Anne-Emmanuelle,

Gabrielowi i Louisowi-Selassie

Cz I

ISAAK

Kiedy Isaak i ja spotkalimy si po raz pierwszy na uniwersytecie, obaj udawalimy, e kampus

i ulice stolicy znamy tak dobrze jak gliniaste drogi zapadych wiosek, gdzie dorastalimy
i mieszkalimy jeszcze kilka miesicy temu, cho pobyt w miecie by dla nas zupenie nowym
dowiadczeniem. Nie mielimy pojcia, co oznacza ycie w tak bliskim ssiedztwie tylu ludzi, ktrych
twarzy, a co dopiero imion, nigdy nie poznamy. W tamtych czasach stolica przeywaa rozkwit.
Przybywao mieszkacw, pienidzy, nowych samochodw i jeszcze nowszych budynkw,
w wikszoci postawionych w popiechu tu po odzyskaniu przez kraj niepodlegoci, w porywie
napdzanym szumnymi obietnicami socjalistycznego, panafrykaskiego marzenia, ktre po niemal
dziesiciu latach wolnoci podobno byo tu za rogiem i, jak zapewniali pospou prezydent i radio,
miao si speni lada dzie. Kiedy Isaak i ja przyjechalimy do stolicy, sporo tych budynkw zaczynao
powoli niszcze, zaniedbanych czy wrcz zupenie zapomnianych, lecz nadal utrzymywaa si
nadzieja, e nadejdzie lepsze jutro, a nam, jak wszystkim innym zreszt, chodzio o to, eby upomnie
si o naleny udzia w przyszym dobrobycie.
W drodze do stolicy rozstaem si ze wszystkimi imionami, ktre nadali mi rodzice. Miaem
niespena dwadziecia pi lat, lecz wiek o niczym nie wiadczy. Odrzuciem te imiona, kiedy
autobus, ktrym podrowaem, przejecha przez granic i znalazem si w Ugandzie. Zblialimy si
do Jeziora Wiktorii; wiedziaem, e Kampala ley gdzie niedaleko, na przeciwlegym brzegu, lecz ju
wtedy okrelaem j w mylach jako stolic. Miasto o nazwie Kampala nie odpowiadao rang moim
wyobraeniom, byo czci Ugandy, stolica za, tak dugo, jak pozostawaa nienazwana, wymykaa
si tego rodzaju zalenoci. Podobnie jak ja nie naleaa do nikogo i kady mg roci sobie do niej
prawo.
Pierwsze tygodnie pobytu w stolicy zeszy mi na prbach naladowania chopakw, ktrzy
gromadzili si w okolicach uniwersytetu albo przesiadywali w kawiarniach i barach nieopodal.
W tamtych czasach wszystkim chopcom w naszym wieku marzyo si zosta bojownikiem o spraw.
W kampusie, a nawet w dzielnicach ndzy, w ktrych mieszkalimy Isaak i ja, peno byo Lumumbw,
Marleyw, Malcolmw, Csairw, Kenyattw, Senghorw i Selassich, chopcw kadego ranka po
przebudzeniu przywdziewajcych strj swoich idoli czarne kapelusze i oliwkowe mundury. Nie
mogem si z nimi rwna, wic tylko zapuciem rzadk brdk. Kupiem uywane zielone spodnie,
ktre nosiem codziennie nawet wtedy, kiedy ju poprzecieray si na kolanach. Uwaaem si za
pocztkujcego rewolucjonist, mimo e do stolicy przyjechaem z innych pobudek. Dziesi lat
wczeniej na uniwersytecie odby si wany zjazd afrykaskich pisarzy i uczonych. Dowiedziaem si
o nim z gazety, ktra trafia do mojej wioski z tygodniowym opnieniem. Konferencja ta nadaa

