1

1!
. , ...
. , ...
. . , ...
:
1.
2.

, ()
, ()
:

1
2009/10

1. . : ()
2. . , . , . , . , . , .
:
3. . : -

4. . , . : -

5. . : -

DOBRODOLI U SVET MATERIJALA!

UVOD
Nauna disciplina koja se bavi izuavanjem
graevinskih materijala nesumnjivo je jedna
od najstarijih u oblasti tehnikih nauka.
Njeni izvori doseu do samih poetaka
evolucije ljudskog drutva, to je i razumljivo,
poto je graenje oduvek predstavljalo jednu
od najznaajnijih ljudskih aktivnosti.
Potrebe graenja i dometi u poznavanju
materijala uvek su bili tesno povezani.
tavie, dostignuti nivo poznavanja materijala
esto je bio pokazatelj ostvarenog nivoa
celokupnog drutvenog razvoja: kameno
doba, bakarno doba, bronzano doba,
gvozdeno doba.

UVOD
Dok su u najranijim istorijskim periodima korieni
jedino prirodni materijali drvo, kamen, po pravilu
uz veoma skroman stepen obrade, vremenom su
poeli da se primenjuju i materijali koje danas
nazivamo vetakim (opeka, malter, beton, elik i dr.)
Zahvaljujui tehnikom napretku, vremenom je postalo
mogue uticati na pojedina svojstva materijala. Danas
su stvorene takve mogunosti, koje omoguavaju ne
samo visok stepen obrade i poboljanje svojstava
tradicionalnih materijala, ve i stvaranje potpuno novih
materijala, sa unapred definisanim svojstvima.

UVOD
Istorijski razvoj graevinskih materijala u osnovi
odgovara prikazu na donjoj slici. Deceniju 18501860 karakterie vaan dogaaj u tehnologiji
materijala pojava konstrukcionih elika.

UVOD
Do tog vremena uglavnom su se koristili drvo, kamen i
opeka, dok je beton poeo iroko da se primenjuje tek
nakon pojave elika u obliku sprege beton elik
(armirani beton, prednapregnuti beton)

UVOD
Vrlo intenzivan razvoj na podruju sintetikih organskih
materijala ve danas je uslovio njihovu primenu u nizu
oblasti graevinarstva, a prema nekim prognozama, u
prvim decenijama 21. veka obim njihove primene mogao bi
da prevazie mnoge danas nezamenljive materijale.
Prema uslovima primene u graevinskim objektima i
konstrukcijama, grarvinski materijali se, u optem
sluaju, mogu podeliti na 2 grupe:
Materijali univerzalnog tipa ili Konstrukcijski materijali
(prirodni kameni materijal, vetaki kameni materijali
malteri i betoni, keramiki materijali, metali, drvo i dr.
Materijali specijalne namene (termo i zvuko izolacioni,
hidroizolacioni materijali, antikorozioni premazi, boje,
lakovi i dr.)

UVOD
Graevinske materijale treba posmatrati u irem
kontekstu: kao materijale, ali i kao sirovine za dobijanje
drugih gra. materijala. Drugim reima, oni ine
celokupan kompleks materijalnih kompone-nata, na
osnovu kojih se formiraju graevinske konstrukcije i
objekti.
Poznavanje graevinskuh materijala podrazumeva
poznavanje niza injenica i uticajnih faktora, relevantnih
za njihovu primenu u graevinarstvu. Radi se o sintezi
stavova vie naunih disciplina: hemija, fizika,
tehnologija, otpornost materijala i dr.
Ovo poznavanje je od prvorazrednog znaaja za pravilnu
i racionalnu primenu materijala: osnovni podaci o
materijalu, tehnoloki proces proizvodnje, oblast
primene, nain prerade, bitna svojstva, ponaanje u
razliitim uslovima eksploatacije i metode ispitivanja
svojstava

UVOD
Svojstva i ponaanje materijala pod odreenim
uslovima naelno se mogu tumaiti polazei od
atomsko-molekularne strukture, rasporeda
elementarnih estica, unutranjih sila veze i
drugih stavova na kojima se zasnivaju savremena
termodinamika shvatanja o strukturi materije
Kako je ovakav pristup komplikovan i sa
praktinog stanovita necelishodan, a ponekad se
radi i o pojavama koje jo nisu rasvetljne, to se
primenjuje tzv. Fenomenoloki pristup:
Prouavanje pojave kao takve, na bazi objektivnih
eksperimentalnih rezultata ispitivanja, bez dubljeg
ulaenja u fiziku ili hemijsku sutinu fenomena.

