Naslov rada: LOKALNA SAMOUPRAVA teorijski apekti

Datum: 18.03.2010. godine

Broj rijei u lanku: 5 822
Elmir Sadikovi, magistar politikih nauka
Vii asistent na predmetu:Lokalna i regionalna samouprava
Fakultet politikih nauka u Sarajevu
sadikovice@fpn.unsa.ba
Saetak rada:
U radu su elaborirani istorijski procesi nastanka i razvoja lokalne samouprave kao institucionalnog oblika
zadovoljavanja interesa i potreba graana u lokalnim zajednicama.. U razmatranju teorijskog odreenja lokalne
samouprave posebno je obrazloen historijski proces nastanka i razvoja lokalnih zajednica koje predstavljaju
drutvenu osnovu lokalne samouprave. U okviru jedinice lokalne samouprave graani neposredno i putem
izabranih predstavnika upravljaju javnim poslovima od njihovog neposrednog interesa, osim onih pitanja koja
su zakonima odreena za druge nivoe vlasti. To pravo graana se u demokratskim dravama garantuje ustavom
i zakonom. U tom kontekstu savremeni teorijski koncept lokalne samouprave posebno je obrazloen sa aspekta
decentralizacije politike vlasti i njenog znaaja u izgradnji demokratskih institucija i vrijednosti.

Kljune

rijei:

lokalna

zajednica,

lokalna

samouprava,

drava,

demokratija,

graanin,

decentralizacija,supsidijarnost, politika participacija.

Summary:
The paper elaborates the historical processes of establishment and development of local selfgovernment as a legal - political institution. In considering the theoretical definition of local self
government, the process of historical development of local communities, which represent the social
basis of local self government, is explained in particular. In local government, the citizens directly and
via elected representatives manage public affairs of their own interests, except matters that are imposed
by law on other levels of government. This right of citizens in democratic states is guaranteed by the
Constitution and the Law. Within the given context, the modern theoretical concept of local selfgovernment is principally explained from the aspect of decentralization of political power and its
importance in building democratic institutions and values.
Keywords: local communities, local self-government, states, democracy, citizen, decentralization,
subsidiarity, political participation.

LOKALNA SAMOUPRAVA teorijski apekti

1. Lokalna zajednica kao drutvena osnova lokalne samouprave

Prvobitne ljudske zajednice predstavljale su plemenske asocijacije u kojima je osnovno vezivo
zajednice bila pripadnost pojedinca odreenoj drutvenoj grupi. Kriterij te pripadnosti je bilo neko
objektivno ili subjektivno svojstvo koje je pojedinca obiljeavalo kao pripadnika te grupe. Taj kriterij
je u pravilu bilo, stvarno ili pretpostavljeno, krvno srodsvo meu pripadnicima prvobitnih
plemenskih zajednica1. Meutim tek je stalno naseljavanje ljudi na odreenom prostoru oblikovalo
zajednicu ivljenja ljudi koju danas oznaavamo lokalnom zajednicom. Teritorijalizacija drutva i
upravljanja vezena je za stabilizaciju naselja i razvoj poljoprivrede. Pri tome zajednike aktivnosti
ljudi na ostvarivanju interesa i potreba dobivaju teritorijalni okvir a vezivo unutar tog okvira oje
siguravala nova drutvena institucija politika vlast 2. (Pusi:1993: 77-78). Pretpostavlja se da su
prve poznate lokalne zajednice nastale su u antikoj Grkoj kada su tradicionalne plemenske,
patrijarhalne i rodovske organizacije transormisane u teritorijalne jedinice proglaavajui svakog
stanovnika pripadnikom odreene teritorijalne zajednice3. Fiziki prostor lokalne zajednice je onaj
prostor na kome se formiralo odreeno naselje: selo ili grad. U razvoju ljudske civilizacije jo od
grkog polisa lokalne zajednice su se bitno mijenjale. Te promjene su bile uslovljene razvojem
ljudskih drutava, demografskim promjenama, novim drutveno ekonomskim odnosima te
promjenom naina i uslova ivota. Poseban uticaj na historijski razvoj lokalnih zajednica je imao
proces urbanizacije i razvoja gradova, posebno u vremenu industrijske revolucije u 19. stoljeu.
Meutim i pored procesa urbanizacije i tehnolokog razvoja, lokalna zajednica nije stvar prolosti i
tradicionalnog seoskog naina ivota. Ona je realnost i nunost i u razvijenim i savremenim
drutvima. Obzirom da se radi o dinamikoj kategoriji lokalna zajednica se mora posmatrati i
analizirati kao stalan proces. Lokalna zajednica se moe okarakterisati i kao ivi prostor. Ovaj
prostor se, pored fizike komponente, javlja i kao drutveni prostor ispunjen meuljudskim
odnosima, aktivnostima i institucijama. Ako se promatra kao drutveni prostor tada se uoavaju
velike razlike izmeu lokalnih zajednica. Na primjer, drutveni prostor velikog grada je daleko
sloeniji od drutvenog prostora neke seoske lokalne zajednice. Prostor lokalne zajednice je
promjenjiva kategorija koja se moe suavati i iriti pod uticajem razvojnih promjena. Naime,
drutvenim razvojem mjenjaju se i ljudske potrebe a time i naini njihovog zadovoljavanja. Na tom
1

Pusi, E.(1985) Upravni sistemi, Zagreb: Grafiki zavod Hrvatske, str.64

Pusi,E.(1993) Nauka o upravi, Zagreb: kolska knjiga, str.77 - 78
3
Loevi R.(1969) O porijeklu drave, u knjizi:Teorije o drutvu - Knjiga II , Beograd: Vuk Karadi, str.350
2