ostateczny ksztat mym modzieczym pragnieniom, ktre do tej pory ograniczay si po prostu do
porzucenia rodzinnych stron. Odtd wiedziaem ju, dokd mam si uda i kim chc zosta: sawnym
pisarzem otoczonym podobnie mylcymi ludmi w sercu najwspanialszego na caym kontynencie
miasta, bo takim zapewne byo.
Przybyem do stolicy kiepsko przygotowany. Przeczytaem z tuzin razy te same wiktoriaskie
powieci i ubrdaem sobie, e nadal tak si mwi po angielsku. Do wszystkich zwracaem si sir.
Nikt, z kim rozmawiaem, nie wierzy, e ma przed sob rewolucjonist, a na to, eby podawa si za
stawiajcego pierwsze kroki pisarza, brakowao mi miaoci. Zanim poznaem Isaaka, nie udao mi
si nawiza adnych przyjani. Z dugimi chudymi nogami i pocig twarz, zdaniem Isaaka,
wygldaem bardziej na profesora ni na bojownika. Tak te na pocztku mnie nazywa: Profesor; to
by pierwszy, lecz nie ostatni przydomek, jakim mnie obdarzy.
A jak mam si do ciebie zwraca? zapytaem.
Zakadaem, e podobnie jak pozostali na uytek publiczny przyj inne imi, pod ktrym chcia
by znany. By niszy ode mnie, ale znacznie lepiej zbudowany. Na rkach pryy mu si minie
i yy, ktrych wypukoci niczym blizny znaczyy cae przedramiona. Mia postur typow dla
onierza, czego nie mona byo powiedzie ani o jego twarzy, ani o sposobie bycia. Czsto umiecha
si i artowa, i przez myl by mi nie przeszo, e jest w stanie zrobi komu krzywd.
Na razie wystarczy Isaak odpar.
Imi Isaak nadali mu rodzice i tylko nim si posugiwa przez cay ten czas, kiedy przebywalimy
w stolicy. Jego rodzice zginli podczas ostatniej serii walk poprzedzajcych zdobycie niepodlegoci.
Zostawili mu w spadku imi Isaak, a kiedy jego rewolucyjne marzenia legy w gruzach i stan przed
wyborem: zosta czy ucieka z kraju, imi to przekaza mnie jako swj ostatni i najcenniejszy dar.
*
Od pocztku Isaak gorzej ode mnie znosi pobyt w stolicy. To miasto zawsze byo mi obce i, co
dopiero pniej zrozumiaem, takie miao pozosta bez wzgldu na to, jak wyobraaem sobie swoj
przyszo. Z Isaakiem sprawa przedstawiaa si inaczej. Uganda bya jego ojczyzn, a Kampala
stanowia jej serce. Jego rodzina pochodzia z pnocy kraju, wywodzia si z tamtejszych rolejszych,
ciemniejszych plemion, ktre, jak uzna pewien uczony z Cambridge, odznaczay si wiksz
wojowniczoci ni ich drobniejsi kuzyni z poudnia. Gdyby Brytyjczycy si nie wynieli, Isaaka
czekaaby wietlana przyszo. Ju we wczesnych latach nauki da si pozna jako ucze na tyle
zdolny, by mwiono, e w przyszoci mgby zosta wysany na studia za granic, moe do prywatnej
szkoy w Londynie, gdzie ksztaciby si za pienidze z rzdowego stypendium. Lecz cae to kolonialne
przedsiwzicie skoczyo si nagle, jakby w cigu jednego krwawego popoudnia, i chopcy, tacy jak
Isaak zostali osieroceni po raz drugi. Cho Isaak przyjecha do stolicy zaledwie kilka tygodni przede
mn, na podstawie zasyszanych pogosek i opowieci nabra przekonania, e atwo odnajdzie si
w nowym rodowisku i szybko wybije na sam szczyt w krgach, w ktrych bdzie si obraca. To, e
kiedy si poznalimy, wci by biedny, nie mia adnych znajomoci ani osigni, stanowio
najbardziej oczywist przyczyn jego frustracji, ale podejrzewaem, e tkwi w nim jeszcze inne rda
rozalenia i udrki, z ktrych nawet on sam ledwo zdaje sobie spraw.
*
Isaak i ja zaprzyjanilimy si na podobiestwo dwch bezpaskich psw, ktre wie ta sama

trasa pokonywana kadego dnia w poszukiwaniu jedzenia i towarzystwa. Zamieszkalimy we

wschodniej czci miasta, grzystej i bardziej niedostpnej, nawiedzanej przez lawiny botne. On
zatrzyma si u znajomych swoich krewnych, ktrzy udostpnili mu miejsce na pododze w duym
pokoju. Ja wynajmowaem ko na zapleczu pasmanterii, ktra w weekendy przeradzaa si
w zaimprowizowany bar dla wtajemniczonych. W pitkowe i sobotnie noce wolno mi byo wraca do
domu dopiero o drugiej lub trzeciej w nocy, kiedy waciciel i jego przyjaciele zdyli ju zabawi si
w moim ku z modymi dziewczynami z ssiedztwa. Bez grosza przy duszy i bez zajcia wasaem
si po okolicy przemierzaem gmatwanin wskich, wyboistych drg wijcych si po zboczu
wzgrza, z ktrego wierzchoka biega w d nowa, niedawno pooona, asfaltowa ulica. Roztacza si
stamtd widok na slumsy cignce si do niegdy yznej, zielonej doliny, wietnie nadajcej si do
wypasania byda, ktra wskutek niedawnego masowego napywu ludnoci do stolicy staa si ciasnym
skupiskiem blaszanych dachw w pltaninie kabli, otoczonych pytkimi doami na mieci i odchody.
To wanie tam dwukrotnie natknem si na Isaaka, ale wtedy jeszcze nie nawizalimy rozmowy.
Sta na zboczu, wpatrujc si nie w rozcigajc si w dole stolic, lecz w przejedajce drog
samochody, jakby planowa zoy ycie w ofierze i zaraz rzuci si pod koa ktrego z nich.
Zdobylimy si jedynie na szybkie skinienie gowy. Bardziej wylewny gest w podobnych
okolicznociach niechybnie zaniepokoiby drug stron i gdybym wkrtce potem nie zobaczy Isaaka
na uniwersytecie, by moe jeszcze przez dugie lata pozdrawialibymy si po prostu skinieniem
gowy, i to wszystko. Jednak kilka dni po naszym drugim spotkaniu spostrzegem Isaaka na terenie
kampusu. Obaj ze wszystkich si staralimy si stworzy wraenie przynalenoci; stawalimy obok,
lecz nie za blisko, dyskutujcych w grupkach studentw. By drugi tydzie sierpnia. Rozpocz si
nowy rok akademicki i, jak zwykle o tej porze, studenci toczyli si na trawiastym dziedzicu
okolonym strzelistymi palmami, ktre przydaway kampusowi daleko wicej tropikalnej wietnoci,
ni na to zasugiwa. Kiedy ujrzaem Isaaka, zrozumiaem, e nie zjawia si na uniwersytecie ze
studenckiego obowizku, ale dlatego, e podobnie jak ja uwaa, e tam, pord wietnie
zapowiadajcego si pokolenia przyszoci, byo jego miejsce. Kademu, kogo pozna, wmawia, e jest
studentem; pod tym wzgldem si nie rnilimy i obaj bylimy wwczas wicie przekonani, e
pewnego dnia zapiszemy si na studia.
I wanie przyjmujc takie zaoenie e obaj jestemy kamcami i pozerami sabo
przygotowanymi do odgrywania wybranych przez siebie rl Isaak mnie zagadn. Stalimy w tumie
zebranym wok stou porodku dziedzica, przy ktrym jeden z modziecw ze starannie
wymodelowanymi fryzurami afro odczytywa list da. Gdybymy nie znaleli si tam w tym
samym czasie, by moe poruszyoby nas wystpienie modzieca domagajcego si lepszych
wykadowcw, niszego czesnego i wikszej swobody dla studentw, ale jak tylko si rozpoznalimy,
nie mogo by mowy o odczuwaniu jednoci ze zgromadzonymi. Od chwili, kiedy skrzyoway si
nasze spojrzenia, uwag bez reszty pochona mglicie znajoma twarz tego drugiego, wykrzywiona
w grymasie, ktry mona by uzna za wyraz wrogoci. Pewnie tylko dwch spotykajcych si na
rodku pustyni podrnikw, wdrujcych w samotnoci tak dugo, e ziemia zacza wydawa im si
cakowicie bezludna, potrafioby si domyli, co wtedy poczulimy. W wiecie slumsw niewiele
obchodzio nas istnienie drugiego. Tutaj dla siebie nawzajem znaczylimy wszystko.
Isaak zaczeka na koniec przemwienia. Ostatnie sowa: To jest nasz uniwersytet, przyjte

