seksaun 3 propoin kona-ba PANHAMTIL ninia
koordenasaun, organizasaun, mobilizasaun no alokasaun rekursu, kuadru no mekanizmu implementasaun
noms monitorizasaun no avaliasaun sira.
Implementasaun efiks no efetivu husi PAN HAM- TIL reprezenta dezafiu boot ida ba tempu oin ba parte
interesadu sira. Tan nee, hau nuudar Xefe ba Komit Konsultivu Nivel Altu Inisiativa Fome Zero nian
enkoraja ema hotu atu harii sinerjia no kolaborasaun metin liutn atu bele atinji pilr, objektivu no rezultadu
sira. Hau fiar katak koordenasaun neeb aumenta ba beibeik ida nee mkina movimentu importante
tebetebes ida atu atinji seguransa aihan no nutrisaun Timor-Leste nian. Hodi Governu no povu Timor-Leste
nia naran, hau hakarak espresa hau nia gratidaun ba Sistema ONU, espesialmente Asesr Espesil
Sekretariu Jerl ONU nian ba Timor-Leste, UNRC, membru sira Ekipa ONU nian iha Timor-Leste, no FAO
Rejionl ba zia no Pasfiku ba sira nia suporta no parseria forte durante formulasaun PANHAM-TIL
Hau hakarak dala ida tan repete ami nia kometimentu atu lori ba oin aprosimasaun no asaun imediata,
urjente, desisivu no integradu neeb presiza atu hakotu kondisaun aat ezistente relasiona ho hamlaha no
malnutrisaun iha nasaun nee partikularmente no mos iha Rejiaun zia-Pasfiku no mundu enjerl.
ii
MENSAJEN
----------------------------------------------------------
Husi KONSSANTIL
Seguransa aihan no nutrisaun nee fundamentl ba dezenvolvimentu diak liutn nasaun nee nian. Ita tenke
ezerse ita nia esforsu atu aumenta ita nia kolaborasaun liuhosi KONSSANTIL atu hasae disponibilidade aihan
iha uma-kain, asesu ba aihan, estabilidade aihan no hasae utilizasaun aihan nutritivu. Ita tenke tau
atensaun makaas ba labarik sira, feto no familia sira neeb moris iha kiak nuudar alvu prinsipl husi ita
nia intervensaun aihan no nutrisaun sira.
S.E. Engr. Mariano Assanami Sabino
Ministro da Agricultura e Pescas/Prezidente of KONSSANTIL
Programa Fome Zero nee importante tebetebes ba Ministriu de Saude, hodi fornese kondisaun favoravel
ida hodi kombate malnutrisaun no aleviasaun pobreza tanba ninia dimensaun multi-setr neeb asosiadu
ho sosio-ekonmiku determinante ba saude Timor-oan nian. Iha servisu barak iha oin no sertamente, ho
esforsu no dedikasaun ema hotu nian sei kontribui atu hadi ben-estr fziku, sosil no saude mentl
jerasaun foun!
S.E. Dr. Sergio Lobo
Ministro da Saude /Vise Prezidente KONSSANTIL
iii
iv
Delegasaun Uniaun Europeia (UE), Fransa, Alemaa no Portugal hakarak atu komenda Governu tanba f
prioridade aas ba seguransa aihan no nutrisaun iha kontestu Planu Estratjiku Dezenvolvimentu Timor-Leste
no Insiativa Fome Zero. UE no ninia Estadu Membru sira hein atu haree kometimentu poltika hirak nee
akompaa ho alokasaun orsamentu Governu neeb aumenta ba setr sira nee , noms hametin Kuadru
setr estratjiku sira, monitorizasaun no avaliasaun, noms koordenasaun ho parseiru dezenvolvimentu sira.
Ami hakarak rekuese papl krusil husi ofisil Governu sira iha nivel distrtal iha implementasaun Planu ida
nee. Buat barak mak konsege atinji ona iha area rurl sira atu hadia seguransa aihan no kombate
malnutrisaun no povu Timor-Leste bele konta suporta kontiniu husi UE no ninia Estadu Membru sira iha setr
hirak nee.
Delegasaun Uniaun Europeia, Fransa, Alemaa no Portugal
Misaun USAID/Timor-Leste espresa ninia gratidaun ba S.E Mariano Assanami Sabino, Ministro da Agricultura
e Pescas (MAP) noS.E. Ministro de Saude, Sr. Dr. Sergio Lama Lobo,, ba oportunidade atu partisipa iha
dezenvolvimentu Planu Asaun ba Inisiativa Fome Zero. USAID iha kometimentu atu hakotu hamlaha no
pobreza grave no hein atu servisu liuhosi parseria ho MAP atu atinji meta hirak nee.
Misaun USAID Timor-Leste
----------------------------------------------------------
KONTEDU
LIA MAKLOKEK ......................................................................................................................................................i
MENSAJEN........................................................................................................................................................... iii
KONTEDU .......................................................................................................................................................... vi
AKRNIMU NO ABREVIASAUN SIRA .................................................................................................................. vii
SEKSAUN 1 VIZAUN GLOBL SEGURANSA AIHAN NO NUTRISAUN, HAMLAHA NO MALNUTRISAUN ................1
1.1 DEZAFIU INSEGURANSA AIHAN, HAMLAHA NO MALNUTRISAUN PERSPETIVA GLOBL NO REJIONL .1
1.2 DEZAFIU INSEGURANSA AIHAN, HAMLAHA NO MALNUTRISAUN PERSPETIVA NASIONL....................2
1.3 LANSAMENTU INSIATIVA FOME ZERO HUSI ORGANIZASAUN NASOENS UNIDAS IHA NIVEL GLOBL NO
REJIONL ..........................................................................................................................................................3
1.4 RESPOSTA GOVERNU TIMOR-LESTE SAIDA MAK PRESIZA HALO ...........................................................4
1.5 PROSESU NO MEKANIZMU INSTITUSIONL BA FORMULASAUN PLANU ASAUN NASIONL ....................5
SEKSAUN 2 ELEMENTU XAVE SIRA SIRA HUSI PLANU ASAUN NEE .....................................................................8
2.1 META JERL HUSI PLANU ASAUN NEE ......................................................................................................8
2.2 AREA PRIORIDADE SIRA HUSI PLANU ASAUN NASIONL - PILR LIMA .....................................................9
3.1 ESTRUTURA ORGANIZASIONL SIRA....................................................................................................... 21
3.2 REKURSU SIRA ......................................................................................................................................... 24
3.3 PERIODU IMPLEMENTASAUN ................................................................................................................. 26
3.4 PROSESU HALO RELATRIU, MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN ....................................................... 31
ANEKSU 1 - MATRZ REZULTADU, PRODUSAUN no KUADRU LJIKU ATIVIDADE SIRA .................................... 33
ANEKSU 2 - LISTA INSTITUISAUN / AJENSIA SIRA NEEB INVOLVE IHA FORMULASAUN PANHAMTIL ........ 47
vi
GIZ
GoTL
HASATIL
HAZ
HDR
HIAM
HIV
HIVOS
IAHO
ICESCR
IDA
IFAD
IFG
IFZ
IIRFSO
ILO
IMC
IMVF
INAI
INS
IPC
IPPC
ITN
IYCF
JICA
JIML
JKK
JMABK
KFA
KONSSANTIL
KSI
LECS
M&E
MAE
MAG
MAM
MAP
MCIA
MDBA
MDG
ME
MF
MJ
MMR
MOP
MS
viii
MSS
MT
MTC
MUAC
NAPA
NCBA
NDOC
NIWA
NU
NZAid
ODF
ONG
ORS
OSS
PAD
PAN
PANEJ
PAN-HAM-TIL
PARCIC
PDD
PDN
PEDP
PEDTL
PEMAP
PEMSEA
PERMATIL
PFN
PIB
PJRD
PME
PMTCT
PNDS
PNSAN
PNTL
PRD
PSF
PSF
RCM
RDTL
RRD
RSSP
RTTL
SBD
SEAPRI
SEMA
SEPFOPE
SEPI
SES
SFC
SGA
SIDA
SIJS
SINAA
SISCA
SOL
SRMNI
SSBS
SSK
SUCOFINDO
TAN
TICA
TIK
TLTL
TMI
ToT
TPN
UNCT
UNDAF
UNDP
UNESCAP
UNESCO
UNFPA
UNICEF
UNRC
UNTL
USAID
USC Canada
WAZ
WB
WFP
WHO
100 millaun mak raes. Hamlaha (falta kuantidade aihan neeb sufisiente) no
malnutrisaun (kondisaun neeb mosu wainhira ema ida nia isin la hetan kuantidade loloos husi
kalori, vitamina, mineral no mikronutirente sira seluk atu mantein tsidu neeb saudvel no atu
orgaun sira bele funsiona ho diak) mak sai kauza boot ba mortalidade tokon ba tokon kada tinan
iha mundu tomak no iha rejiaun nee. Labarik nurak no feto isin-rua no f-susu beb mak grupu
sira neeb vulneravel liu no posivel liu atu afeitadu. Desnutrisaun mak kauza boot liu ba
mortalidade labarik besik millaun 3.5 no baluk tolu/um-tersu husi moras iha labarik. Falta asesu
ba aihan ho nutrisaun adekuadu no atendementu saude estraga potensia dezenvolvimentu
nasaun nian no f amesa ba saude no seguransa pbliku. Tan nee, maske nmeru ema neeb
hamlaha / sofre malnutrisaun tuun ona durante dekada hirak ikus nee, jerlmente mundu tomak
la halo progresu sufisiente atu atinji meta neeb intende atu iha mundu ida neeb livre husi
hamlaha no malnutrisaun.