osnovu u klasifikaciji lokalnih zajednica moemo govoriti o razliitim tipovima lokalnih zajednica
kao to su: autarhino selo; seoske zajednice u kojima pored tradiocionalne homogenosti i
solidarnosti postoji podjela rada i proizvodnja za trite; lokalna zajednica u prigradskom naselju;
lokalne zajednice u razliitim tipovima gradova kao to su: mali grad, veliki grad ili metropola itd.
Jo od antikog vremena razliiti tipovi lokalnih zajednica nerazdvojivi du dijelovi historije razvoja i
organizacije svih oblika drutveno politikih ureenja. Nezavisno od oblika dravnog i drutvenog
ureenja prostorna blizina i njome uslovljene zajednike potrebe uslovile su stvaranje normi, pravila
ponaanja te prava i obaveza u zajednikom ivotu ljudi u okviru lokalnih zajednica. Historijski
procesi koji su doveli do konstituisanja lokalnih zajednica, te nain meuljudskih odnosa u razliitim
tipovima lokalnih zajednica su jedno od temeljnih pitanja savremene sociologije ali i drugih
drutvenih disciplina. U savremenoj sociolokoj teoriji lokalna zajednica se definie kao odreena
teritorijalna cjelina, u kojoj graani, posredstvom vlastitih i zajednikih resursa, zadovoljavaju
najvei dio svojih ivotnih potreba. Lokalna zajednica je oblik udruivanja ljudi, koji okupljajui se
oko zajednikih problema, interesa, potreba i vrijednosti stupaju u razliite socijalne interakcije
razvijajui svijest pripadnosti toj zajednici.
Brojne teorije i naune studije na razliite naine definiu samu bit lokalne zajednice, oslanjajui se
na razliita drutvena ureenja te stoga dolaze i do razliitih shvatanja o ulozi i perspektivi lokalnih
zajednica u savremenom svijetu. Izdvojiemo samo neke. Robert Mac Iver navodi: Ljudi pletu
mreu meusobnih odnosa kad kupuju i prodaju, kad se vesele i tuguju. Ova vea mrea odnosa je
drutvo, a lokalna zajednica je ogranieno podruje unutar drutva. U tkivu te lokalne zajednice
nastaju mehanizmi kontrole, razliiti od dravne kontrole, mnoga udruenja koja nisu politika,
mnogi obiaji i pravila ponaanja koje nije stvorila drava. U toj zajednici se stvara zakon koji je
podloga svih zakona. Zakon sa mnogim sankcijama koji je postojao prije nego to je bilo drave, i
dravni ga zakon nikad ne moe staviti van snage. Bez ranijih zakona zajednice svi bi dravni zakoni
bili prazna forma.4 A.J.Reiss lokalnu zajednicu gleda kroz prizmu meusobnih odnosa ljudi i kae:
Lokalna zajednica nastaje time to ljudi stanuju i izdravaju se na ogranienom prostoru, a djeluje
kako bi se zadovoljile zajednike potrebe, nastale diobom tog prostora, kroz znaajne oblike
drutvene akcije.5 W. Bander definie lokalnu zajednicu kao skup podsistema kao to su porodica,

Mac Iver R.(1947): Web of Goverment, New York, str.193

Reiss A.J.(1959) Sociological Studies of Communities, Madison: Frontiers of Community Research and Action,
str.134

kole, crkve i preduzea na odreenom teritoriju.6 Ameriki sociolog T. Parsons u definisanju lokalne
zajednice polazi od teritorijalnog aspekta i navodi da je lokalna zajednica onaj aspekt strukture
drutvenih sistema koji se odnosi na teritorijalni smjetaj ljudi i njihovih sistema. Prema njegovom
miljenju etiri momenta integriu ljude na lokalnom podruju u drutveni sistem: stanovanje; radno
mjesto; jurisdikcija i komunikacije. Hrvatski teoretiar E. Pusi analizom razliitih definicija lokalne
zajednice dolazi do pet elemenata koji ine pretpostavku za konstituisanje i funkcionisanje lokalne
zajednice.7 To su prostor kao teritorijalni okvir lokalne zajednice. Zatim ljudi nastanjeni na tom
prostoru. Na tom prostoru su i potrebe ljudi, te njihove zajednike aktivnosti sa ciljem zadovoljavanja
zajednikih potreba i interesa. Kroz meusobnu interakciju stvara se idejno vrijednosna nadgradnja
kao sistem pravila ponaanja koji daje kohezivnost i stabilnost lokalnoj zajednici. E.Pusi lokalnu
zajednicu shvata kao proces a navedene elemente promatra kroz njihovo jedinstvo i interakciju.
Takav pristup omoguava sistematizaciju osnovnih pretpostavki za konstituisanje lokalnih zajednica.
Prvu pretpostavku ini lokalni prostor, odnosno teritorij. Lokalna zajednica je teritorijalna zajednica
koja se od drugih teritorijalnih zajednica razlikuje po neposrednim svakodnevnim komunikacijama
stanovnitva. Lokalna zajednica, nastala formiranjem naselja na odreenom teritoriju je empirijska
injenica, datost koja se javlja u svom prirodnom obliku. U pitanju je konkretan prostor kojeg
naseljavaju ljudi i koji pored fizike komponente predstavlja i drutveni prostor. Trajna nastanjenost i
prostorna blizina uslovljava postojanje zajednikih interesa i potreba ljudi. Aktivnosti se javljaju u
funkciji njihovog zadovoljavanja. Lokalna zajednica nastaje tek kada stanovnici spoznaju svoje
zajednike interese i potrebe i kada postanu svjesni da ih samo zajednikim aktivnostima mogu
rijeiti. Zajednike aktivnosti i zajedniko ivljenje postepeno stvaraju i idejno vrijednosnu
nadgradnju koja se ispoljava koja kroz razliite oblike kao to su lokalni patriotizam, tradicija,
obiaji, moral. Zapravo to je svijest ljudi o pripadnosti lokalnoj zajednici. Idejno vrijednosnu
komponentu lokalne zajednice nalazimo i kod Webera koji u svom djelu Teorija socijalne i
ekonomske organizacije kae: Drutveni odnos moemo nazavati komunalnim, kada i ukoliko, se
usmjeravanje drutvenog djelovanja zasniva na subjektivnom uvjerenju stranaka da one spadaju
zajedno..... Zajednica predstavlja organsko jednistvo i zasniva se na subjektivnim osjeajima
sudionika da su dio iste cjeline...8 U savremenom svijetu stare autarhine lokalne zajednice
zasnovane na seoskom nainu ivota sve vie odumiru a ekspanzija gradova i gradski nain ivota
6

Bander W.(1959) Impact of Agricultural Adjustament on on Community Structure, Rural Sociology in a Chaning
Economy, Urban, str.241
7
Pusi E.(1963) Lokalna zajednica, Zagreb: Narodne novine.
8