zostay krtk owacj. W tamtych czasach wszystko miao by nasze. Stolica, kraj, nawet caa Afryka
bya do wzicia i przynajmniej pod tym wzgldem nasz stosunek do przyszoci przypomina postaw
angielskich poprzednikw. Wielu spord zebranych tam modziecw dowiodo pniej susznoci
tego porwnania, kiedy zachannie przywaszczali sobie bogactwa tego kraju.
Kiedy tum si przerzedzi, Isaak przystpi do dziaania. Ruszy w moim kierunku dugim,
swobodnym krokiem. Ramiona podnosiy mu si i opaday, nadajc jego ruchom niemal drapien
wymow. Poczuem si zaszczuty. Zaraz mnie dopadnie, pomylaem, i cho wiedziaem, e
przemoc fizyczna nie wchodzi w gr, susznie zakadaem, e moe grozi mi niebezpieczestwo.
Stan przy mnie, ale odezwa si dopiero po kilku sekundach.
Powinnimy porozmawia, ale nie tutaj.
Tego rodzaju konspiracyjnym jzykiem posugiwa si z wrodzon atwoci. W cigu nastpnych
miesicy czsto paday z jego ust takie zwroty, jak: Powinnimy porozmawia na osobnoci albo
Chodmy gdzie porozmawia. Isaak umia sprawi, e jego rozmwca czu si kim szczeglnym.
Skinem gow na znak, e si zgadzam. Od pocztku byem atw ofiar jego machinacji, czuem,
jak wchania mnie jego rzeczywisto, i co ciekawe, dawao mi to nieznane od czasu przyjazdu do
stolicy uczucie, e przynajmniej gdzie przynale.
Oddalilimy si od kampusu i dotarlimy do dzielnicy, w ktrej nigdy wczeniej nie byem. Przez
ca drog Isaakowi usta nie zamykay si nawet na chwil. Ochoczo dzieli si ze mn wasn wersj
historii, w ktrej fakty swobodnie przeplatay si z mitami. Kad z opowieci niezmiennie
rozpoczyna od Czy wiesz, e, co u niego stanowio odpowiednik Pewnego razu.
Czy wiesz, e mwi jeszcze dziesi lat temu Afrykaczykom nie wolno byo osiedla si
w pobliu uniwersytetu? To wanie tam Brytyjczycy zamierzali zbudowa nowy paac dla swojego
krla. Gdyby przegrali drug wojn wiatow, przesiedliliby w to miejsce wszystkich Anglikw. Ta
cz miasta bya przeznaczona tylko dla nich. Wszystko miao wyglda tak jak w Londynie, eby nie
cierpieli za bardzo z powodu klski. Zamierzali dookoa postawi mur i pozmienia mapy; e niby
Londyn jest w Afryce. Ale za kadym razem, kiedy zaczynali budowa mur, kto wysadza go
w powietrze. Tak rozpocza si nasza walka o niepodlego.
Suchaem, zdajc sobie spraw, e Isaakowi chodzi gwnie o to, eby mnie rozbawi. Nie miao
znaczenia, czy wierz mu, czy nie, najwaniejsze, e dawaem si oczarowa. Przystanlimy przed
kawiarenk przy ulicy obstawionej budkami krytymi blach, w ktrych sprzedawano dinsy, koszulki
i jaskrawe, wzorzyste suknie do kostek. Podobne ulice widywao si w caym miecie i na caym
kontynencie. Ta jednak wyrniaa si obecnoci niedawno wzniesionych trzypitrowych
betonowych budynkw, ktre stay w parach mniej wicej co trzydzieci metrw. Zbudowano je
szybko i byle jak jako siedziby prywatnych przedsibiorstw, ktre lada dzie miay hurmem napyn
do stolicy. Ziejca z nich pustka bya o wiele bardziej wymowna ni ssiadujce z nimi liche sklepiki
i tumy przelewajce si w ich cieniu, cho nie wiadomo byo jeszcze wtedy, czy pustostany wiadczyy
o rychym urzeczywistnieniu si wietlanej przyszoci, czy przeciwnie, o jej niespenionych
obietnicach.
Wskazaem par budynkw z przyciemnianymi szybami po przeciwnej stronie ulicy.
I kto niby ma tam zamieszka? zapytaem Isaaka.
To nie s domy mieszkalne odpar, wycigajc rk. Widzisz przecie, e s koszmarnie