Direitu ba aihan nee Direitu ida neeb rekuese internasionalmente. Direitu ida nee konsagra
ona iha Deklarasaun Universl ba Direitus Umanus tinan 1948. Direitu ida nee mos konsagra iha
Konvensaun Internasionl kona-ba Direitu Ekonmiku, Sosil no Kulturl (ICESCR). Deklarasaun no
konvensaun internasionl lubuk-ida kona-ba Nutrisaun, Simeira Aihan Mundil no Simeira Aihan
1
Mundil +5 rekuese ona nesesidade ba nasaun sira atu respeita no tane Direitu individul ema
ida-idak nian ba aihan, nutrisaun no saude adekuadu. Noms, Konvensaun kona-ba Direitu
Labarik (CRC) no Konvensaun kona-ba Eliminisaun Forma Diskriminasaun hotu Hasoru Feto (
CEDAW) trata Direitu partkular husi grupu sira neeb vulneravel liu kompostu husi labarik no
feto sira. Iha tinan 2004, Konsellu Diretivu FAO nian ho unanimidade adopta Matadalan
Voluntariu sira atu suporta realizasaun progresivu husi Direitu ba aihan adekuadu iha kontestu
seguransa aihan nasionl.
nunee, sira ms sei kontribui ba redusaun kiak iha tinan 2020, nuudar objetivu ida husi Planu
Estratjiku Dezenvolvimentu Nasionl Timor-Leste (PEDN-TL) tinan 2011 2030.
Kometimentu atu hakotu hamlaha no malnutrisaun iha Timor-Leste esplisitamente deklara ona
iha tinan 2010 husi lia ministeriu relevante KONSSANTIL (Konsellu Nasionl ba Seguransa,
Soberania Aihan no Nutrisaun iha Timor-Leste) nian, nee mak Ministriu da Agricultura e Pescas,
Saude, Finanas, Turismo, Comercio, Indutria no Ambiente, Educao no Solidariedade Sosil.
Lia ministriu sira nee agora daudaun servisu iha estrutura Konsellu Nasional ba Seguransa,
Soberania Aihan no Nutrisaun iha Timor-Leste (KONSSANTIL). Membru sira seluk husi
KONSSANTIL mak Sekretriu Estadu sira ba Formasaun Profisionl no Empregu, Promosaun
Igualdade, Apoiu no Promosaun Setr Privadu, hamutuk ho Prezidensia da Repblica
Democrtica de Timor-Leste, Provedoria ba Direitos Humanos no Justia no reprezentante ida
husi Sosiedade Sivl (HASATIL).
Liuhosi esforsu sira nee noms esforsu seluk, iha ona progresu iha redusaun hamlaha no
malnutrisaun iha Timor-Leste. Maske nunee, taxa hamlaha grave no malnutrisaun krniku noms
insidensia raes no menus nutrisaun sei aas tebetebes iha labarik sira. Menus aihan grave
kontinua akontese iha Timor-Leste, espesialmente durante poka udan husi Novembru too
Fevereiru. Porsentu neen nulu resin rua husi agrikultr sira iha esperiensia kuran aihan
pelumenus fulan ida (laiha disponibilidade aihan neeb sira kuda rasik ba konsumu) kada tinan.
Levantamentu Aihan no Nutrisaun Timor-Leste iha tinan 2013 revela 50% raes, 11% krekas, no
37.7% todan menus.
sira ninia produtividade no rendimentu; no Laiha aihan lakon ka estraga. Prinspiu fundamental
husi IFZ mak katak simplesmente inaseitavel atu ema millaun atus ba atus tenke sofre hamlaha
iha mundu ida abundnsia nee. Iha fulan-Abril 2013 mensajen ida nee reforsa liu tan iha
Konsultasaun Nivel Altu kona-ba Hamlaha no Nutrisaun iha Madrd, Espaa. Konferensia nee
halo xamada ba komunidade internasiol atu halo kompromisu ba eliminasaun hamlaha,
inseguransa aihan no malnutrisaun too tinan 2025 iha maneira ida neeb sustentavel, enkuantu
enfatiza nesesidade atu prioritiza dezenvolvimentu ekuitavel, espesialmente empoderamentu ba
feto.
Iha nivel Rejionl, IFZ lansa iha loron 29 Abril 2013 husi Adjuntu Sekretariu Jerl ONU nian, ho
partisipasaun husi Primeiru Ministru no ofisil senior sira husi Estadu Membru ONU sira iha
rejiaun nee inklui Primeiru Ministru Timor-Leste Kay Rala Xanana Gusmo .
Tuir fali mai, Adjuntu Sekretariu Jerl no Asesr Espesil Sekretariu Jerl ONU ba Timor-Leste
aseita no suporta idea atu tradus IZF ba asaun konkretu, ho praju determindau hodi atinji ziaPasfiku ida neeb livre husi hamlaha iha tinan 2025. Nuudar pasu dahuluk, Grupu Servisu
Temtiku Rejionl ONU nian kona-ba Pobreza no Hamlaha iha Bankoke prepara Kuadru
Referensia Rejionl atu Atinji Fome Zero iha zia no Pasfiku ho objetivu atu sai matadalan ba
Estadu Membru ONU sira iha rejiaun nee ba formulasaun no implementasaun atividade sira atu
hakotu hamlaha liuhosi konsultasaun no koordenasaun multi-parte interesadu iha nivel nasaun.