Razvoj na podruju materijala, a to vai i za

graevinske materijale, danas i dalje tee na
osnovama naune discipline pod nazivom nauka o
materijalima. Ova nauka, koja povezuje fiziku i
fiziku hemiju vrstog stanja materije, predstavlja
veoma efikasan aparat za uspeno tumaenje i
reavanje praktino svih problema na podruju
materijala, prvenstveno u segmentu optih
zakonitosti dobijanja odreenih tipova materijala, ali
i na polju ispitivanja i istraivanja materijala u
najoptijem smislu.

Okosnicu ove nauke predstavlja tzv. strukturalistiki

koncept, prema kome se uslovi formiranja
odreenih materijala i determinisanje njihovih
svojstava u najveoj meri svode na funkcionalnu
relaciju koja povezuje karakteristike materijala i
njihov sastav, odnosno strukturu. Meutim, zbog
kompleksnosti problematike o kojoj je re,
karakteristike
materijala
se
nuno
moraju
sagledavati i kroz faktor tehnologije, tako da se u
okviru nauke o materijalima svojstva materijala uvek
razmatraju kao rezultat simultanog delovanja
sledeih uticajnih parametara: sastava u najirem
smislu rei, tehnologije proizvodnje i ostvarene
strukture.

DISPERZNI SISTEMI

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Opta i specifina svojstva

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA

Parametri stanja i strukturna svojstva

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH MATERIJALA

Parametri stanja i strukturna svojstva

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH MATERIJALA

Fizika svojstva Sadraj podpoglavlja

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Hidrofizika svojstva
Higroskopnost: Sposobnost

kapilarno poroznih materijala

(kapilare <10-4mm) da iz vlanog
vazduha upijaju vodenu paru. Ovo
upijanje je uslovljeno:
- Polimolekularnom absorpcijom
vodene pare na zidovima kapilara,
- Kapilarnom kondenzacijom.
Higroskopski sadraj vlage je funkcija:
- Relativne vlanosti vazduha i
- Temperature vazduha
Maksimalni sadraj vlage:
- Onaj ravnoteni sadraj koji odgovara datoj temperaturi i relativnoj
vlanosti vazduha od 100%.
- Raste sa poroznou materijala,
- Raste sa smanjenjem prenika
kapilara

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Hidrofizika svojstva

Upijanje vode:

m 0 v m0
mv
u=
100 =
100 (%)
m0
m0

Slide 29
D1

Dusan, 2/18/2007

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Hidrofizika svojstva
Vlanost, upijanje vode i zapreminska masa vlanog, odnosno vodom
zasienog materijala

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Hidrofizika svojstva
Upijanje vode po zapreminskim i masenim jedinicama, otvorena
poroznost i upijanje vode, koeficijent zasienosti materijala

u vol

Vv
mv / v

= 100 =
100 = u
v
V
m0 /
mv , p / v

Vv , mv - Zapremina, odnosno masa vode

u stanju zasiasie i uzorka vodom

po =
100 =
100 =
100 = u p
V
V
m0 /
v
V po

Vv , p

Vv,p , mv,p -Zapremina,

odnosno masa vode u
uzorku zasienom vodom
pod pritiskom

Koeficijent zasienosti:

u vol
u
'
ku =
; ku =
up
p

Kada su sve pore otvorene i ispunjene vodom:

uvol= p , ku= ku = 1

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Hidrofizika svojstva
Vodopropustljivost, vodonepropustljivost
Vodopropustljivost je svojstvo
Vv a
Koeficijent filtracije : k f =
( m / h) materijala da usled poroznosti
proputa vodu pod pritiskom
S p t
Vodonepropustljivost je svojstvo
materijala da pod unapred definisanim pritiskom ne proputa vodu
Smatra se da je neki materijal
vodonepropustljiv ako se nakon
odreenog tretmana, u smislu
porasta i duine trajanja prtiska,
kroz njega ne registruje prolaz vode
Vodonepropustljivost je vea
ukoliko je njegova otvorena
poroznost manja.
Vrlo kompaktni materijali su, po
pravilu, praktino vodonepropustljivi

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Hidrofizika svojstva
Skupljanje i bubrenje materijala

Pri suenju dolazi do smaSkupljanje i bubrenje su zapreminske

deformacije koje se javljaju usled promene njivanja slojeva vode koja
okruuje estice materijala,
vlanosti materijala

Veliine skupljanja nekih materijala:

to dovodi do poveanja
unutranjih kapilarnih sila,
koje tee da estice materijala priblie
Naizmenino suenje i vlaenje poroznih materijala
dovodi do neprekidnog
smenjivanja deformacija
skupljanja i bubrenja.
Ove viekratne cikline
promene vrlo esto izazivaju
pojavu prslina u materijalu i ubrzavaju njegovu
destrukciju!