brzydkie. Wkrtce caa stolica bdzie tak wyglda. Na tym polega tajny plan rzdu. Stawia je, eby
zniechci Brytyjczykw do powrotu. Pooy palec na ustach. Oczywicie mwi ci to w zaufaniu.
Oczywicie.
Wtedy jeszcze nie wiedziaem, kiedy oczekuje, e potraktuj go serio.
Siedlimy przy stoliku pod goym niebem. Isaak zamwi dla nas herbat. Kiedy j podano, zbyt
chodn jego zdaniem, kaza j zabra i zaparzy now. Chcia popisa si przede mn umiejtnoci
stawiania na swoim; w tym przypadku chodzio o odpowiednio podgrzan wod.
Kiedy kwestia herbaty zostaa zaatwiona po jego myli, zaoy nog na nog i rozsiad si
wygodniej na krzele.
Wic ty te chodzisz na uniwersytet powiedzia.
Zgadza si odparem.
Codziennie?
Codziennie.
Dopiero kiedy to uzgodnilimy, nabralimy pewnoci, e obaj mamy na myli to samo. Twarz
Isaaka przybraa agodniejszy wyraz. Znikna z niej ta wymuszona wesoo, ktr popisywa si bez
przerwy od chwili, kiedy do mnie podszed.
Mj dziadek chcia, ebym studiowa medycyn mwi. Ale ja mam inne plany.
To co bdziesz studiowa?
Jestemy w Afryce stwierdzi. Tutaj wchodzi w gr tylko jedno. Czeka, a dopowiem. Po
kilku penych napiciach sekundach westchn i powiedzia: Polityka. Nic innego nie mamy.
Wtedy nie umiaem jeszcze przemawia z takim faszywym, cho atwo udzielajcym si,
przekonaniem. Kiedy Isaak zapyta, co zamierzam studiowa, musiaem zebra si na odwag, eby
odpowiedzie:
Literatur.
Uderzy rk w st.
Doskonale stwierdzi. Nawet wygldasz na profesora. Jak literatur bdziesz studiowa?
Ca, jaka jest powiedziaem tym razem mielej, poniewa wierzyem w to, co mwi.
W czasie kiedy tak sobie gawdzilimy z Isaakiem, uczestnicy pamitnej konferencji ju zaczynali
rozprasza si po wiecie; kilku pisarzy podobno przebywao na wygnaniu w Ameryce, o innych
kryy suchy, e nie yj albo zaprzedali si jakiemu skorumpowanemu rzdowi. Lecz ja wci
marzyem, e ktrego dnia stan si jednym z nich.

HELEN

Kiedy poznaam Isaaka, byam niemale, jak okreliaby to moja matka, kobiet w pewnym
wieku. W jej pojciu czynio to ze mnie wraliw i bezbronn istot, cho ja nigdy tak si nie czuam,
nawet jako dziewczynka dorastajca w domu, w ktrym duo atwiej byoby dorasta chopcu. Moja
matka mwia szeptem. W domu odzywaa si ciszonym gosem, eby nie drani ojca wiecznie
zdenerwowanego albo pogronego w przygnbieniu; nie zarzucia tego zwyczaju nawet po jego
odejciu. Mieszkalimy w spokojnym, sielskim miasteczku na rodkowym Zachodzie i dla matki
najwaniejsze byo zachowywanie pozorw. Chodzio przede wszystkim o to, eby wszelkie rodzinne
kopoty byy starannie zamaskowane; nikt nie powinien si domyla, e stajesz na gowie, eby
starczyo na hipotek, albo e twoje maestwo rozpado si na dugo wczeniej, nim podpisalicie
z mem akt rozwodowy. Spodziewaa si, jak sdz, e pjd w jej lady i bd cisza gos i kto wie,
moe przez pewien czas, kiedy byam maa, naladowaam j pod tym wzgldem, lecz intuicja mi
podpowiada, e to mao prawdopodobne. Nigdy nie umiaabym ograniczy si do szeptu. Za bardzo
lubiam swj gos. Gdybym moga wybra, co bd robi w przyszoci, pewnie zostaabym
piosenkark. Rzadko kiedy czytaam ksik w milczeniu. Chciaam, eby kada opowie zabrzmiaa
gono, wic czsto czytaam w samotnoci w ogrodzie za domem, tak rozlegym, e nawet gdybym
wykrzykiwaa opowie na cae gardo, nikt z ssiedniego domu by mnie nie usysza. Chodziam tam
czyta nawet zim, kiedy gazie drzew uginay si pod ciarem lodu, a te kilka kurczakw, ktre
trzymalimy, trzeba byo przenie do piwnicy, eby nie zamarzy na mier. Kiedy byam starsza,
a wybujaa trawa, ktrej nikomu nie chciao si kosi, sigaa mi niemal do kolan, chodziam do
ogrodu z ksik czasami tylko po to, eby si wykrzycze.
*
Isaakowi nie przeszkadzao, e podnosz gos, i to mnie w nim ujo. Jechaam trzy godziny,
przekraczajc granice wielu hrabstw i nawet granic stanu, eby odebra go z lotniska w ramach
przysugi, jak zgodziam si wywiadczy mojemu szefowi, Davidowi, ktry wczeniej tego ranka
wyjani mi, e owszem, zajmowanie si obcokrajowcami nie naley do naszych obowizkw, lecz on
zrobi wyjtek dla Isaaka, idc na rk staremu znajomemu, i teraz wypadaoby, ebym ja postpia tak
samo.
Z przyjemnoci podjam si tego zadania. Pracowaam w opiece spoecznej od piciu lat
i doszam do przekonania, e wyczerpaam ju swj zapas yczliwoci, obcujc z ubogimi,
zmczonymi i wywaszczonymi, niewane, czy byli biali, czarni, starzy, wieo po wyjciu z wizienia,
czy tylko bez dachu nad gow. Nawet odwiedzajc weteranw wojennych, wrd ktrych trafiali si
znajomi z dziecistwa i szkolni koledzy, na koniec przepisowych pgodzinnych widze czuam