Kuadru Orientadr nee hafoin aprezenta ba ofisil senior husi Nasaun Membru sira iha
Konferensia Ministeril kona-ba Kooperasaun no Integrasaun Ekonmiku Rejionl iha zia no
Pasfiku neeb konvoka husi ESCAP fulan-Dezembru 2013 neeb, iha ninia deklarasaun Bankoke,
rekuese importansia IFZ ba kooperasaun rejionl atu tulun nasaun sira neeb iha nesesidade
espesil, pur ezemplu nasaun sira neeb sub-dezenvolvidu, nasaun sira iha-vias dezenvolvimentu
neeb iha rai seluk nia klaran (laiha asesu ba tasi), no paz kiik sira iha vias-dezenvolvimentu.
inklui ajensia ONU no Organizasaun Sosiedade Sivl (OSS) sira, lansa inisiativa Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste ka HAMTIL iha fulan-Janeiru 2014. Iha loron 9 Janeiru 2014,
formalizasaun Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste tau ba mosaun iha Parlamentu
Nasionl husi Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmo ho prezensa HRH Maha Chakri
Sirindhron (Prinseza Rel Tailandia nian) no Asesora Espesil Sekretariu Jerl ONU nian ba TimorLeste. Inisiativa HAM- TIL simu suporta entuzistiku husi bankada hotu iha Uma Fukun
Parlamentu Nasional, mak hanesan Congresso Nacional de Reconstruco de Timor-Leste, Frenti
Mudansa, Partidu Demokrtiku noms Partidu Fretelin nudar Partidu Oposizaun. GoTL determina
tiha ona katak presiza foti medidas deliberada intensifikadu lubuk-ida ho objetivu atu lori nasaun
nee ba situasaun ida neeb laiha hamlaha/fome-zero no laiha malnutrisaun iha tinan 2025.
Liuhosi PANHAMTIL, GoTL no ninia parseiru sira sei servisu atu hadia seguransa aihan no
halakon hamlaha no malnutrisaun atu bele garante katak ema hotu goza sira nia Direitu ba aihan.
Entre buat sira seluk, prosesu ida nee sei hamosu transformasaun setr agrikultura Timor-Leste
husi agrikultura subsistnsia ba aumenta produsaun masa no hasae rendimentu agrikultura sira
nian, hamenus lakon no estragra, no aumenta persentajen traballadr asalariadu (hetan selu) iha
setr agrikultura. GoTL no ninia parseiru sira sei rezolve malnutrisaun ho programa sira neeb
habelar liutan jestaun malnutrisaun agudu, hadia inzestaun mikro-nutriente sira, hadia asesu ba
servisu sade, hadia utilizasaun aihan nutritivu liu husi muda hahalok no prtika nutrisaun no
hadia ijiene no saneamentu. Inisiativa hirak nee sei reforsa ho programa sira ba hametin
kondisaun poltika, kuadru legal, regulatriu no protesaun sosil. Adisionalmente, sei f atensaun
liu atu garante katak inisiativa hotu no meta sira no alvu sira neeb atinji nee sei sustentavel.
hamosu
(ENN), Poltika Nasionl Jestaun Risku Dezastre, Estratjia no Planu Asaun Nasionl ba
Biodiversidade, no planu dezenvolvimentu estratjiku setr ministriu membru KONSSANTIL sira
nian.
Atividade konsultasaun intensivu no interativu lubuk-ida halao tiha ona ho parte interesadu oioin
atu bele elabora Planu Asaun Nasionl nee. Uluk nanain, revee dokumentu dezenvolvimentu
estratjiku sira hanesan mensiona iha leten no poltika, estratjia no planu ezistente sira seluk,
hafoin tuir ho Diskusaun Grupu Foku (DGF) ho ministriu membru KONSSANTIL ida-idak,
Sekretaria Estdau sira, Sosiedade Sivl, no parseiru dezenvolvimentu sira inklui ajensia ONU sira.
Entrevista individul ho Diretr Nasionl Tkniku sira husi ministriu oioin no diskusaun iha nivel
Konsellu Ministru sira ms sai ona parte husi prosesu nee.
Adisionalmente, halao mos konsultasaun rejionl sira neeb lidera husi Administradr Distritu
sira ho partisipasaun husi unidade tkniku oioin, lider komunitaria sira, sosiedade sivl, setr
privadu, joventude no organizasaun feto sira. Workshop Temtiku no Workshop Nasionl ms
halao nuudar parte esensil ida atu finaliza planu asaun nee. Liuhosi konsultasaun inkluzivu no
interativu sira nee mak bele iha diskusaun estensivu kona-ba asuntu no problema sira noms
solusaun posivel ba inseguransa aihan, hamlaha no malnutrisaun iha Timor-Leste.
KONSSANTIL, ho ko-prezidensia husi Koordenadr Rezidente Organizasaun Nasoens Unidas nian
(UNRC), mak responsabiliza prinsipalmente ba formulasaun PANHAMTIL. FAO mak fo apoiu
tkniku ba prosesu formulasaun nee. Konsellu hetan suporta husi Sekretariadu Tkniku
Permanente neeb kompostu husi ofisil governu nivel senior neebe relevante ho seguransa
aihan no nutrisaun, reprezentante ajensia dezenvolvimentu multilateral no bilateral sira, Grupu
Servisu Seguransa Aihan no Nutrisaun Inter-Ministeril no Pontu Fokl husi MAP ba IFZ, no OSS
inklui grupu relijiozu sira. Diagrama 1.1 hatudu konaba prosesu no durasaun formulasaun PLanu
Asaun Nasional nee nian.
Diagrama 1.1 Prosesu no Durasaun Formulasaun Planu Asaun Nasionl Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste (PANHAMTIL)
Indikadr
Alvu 2020
Alvu 2025
29.6
(Alarmante)
62%
19.0
(Grave)
52%
9
(Moderadu)
32%
5
(Baixu)
<5%
75%%
90%
100%
50.2%
42%
27%
<10%
37.7%
30%
25%
<20%
11.0%
62.5%
3%
29%
2%
7%
<2%
<3%
46%
18%
5%
<5%
26.6%
21%
18%
<10%
24.8%
20.9%
18%
<10%
38.9%
26%
16%
<10%
45/1000 partu
35/1000 partu
20/1000 partu
<10/1000 partu
64/1000 partu
51/1000 partu
33/1000 partu
<10/1000 partu
6/1000 partu
vivo (TLDS, 2010)
4/1000 partu
2/1000 partu
<2/1000 partu
Tinan 69
Tinan 73
Tinan 77
31%
21%
10%
Saude
Taxa mortalidade infantl (TMI)
Taxa mortalidade labarik tinan 2 ba kraik/tinan 5
(CUS2/CU5 MR)
Taxa mortalidade matrnal (MMR)
Espetativa Vida
2.2 AREA PRIORIDADE SIRA HUSI PLANU ASAUN NASIONL - PILR LIMA
Planu Asaun Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste (PAN-HAM-TIL) harii iha pilr
estratjiku lima husi Insiativa Fome Zero (Diagrama 2.1). Pilar ida-idak iha Rezultadu lubuk-ida, no
Rezultadu Estratjiku ida-idak asosiadu ho Produtu (outpout) respetiva sira. Ikusmai, Produtu idaidak iha intervensaun prioridade respetiva lubuk-ida. Intervensaun hirak nee reprezenta
Atividade sira neeb presiza halao hodi bele atinji meta sira estabelesida iha Planu Asaun nee.
