SLAMYETTEN NCEK TRK EDEBYATI

(..?-11.yy.)
A) SZL EDEBYAT DNEM:
M.S.VIII. yzyla gelinceye kadar Trklerin henz yazy kullanmadklar dnemdeki edebiyattr.
Bu dnem edebiyat, szl olarak retilmi ve kulaktan kulaa yaylarak varln srdrmtr.
Bu dnemde edebiyatmz amanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemitir.
Genel zellikleri:

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Bu dnem edebiyat mzik eliinde (kopuz ad verilen sazla) dile getirilmitir.

l, ulusal lmz olan hece lsdr.
Nazm birimi drtlktr.
Dnemine gre ar bir dili vardr.
Dizelere genel olarak yarm uyak hakimdir.
Daha ok doa, ak ve lm konular ilenmitir.
Bu dneme ynelik elimizdeki en nemli ve eski kaynak Kagarl Mahmutun Divan-
Lgat-it Trk adl eseridir.

Dnemin rnleri:

1.

KOUK: Sr denilen srek avlar srasnda sylenen iirlerdir. Konusu daha ok

doa, ak, sava ve yiitliktir. Bu tr daha sonra Halk edebiyatnda Koma adyla
anlmtr.

2.

SAV: Dnemin zl szleridir. Bugnk ataszlerinin ilk biimi niteliindedir.

3.

SAGU: Yu ad verilen lm trenlerinde, len kiilerin erdemlerini ve duyulan aclar

dile getiren iirlerdir.

4.

DESTAN: Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk arasnda kendiliinden

oluan uzun nazm trdr.

DESTANLARIN ZELLKLER
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Toplumun ortak grlerini yanstmas

Olaanst zellikler tamas
Kiilerinin sekin olmas (Kral, Han, Hakan...vb.)
Milli dilde sylenmi olmas
Milli nazm lsyle sylenmi olmas
Olduka uzun olmas
Konular bakmndan sava, deprem, yangn, mizah, nl kiilerin yaamlar
eklinde sralanabilmesi

TRK DESTANLARI
Destanlarmz yazya geirilmedikleri iin bugn bunlarn ancak konularn bilmekteyiz. Bunlar
da ran, in ve Arap kaynaklarndan reniyoruz.
A)

SAKA DEVR DESTANLARI

1)
Alp Er Tunga Destan: Trk-ran savalarnda Alp Er Tungann yiitliklerini ve
bu savalar anlatr.
2)
u Destan: skenderle Trkler arasndaki sava ve Trk hakan unun
kahramanlklarn anlatr.

B)

HUN DEVR DESTANI

Ouz Destan, Hun hkmdar Meteyi ve onun yaamn anlatr.

C)

GKTRK DEVR DESTANLARI

1)
Bozkurt Destan: Gktrklerin dii bir kurttan treyiini anlatr.
2)
Ergenekon Destan: Bir savata yenilen ve Ergenekona alan Trklerin
orada bir demir da eritip intikamlarn almalarn anlatr.

D)

UYGUR DEVR DESTANLARI

1)
Treyi Destan: Uygurlarn bir erkek kurttan treyii anlatlr.
2)
G Destan: Uygur Trklerinin anayurtlarndan gn anlatr.
NOT: Destanlar oluumlar bakmndan iki grupta incelenebilir.
a)

Doal Destanlar: Halk arasnda ortaya kan anon,im rnlerdir. Bunlar genellikle
daha sonra bir air tarafndan derlenip dzenlenmitir. Bu tre rnek olarak u
destanlar sralayabiliriz.
liada, Odysseia
Yunanllarn (Homeros)
Kalevala
Finlilerin
Nibelungen
Almanlarn
Ramayana, Mahabarata
Hintlilerin
Cid
spanyollarn
Chanson de Roland
Franszlarn
Glgam
Smerlerin
b)

Yapma (Suni) Destanlar: Bir olayn doal destana benzetilerek bir airce
destanlatrlmasdr. Yapma destan rnei olarak unlar sralayabiliriz:
Virgilius
Aeneit
Dante
lahi Komedi
Tasso
Kurtarlm Kuds
Milton
Kaybolmu (Kaybedilmi) Cennet
Firdevsi
ehnme
B) YAZILI EDEBYAT DNEM
Bu dnemi Gktrk ve Uygur dnemi eserleri olarak iki grupta inceleyebiliriz.
1) Gktrk (Orhun) Yaztlar (VIII. yy): Bunlarda inlilere kar bamszlk sava
yapan, Trk btnln yeniden kurmak iin ite ve dta svaan Gktrklerin hikayesi
anlatlr. Bu abideler 38 harfli olan Gktrk alfabesiyle yazlmtr. Bunlardan en nemli olanlar
tanedir.
a) Bilge (Vezir) Tonyukuk Yazt (720-725): Drt bakana vezirlik etmi olan
Tonyukuk tarafndan yazlmtr. Daha ok inlilerle yaplan savlar anlatlmaktadr.
b) Kl Tigin Yazt (732): Gktrk hakan olan Bilge Kaan kardei Kl Tiginin
lm zerine bu abideyi dikmitir.
c) Bilge Kaan Yazt (735): Gktrk hakan olan Bilge Kaann lmnden
sonra yazdrlm birabidedir. Son iki yazar daha ok dnemin olaylarndan , trelerinden ve
Bilge Kaann ulusuna diledii iyi dileklerden sz eder.
* Trk adnn getii ilk yazl belge ve Trk edebiyatnn ilk yazl rnekleri olan Gktrk
abidelerindeki yazlar Prof. Thomsen ve Radloff tarafndan okunmutur.
2)
Uygur Dnemi Eserleri: Gktrk devletinin yklmasndan sonra kurulan
Uygur hanlklarndan kalma eserlerdir. Daha ok Buddha ve Mani dininin esaslarn anlatan
metinlerdir. Bunlar Turfan yresinde yaplan kazlarda ortaya karlmtr. Uygurlarn kada
kitap basma tekniini bildikleri anlalmaktadr. Dnemden kalma birok hikayenin yannda
kkn denilen bir tr ilkel tiyatro eserleri de vardr. Uygurlar bu eserleri 14 harfli uyugr
alfabesiyle yazmlardr.