jedynie rozpaczliw ch opuszczenia ich towarzystwa, jakby udrka bya zaraliwa. Wprawdzie
pozostay we mnie resztki zapau, lecz ju ani krzty wiary potrzebnej do tego, eby utrzyma si na
powierzchni w pracy, gdzie kady kontakt z drugim czowiekiem kadzie si na tobie ciarem jak
kamie u szyi w chwili, kiedy czujesz, e dopywasz do brzegu. Zgodnie z tym, co gosiy nasze
wizytwki i nagwki na papierze listowym, bylimy Luterask Agencj Pomocy Humanitarnej, lecz
religijne afiliacje skoczyy si trzydzieci lat temu, kiedy na pocztku drugiej wojny wiatowej
zamknity zosta ostatni koci luteraski w promieniu stu pidziesiciu kilometrw, a wszyscy
parafianie przenieli si do Kocioa metodystycznego.
Zwyklimy powtarza, caa pitka zatrudniona w biurze, e nie tylko nie mamy nic wsplnego
z Kocioem luteraskim, ale rwnie z agencj z prawdziwego zdarzenia. Zawsze dziaalimy ze
skromnym budetem, ktry na dodatek co roku si kurczy, kiedy rzd obcina kolejne dotacje;
mielimy do dyspozycji skpe rodki i malejcy zapas dobrych chci i zapewnie, e nadejd jeszcze
tuste lata. David powiedzia kiedy, zreszt powtarza to pniej wielokrotnie: Powinnimy zmieni
nazw na Agencja Pomocy. Kiedy kto was zapyta, czym si zajmujecie, bdziecie mogli
odpowiedzie: Pracuj w Agencji Pomocy. A na pytanie, jakiej pomocy udzielacie, odpowiecie po
prostu: Czy to ma jakie znaczenie?.
Poczucie humoru Davida wyraao si w umiarkowanym i niezbyt zjadliwym sarkazmie. On sam
twierdzi, e to odtrutka na powag, jaka podobno wie si z nasz dziaalnoci.
*
Niewiele wiedziaam o Isaaku. Syszaam tylko, e pochodzi z jakiego afrykaskiego kraju
i prawdopodobnie kiepsko mwi po angielsku i e stary znajomy Davida zaatwi mu wiz studenck,
a przyjazd do Stanw mia go uchroni przed grocym rzekomo niebezpieczestwem. Miaam
odgrywa wobec niego rol nie tyle opiekunki spoecznej, ile damy do towarzystwa osobistej
przewodniczki po centrach handlowych, sklepach spoywczych, bankach i urzdniczych zawiociach
miasta. Z kolei ja upatrywaam w Isaaku wybawienia, przynajmniej na najbliszy rok. Wyobraaam
sobie, e dziki niemu uda mi si wykrci chocia od czci ponurych zebra powiconych
finansom, a take od obowizkowych wizyt w szpitalu, minimum dwch w tygodniu. Lecz co
najwaniejsze, zapewni mi prawo do odmowy przyjcia nowych nieuleczalnie chorych
podopiecznych. W zeszym roku uczestniczyam w dwudziestu dwch pogrzebach i cho cz
zmarych bya mi waciwie obca, czuam, e moje serce jest u granic wytrzymaoci.
*
Pierwsz myl, jaka przysza mi do gowy na widok Isaaka, bya ta, e jest wyszy i na oko
zdrowszy, ni sobie wyobraaam. To pozwolio mi uwiadomi sobie dwie rzeczy: e w moim
mniemaniu Afrykaczycy s niskiego wzrostu i nawet ci, ktrzy przelec p wiata i wylduj
w samym rodku Ameryki, prawdopodobnie bd wykazywa oznaki choroby czy niedoywienia.
Drug moj myl lub trzeci, w zalenoci od tego, jak kto policzy byo to, e jest cakiem
przystojny. Wypowiedziaam te sowa na gos, eby sprawdzi, na ile byy szczere. Poczuam, jak pod
ich ciarem mj rodkowozachodni wiatek lekko zadra.
*
Znalimy si od niespena godziny, kiedy Isaak oznajmi, e nie przeszkadza mu moja skonno
do podnoszenia gosu. Do tego czasu zdyam ju przeprosi go za to, e tak pno zjawiam si na