Diagrama 2.1 Elementu Estratjiku sira husi Planu Asaun Nasional ba Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste
META
Timor-Leste livre husi hamlaha no malnutrisaun iha 2025
PILAR 1
PILAR 2
PILAR 3
PILAR 4
PILAR 5
Objetivu 1.1
Povu kiak no
marjinalizadu sira goja
ona sira nia direitus ba
aihan mais diversas no
mais seguru
Objetivu 2.1
Hadiak injestaun/
konsumu nutriente
(makro no mikronutrientes) iha inan,
labarik no feto foin sae
sira
Objetivu 1.2
Objetivu 2.2
Objetivu 2.3
Hasae ona utilizasaun aihan nutritivu iha nivel
uma kain, komunidade no
nasional
Objetivu 2.4
Hadiak ona asesu ba
fasilidade be,
saneamentu no
intervensaun higiene
Objetivu 3.1
Objetivu 4.1
Objetivu 5.1
Padraun sustentabilidade
estabelesidu ba
agrikultores (inklui sira
ne'ebe hakiak animal no
peskador sira), agrokomersiantes,
kooperativas, governu,
uniaun agrikultures no
sociedade sivil hotu
Objetivu 3.2
Implementa ona
agrikultura sustentavel no
agrikultura adaptivu ba
variabilidade klima
Objetivu 3.3
Iha ona koerensia
politikas cross-sectoral
(ne'ebe kobre seguransa
ai-han, industria, negosiu,
turizmu, enerjia,
utilizasaun rai, bee no
mudansa klimatika)
Objetivu 2.5
Hahalok no praktika
nutrisaun familia sira nian
diak ona
Objetivu 4.2
Hasae ona rendementu
agrikultor, pastor no
peskador kiik sira nian
inklui feto no juventude
liu husi asesu ba servisu
finanseiru no merkadu,
industria domestika no
eco/agro turizmu
10
esportasaun aihan, poltika no monitorizasaun sasan folin, no asaun atu promove integrasaun
merkadu. Importante ms atu iha sasulik/movimentu no asesu konfivel ba informasaun kona-ba
aspetu hotu husi setr rurl, agrikultura no aihan. Informasaun fasilita merkadu aberta, justu no
funsionamentu diak noms poltika komrsiu sira iha nivel lokl, rejionl no internasionl.
Objetivu ida nee iha Rezultadu 4 hodi fo dalan selesaun Atividade sira nee:
PILR 2 - LAIHA TAN LABARIK IDADE TINAN RUA MAI KRAIK MAK RAES1
Pilr ida nee loke dalan ba esforsu atu halakon malnutrisaun. Pilr nee trata maneira sira iha
neeb injestaun dietariu bele hadia noms oinsa aihan, bee, no moras sira neeb transmite
husi vektor nunee-ms moras infeksioza sira bele kontrola no halakon tiha atu garante katak iha
utilizasaun bioljiku ptimu ba aihan. Pilr ida nee iha Rezultadu 5.
Objetivu 2.1 Hadia Injestaun Nutriente (nutriente makro no mikro sira) ba inan, labarik
idade tinan lima mai kraik no labarik feto adolesente sira
Injestaun inadekuadu ba kaloria, proteina no bokur mak dala barak rezulta raes (malnutrisaun
krniku), krekas (malnutrisaun agudu), no todan-menus (malnutrisaun krniku/agudu) entre CU5,
nunee-ms nivel naun-aseitavel husi defisiensia enerjia krniku (DEC) iha feto ho idade
reprodutivu (FIR). Defisiensia seriu liu liga ba injestaun menus ba feru, folt, Vitamina A no B,
iodine no zinku, nee espesialmente problema saude pbliku signifikante ba labarik sira no FIR.
Falta signifikante ida husi diversidade dietariu ms rezulta defisiensia mikronutriente. Objetivu
Objetivu ida nee espesialmente tarjeta iha CU5 no FIR. Iha Rezultadu 4 iha Objetivu nee, neeb
Ajustamentu nesesariu sei halo ba Pilr ida nee bainhira Planu Asaun Nasionl revee tiha ona iha faze tuir mai husi
implementasaun
11
sai matadalan ba selesaun atividade atu promove injestaun nutriente makro no mikro neeb
adekuadu no apropriadu ba rezultadu nutrisionl neeb diak liu:
Prtika f-han Maternu, Beb no Labarik nurak (CF) melloradu
Kobertura suplementasaun nutriente mikro rutina melloradu
Utilizasaun no konsumu masin iodadu no aihan fortifikadu sira alarga liu tan
Rezultadu tratamentu (taxa kura) maternl no malnutrisaun iha labarik melloradu
Objetivu 2.2 Hadis asesu ba servisu saude maternal, beb foin moris no labarik
Asesu ba servisu saude sira sempre sai ona dezafiu ida espesialmente ba sira neeb hela iha area
remota, rurl sira iha Timor-Leste. Promove asesu melloradu ba no hadia kualidade servisu
tratamentu saude nee tantu fonte tratamentu importante ida ba povu rurl sira, noms bele
tulun iha dezenvolvimentu fornesimentu adekuadu ida ba servisu bazeia-ba komunidade sira
inklui disponibilidade nmeru profisionl saude neeb adekuadu iha nivel operasionl hotu-hotu.
Fatin sira seluk ba prestasaun servisu saude hanesan eskola ms sei melloradu. Parseria privadupbliku ms sei forma parte husi estratjia ida nee. Iha Rezultadu 6 mak asosiadu ho Objetivu ida
nee:
Proporsaun labaraik tinan lima mai kraik livre husi lumriga aumenta
Labarik tinan lima mai kraik neeb moras hetan tratamentu tuir protokolu Jestaun
Integradu ba Moras Infnsia (JIMI)
Inan sira, beb foin moris no labarik sira neeb pozitivu HIV, simu ona tratamentu no
suporta (tuir padraun nasionl sira neeb defini ona)
Objetivu 2.3 Hadia utilizasaun aihan nutritivu iha nivel uma kain, komunidade no nasionl
Iha nesesidade atu kuda no hametin iha nasaun nee, iha nivel hotu-hotu, importansia bitu han
neeb saudavel no diversidade diettika. Atividade sira iha Objetivu ida nee prioritiza ona ho
Rezultadu ida:
Aumentu konsumu aihan oioin neeb riku ho proteina (aihan husi animal no koto sira)
ba feto adolesente, inan no labarik nurak sira.
12
Objetivu 2.4 Hadi asesu ba bee no fasilidade saneamentu no intervensaun ijiene sira.
Falta ka asesu inadekuadu ba bee moos kompromete ema nia kapasidade atu utiliza aihan neebe
iha ona ka sira bele hetan asesu. Fasilidade saneamentu sira, hamutuk ho hahalok neeb la
ijiniku (hanesan la fase liman ho diak) aumenta suseptibilidade ba moras oioin. Tan nee,
promosaun ba asesu kuantidade bee-moos neeb sufisiente no fasilidade saneamentu adekuadu,
no introdusaun ba hahalok ijiene diak iha uma-laran, komunidade nia leet no fatin pbliku sira
mak importante liu atu hamenus moras no kompromisiu nutrisionl sira neeb rezulta husi fatr
risku hirak nee. Iha Rezultadu ida neeb sei sai matadalan ba Atividade lubuk-ida neeb sei
implementa:
Familia, espesialmente labarik, inan no feto adolesente sira, uza ona fasilidade
saneamentu neeb diak liu no uza sabaun hodi fase liman
Aldeia sira iha grupu komunidade neeb promove hahalok no prtika sira relasiona ho saude
nutrisaun, no mos influensia pratika kultural no pratika sira seluk. Fo atensaun liu ba bebe-nurak no
labarik kiikoan sira, feto isin-rua, inan f-susu beb, adolesente no labarik eskola sira nia
nesesidade.
13
Feto ho idade reprodutivu no feto adolesente sira halao prtika viavel sira neeb defini ona
nasionalmente atu hadi injestaun nutriente.
Labarik feto adolesente sira neeb sei eskola sira nia nia koesementu melloradu relasiona ho
protesaun kresimentu fetl, oan nurak no labarik otas kiik.
sobre-utilizasaun
14
nutrisaun. Objektivu ida nee foka ba rekezitu mnimu ba sistema agrikultura no aihan sustentavel
ida iha Timor-Leste neebe sei tulun parte interesadu sira iha sira nia inisiativa sustentabilidade
agrikola. Area konsentrasaun rua mak selesionadu, neeb inklui foka ba harii padraun
sustentavel sira iha prtika produsaun primaria, no iha estabelesimentu padraun ba aihan
kualidade no aihan seguru:
Padraun Nasionl kona-ba produsaun aihan sutentavel estabelesidu no pratika ona husi
agrikultr, pastoralista no peskadr sira.