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Toplotna
provodljivost
materijalaogleda
se u njegovom
Fizi
ka svojstva
Termotehn
ikaproputanju
svojstva

stacionarnog toplotnog fluksa (protoka) usled razlike temperatura T=T1 T2

na dvema grani-nim povrinama. Ovo svojstvo materijala karakterie
koeficijent toplotne provodljivosti ,
koji je definisan izrazom:
qf Stacionarni
toplotni fluks,
q Specifini
toplotni fluks

Toplotna izolacija objekata moe se

posmatrati kroz tri zasebne celine:

OSNOVNI TEHNIKI PODACI O TERMOIZOLACIONIM

SVOJSTVIMA STANDARDNIH GRAEVINSKIH MATERIJALA

koeficijent toplotne provodljivosti

specifina toplota

faktor otpora difuziji vodene pare

koeficijent toplotnog izduenja

zapreminska masa

SRPS
U.J5.600:1998

OSNOVNI TEHNIKI PODACI O TERMOIZOLACIONIM

SVOJSTVIMA STANDARDNIH GRAEVINSKIH MATERIJALA

SRPS U.A2.020
Termoizolacioni materijali imaju < 0.3 W/(mK)
pravi termoizolacioni materijali:
< 0.06 W/(mK)
termoizolacioni materijali sa konstrukcionim svojstvima:
0.06 < < 0.3 W/(mK)

Pravilan izbor odreenog termoizolacionog

materijala je tesno povezan sa:
analizom
svojstava
materijala u odnosu na
materijala od kojih se
elementi konstrukcije,

termoizolacionih
svojstva ostalih
izvode pojedini

analizom poloaja elementa konstrukcije u

odnosu na okruenje i
analizom termo - higrometrijskih uslova
sredine .

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termotehnika svojstva
Ukupno proputanje toplote i otpor proputanja toplote

a) Toplotni fluks
upravan na
slojeve pregrade
b) Toplotni fluks
paralelan sa
slojevima pregrade

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termotehnika svojstva
Koeficijent prolaza toplote k, otpor prolaza toplote 1/k i temperature
na granicama pojedinih slojeva pregrade Tj

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termotehnika svojstva
Koeficijenti prelaza toplote

Reciprone vrednosti ovih koeficijenata otpori prelaza toplote :

1/i=1/8=0,1250,12; (1/6=0,160,17); 1/e=1/23=0,0430,04

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termotehnika svojstva
Zapreminske mase i koeficijenti toplotne
provodqivosti nekih materijala

Vrednostima iz tabele treba dodati

jo i sledee vrednosti:

Vazduh
- Voda
- Led

0,023
1000
1090

0,85
2,30

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termotehnika svojstva
Otpor proputanja toplote za vazdune slojeve

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termotehnika svojstva
Postupak eksperimentalnog odreivanja vrednosti koeficijenta
toplotne provodljivosti

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termotehnika svojstva
Toplotna provodljivost u funkciji poroznosti,
odnosno zapreminske mase materijala

1. - Suvi materijali
2, 3 - Vlani materijali
4. - Materijali
zasieni vodom

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termotehnika svojstva

Koeficijent je i funkcija temperature T, prema sledeem

empirijskom obrascu:
T = 0 (1 + 0,005 T)
gde je: T - Koeficijent toplotne provodljivosti za proizvoljno T
0 - Koeficijent toplotne provodljivosti za T=0 0C
Vlaga koja ulazi u pore materijala poveava njegovu toplotnu
provodljivost, poto je koeficijent za vodu oko 37 puta vee
nego za vazduh!
Smrzavanje vode u porama jo vie poveava toplotnu
provodljivost, poto je za led 2,7 puta vee nego za vodu, a
oko 100 puta vee nego za vazduh!
Toplotna provodljivost ne zavisi samo od ukupne zapremine
pora u njemu, ve u velikoj meri i od veliine pora.
U porama malog prenika vazduh miruje, dok se u veim
porama i upljinama vazduh kree, ime se poveava toplotna
provodljivost! (Pri temperaturi T=0, npr., u porama prenika 3
mm toplotna provodljivost vazduha je skoro 2 puta vea nego u
porama prenika 0,5 mm; pri tempe-raturi T=100 0C ovaj odnos
je 3!

Zavisnost koeficijenta termike provodljivosti stiropora

od zapreminske mase

KLASIFIKACIJA TERMOIZOLACIONIH MATERIJALA

NA OSNOVU POREKLA SIROVINE ZA PROIZVODNJU
TERMOIZOLACIONI MATERIJALI

MINERALNOG POREKLA

Kamena vuna

Staklena vuna

ORGANSKOG POREKLA

Polimeri

Prirodni materijali

TI MALTERI I BETONI

Termoizolacioni
malteri
Termoizolacioni
betoni

Ekspandirani
polistiren

Trska

Ekstrudirani
polistiren

Drvena vlakna
sa
min. vezivom

EPS betoni

Poliuretan

Reciklirana
celuloza

Gas-betoni
(siporeks)

49

EKSTRUDIRANI POLISTIREN
DELTADUR (XPS)
Osnovna svojstva

dominantna je zatvorena poroznost,

mala paropropustljivost i
izrazito malo upijanje vode.