lotnisku i e nie przygotowaam tabliczki z nazwiskiem na powitanie. Pniej, w samochodzie,

przeprosiam za to, e za szybko prowadz, i w kocu, kiedy dojedalimy do miasteczka,
przeprosiam za swj donony gos.
Pewnie za gono mwi. Przepraszam powiedziaam.
Przysigaam sobie wiele razy w cigu ostatnich dziesiciu lat, e nigdy wicej nie bd za to
przeprasza. Czstotliwo, z jak amaam t obietnic, w adnej mierze nie agodzia rozczarowania,
jakie zaraz potem niezmiennie mnie ogarniao.
Nie musisz za nic przeprasza powiedzia Isaak. Mw tak gono, jak ci si podoba. atwiej ci
zrozumie.
Gdybym go uciskaa lub chocia podzikowaa za prb obrcenia mojej wypowiedzi w art,
zapewne oboje poczulibymy si niezrcznie, chciaam jednak da mu jako do zrozumienia, e
zazwyczaj tak atwo si nie wzruszam, e jestem wesoa i skora do miechu. Staraam si wic barwnie
i interesujco opisa mu miasteczko, do ktrego dojedalimy.
Nazywa si Laurel. Wymawia si tak jak nazw roliny.
Podejrzewaam jednak, e co do wymowy mogam si nieco myli, wic szybko wskazaam
ogromn cegielni, ktra growaa nad okolic; jedynie silos zboowy mg si z ni rwna.
Kiedy miecia si tam fabryka bomb wyjaniam.
Chodziy suchy, e w cegielni ma powsta najwiksze w kraju kryte centrum handlowe. Nie
miaam pewnoci, czy Isaak wie, co to jest centrum handlowe, wic pominam t informacj.
Mijalimy stacje benzynowe i przydrone restauracje stojce obok siebie wzdu drogi
w skupiskach co kilkaset metrw; przestrze midzy nimi jeszcze nie zostaa zabudowana.
Zastanawiaam si, co mogoby zaciekawi Isaaka. Wskazaam rk kolejny cig hipermarketw, obok
ktrego przejedalimy, i powiedziaam:
Pitnacie lat temu staa tam ferma wi.
Przestraszyam si, e nie wie, co to jest ferma wi, albo e pomyli, e si przechwalam, lub co
gorsza, skar na stan hodowli tucznikw w miasteczku komu, kto dopiero co przyby z kraju,
w ktrym moe wcale nie ma ferm hodowlanych albo wi. Korcio mnie, eby go przeprosi, ale
w sam por ugryzam si w jzyk. Kiedy wjechalimy na gwn ulic, niegdy ttnic yciem,
starowieck i na swj sposb urocz, zapytaam, czy chciaby jeszcze co zobaczy w naszym
miasteczku, zanim zawioz go do nowego mieszkania.
To mio, e zapytaa odpar. Chciabym zobaczy wasz uczelni, jeli to nie sprawi ci
kopotu.
Spojrzaam na jego donie. Trzyma je na udach, plecy mia wyprostowane jak ucze, ktry chce
pokaza, e zachowuje si wzorowo. Pomylaam: Teraz wiem, co to znaczy zesztywnie ze strachu.
Obeszlimy szybko poudniow cz kampusu. Nasz uniwersytet nie by ani najwiksz, ani
najbardziej renomowan uczelni w stanie, ale podejrzewaam, e by najadniejszy. Isaaka, jak
wszystkich zreszt, z miejsca urzeky rosnce tam drzewa stuletnie dby; zwaszcza w sierpniu
wydaway si bardziej nieodzowne dla istnienia uniwersytetu ni budynki, ktre si na niego skaday.
Za kadym razem, kiedy odwiedzaam swoj star uczelni, ogarniaa mnie melancholia.
Zaproponowaam Isaakowi, e poka mu bibliotek.
wietny pomys podchwyci.

Stalimy w czytelni ogromnym, okazaym pomieszczeniu, ktre, jak okreli to na wykadzie