Winkelmann J.(1988) Gesamelte politische schriften von Max Weber, Stuttgart: UTB, Auflage: 5.A;str.134

postaje dominantan. Kao posljedica tog procesa javlja se otuenost, diferencijacija interesa te
pasivizacija graana. Time se naruavaju tradicionalne vrijednosti na kojima su se vijekovima
uspostavljale i na kojima su funkcionisale lokalne zajednice. Stoga savremena sociologija postavlja
pitanje: je li mogue postojanje lokalnih zajednica u velikim gradovima i ouvanje njihovih
tradicionalnih elementata?9 Fromm alternativu potroakom drutvu i otuenosti ivota u tehnikoj
sredini, ivotu u gomili velikog grada, trai u formulisanju humanistike komunitarne zajednice s
produktivnom orijentacijom. U protivnom, prema njemu, prevladat e robotizam ivota. Herbert
Marcuse je takoe traio izlaz za otuenost ovjeka u savremenom industrijskom drutvu. Stoga
veina teoretiara tradicionalno odreenje lokalne zajednice vezuje prevashodno za seoski nain
ivota ili za manje, neurbanizirane teritorijalne zajednice. Njemaki sociolog F. Tennies pravi u tom
kontekstu distinkciju izmeu pojmova zejednice (Gemeinschaft) i drutva (Gesselschaft) i kae:
Zajednica je stara, drutvo novo, kao pojava i kao ime. Gdje god gradska kultura cvjeta i donosi
plodove tu se javlja i drutvo kao njen neophodni organ. Selo ga malo poznaje. Suprotno tome, sve
pohvale seoskog ivota uvijek su upuivale na to da je tamo zajednica meu ljudima jaa, ivlja;
zajednica je trajni i istinski a drutvo samo prolazni i prividni zajedniki ivot. Shodno tome
zajednicu treba shvatiti kao ivi organizam, a drutvo kao mehaniki agregat i artefakt. Opa
karakteristika zajednikog ivota na selu jest blizina kua, zajednike njive, pa ak i samo
ogranienje oranica dovode do brojnih dodira meu ljudima. Oni se navikavaju jedni na druge i
njihova poznanstva postaju intimna. Javlja se potreba za kolektivnim radom i upravljanjem. Teorija
drutva konstruira jedan skup ljudi koji, kao u zajednici, ive jedan pored drugog, ali nisu sutinski
povezani, dok u zajednici ostaju istinski povezani uprkos svim faktorima razdvajanja. 10 Grupu
stvorenu ovim pozitivnim odnosima, koja jedinstveno djeluje prema unutra i spolja Tenies naziva
asocijacija (Verbindung). Sam odnos, pa time i asocijacija shvata se kao realni i organski ivot a to je
sutina zajednice (Gemeinschaft), ili kao idealna i mehanika tvorevina to je pojam drutva
(Gesellschaft). Slino stanovite zastupa Weber. Za njega zajednica predstavlja organsko jedinstvo jer
se zasniva na subjektivnim osjeajima sudionika da pripadaju jedan drugom kao dio iste cjeline.
Drutvo je prema njemu mehaniki agregat osnovano na racionalnom sporazumu uz pristanak
partnera. Takav pristup u teorijskom odreenju lokalne zajednice inspirisao je i mnoge druge
teoretiare. Tako na primjer E. Durkheim djeli zajednice na zajednice mehanikog i zajednice
organskog tipa. Prema njegovoj tipologiji organske zajednice su seoske zajednice solidaristikog tipa
9

Tomac Z.(1990), Novi komunalni sistem, Zagreb: Informator, str.18

Tennies F.(1969)Zajednica i drutvo, u knjizi Teorije o drutvu, Beograd: Vuk Karadi, str.184-194

10

u kojima ne postoji podjela rada ali postoji odreena duhovna, moralna i socijalna homogenost
stanovnitva tih zajednica. Meutim u savremenim seoskim zajednicama pored tradicionalne
homogenosti i solidarnosti, podjelom rada, individualizacija i heterogenost postaju sve izraeniji i
preovladavaju formalni drutveni odnosi te stoga vlada mehanika solidarnost11.
Uprkos brojnim razlikama u teorijskom pristupu veina autora lokalnu zajednicu definie kao opti
pojam kojim se u oznaava drutvena grupa trajno nastanjena na odreenom prostoru, ije lanove
povezuje prostorna blizina i njome uslovljene zajednike potrebe kao i aktivnosti sa ciljem
zadovoljavanja tih potreba. Lokalnu zajednicu moemo definsati i kao teritorijalnu drutvenu
zajednicu, drutveni sistem, gdje na najnioj ravni, konkretnom naselju, gradskom ili seoskom,
nastaju zajednike potrebe stanovnika koje je mogue zadovoljiti zajednikim aktivnostima i
djelatnostima.
Kada se u jednoj lokalnoj zajednici, a to znai u jednom ili vie povezanih naselja, obrazuje pravnopolitika i sistemska institucija, onda ta zajednica stie status lokalne samouprave12. Ta lokalna
samouprava konstituie se u obliku optine/komune kao osnovne jedinice lokalne samouprave.
Unutar lokalne samouprave, kao pravno-politike institucije, ispoljavaju se aktivnosti ljudi
usmjerenih ka zadovoljavanju zajednikih potreba. Na osnovu potreba oblikuju se interesi ljudi i
aktivnosti kako bi se te potrebe zadovoljile u institucionalnoj strukturi koju oznaavamo kao lokalna
vlast. Prema tome, lokalna samouprava oznaava lokalnu zajednicu koja ima status samouprave.
Lokalna zajednica je nosilac lokalne samouprave, njen subjekt a lokalna samouprava je pravno sistemska institucija koja opredjeljuje poloaj (status) lokalne zajednice. Stoga pojam lokalne
samouprave ima dvije komponente: socioloku komponentu (lokalnu zajednicu) i pravnosistemsku
komponetu (lokalnu samoupravu), koja mora biti izriito dodijeljena lokalnoj zajednici uz
odgovarajui akt drave.

2. Teorijske osnove lokalne samouprave

11

uvar S.(1973) Izmeu zaseoka i megapolisa, Zagreb: Centar za sociologiju sela, Institut za drutvena istraivanja
Sveuilita u Zagrebu
12
Pejanovi M.(2005) Politiki razvitak BiH u postdejtonskom periodu, Sarajevo: TKD ahinpai, str.188