Programa peskiza no estensaun neeb metin liutan ba implementasaun prtika sira neeb
sustentavel.
Agrikultr eskala kiik inklui pastoralista no peskadr sira adopta prtika halo toos no kaer
ikan neeb teste no prova tiha ona katak reziliente ba klima.
Redusaun risku dezastre no jestaun kapasidade metin liutan ona iha tantu nivel nasionl no
sub-nasionl.
Objetivu 3.3 Buka koerensia poltika intersetoril (envolve inter-alia seguransa aihan,
industria, politka komrsiu, turizmu, enerjia, uzu ba rai, bee no mudansa klimtika)
Rekezitu importante liu ida ba sustentabilidade iha abordajen ba asuntu aihan no nutrisaun mak
katak, presiza koerensia iha setr no instituisaun oioin iha asuntu sira hanesan poltika programa
15
Objetivu 4.1 Aumenta produtividade produtu agrikla oioin husi agrikultr kiik sira inklui
agrikultr joven no feto
Produsaun no produtividade agrkola, espesialmente ida neebe ralasiona ba aihan, sei aumenta
no intensifika liutan. Programa sira sei promove kultivasaun neeb estensivu no intensivu liutn
husi serel (batar no foos) no aihan bziku sira seluk (fehuk, aifarina, talas, nst) no aifuan noms
modo. PAN-HAM-TIL mos prioritiza promosaun produsaun animal no ikan (marina no akikultura).
Sei tarjeta produtr kiik sira hodi transfere teknolojia, no mos fahe informasaun oioin no materia
komunikasaun sira seluk kona-ba agrikultura. Pareseria entre setor publiku no setor privadu sei
16
promove liu tan ba agrikultor sira atu aumenta sira nia asesu ba insumu agrkola hanesan fini,
fertilizante, pestisida no matria kultivasaun seluk, manu, animal no ikan oan. Sei fo atensaun ba
utilizasaun sustentavel no efikas ba rekursu produtivu sira, inklui melloramentu teknolojia
produsaun liuhosi peskiza, estensaun no servisu dezenvolvimentu sira seluk. Utilizasaun
variedade aihoris no pekuaria sira neeb bele adapta ba peste, bai-loron no inundasaun sei
promove liu tan. Utilizasaun efisiente liutn husi irigasaun no fonte bee sira sei promove ms. Sei
halao ms, dezenvolvimentu no promosaun ba utilizasaun mkina no instrumentu sira neeb
diak-liu. Rezultadu hitu mak identifika ona nuudar baze ba selesaun no implementasaun husi
intervensaun sira atu atinji alvu sira Objetivu nee nian:
Produsaun animal neeb apropriadu, reprodusaun no prtika animal sira neeb diak-liu
aplika ona husi agrikultr sira atu hasae produtividade.
Jestaun no produsaun peskas neeb apropriadu aplika ona husi agrikultr no peskadr sira
atu hasae produtividade.
Organizasaun no grupu agrikultr, peskadr,sira, inklui grupu feto no joventude sira neeb
hetan ona suporta, hametin no empodera ona.
Governasaun responsavel ba rai, peskas no floresta implementa ona atu prevene hadau-malu
rai no rekursu natural sira seluk, akizisaun obrigatoriu ba rai no rekursu seluk ka
dezlokamentu.
Objetivu 4.2 Aumenta rendimentu agrikultr kiik sira, pastoralista, peskadr inklui feto no
joven liuhosi asesu ba servisu finanseru, industria kiik no eko/agro-turizmu.
Atu bele hadia asesu eknomiku ba aihan, fundamental atu foti medidas direita atu hadia
rendimentu operadr aihoris, animal noms peskas no akikultura iha nasaun nee. Ba ida nee,
kriasaun empreza kiik no mediu no oportunidade empregu sei hetan suporta, ho enfatizasaun ba
area rurl neeb nmeru kiak no inseguransa aihan no nutrisaun sei aas. Nunee ms,
melloramentu asesu ba krditu no rai ba ema kiak sira mos sei hetan suporta. Ida nee sei tulun
sira responde ba problema menus aihan agudu no prevene malnutrisaun ba longu-prazu.
Atensaun espesil sei f ba kriasaun oportunidade ekonmiku ba feto no hasae sira nia asesu ba
17
Asesu ba servisu finanseiru sira hanesan rai osan, krditu, seguru (insurance) no seluk tan
ba agrikultr kiik sira, pastoralista, peskadr inklui feto no joven hametin ona.
Asesu agrikultor kiik, peskadr, patoralista inklui feto no joven ba merkadu no konsumidr
sira hametin ona.
kolleta, jestaun ba aihan kualidade no aihan seguru, asesu limitadu ba teknolojia pos-kolleta no
fasilidade atu halo teste, falta infra-estrutura bziku ba pos-kolleta, setr privadu neeb
relativamente sei fraku, koordenasaun limitadu entre parte interesadu korente fornesimentu
aihan sira, no falta avaliasaun kona-ba impaktu noms sistema monitorizasaun no avaliasaun.
Atividade sira identifika ona tuir Rezultadu tolu tuir mai nee:
Parte interesadu sira iha korenti fornesimentu aihan (KFA) ekipadu ona ho kuesimentu no
abilidade tkniku sira atu hamenus aihan lakon no estraga.
Poltika no programa insentivu dezenvolvidu no haforsa ona kona-ba redusaun aihan lakon no
estraga.
19
TABELA 2.2 VIZAUN GLOBL INTERVENSAUN HUSI PLANU ASAUN HAKOTU HAMLAHA NO MALNUTRISAUN IHA TIMOR-LESTE
5
13
48
170
42
42
86
Pilr no rezultadu
ATIVIDADE
(Nmeru)
Rezultadu sira ba Pilr 1 - 100 PORSENTU ASESU AKUITATIVU BA BA AIHAN NUTRITIVU NO ASESIVEL
NEEB ADEKUADU DURANTE TINAN TOMAK
Rezultadu 1.1 Povu kiak no marjinalidau goja sira nia direitu ba aihan mais diversifikadu no seguru
Rezultadu 1.2 Impaktu volatilidade presu hahn esesivu hamenus liuhosi merkadu neebe nakloke, justu no
funsiona ho diak no poltika komrsiu sira ba nivel lokl, rejionl no internasionl.
27
10
Rezultadu sira ba Pilr 2 - LAIHA LABARIK IDADE TINAN RUA MAI KRAIK MAK RAES
Rezultadu 2.1 Injestaun Nutriente Melloradu (nutrient makro no mikro sira) ba inan sira, labarik idade tinan
lima mai kraik no labarik feto adolesente sira.
Rezultadu 2.2 Asesu melloradu ba servisu saude maternl, beb foin moris no labarik.
Rezultadu 2.3 Utilizasaun aihan nutritivu melloradu iha Nivel Uma-kain, Komunidade, no Nasionl.
Rezultadu 2.4 Asesu melloradu ba fasilidade bee no saneamentu n intervensaun ijiene sira.
Rezultadu 2.5 Atitudi Nutrisaun Familia nian no Prtika sira melloradu
Rezultadu sira ba Pilr 3 SISTEMA AIHAN HOTU SUSTENTAVEL
Rezultadu3.1 Padraun sustentabilidade estabelesidu ba agrikultr hotu (inklui pastoralista no peskadr
sira) agro-komersiu, kooperativa, governu, sindikatu agrikultr no sosiedade sivl
Rezultadu 3.2 Agrikultura sustentavel no reziliente ba klima prtika.
Rezultadu 3.3 Buka koerensia poltika intersetorial (envolve inter-alia seguransa aihan, industria, politka
komrsiu, turizmu, enerjia, uzu ba rai, bee no mudansa klimtika).