Visina kapilarnog upijanja SIMPROLITA

Ispitivanje kapilarnog upijanja DELTADUR-a

Da bi bili konkurentni na tritu savremeni

graevinski termoizolacioni materijali treba
da
zadovolje
niz
strogo
postavljenih
zahteva, u koje svakako spadaju:
niska zapreminska masa, tj. visoka poroznost;
zadovoljavajue mehanike vrstoe;
malo upijanje vode;
dobra termoizolaciona svojstva;
zadovoljavajua provodljivost pare i gasova;
otpornost na dejstvo mraza;
hemijska i bioloka postojanost;
otpornost na dejstvo poara;
netoksinost;
prihvatljiva cena kotanja
mogunost recikliranja.

Nepoznavanje svojstava termoizolacionih

materijala u praksi moe dovesti do:
znaajnog smanjenja efekata termoizolacije,
pojave prateih neeljenih efekata:

vlaga,
truljenje materijala,
bu,
klobuenje, ljuspanje i otpadanje paronepropusnih
zavrnih slojeva i
oteenja usled dejstva mraza.
66

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termiki koeficijent linearnog irenja

Termiki koeficijent linearnog

irenja materijala T (1/0C)
predstavlja dilataciju tapa
izraenog od nekog materijala
pri promeni temperature za 1 0C
Primer: Ako usvojimo za elik
t=0,1210-6, tada se lako moe dobiti
promena duine L elinog nosaa
duine L=50 m pri promeni temperature T za vrednost T=200C, naime:
L = 50200,1210-6=1,210-4 m
L = 0,12 mm

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Termika stabilnost i otpornost na
dejstvo poara

Termika stabilnost materijala ocenjuje se prema njegovom stanju

nakon izlaganja viekratnim otrim promenama temperature
Za materijal se kae da je termiki stabilan ako se na njemu nakon
propisanog tretmana otrih promena temperature, na njemu ne pojave
prsline, pukotine
ili neki drugi oblici destrukcije
Ovo svojstvo tesno je povezano sa homogenou materijala i sa
koeficijentom T
(termika stabilnost materijala je tim vea to je T manje i to je
materijal
homogeniji). Primeri:
- Kvarcno staklo ima T =510-7, pa njega karakterie visoka
termika
stabilnost,
- Monomineralni kamen (npr. mermer) ima veu termiku
stabilnost, nego
kamen sastavljen od vie minerala (npr. granit)
Otpornost materijala na dejstvo poara predstavlja sposobnost
materijala da se suprotstavi kratkotrajnom delovanju visokih
temperatura koje deluju u vreme poara (do 1000 0C).

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva - Viskozitet
Viskozitet je jedno od
najznaajnijih svojstava
tenosti, a pod njim se
podrazumeva unutranje
trenje koje karakterie
sila, potrebna da se izvri
pomeranje jednog sloja
tenosti u odnosu na
drugi.
Viskozitet se najee
razmatra pri laminarnom
kretanju tenosti u
cevima. U tom sluaju
sile trenja deluju
paralelno osi kretanja

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva - Viskozitet
Za koeficijent viskoziteta u sistemu jedinica SI, polazei od Njutnovog zakona,
dobija se jedinica Pas (videti dole, levo).
Za praktine potrebe, meutim, viskozitet se ponekad ne rauna iz definicionog
izraza i ne izraava u Pas, ve se kao mera viskoziteta uzima ono vreme u
sekundama koje je potrebno da odreena zapremina tenosti istekne kroz otvor
propisanih dimanzija. Na ovom principu radi Redvudov viskozimetar (dole, desno)

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Postojanost na mrazu

Ovo svojstvo materijala ogleda se u njegovoj sposobnosti da u

stanju zasienosti vodom, bez vidljivih tragova destrukcije i bez
znaajnijeg pada vrstoe, podnese odreen broj ciklusa
smrzavanja i odmrzavanja
Smatra se da je materijal postojan na mrazu ako se po zavretku
tretmana smzavanje odmrzavanje njegova vrstoa ne smanji
vie od 25% i ako gubitak mase uzorka nije vei od 5%

ku= u/up

V > 0
ku < 0,92
(

),
V < 0
ku > 0,92
(

ku 0,80

OSNOVNA SVOJSTVA GRAEVINSKIH

MATERIJALA
Fizika svojstva Postojanost na mrazu