Lokalna samouprava kao oblik upravljanja zajednikim poslovima u lokalnim zajednicama, sa jasno
prepoznatljivim elementima samoupravnosti, prvobitno se javlja u srednjovjekovnim evropskim
gradovima koji su se vijekovima borili za vlastitu autonomiju i politika prava. Nosioci te borbe bili su
zanatlije, trgovci i bankari koji su traili ira prava i samostalnost u odnosu na feudalne vlasti. 13 Pojava
slobodnih gradova u okviru srednjovjekovnog feudalnog sistema zapravo je znaila i nastanak lokalne
samouprave. Nakon francuske revolucije 1789. godine i irenja liberalnog pokreta lokalna samouprava
se uspostavlja kao jedna od temeljnih ustanova graanske vlasti. Posebno u 19 vijeku, razvojem
kapitalizma i moderne graanske drave dolazi i do razvoja lokalne samouprave. Od tada lokalna
samouprava postaje sastavni dio drutvenog ureenja i osnovni oblik decentralizacije politikog
sistema. Lokalna samouprava se konstituie u obliku optine/komune kao osnovne jedinice lokalne
samouprave. Lokalna samouprava je istovremeno i najnii oblik teritorijalne organizacije vlasti.
Optina koja se kroz historiju oblikovala kao osnovni oblik decentralizacije politikog sistema
predstavlja osnovnu politiko-administrativnu jedinicu teritorijalne organizacije svih demokratskih
drava. Po naunoj osnovi optina se ne definie samo kao administrativnoteritorijalna jedinica ve i
kao osnovna teritorijalna zajednica graana koji neposredno i posredno putem demokratski izabranih
predstavnika ostvaruju svoja politika i ekonomska prava, odluujui o svim drutvenim poslovima
koji su u njihovom zajednikom interesu. Nivo razvijenosti lokalne samouprave je i pokazatelj
razvijenosti demokratije svakog drutva jer se u lokalnim zajednicama graanima normativno ali i
stvarno prua mogunost da neposredno utiu na uslove svoje egzistencije ostvarujui svoje
ekonomske, socijalne, kulturne i druge interese i potrebe. Unutar lokalne samouprave, kao politiko pravne institucije, ispoljavaju se aktivnosti ljudi usmjerenih ka zadovoljavanju zajednikih potreba. Na
osnovu potreba oblikuju se interesi ljudi i aktivnosti kako bi se te potrebe zadovoljile u institucionalnoj
strukturi koju oznaavamo kao lokalna vlast. Vrenje lokalne vlasti ini bit lokalne samouprave.
Lokalna vlast ima dvije komponente: vrenje vlasti posredstvom izabranih organa i vrenje vlasti
neposrednim ueem (participacijom) graana.14 Ue gledano lokalna samouprava je onaj dio
drutvene organizacije i drutvenih procesa u lokalnim teritorijalnim zajednicama koji u prvom redu
podrazumijeva upravljanje zajednikim javnim poslovima u lokalnim zajednicama. ire gledano
lokalna samouprava ne obuhvata samo funkcionisanje lokalne vlasti nego i organizovanje svih
institucija i oblika ureivanja odnosa u lokalnoj zajednici zasnovanim na neposrednoj demokratiji.
Teoretiari politikih sistema razliito definiu sutinu lokalne samouprave. Akademik Jovan orevi
navodi etiri uslova za postojanje lokalne samouprave. Kao prvi uslov navodi pravo graana da na
13
14

Mamford, L.(2005), Grad u istoriji, London: Book & Marso

Pejanovi M.(2005) Politiki razvitak BiH u postdejtonskom periodu, Sarajevo: TKD ahinpai, str.188

uem podruju stanovanja neposredno biraju svoje organe upravljanja. Drugi uslov je postojanje
mjesne nadlenosti i funkcija koje suvereno obavljaju stanovnici lokalne zajednice, neposredno ili
putem izabranih organa. Trei uslov postojanja lokalne samuprave je pravo graana da mogu uticati na
rjeavanje ivotnih pitanja u svojim zajednicama. Kao etvrti uslov orevi navodi da je neophodno
da lokalna samouprava ima svoju materijalnu osnovu.15 Veina teorijskih definicija sadri pet
elemenata samoupravnost:
a. Teritorijalni element samoupravnosti (da su teritorijalno odreene lokalne zajednice
osnovane kao subjekti lokalne samouprave npr. kao optine, pokrajine itd.)
b.

Funkcionalni element samoupravnosti (da je ovim zajednicama priznato radno

podruje zadataka koji izraavaju interese njihovih stanovnika).

c. Organizacioni element samoupravnosti (da ove zadatke obavljaju lanovi zajednice

vlastitom odgovornou, i to neposredno ili putem izabranih organa).
d. Materijalno finansijski element samoupravnosti (da zajednica ima materijalna i
finansijska sredstva za obavljanje svojih zadataka).
e. Pravni element samoupravnosti (da zajednica ima karakter pravnog lica).
Prema Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi lokalna samouprava podrazumijeva pravo i
osposobljenost lokalnih vlasti da, u granicama zakona, reguliu i rukovode znatnim dijelom javnih
poslova,na osnovu vlastite odgovornosti i u interesu lokalnog stanovnitva. Prema politolokoj
definiciji lokalna samouprava podrazumijeva politiko pravo graana da neposredno i putem svojih
slobodno izabranih organa uestvuju u upravljanju javnim poslovima u lokalnoj zajednici i da je to
pravo zagarantovano ustavom i zakonom.16
U svim demokratskim dravama lokalna samouprava je kategorija ustavnog prava. U tom smislu ona
predstavlja i oblik ostvarivanja politikog prava graana da uestvuju u upravljanju javnim poslovima
u lokalnoj zajednici. U svom historijskom razvoju lokalna samouprava je bila izraz tenji graana da
samostalno upravljaju javnim poslovima, da utvruju politiku, donose odluke i ureuju odnose u
svojim lokalnim zajednicama. Te poslove mogu obavljati neposredno na zborovima i graanskim
skuptinama. Tada govorimo o neposrednoj samoupravi. Meutim u veini demokratskih drava
graani biraju lokalne organe vlasti koji u njihovo ime upravljaju javnim poslovima. Ti organi su
predstavnika tijela koja vre lokalnu vlast te u tom smislu imaju prava i dunosti kojima mogu bitno
uticati na ivot i razvoj lokalne zajednice. Naime, normativna ovlatenja koja su im data ustavom ili
zakonom drave daju im nadlenosti da mogu ureivati odnose i uticati na razvoj lokalne zajednice.
15
16

orevi J.(1973) Politiki sistem prilog nauci o ovjeku i samoupravljanju, Beograd: Privredni pregled.
lan 3. Evropske povelje o lokalnoj samoupravi (2007), Tuzla: Forum graana Tuzle, lan 3.

