Trk Ed.

Dnem zellikleri

TRK EDEBYATI DEVR ZELLKLER

1.

SLMYET NCES TRK EDEBYATI

2.
3.

GE DNEM
HALK EDEBYATI

A) SLMYET NCES TRK EDEBYATI

Trkler, yerleik hayata gemeden nce atl-gebe medeniyeti denilen bir medeniyet tarz iinde
yaamaktayd. Adndan da anlalaca gibi, bu medeniyet tarznda atn nemli bir yeri vardr. At, ehil
hayvanlar iinde en hzlsdr. Trkler, ehlletirdikleri atlarla aknclk yapmlar, iftilikle uraan
kavimler zerinde stnlk salamlardr. Divn Lgati't-Trk'te yer alan "Ku kanad ile Trk at ile."
ata sz, atn Trklerin hayatnda oynad rol ok gzel anlatr.
At, eski Trklerde binek hayvan olmas yannda ayn zamanda yiyecek, iecek ve giyecek kayna
olmutur. Bu ihtiyalarn karlamak iin at srleri besleyen Trkler, yaylak ve klak hayat yaamak
zorunda kalmlardr.
Trkler, geimlerini salamak iin akncl bir meslek hline getirmilerdir. Akncln en nemli iki
silh ok ve yaydr. Bunlar kullanmakta ok usta olan Trkler, aknclk dnda avclk ile bu
maharetlerini gelitiriyorlard. Sonu olarak atlk, avclk ve aknclk, atl-gebe medeniyetinin
temelini oluturuyordu. Bu hayat tarz, kuvvetli, cesaretli avc ve aknc tipini gerekli klyordu. Trk
destanlarndaki kahramanlar, bu medeniyetin hayat anlayn ve ideal insan tipini temsil ederler.
Destan kahramanlarnn hayatlarna hkim olan ve ahsiyetlerini ekillendiren, bu medeniyet tarznn
temel deerleridir. slmiyet ncesindeki edeb eserleri deerlendirirken, toplumun bu zelliklerini gz
nnde bulundurmak gerekmektedir.
Genel zellikleri
a) slmiyet ncesindeki Trk edebiyat yabanc etkilerden uzak bir edebiyattr.
b) Dil, saf Trke olup, yabanc kelime yok denecek kadar azdr.
c) Edebiyat, atl gebe hayatnn zelliklerini yanstr.
d) Eserler, genellikle anonimdir; pek aznn sahipleri bilinmektedir.
e) Eserlerin tamamnda milletin ortak duygu ve dnceleri hkimdir.
f) Nazm birimi genellikle drtlktr. Drtlklerin kafiye emas aaab eklindedir.
g) iirde hece vezni ve daha ok yarm kafiye kullanlmtr.
h) En eski eserlerde bile ilenmi bir dil ve edeb slp grlr. Bu durum, bilinenlerden daha eski
metinlerin olduunu dndrmektedir.
i) Yiitlik, yurt ve tabiat sevgisi, byklere sayg, ilenen balca temalardr.
-------------------------------------------------------------------------------B) GE DNEM ZELLKLER
Trkler X. yzylda slmiyeti kabul ettikten sonra Trk dili ve edebiyatnda deiiklikler grlr.

Trk Ed. Dnem zellikleri

slm devir Trk edebiyatnn ilk rnleri XI ve XII. yzyllarda ortaya kar. Bunlardan ilki, Karahanl
Devleti zamannda Hakaniye Trkesi ile yazlm olan Yusuf Has Hcib'in Kutadgu Bilig'idir. Ayn
yzylda yazlm bulunan Kgarl Mahmut'un Divn Lgati't-Trk' de slm devir Trk edebiyatnn
ilk rnlerindendir. Bu eserler arasna XIII. yzyln banda Yknekli Edip Ahmet'in kaleme ald
Atabet'l-Hakyk' da katmak gerekir.
XII. yzylda Orta Asya'da Ahmet Yesev ve Hakim Sleyman Ata, din-tasavvuf halk iirinin ilk gzel
rneklerini vermilerdir.
lk slm eserlerin meydana getirildii bu yzyllarda edebiyatn her alannda bir ikilik bulunmaktadr.
Bu da, gei dneminin bir zelliidir.
Genel zellikleri
a) Trk edebiyat bu yzyllarda bir gei dnemi yaar. Bir yandan, eski edebiyat anlay
srdrlrken, br yandan yeni medeniyetin edebiyat anlayna uygun eserler verilir.
b) Dilde Arapa ve Farsa kelimeler grlr.
c) Uygur alfabesi yannda, Arap alfabesi de kullanlr.
d) iirlerde, hem mill nazm birimi olan drtlk, hem de yeni iirin nazm birimi olan beyit
kullanlmtr.
e) Hece vezni ile birlikte aruz veznine yer verilmitir.
-------------------------------------------------------------------------------C) HALK EDEBYATI
a) k edebiyat iir arlkl bir edebiyattr.
b) k veya saz airi denilen sanatlar tarafndan daima mzik eliinde sylenir.
c) klar, bu edebiyatn mensur ksmn
aktarlmasnda da nemli rol oynarlar.

oluturan

halk

hikyelerinin

oluumu,

geliimi

ve

d) iirde nazm birimi drtlktr.

e) Koma, sem gibi nazm ekilleri ile gzelleme, koaklama, at ve talama trlerinde iirler
yazlmtr.
f) Yaygn olarak hece ls kullanlmtr.
g) Klsik edebiyatn etkisiyle, aruz ls ve beyitlerden oluan divan, kalender gibi nazm ekilleri de
kullanlmtr.
h) k edebiyat doalamaya (irtical) dayanr. klar, eserlerini bir n hazrlk olmakszn, dorudan
szl olarak meydana getirirler.
) Sylendikleri, yaatldklar devir ve evrenin yaygn Trkesi kullanlmtr.
j) Din-tasavvuf edebiyatn etkisinde kalmtr.

--------------------------------------------------------------------------------