jeden z profesorw, unaoczniao zderzenie rodkowozachodniego i klasycznego zmysu estetycznego
kiedy stwierdziam, e dla dobra samego Isaaka czas pooy kres jego oficjalnej grzecznoci. Od
dobrych kilku minut wpatrywa si w milczeniu w regay zastawione ksikami oprawionymi w skr,
w kolumny z marmuru i podog wyoon grub zielon wykadzin, ktrej nie powstydziby si
salon w niejednym mieszkaniu w miasteczku. Spojrza pod nogi, nim wszed na wykadzin, i daabym
gow, e si zastanawia, czy powinien zdj buty. Patrzy na regay z nabonym podziwem, kiedy
krzyknam: No i co?! Jak ci si podoba Ameryka?!, wprawdzie nie na cae gardo, lecz z pewnoci
niewiele ciszej.
Do rozpoczcia nowego semestru pozostay jeszcze dwa tygodnie i czytelnia wiecia pustkami.
Garstka zebranych na sali osb odwrcia si w nasz stron i popatrzya wymownie. Widziaam, e
siedzca w gbi bibliotekarka powoli wstaje i zmierza w moim kierunku. Tymczasem Isaak odwrci
si i bez sowa wyszed z czytelni. Zaczam ukada w myli kolejne przeprosiny pod adresem
Isaaka, bibliotekarki i Davida, gdyby mj podopieczny si ulotni. Odczekaam jeszcze minut
i ruszyam za nim, gdy bibliotekarka ju do mnie dochodzia: gdybym od razu wybiega za Isaakiem,
w naszym prowincjonalnym miasteczku zostaoby to w tamtych czasach le odebrane.
Isaak nie odszed daleko. Sta kilka krokw od wejcia, na schodach. Rce woy do kieszeni
i wyglda tak, jakbym przyapaa go podczas leniwej popoudniowej przechadzki po kampusie.
Przepraszam, e tak nagle wyszedem powiedzia. Nie dosyszaem, co do mnie woaa.
Nastpnym razem, prosz, postaraj si mwi goniej.
Znw miaam ochot go uciska. Przez jego sowa przebija naturalny, niewymuszony wdzik,
i co wicej serdeczno. Nikt inny nie mwi do mnie takimi dugimi, wyszukanymi zdaniami.
Kiedy otrzymaam jego akta, przestrzegano mnie, ebym nie czua si uraona, gdyby niewiele si
odzywa, poniewa prawdopodobnie sabo zna angielski. Lecz po naszym pierwszym wsplnie
spdzonym popoudniu miaam wraenie, e rozmawiaam z postaci z dziewitnastowiecznej
angielskiej powieci.
Nastpnego dnia w biurze David zapyta mnie o Isaaka. Powiedziaam, e jest miy, ma adny
umiech i interesujc twarz. Wszystko to byo prawd, lecz nie w peni oddawao to, co naprawd
chciaam wyrazi. David sucha jednym uchem, jak opisuj Isaaka. Kiedy skoczyam, zapyta:
I co jeszcze zauwaya poza tym, co wida na pierwszy rzut oka?
Dziwnie mwi stwierdziam.
Jak to dziwnie?
Starowiecko.
To co nowego. Moe to wina jego angielszczyzny?
Nie odparam. Po angielsku mwi wietnie. Takim jzykiem rozmawiaj bohaterowie
w powieciach Dickensa. Przynajmniej tak to dla mnie brzmi.
Nigdy nie czytaem Dickensa owiadczy David.
Ja rwnie nie czytaam Dickensa, lecz byo ju za pno, eby si przyzna, e lubiam jego
nazwiskiem okrela wszystko, co kojarzyo mi si z dziewitnastowieczn Angli. W ten sposb
przylgn do Isaaka przydomek Dickens. Posugiwalimy si nim z upodobaniem, David i ja. Kiedy
wybieraam si z Isaakiem na zakupy, bo trzeba byo umeblowa mu mieszkanie, mwiam Davidowi:

Jad zobaczy si z moim starym kumplem Dickensem. Na zebraniach David pyta, jak Dickens
radzi sobie w naszym uroczym miasteczku, ktre zaledwie dziesi lat wczeniej znioso segregacj
w toaletach publicznych, autobusach, szkoach i restauracjach i wci niezbyt yczliwie odnosio si do
kwestii przestawania ze sob przedstawicieli obu ras.
Radzi sobie naprawd znakomicie odparam, silc si na brytyjski akcent.
*
Miesic pniej, kiedy mielimy ju za sob kilka nocy spdzonych w czuym ucisku w jego ku,
przyniosam Isaakowi egzemplarz Opowieci o dwch miastach. Widziaam w jego sypialni rosnce
sterty ksiek, uywanych i wypoyczonych, lecz nie zauwayam wrd nich adnej powieci
Dickensa.
Upominek powiedziaam, wrczajc mu niezapakowan ksik. Umiechn si
i podzikowa, nie patrzc na okadk.
Czytae? spytaam.
Nie odpar. Ale zaraz zamierzam si do tego zabra.
Rozemiaam si. Nie mogam si powstrzyma. Tak atwo byo zrobi mu przyjemno.
W biurze nadalimy ci przydomek wyznaam. Mwimy o tobie Dickens.
Dopiero wtedy spojrza na okadk.
Dickens powtrzy.
Po raz kolejny si przestraszyam, e postawiam go w niezrcznej sytuacji. Obrci ksik i zacz
czyta not z tyu na okadce. Kiedy skoczy, umiechn si. Jego twarz przybraa taki sam wyraz, jak
wtedy, kiedy odnalazam go na schodach przed bibliotek.
Mogo mi si trafi co znacznie gorszego stwierdzi.
*
Naszemu zwizkowi brakowao waciwego pocztku. Isaak i ja pominlimy tradycyjny
ceremonia zalotw i niezrcznych kolacji, ktrymi wikszo par odmierza odlego dzielc je od
sypialni. Nikt nie przyglda si naszej rosncej zayoci, nie byo nikogo, kto zawyrokowaby, czy
bdzie z nas dobrana para, czy nie. Do pierwszego pocaunku doszo w mieszkaniu Isaaka, kiedy
przyjechaam bez zapowiedzi, eby sprawdzi, jak sobie radzi. Od jego przyjazdu miny dwa tygodnie
i zdylimy ju wypracowa pewien porzdek zaj. Co drugi dzie, o czwartej po poudniu,
zabieraam Isaaka na miasto. Na pocztku zajmowalimy si gwnie zaatwianiem biecych spraw.
Woziam go do sklepu, do banku, na poczt.
Dotrzymywaam mu towarzystwa, kiedy czeka na fachowcw z firmy telekomunikacyjnej.
Wybraam mu sof, aw i komod w hipermarkecie sieci Goodwill; wizaa si z tym wyprawa do
innego miasta.
*
Isaak owiadczy, e umie gotowa, ale nie w tym kraju.
Tutaj nawet jajka s inne powiedzia. Biae i jakie podejrzanie due. I nie znam si na misie.
Przekazaam mu wic tych kilka sztuczek kulinarnych, ktre wpoia mi matka. Nauczyam go
wybiera w sklepie najlepsze steki tak, eby nie przepaca. Dla podkrelenia rnicy podniosam
opakowanie przecenionej woowiny i powiedziaam:
Jest poprzerastana tuszczem. Widzisz? Dziki temu szybko nie wysycha.