Odnosi lokalne samouprave sa viim organima vlasti se ureuju ustavom i zakonima. To je oblik
lokalne samouprave koja je zasnovana na predstavnikoj osnovi i ona se javlja kao dominantan oblik
gotovo u svim demokratskim dravama. Lokalna samouprava se ispoljava u razliitim oblicima. Danas
je dominantan dvostepeni sistem lokalne samouprave. U veini drava Evrope pored optine/komune
kao osnovne samoupravne zajednice postoje i samoupravne zajednice koje obuhvataju iru teritoriju
(pokrajina, okrug, provincija). Tada govorimo o dvostepenoj lokalnoj samoupravi. Na tim prostorima
stvara se posebna interesna povezanost ljudi i organizacija. Taj iri prostor u svim evropskim zemljama
ima status lokalne samouprave. One se razlikuju po teritorijalnom obuhvatu, broju stanovnika i
ekonomskoj razvijenosti. Postoji i izvjesna razlika u shvatanju lokalne samouprave u anglosaksonskim
zemljama ( SAD, Velika Britanija i Kanada) i veini evropskih drava. Ta razlika se temelji na
razliitom pravnom poloaju organa koji vre osnovne funkcije vlasti u lokalnoj zajednici. U pitanju su
razlike koje postoje izmeu samouprave kao administrativne decentralizacije koja preovladava u veini
evropskih drava i lokalne samouprave u smislu lokalne vlade (local goverment) u anglosaksonskim
zemljama. U evropskim zemljama

lokalna samouprava je dio centralistiki ureenog dravnog

sistema. Zapravo, izvor prava na samoupravnost je u ustavu i zakonima drave. Anglosaksonsko pravo
lokalnu samoupravu tretira kao izvornu instituciju i polazi od strogog razgranienja izmeu razliitih
nivoa dravne vlasti. Ovaj tip samouprave ne poznaje ustanovu predstavnika centralne vlade (na
primjer francuskog ili italijanskog prefekta). Lokalne vlade su samostalne u okviru svojih zakonskih
prava i dunosti. Ako se poe od stepena neposrednog sudjelovanja graana u odluivanju o javnim
poslovima u lokalnim zajednicama sisteme lokalne samouprave svrstavamo u etiri osnovne grupe.
Lokalna samouprava koja je zanovana na neposrednom upravljanju od strane graana. (prisutna u
vajcarskoj, SAD i Engleskoj u manjim lokalnim zajednicama). Lokalna samouprava zasnovana na
predstavnikoj osnovi i naelu podjele vlasti u obliku kabinetske vladavine (vedska, Francuska, Italija
i veina drugih evropskih drava). Lokalna samouprava zasnovana na predstavnikoj osnovi i naelu
komisijske/menaderske vladavine (SAD). Lokalna samouprava na predstavnikoj osnovi i naelu
skuptinske (kolegijalne) vladavine (Engleska)17.
O lokalnoj samoupravi postoje razliite tipologije. Ona se takoe manifestuje na razliite naine u
razliitim politikim sistemima, u prolosti i sadanjosti. Od samog nastanka do savremenog doba
pitanje porijekla, nastanka i znaaja lokalne samouprave kao politike institucije bilo je predmet
sporenja u politikim naukama. U vezi sa ulogom lokalne samouprave u budunosti u okviru politike
17

Mala politika enciklopedija (1966), Beograd: Savremena administracija.

teorije su se oblikovala dva suprostavljena shvatanja.18 U prvu grupu spadaju globalisti koji
nagovjetavaju novi svjetski poredak i planetarizaciju ivota. Ti procesi ralativiziraju i suverenost
nacionalne drave a samim tim i ulogu lokalne samouprave unutar te drave. U njihovoj viziji novog
svjetskog poretka lokalna samouprava postaje suvina i anahrona politika institucija budui da u
globaliziranom svijetu lokalno postaje beznaajno za egzistenciju savremenog ovjeka kao graanina
svijeta. Elementi koji ine osnovu funkcionisanja i postojanja lokalne zajednice postaju beznaajni za
stanovnike lokalnih zajednica. Zapravo, suvino je postojanje lokalnih politikih institucija za
zadovoljavanje zajednikih potreba budui da javne poslove mogu efikasnije i kvalitetnije obavljati
specijalizovane slube organizovane na funkcionalnom principu koje nisu teritorijalno vezane za
konkretne lokalne zajednice. One bi djelovale na trinom principu i logici trita. Preme tom pristupu
politika demokratija pretvorila bi se u demokratiju trita a trini princip bi postao univerzalni
regulativni princip ureenja svih ljudskih zajednica. Time bi sutina demokratije dobila sasvim novi
smisao i ako bi se takva vizija ostvarila onda bi zaista imali kraj istorije u kome demokratija i trite
nee poznavati granice.19 U tom sluaju u lokalnim zajednicama nema o emu da se odluuje a time
nestaju i stvarni razlozi za postojanje lokalne samouprave. Zagovornici ove teorije dolaze iz
najrazvijenijih svjetskih zemalja. Ali upravo iz istih zemalja potiu i sasvim suprotna shvatanja u
pogledu smisla i znaaja lokalne samouprave u savremenom svijetu. Tako, na primjer Robert Dal iznosi
potpuno drugaije shvatanje globalizacije. Prema njegovom shvatanju upravo globalizacija podstie
razvijanje demokratskih oblika malog opsega, a samim tim posebno lokalne samouprave. 20 Naime, u
procesu globalizacije samo mali broj ljudi postaje istinski graanin svijeta, dok najvei dio
ovjeanstva ostaje egzistencijalno vezan za svoje lokalne zajednice i njene institucije preko kojih
zadovoljava svoje potrebe. Tu povezanost ovjeka sa lokalnom zajednicom ne moemo vezati samo za
ekonomsku dimenziju. Kao to smo ve naveli, ta veza je i politika, kulturna, socio psiholoka i
konano historijska. ovjek se prema tome ne moe svesti na pukog proizvoaa i potroaa roba
podlonog zakonima trita. Egzistencija ovjeka kao bia je daleko sloenija i podrazumijeva itav niz
drugih vrijednosti. Zagovornici ovog pristupa smatraju da lokalna samouprava predstavlja jedan od
moguih oblika humanizacije uslova ljudske egzistencije u savremenom i globaliziranom svijetu.
Lokalna samouprava omoguava ovjeku da se ispolji kao realan politiki subjekt koji neposredno i
posredno sudjeluje u utvrivanju i realizovanju svojih i zajednikih potreba. 21 Na kritiku globalista da
18

Desmond, S. King, Pierre, J. (1990) Challenges to Local Government, London: SAGE Publications
Fukujama, F.(1990) Kraj istorije i poslednji ovjek, Podgorica: CID.
20
Dal, R.(1994) Dileme pluralistike demokratije, Beograd: Beogradski krug, str.229
21
Marinkovi, R.(1998) Lokalna samouprava stare i nove nedoumice, Beograd: Institut za politike studije.
19

10

su lokalne vlasti neefikasne, birokratizirane i spore u zadovoljavanju zajednikih potreba zagovornici

loakalne samouprave odgovaraju da su upravo lokalne vlasti u nizu empirijskih primjera potvrdile
svoju racionalnost i efikasnost. Kao drugi argument navode i injenicu da graani lokalne institucije
doivljavaju kao neto blisko i neto svoje. Svakako i zagovornici lokalne samouprave su svjesni
promjena koje se odvijaju u savremenom svijetu i stoga naglaavaju potrebu iznalaenja novih modela
upravljanja u lokalnim zajednicama. Zapravo, oni trae novi socijalni i politiki prostor u kojem se
najbolje moe situirati lokalna samouprava. Stoga se pitanje lokalne samouprave iznova aktualizuje i
trae se alternativni modeli prilagoeni savremenim prilikama i potrebama. U razliitim oblicima
lokalna samouprava postoji u skoro svim zemljama svijeta i ona e u budunosti imati svoje mjesto i
znaajnu ulogu u demokratskom i socijalnom razvoju.
2.1.