Rezultadu sira ba Pilr 4 - 100 % AUMENTU IHA PRODUTIVIDADE NO RENDIMENTU Agrikultor KIIK SIRA
13
Rezultadu4.1 Aumentu produtividade produtu agrkola oioin husi agrikultr kiik inklui joven no feto.
Rezultadu 4.2 Rendimentu agrikultr proprietriu kiik sira, pastoralista, peskadr inklui feto no joven
aumenta liuhosi asesu ba servisu fenanseiru sira, industria kiik no eko/agro- turizmu
Rezultadu sira ba Pilr 5 - ZERO ESTRAGUS NO ESTRAGA HAHN
26
14
Rezultadu 5.1 Estragus aihan no estraga durante kolleta, armajenamentu, transportasaun, prosesamentu,
faan rahun no konsumu ba aihan minimiza.
14
Totl
170
20
17
2
4
15
12
9
7
ORSAMENTU (US $)
2015-2016
2017 - 2020
2020-2025
TOTL
220,440,000
330,660,000
551,100,000
1,102,200,000
218,320,000
327,480,000
545,800,000
1,091,600,000
2,120,000
3,180,000
5,300,000
10,600,000
79,200,000
118,800,000
198,000,000
396,000,000
25,000,000
37,500,000
62,500,000
125,000,000
20,000,000
3,000,000
24,000,000
7,200,000
7,063,000
30,000,000
4,500,000
36,000,000
10,800,000
10,594,500
50,000,000
7,500,000
60,000,000
18,000,000
17,657,500
100,000,000
15,000,000
120,000,000
36,000,000
35,315,000
2,143,000
3,214,500
5,357,500
10,715,000
1,480,000
2,220,000
3,700,000
7,400,000
3,440,000
5,160,000
8,600,000
17,200,000
38,720,000
25,970,000
58,080,000
38,955,000
96,800,000
64,925,000
193,600,000
129,850,000
12,750,000
19,125,000
31,875,000
63,750,000
7,050,000
10,575,000
17,625,000
35,250,000
7,050,000
10,575,000
17,625,000
35,250,000
352,473,000
528,709,500
881,182,500
1,762,365,000
Estrutura servisu no governasaun sira ba implementasaun Planu Asaun Nasional nee bazeia ba PNSAN,
tuir matadalan husi Planu Dezenvolvimentu Nasionl, Estratjia Nasionl ba Nutrisaun, Poltika Nasionl
Jestaun ba Dezastre, poltika no planu sira seluk GoTL nian, no estrutura seguransa aihan Comunidade
dos Pases de Lngua Portuguesa (CPLP) nian. Tanta konsiderasaun kuantu posivel, f ba estrutura
ezistente iha GoTL. KONSSANTIL sei hetan suporta husi parseiru dezenvolvimentu sira atu hadiakninia
kapasidade operasional. Objetivu husi ida nee mak atu permiti KONSSANTIL atu dezenvolve husi buat
ida hanesan ajensia koordenasaun interinu too sai sentru forsa nasionl ida ba esforsu atu elimina
hamlaha no malnutrisaun iha Timor-Leste.
21
Tarrefa dahuluk ida KONSSANTIL nian hafoin lansamentu Planu Asaun Nasional nee mak atu fo
orientasaun ba Sekretariadu Tkniku Permanente no Grupu Servisu Tkniku atu elabora mekanizmu
organizasionl ba koordenasaun, planeamentu, orsamentasaun no implementasaun Planu Asaun
Nasionl nee hah iha tinan 2015. Proposta finl neeb propoin ba koordenasaun, planeamentu,
orsamentasaun no implementasaun sei aprezenta ba KONSSANTIL molok fulan-Outubru 2014. Prevee
hela katak proposta finl sei aprova iha Konsellu Ministru sira.
a) Papl no responsabiliddae sira
Nuudar ajensia Inter-Ministeril ida, KONSSANTIL sei funsiona nuudar orgaun nivel-altu ba prosesu
halo relatriu no foti desizaun. Ninia papl xave mak atu halo poltika no desizaun estratjiku boot
sira, no atu garante kometimentu absoluta husi parte interesadu relevante hotu. KONSSANTIL sei
koordena, konsolida no kria sinerjia entre papl no funsaun ninia membru sira nian, inklui halo
desizaun konjunta bazeia ba evidensia, kona-ba investimentu no alia rekursu sira husi membru
KONSSANTIL idaidak ba seguransa aihan, soberania no nutrisaun iha Timor-Leste. KONSSANTIL sei
lao iha papl lideransa poltika ida neeb ben-koordenadu, promove partisipasaun inkluzivu
partikularmente bainhira avansa prosesu halo desizaun no implementa asaun nivel lokl no enkoraja
partisipasaun grupu oioin, inklui grupu sira neeb sosialmente marjinalizadu, feto, labarik sira,
noagrikultr kiik no kbiit-laek sira. KONSSANTIL sei fasilita ms koordenasaun no enkoraja
partisipasaun husi setr privadu, akadmiku no organizasaun relijioza sira, noms organizasaun
naun-governamental/sosiedade sivl neeb servisu iha setr seguransa aihan no nutrisaun.
b) Komisaun Konsultivu Altu Nivel
Atu bele garante efiksia, mekanizmu institusionl KONSSANTIL nian presiza inklui nivel aas liu
lideransa husi parseiru nasionl no parseiru dezenvolvimentu sira iha nasaun nee. Nunee, Primeiru
Ministru nuudar Presidente Konsellu Ministru sira nian sei sai mos Presidente ba Komissaun
Konsultivu Altu Nivel ba implementasaun Planu Asaun Nasional ba Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun. Primeiru Ministru sei hetan suporta iha papl ida nee husi Asesr Espesial Sekretariu
Jerl Organizasaun Nasoens Unidas nian ba Timor-Leste neeb sei tur nuudar Ko-Prezidente.
Komisun Konsultivu Altu Nivel funsiona nuudar plataforma ida ba Governu no parseiru
dezenvolvimentu sira iha nivel aas liu atu simu no fahe informasaun jerl kona-ba progresu
implementasaun PANHAMTIL no estensaun too iha neeb meta jerl sira realiza ona. Komisaun
nee depois bele f konsellu no apoiu ba KONSSANTIL bainhira sira konsidera presiza no apropriadu.
Komisaun sei hasoru malu pelumenus dala rua tinan ida, iha fulan-Janeiru no Agostu, iha reuniaun
22
KONSSANTIL nian rohan. Maske nunee, Prezident no Ko-Prezidente bele konvoka reuniaun iha
kualker tempu seluk ruma, depende ba nesesidade neeb iha. Iha tinan 2015, durante periodu
inisiasaun PANHAMTIL, karik nesesriu atu halao reuniaun datoluk iha fulan-Dezembru.
KONSSANTIL sei fornese Servisu Sekretariadu sira ba Komit Konsultivu Nivel Altu. Kompozisaun
Komit nee sei desidi husi Xefe no Ko-Xefe no komunika ba KONSSANTIL.
c) Membru no Lideransa Konsellu
KONSSANTIL nee orgaun koordenasaun ida, neeb kompostu husi reprezentante ida husi kada
ministriu sanulu neeb kobre husi KONSSANTIL, sekretaria estadu haat, reprezentante husi
Gabinete Presidente da Repblica, Provedor dos Direitos Humanos e Justia, sosiedade sivl no
parseiru dezenvolvimentu sira neeb iha interese ba seguransa aihan no nutrisaun iha Timor-Leste.