Lokalna samouprava kao oblik decentralizacije vlasti

Iako se u politikoj i pravnoj teoriji pojmovi centralizacije i decentralizacije upotrebljavaju u razliitim

znaenjima u uem smislu pod njima se podrazumijeva odreeno stanje odnosa izmeu centralnih i
niih organa vlasti u politikom sistemu jedne drave. U irem smislu pod decentralizacijom se
podrazumijeva

svako slabljenje uticaja odreenog centra politike moi. U decentralizovanom

politikom

sistemu

nie

teritorijalno-administrativne

jedinice

(regije,

okruzi,depatrmani,kantoni,optine,gradovi) u odnosu prema centralnim organima dravne vlasti imaju

odreen stepen politike i ekonomske samostalnosti. Stvarna decentralizacija podrazumjeva
zagarantovano pravo i osposobljenost niih nivoa vlasti da samostalno donose politike odluke i
obavljaju poslove iz svog djelokruga te da su politiki predstavnici niih nivoa vlasti neposredno
izabrani od strane graana. Centralni organi vlasti kontroliu potivanje zakonitosti i ustavnosti akata
niih nivoa vlasti bez prava da mijenjaju ili ponitavaju te akte ukoliko nisu suprotni zakonu. Ukoliko
to nije sluaj moemo govoriti samo o tehnikoj dekoncentraciji upravnih poslova a ne o demokratskoj
decentralizaciji politike vlasti. Decentralizacija se najee zasniva na teritorijalmom principu.
Teritorijalna decentralizacija moe biti oslabljena i time to pored decentralizovanih organa na istom
podruju mogu postojati za posebne poslove i posebni organi koji su hijerarhijski podreeni centralnim
organima.22 F. Muhi navodi da decentralizacija oznaava injenicu

da necentralni organi imaju

odreen stepen samostalnosti unutar koje centralni organi mogu da ocjenjuju zakonitost njihovog
postupanja (formalno pravnu stranu djelovanja) ali ne i cjelishodnost, odnosno sadrajnu stranu

22

Mala politika enciklopedija (1966), Beograd: Savremena administracija, str.145

11

odluka.23 Bez obzira na obim decentralizacije drava uvijek mora imati sve nadlenosti koje su
neophodne kako bi mogla funkcionisati u skladu sa svojim suverenitetom na unutranjem planu i kao
subjekt meunarodnog prava dok nie teritorijalno-politike jedinice, sljedei logiku efikasnosti i
racionalne organizacije, na funkcionalnom principu obavljaju odreene javne i drutvene poslove kada
je to opravdano prirodom poslova i neposrednim interesom samih graana. U organizaciji savremene
drave elementi centralizacije se pojavljuju istovremeno s elementima decentralizacije kao suprotne
tendencije. Izvori centralistikih tendencija u organizaciji savremene drave uglavnom su dvojaki.
Naime priroda mnogih poslova trai odreen stepen centralizacije. Jedinstvo ekonomskog podruja,
fiskalnog sistema, odbrana, saobraaj, borba protiv kriminala, zaraznih bolesti itd. uslovljeno je esto i
odreenim stepenom centralizacije u vrenju tih poslova. Kako istie profesor Jovan Komi uz sve
pohvale decentralizaciji, uvijek je nuno imati na umu i injenicu da kljuni zadatak moderne
demokratije nije refeudalizacija politike sfere i bukvalno onemoenje centralnih aparata dravne
uprave. Kako sa stanovita legitimnosti i efikasnosti upravljanja ekonomskim i tehnolokim procesima,
tako i iz ugla zatite fundamentalnih ljudskih prava i sloboda, drava se u mnogim svojim funkcijama i
danas potvruje kao najadekvatniji oblik regulacije i upravljanja drutvenim procesima. Sve to, u
principu, govori da se kljuni zadatak savremenog momenta u razvoju demokratskih sistema svodi na
uspostavljanje prave ravnotee izmeu nadlenosti centralne drave, s jedne strane, i regionalne i
lokalne autonomije, s druge strane.24 U odreenim poslovima neophodna je, naravno, kombinacija
djelovanja razliitih nivoa vlasti, i tu se javljaju podijeljene nadlenosti. Postoje razliite vrste
decentralizacije. Ako vii organ postavlja nie organe vlasti tada govorimo o birokratskoj
decentralizaciji. Ako su nii organi vlasti izabrani neposredno od strane graana tada imamo
demokratsku decentralizaciju. Decentralizacija moe biti etnika (priznavanje posebnog statusa nekoj
etnikoj grupi). Nadalje ona moe biti personalna, vjerska ili profesionalna. Stvarna ili realna
decentralizacija je vezana za faktiku samostalnost niih organa u obavljanju odreenih funkcija. ).
Decentralizacija se u razvijenim evropskim dravama zasniva na teritorijanom principu i naelu
supsidijarnosti. Supsidijarnost (lat. pomo, rezerva) je politiki i drutveni postulat koji polazi od
toga da u vrenju javnih poslova prednost imaju nie instance vlasti, odnosno vlasti koje su blie
graanima. Princip supsidijarnosti svoju prvu afirmaciju je imao u srednjem vijeku u kalvinistikoj
crkvi i njenom uenju o drutvenoj zajednici a neposredno nakon perioda reformacije. Odnosio se na
tenje za decentralizacijom tadanjeg ureenja katolike crkve. Prvu filozofsko-politiku refleksiju

23
24

Muhi F.(1998) Teorija drave i prava, Sarajevo: Magistrat, str.108

Komi, J. (2006) Dileme demokratske nacije i autonomije, Beograd: Slubeni glasnik.

12

principa supsidijarnosti dao je Johannes Althusius 1604. godine.25 U svom razvoju do kraja 19.vijeka
princip supsidijarnosti je predstavljao kljuni zaokret u katolikom socijalnom i dravnom uenju te
unutranjoj organizaciji katolike crkve. Pored uenja u katolikoj crkvi princip supsidijarnosti se
posebno afirmisao u 19. vijeku u liberalnim pokretima i idejama. Liberalizam kao politika ideologija
polazi od toga da razvoj ljudske linosti i egzistencije treba prepustiti inidividui (pojedincu) i njegovoj
slobodnoj volji i inicijativi. Drava treba djelovati samo onda kada pojedinac ili pojedinci nisu u stanju
vlastitom snagom i sredstvima rijeiti odreen problem. U tom smislu u rjeavanju socijalnih problema
i potreba prednost, prema liberalnom uenju, imaju privatne organizacije u odnosu na dravne. Prnicip
supsidijarnosti se primjenjuje onda kada je nia (podreena) razina vlasti u stanju samostalno obaviti
odreeni javni posao. Sa druge strane princip supsidijarnosti podrazumijeva i obavezu vie razine vlasti
da prui pomo nioj razini vlasti ukoliko ona nije u stanju samostalno obaviti odreen javni posao.
Supsidijarnost je jedan od najvanijih principa Evropske unije kojim se ograniavaju zakonodavne
nadlenosti njenih institucija a poseban znaaj i iroku primjenu ima u decentralizovanim dravama sa
federativnim ureenjem (vicarska, Njemaka). Princip supsidijarnosti je temeljni pricip Evropske
povelje o lokalnoj samoupravi i politiki postulat na kome se zasniva politiki sistem Evropske unije.
Prednost decentralizovanog politikog sistema je u tome to graani imaju vei uticaj na voenje
javnih poslova i imaju vie mogunosti da iskau svoju politiku volju. Time decentralizacija stvara
pozitivne refleksije na stvaranje socijalne kohezije posebno u vieetnikim dravama. Znaaj stvarne
decentralizacije posebno se ispoljava u lokalnoj samoupravi kao demokratskoj instituciji.
2.3 Lokalna samouprava kao demokratska institucija
Izvorno starogrko shvatanje demokratije podrazumijeva vladavinu naroda. U savremenom svijetu
demokratija se javlja kao reprezentativna demokratija jer ona uvodi parlament kao predstavniko tijelo
koje izmeu izbora vri vlast umjesto naroda kao nositelja suverenosti. Liberalno demokratski
koncept demokratije polazi od apstraktnog subjekta - dravljanina - kao nostitelja suverenosti. To je
pretpostavka jednakosti svakog pojedinca u politikoj zajednici. U teoriji demokratije oblikovala su se
tri glavna tipa ili modela demokratije. Prvi model je neposredna ili participativna demokratija. To je
sistem odluivanja o dravnim poslovima u koji su graani neposredno ukljueni. To je izvorni tip
demokratije koji se razvio u antikoj grkoj. Drugi model je liberalna ili predstavnika demokratija. To
je sistem vladavine koji obuhvata izabrane predstavnike koji na sebe preuzimaju zastupanje interesa
25

Blickle, Huegelin, Wyduckel (2002) Supsidiaritat als rechtliches und politisches Ordnungsprinzip in Kirche, Staat und
Gessellschaft, Berlin: Beiheft 20.

13

graana unutar jasno ograniene dravne teritorije. Trei model demokratije je zasnovan na
jednopartijskom sistemu vlasti.
U ranom devetnaestom vijeku, o demokratiji se poelo misliti kao o pravu graana da uestvuju u
odreivanju kolektivne volje posredstvom izabranih predstavnika. Nakon to su svi punoljetni mukarci
i ene dobili stvarni status ravnopravnog graanina sa pravom glasa, liberalna demokratija je stekla
svoj poseban savremeni oblik: skup pravila i ustanova koja omoguuju najire uee veini graana u
izboru predstavnika u parlamente. Oni jedini mogu donositi politike odluke koje utiu na cijelu
zajednicu. Taj skup pravila i ustanova obuhvata: izabranu vladu; slobodne i pravedne izbore u kojima
glas svakog graanina ima istu teinu; pravo glasa koje obuhvata sve graane neovisno od njihove,
rasne, vjerske, klasne i polne pripadnosti; slobodu miljenja; pravo svih punoljetnih graana da se
kandiduju;slobodu udruivanja; pravo da se stvaraju nezavisna udruenja: drutveni pokreti, interesni
pokreti i politike partije...

26

U savremenoj politikoj teoriji preovladava miljenje da je demokratija

mogua samo kao parlamentarna/predstavnika demokratija. U tom kontekstu parlamentarizam

moemo definisati kao sistem predstavnike vladavine u kojoj se narodna suvernost izraava na
periodinim, slobodnim, optim i viestranakim izborima. Predstavnika demokratija nuno
pretpostavlja slobodu udruivanja u politike stranke. Svrha izbornog procesa jeste da se omogui javni
dijalog o problemima politike zajednice i da se nakon izbora i formiranja parlamentarne veine
upostavi programski konsensus o razvoju politike zajednice u mandatnom periodu. Ipak, postojanje
opteg prava glasa i slobodnih viestranakih izbora nije dovoljan kriterij da bi neku dravu ili drutvo
nazvali demokratskim.
U dokumentima Ujedinjenih nacija i Evropske Unije naglaena je neophodnost da se politike odluke,
gdje je god to mogue, donose na onom nivou vlasti koji je blii graanima, kako bi to iri slojevi
graana imali mogunost da utiu na procese donoenja odluka. Ugovorom iz Mastrihta 1991.godine
unutar politikog koncepta Evropske Unije poseban znaaj je dobila participativna demokratija koja je
vezana za ukupne drutvene reforme i promjenu uloge nevladinog sektora u upravljanju drutvenim
procesima.