Membru nasionl sira sei akompaa ho reprezentante sira husi ajensia sira Organizasaun Nasoens
Unidas nian. Ministro da Agricultura e Pescas sai nuudar Prezidente Konsellu, ho Ministro de Saude
nuudar Vise-Presidente. Sira nain rua sei forma lia prinsipl ligasaun entre Konsellu no ninia
entidade oioin sira.
d) Sekretariadu Tkniku Permanente
Iha nivel Inter-Ministerial/inter-ajensia neeb tkniku liutn, Sekretariadu Tkniku Permanente
(STP) KONSSANTIL sei responsabiliza ba koordenasaun husi aspeitu tkniku sira hahu husi
implementasaun planeamentu neeb mak
lao
monitorizasaun no avaliasaun ba Planu Asaun Nasionl nee. STP nee inklui funsionriu tkniku husi
ministeriu membru sira no instituisaun parte interesadu relevante sira seluk. Ninia objetivu mak atu
monitoriza implementasaunn no progresu no koordena ho forma ida efikaz asuntu transversal hotu
relasiona ho nutrisaun no seguransa aihan, no relata ba orgaun lideransa altu-nivel.
e) Grupu Servisu Seguransa Aihan no Nutrisaun Inter-Ministerial
Grupu Servisu Inter-Ministerial ida nee sei forma liu husi Sekretariadu Tkniku Permanente. Grupu
nee sei koordena husi Sekretariadu Ezekutivu ba Seguransa Aihan no Kooperasaun MAP nian. Grupu
nee sei suporta funsionamentu Sekretariadu. Partikularmente, nia sei halao papl vijilansia ida
liuhosi identifikasaun no realsa problema krtiku sira iha implementasaun PANHAMTIL neeb
presiza atensaun espesil no hatoo problema hirak nee ba Sekretariadu no mos ba Konsellu.
23
f)
Kada Ministriu/ajensia neeb involve iha implementasaun Planu Asaun Nasional ba TimorLeste ida neeb Livre husi Hamlaha no Malnutrisaun sei halo planu ba programasaun no
implementasaun husi ninia intervensaun espesfiku ba sira nia setr no ba koordenasaun
atividade ho atr sira iha sira nia organizasaun laran neeb partisipa iha promosaun
seguransa aihan no nutrisional no iha Timor-Leste. Kada ministriu/ajensia neeb involve
iha implementasaun Planu Asaun Nasional nee, sei hatoo relatriu regularmente ba Grupu
Servisu Seguransa Aihan no Nutrisaun Inter-Ministerial.
g) Komisaun Distritl ba Jestaun Dezastre, Seguransa Aihan & Nutrisaun
Komit ida nee sei lidera koordenasaun iha nivel distritu. Nia sei harii sinerjia no promove
koordenasaun metin liutn entre setr no atr sira inklui sosiedade sivl sira husi nivel aldeais too
nivel distritu neeb servisu ba susesu seguransa aihan no nutrisaun iha Tmor-Leste. Administradr
Distritu sei sai nuudar koordenadr hamutuk ho Diretr Servisu Agrikultura Distritu nian nuudar
Vise-Koordenadr. Membru sira sei kompostu husi insituisaun governu hotu neebe iha distritu,
noms ONG, Setr Privadu, Igreja, no Sosiedade Sivl. Bainhira aprezenta tiha ona ba
KONSSANTIL no aprova husi husi GoTL, estrutura governasaun no implementasaun finl sei
komunika ba orgaun poltiku no entidade implementadr sira.
invesimentu iha programa dezenvolvimentu iha area seguransa aihan no nutrisaun. Maske
nunee, Povu Timor-Leste sei presiza suporta makaas liur atu realiza meta sira husi Planu Asaun
Nasionl ba Hakotu Hamlaha no Malnutrisaun iha Timor-Leste. Medidas oioin promove doadr
sira nia suporta no sei garante katak rekursu internu ka esternu saida deit sei uza iha maneira
neeb efetivu no efikz liu. Nee inklui:
25
Kurtu-prazu: Implementasaun atividade sira durante tinan 2 oin mai (2015 2016)
Meta ba ida nee mak atu difini enjerl no distribui finansiamentu no responde ba nesesidade neebe
urjente no imediata liu durante tinan dahuluk (2015) no tinan daruak(2016). Kategoria nesesidade
urjente tuir mai sei responde durante tinan tolu tuir fali (2017 2019). Nesesidade sira seluk sei ba
responde durante tinan lima tuir mai (2020 2025). Aprosimasaun ida nee tulun atu garante katak
Planu Asaun Nasionl nee la karregadu liu ho dezeju atu halo buat hotu-hotu neeb presiza halo iha
26
tempu hanesan deit. Tentativa ruma atu halo ida nee sei hetan impedementu makaas husi lojstiku,
rekursu umanu no rekursu finanseiru neeb mak foin ba dezenvolve enkuantu Planu Asaun nee lansa
ona.
Planu Servisu ba restu husi tinan 2014 no 2015
Diagrama 3.2 reprezenta Planu Servisu tinan 1.5 inisiu, kobre priodu fulan-Jullu Dezembru 2014 no
tinan 2015 tomak. Planu Servisu nee inklui desizaun prinsipal no atividade sira hahu husi periodu krtiku
lansamentu PAN-HAM-TIL too tinan dahuluk implementasaun. Planu nee realsa eventu importante no
mementu desizivu sira hanesan tempu ba reuniaun sira PAN-HAM-TIL nian iha nivel implementasaun
oioin, prosesu hakerek no submisaun relatriu kona-ba atividade sira, no Reuniaun Konjunta ba
Revizaun Anul Planu Asaun nian.
27
Ags
Set
Out
2015
Nov
Dez
Jan
Fev
Mar
Abr
Mai
Jun
Jul
Ags
Set
Out
2015
2016
28
Nov
Dez
2014
Jul
Ags
Set
Out
2015
Nov
Reuniaun KONSSANTIL
29
Dez
Jan
Fev
Mar
Abr
Mai
Jun
Jul
Asg
Set
Out
Nov
Dez
2014
Jul
Ags
Set
Out
2015
Nov
Dez
Jan
Fev
Mar
Abr
Mai
Jun
Jul
Ags
Set
Out
Nov
Dez
Orsamentu
2015 ($)
Pilr 1 -
110.2
Pilr 2 -
39.5
Pilr 3 -
3.5
Pilr 4 -
19.3
Pilr 5 -
3.5
30
Sekretariadu Tkniku Permanente KONSSANTIL liuhosi kolaborasaun ho Grupu Servisu InterMinisteril, hatama relatriu trimestral kona-ba implementasaun no progresu jerl,
tenke ba
Komisaun Konsultivu no Konsellu Ministru sira; relatriu anul tenke aprezenta ba Reuniaun Anul
Nasionl PAN-HAM-TIL (Revizaun Konjunta).
Grupu tkniku nivel ministriu sira tenke hatama relatriu aktividades bimensal ba KONSSANTIL.
Monitorizasaun no Avaliasaun (M&A) husi Planu Asaun nee sei akontese iha nivel governasaun
no estrutura implementasaun oioin no ba pilr lima hotu Planu Asaun nee nian. KONSSANTIL
sei responsabiliza ba koordenasaun kona-ba dezenvolvimentu no implementasaun husi sistema
intersetorial, multi-nivel ba Planu Asaun nee.
Importante atu garante katak sistema M&A neeb dezenvolve nee partisipativu iha sentidu
katak parte interesadu hotu involve iha prosesu M&A ne. Tanba nee, parte interesadu sira
presiza involve iha identifikasaun metas, rezultadu (outcome), produtu (output), atividade sira
neeb tenke monitoriza no sira nia indikadr respektivu, nunee ms iha implementasaun
atividade M&A atual. Ba ida nee, presiza iha medida devolusaun husi prosesu M&A iha nivel
institusionl noms jeogrfiku/fatin. Tan nee, sei estabelese mekanizmu ba dilogu poltika no
implementasaun entre parte interesadu oioiniha nivel lokl, distritl no nasionl kona-ba
produsaun aprovizionamentu no konsumu aihan sustentavel, no ba verifikasaun kona-ba
normas no sustentabilidade. Sei halao Enkontru no dilogu poltika regular no sei involve produtr,
konsumidr, setr privadu, kooperativa no asosiasaun agrikultr sira ho partisipasaun OSS sira.
Entermu prosesu M&A nee rasik, atensaun sei f ba M&A ba impaktu Planu Asaun nee nia iha
realizasaun meta jerl Timor-Leste ida neeb Livre husi Hamlaha no Malnutrisaun, noms ba
M&A atual husi indikadr oioin husi rezultadu, produtu, no atividade no nivel insumu neeb
identifikadu no neeb iha ona iha planu servisu anul no planu servisu seluk nia laran, tuir pilr
31
idaidak. Liutn, sei importante mos atu garante katak iha resposta ida ba rezultadu sira prosesu
M&A nian ba implementasaun atividade sira nee nian iha futuru noms ba desizaun sira
KONSSANTIL nian no entidade GoTL sira seluk neeb halo desizaun .
Planu Asaun nee identifika ona indikadr husi -baze referensia lubuk ida relasiona ho indikadr
meta jerl sira no indikadr atividade sira. Hafoin, karik sei presiza atu halo lia-baze ida hodi
estabelese valr indikadr ruma neeb labele aserta husi dadus ezistente. Durante prosesu ida
nee, sei determina mos tipu, nmeru no frekuensia levantamentu regular foun atu prense
lakuna parametru sira neeb levantamentu ezistente sira labele fornese no fonte sira seluk.
Tan nee, objetivu mak, karik wainhira posivel, sei dezenvolve ida nee bazeia ba levantamentu,
estudu, sistema instituisaun no informasaun ezistente sira. Nee sei inklui integrasaun
parametru saida deit mak sei falta iha levantamentu, estudu, nst neeb ezisti ona.
Aas liu husi sistema M&A, KONSSANTIL sei organiza enkontru annual multi-parte interesadu
nasionl ida kona-ba Planu Asaun Nasional ba Timor-Leste ida neeb Livre husi Hamlaha no
Malnutrisaun . Foku husi enkontru nee mak:
a) Avalia realizasaun meta jerl sira neeb espesfika ona iha Tabela 2.1 Indikadr Meta jerl sira,
noms Rezultadu no Produtu husi pilr idaidak.
b) Avalia implementasaun Planu Asaun Nasional, inklui ninia kontribuisaun ba realizasaun programa no
estratjia nasionl no sub-nasionl noms dezenvolvimentu setoral sira.
32
100 PURSENTU ASESU BA AI-HAN ADEKUADU, NUTRITIVU NO BARATU DURANTE TINAN TOMAK (= Pilar Governu nian konaba Hakotu Hamlaha)
(2)
(3)
(4)
(5)
(6)
Asaun
Instituisaun
Responsavel
Instituisaun
Kolaboradores
Efeitu 1.1
Povu kiak no marjinalizadu sira goja ona sira nia direitus ba aihan mais diversas no mais seguru
Produtu 1.1.1
Iha ona kondisaun favoravel ba ema hotu atu goza sira nia direitus ba ai-han.
Atividade 1.1.1.A
Parseirus
Dezemvolvimentu (Doador,
Ajensia ONU, Sociedade
CSvil)
(7)
Indikador
Kondisaun Aktual
PNUD
(8)
NA
Alvu
(9)
(10)
(11)
Orsamentu
Liga ba Strategia/Politika Indikativu
Tinan Alvu
(US$)
(12)
Obzervasoins
3,700,000
2016
atividade/intervensaun sira neeb indika tiha ona. Parseiru sira bele involve direita no indireita iha
implementasaun atividade foku sira neeb indika tiha ona. Parseiru sira neeb inkluindu iha Planu
Asaun ida nee jeralmente kategoriza ba: ajensia Sistema Organizasaun Nasoens Unidas, ajensia
kooperasaun bilateral, Organizasaun Sosiedade Sivl, Setr Privadu no Akadmiku sira.
KOLUNA 6 MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN (INDIKADR SIRA): Hirak nee konstitui deklarasaun
kuesimentu neeb baibain defini, iha nmeru (Nos. / #) no proporsaun (pur ezemplu, porsentu/%,
pur 1,000, nst). Indikadr espesfikadu sira par ho asaun ezistente sira no karik reprezentativu ba
impaktu jerl husi intervensaun neeb indika ona.
KOLUNA 7 MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN (BAZE-REFERENSIA): Hirak nee konstitui
deklarasaun valr atul verifikvel no/ka valr pre-operasaun sira husi indikadr neebe espesfika ona.
KOLUNA 8 MONITORIZASAUN NO AVALIASAUN (ALVU): Nee konstitui nivel espesfiku, planeada no
esperadu husi valr indikadr neeb identifika ona. Valr hirak nee reprezenta rezultadu neeb
presiza atinji iha prazu neeb idetifika ona nia laran. Susesu ka la-susesu ba alvu espesfifikadu sei
informa no tulun atu orienta ajensia sira neeb alista iha (koluna 3, 4 no 5) kona-ba realizasaun objetivu
programa nian.
KOLUNA 9 TINAN ALVU: Ida nee mak tinan ba rohan/remata neeb antisipa ba finansiamentu no
implementasaun atividade. Nee mak tinan durante periodu Planu Asaun (2015 2025) iha neebe
hatudu katak alvu esperadu nee tenke realiza ona.
KOLUNA 10 LIGASAUN BA ESTRATEJIA/POLTIKA: Ida nee identifika poltika, estratjia, matadalan,
manul nasionl ka setral ezistente, no dokumentu sira neeb apoia ka hetan suporta, husi
atividade/intervensaun relevante.
KOLUNA 11 ORSAMENTU INDIKATIVU: Ida nee refleta montante orsamentu totl neeb presiza ba
implementasaun atividade/intervensaun neeb identifika ona. Durante planeamentu detalladu,
montante totl ida nee bele fahe ba perspetiva despeza kurtu prazu (tinan 2 3), mdiu prazu (tinan 4
5) no longu prazu (tinqn 6 10).
KOLUNA 12 - OBSERVASAUN: Koluna ida nee indika prazu husi atividade ida. Nee hah ho tinan
inisiasaun intervensaun saida deit no termina ho tinan finansiamentu remata no atividade sira seluk tuir
Planu Asaun nee.
34
Parlamentu Nasionl
Gabinete Primero Ministro
KONSSANTIL
Ministriu Agricultura no Peskas,
Ministriu Saude
Ministriu Solidariedade Sosil
Ministriu Comrcio, Industria no
Ambiente
Ministriu Edukasaun
Ministriu Justia
Ministriu Obras Pblikas
Ministriu Administrasaun Estatal
Ministriu das Transportes e
Telecomunikasaun,
Ministriu Turizmu
Sekretaria Estadu ba Apoiu no
Promosaun Setr Privadu
Sekretaria Estadu ba Promosaun no
Igualdade
Sekretaria Estadu ba Poltika
Formasaun Profisional no Empregu
Sekretaria Estadu ba Terras no
Propriedades
Sekretaria Estadu ba Dezenvolvimentu
Locl
Sekretaria Estadu ba Meiu Ambiente
Sekretaria Estadu ba Industria no
Kooperativa
Sekretaria Estadu ba Bee no
Sanemanetu
Reprezentasaun Governu Lokl sira.
Embaixada Portugal
Moris Rasik
NCBA
New Zealand Aid
NIWA/Embaixada Noruega
Oxfam
Oxfam
PARCIC
PEMSEA
Raebia
Rede ba Rai
SOL
TICA/Embaixada Tailndia
Tuba Rai Metin
USAID
USC Canada
World Fish
World Vision
Agradesimentu
KONSSANTIL rekuese kontribuisaun ofisil sira hotu husi instituisaun no ajensia nasionl no parseiru
dezenvolvimentu sira iha leten ba dezenvolvimentu Planu Asaun Nasional ba Hakotu Hamlaha no
Malnutrisaun iha Timor-Leste.
47