Nakon ovog ugovora Evropska Unija je dobila politiki karakter dravnog saveza a

koncept socijalnog dijaloga proiren je na naelo participativne demokratije. Time su osigurani

preduslovi i iskazana potreba da se sva evropska drutva organizuju tako da u procesu donoenja
odluka budu ukljuene sve interesne skupine. Ovim je stari koncept i pristup po kome je donoenje
konane politike odluke zavisio iskljuivo od politike volje i odnosa snaga unutar predstavnikog
tijela zamijenjen procesom usklaivanja razliitih interesa kroz daleko obuhvatniji socijalni dijalog.
26

Lajphart A.(2003) Modeli demokratije, Beograd: Slubeni list SCG

14

Time je naelo participativne demokratije dobilo posebnu vrijednost unutar politikog koncepta
funkcionisanja Evropske Unije i njenih institucija pa sve do lokalnih zajednica.
Izgradnja demokratskih standarda u pogledu razvoja civilnog aktivizma i politike participacije
zapoinje u lokalnim zajednicama. Alexis de Tocqueville analizirajui politiki sistem Sjedinjenih
Amerikih Drava je pisao:Snaga slobodnih ljudi lei u lokalnoj zajednici. Lokalne institucije su za
slobodu ono to je za znanost osnovna kola; one je stavljaju na dohvat ljudima; one ih ue da cijene
mirno uivanje u njoj i navikava ih da se njome koriste.... U ogranienoj sferi njihovog obuhvata,
graani ue da upravljaju drutvom te upoznaju formalnosti bez kojih sloboda moe napredovati samo
kroz revolucije......Shvaaju usklaenost vlasti i na kraju usvajaju jasna, praktina shvatanja o prirodi
svojih dunosti i opsegu svojih prava. 27 Slino njemu Thomas Jefferson, autor Deklaracije o
nezavisnosti i kasniji predsjednik Sjedinjenih Amerikih Drava u koncentraciji vlasti, bilo u osobi
pojedinca ili u nekom suverenom tijelu vidio je glavnu opasnost za ouvanje tekovina amerike
Revolucije te u tom kontekstu pie:...Nije konsolidacija ili koncentracija vlasti ono to doprinosi
dobroj vladi, ve njihova distribucija..... Da bi se ojaala participacija graana, utemeljena na irokom
razvoju politikog obrazovanja, to vei broj dravnih funkcija treba ostaviti federalnim jedinicama i
lokalnim zajednicama.28 Politika participacija kao sutina demokratije se prema tome posebno
manifestuje u lokalnim zajednicama jer je jedino u lokalnoj samoupravi mogu kontinuiran i
neposredan dijalog izmeu graana, njihovih udruenja i nosioca politike vlasti. Prema tome lokalna
demokratija je najefikasniji oblik drutvene organizacije za ostvarivanje prava i sloboda ovjeka u
zajednici. Lokalna samouprava je zavrna instanca vlasti preko koje se u dravi ispoljavaju
demokratski procesi i demokratske vrijednosti. Unutar lokalne samouprave graanin kao nosilac
suverenosti ostvaruje svoja prava, slobode i potrebe. Bez obzira na razlike u definisanju, sutina
demokratije se vezuje za slobode i prava graana da sudjeluju u konstituisanju i funkcionisanju vlasti u
drutvu. Prema tome, demokratija je sloen i kontinuiran drutveni proces koji obuhvata razliite
drutvene odnose. U tom smislu lokalna demokratija podrazumijeva drutvene procese koji se
ostvaruju u lokalnim zajednicama. U okviru lokalnih zajednica graani imaju realnu mogunost da
institucionaliziraju svoje interese i potrebe. Prema tome, ako je mjera demokratije stepen u kome
lanovi jedne zajednice mogu neposredno da utiu na uslove svoje egzistencije i razvoj svoje zajednice
onda se demokratija najpoptpunije moe ostvariti u lokalnoj samoupravi. U tome i jeste poseban znaaj
lokalne samouprave kao demokratske institucije. Historija razvoja demokratskih institucija bila je usko
27

28

Tocqueville, A. (1969) Democracy in America, Birmingham: University of Alabama Press, str. 63 - 70

Bennett W.(1964) American Theories of Federalism, Birmingham: University of Alabama Press, str.90

15

vezana sa poloajem lokalnih samoupravnih zajednica u okviru politikog sistema drava. 29

Reduciranje ili ukidanje prava na lokalnu samoupravu uvijek je bila naznaka uspostavljanja autoritarnih
i totalitarnih reima.

Koritena literatura i izvori:

29

Pai, N. (1981) Istorijski put komune, Beograd: Rad, str.9

16

1. Bander, W.(1959) Impact of Agricultural Adjustament on on Community Structure, Rural Sociology in a

Chaning Economy, Birmingham: Urban.
2. Bennett, W.(1964) American Theories of Federalism, Birmingham: University of Alabama Press.
3. Blickle, Huegelin, Wyduckel (2002) Supsidiaritat als rechtliches und politisches Ordnungsprinzip in
Kirche, Staat und Gessellschaft, Berlin: Beiheft 20
4. Dal, R.(1994) Dileme pluralistike demokratije, Beograd: Beogradski krug.
5. Desmond, S. King, Jon Pierre (1990) Challenges to Local Government, London: SAGE Publications.
6. orevi, J.(1973) Politiki sistem prilog nauci o ovjeku i samoupravljanju, Beograd: Privredni
pregled.
7. Fukujama, F.(1990) Kraj historije i poslednji ovjek, Podgorica: CID.
8. Lajphart, A.(2003) Modeli demokratije, Beograd: Slubeni list SCG.
9. Loevi, R.(1969) O porijeklu drave, u knjizi:Teorije o drutvu, Beograd: Vuk Karadi.
10. Mac Iver, R.(1947) Web of Goverment, New York
11. Mala politika enciklopedija(1966), Beograd: Savremena administracija.
12. Marinkovi, R.(1998) Lokalna samouprava stare i nove nedoumice, Beograd: Institut za politike
studije.
13. Muhi, F.(1998) Teorija drave i prava, Sarajevo: Magistrat.
14. Pai, N. (1981) Istorijski put komune, Beograd: Rad.
15. Pejanovi, M.(2005) Politiki razvitak BiH u postdejtonskom periodu, Sarajevo: TKD ahinpai.
16. Pusi, E.(1963) Lokalna zajednica, Zagreb: Narodne novine.
17. Reiss, A.J.(1959) Sociological Studies of Communities, Madison: Frontiers of Community Research
and Action.
18. uvar, S.(1973):Izmeu zaseoka i megapolisa, Zagreb: Centar za sociologiju sela, Institut za drutvena
istraivanja Sveuilita u Zagrebu.
19. Tennies, F.(1969) Zajednica i drutvo, u knjizi Teorije o drutvu, Beograd: Vuk Karadi.
20. Tomac, Z.(1990), Novi komunalni sistem, Zagreb: kolska knjiga.
21. Winkelmann, J.(1988) Gesamelte politische schriften von Max Weber, Stuttgart: UTB, Auflage: 5.A.
22. Evrospka povelja o lokalnoj samoupravi (2007), Tuzla: Forum graana Tuzle.

17