Dodaam, e na wszelki wypadek powinien j nasmarowa masem. Natomiast jajka to zupenie

inna historia, tumaczyam.
Nie cierpi jajek. Bdziesz musia sobie do nich poszuka innej kobiety.
Wiedziaam, e David przydzieli mi Isaaka, zakadajc midzy innymi, e to zadanie obudzi mj
instynkt macierzyski, poza tym jako jedyna w biurze pracownica bez rodziny bd swobodnie
dysponowaa czasem. Przede wszystkim nigdy nie miaam instynktu macierzyskiego. Patrzyam, jak
koledzy i koleanki z liceum i ze studiw wkraczaj w doroso, pobieraj si, podz dzieci, a ja
najwyej stwierdzaam: Mio byoby mie rodzin. Za to moja matka bya zupenie inna i gdyby Isaak
pochodzi z Wyoming, mogabym jej go podrzuci od razu pierwszego dnia i nie przejmowa si jego
losem a do wyjazdu.
Utuczyby si przy niej powiedziaam. A wasze rozmowy ograniczayby si pewnie tylko do
tego, co jest w lodwce i o jakiej porze s posiki.
*
Pocaunek ten przytrafi si nam 3 wrzenia, w przejciu midzy salonem a sypialni, kiedy
wrcilimy do jego mieszkania ze wieo zakupionymi sztucami i talerzami. On szed do sypialni,
a ja wychodziam z azienki i wpadlimy na siebie w korytarzu tak wskim, e moga przecisn si
nim tylko jedna osoba. Przynajmniej wybawio nas to z zakopotania. Postawieni si rzeczy twarz
w twarz, c moglimy zrobi innego ni si umiechn?
To ty te tu mieszkasz? zapyta Isaak.
Zadomowiam si, jak wida odpowiedziaam.
Pod wpywem impulsu pochylilimy si ku sobie, ja uniosam si na palcach, a Isaak zniy gow.
Caowalimy si dusz chwil, eby si upewni, e nie doszo do tego przypadkiem. Kiedy
otworzylimy oczy i odsunlimy si od siebie, na twarzach malowao si nie tyle zaskoczenie, ile ulga,
e ta pierwsza chwila bliskoci fizycznej okazaa si tak zwyczajna, niemal powszednia, jakbymy od
lat mieli w zwyczaju si caowa, mijajc w korytarzu.
Spieszyam si do biura, ale nawet gdyby nie byo ju pno i tak zdobyabym si na dramatyczny
gest na poegnanie. Wziam akiet i pomylaam, e energicznie rusz do wyjcia, zatrzymujc si na
jeden krtki pocaunek, lecz kiedy przechodziam obok, zapragnam wtuli twarz w szyj Isaaka, eby
poczu jego zapach, a on mi na to pozwoli.
Jeste jak kot stwierdzi.
A ty pachniesz cebul odparam.
Przycisn szyj do mojego karku. Stalimy w takiej pozycji dobr minut, po czym si uwolniam
w obawie, e on zrobi to pierwszy. Kiedy po dwch dniach znw si u niego zjawiam, zaraz po wejciu
zaczam chodzi z pokoju do pokoju. Isaak zapyta, co wyprawiam. Wziam jego rk i uszczypnam
fad midzy kciukiem a palcem wskazujcym, a potem go objam.
Upewniam si, e naprawd istniejesz wyjaniam.
Unis mj podbrdek i pocaowa mnie szybko.
Czy to jako pomaga? zapyta.
Pomagao, ale trzeba byo czego wicej. W porwnaniu z innymi Isaak wydawa si jakby utkany
z nicoci; nie tyle duch, ile zarys postaci, ktry staraam si wypeni treci.
Napierajc, przewrciam go na ko. Czuam, e dr mu nogi; pocieszyo mnie odkrycie, e si

denerwuje.
Nadal nie jestem przekonana powiedziaam.
Moje wtpliwoci posuyy za przykrywk potrzebn nam obojgu, eby si przeama. Isaak
caowa mnie po szyi, a ja cignam mu koszul i przycignam jego rce do bluzki na znak, eby
poszed za moim przykadem. Pocaowaam go w pier, on odwzajemni si tym samym. Kiedy ju si
rozebralimy, zapyta:
A teraz?
Uniosam biodra i naprowadziam go do rodka.
Ju prawie, prawie jestem przekonana.
Prawa noga wci mu draa. Wiedzc, e si boi, jeszcze mocniej pragnam si go trzyma
i pomylaam, e z czasem moe uda mi si wypeni w nim te puste miejsca.
Z braku oparcia, jakie daje wiat zewntrzny, nasza zayo naleaa do odrbnej rzeczywistoci,
ktra zaczynaa si i koczya po drugiej stronie drzwi jego mieszkania. Nigdy podobny zwizek nie
czy mnie z adnym mczyzn, lecz wiedziaam, jak atwo ten maleki wiat, ktry powoli
budowalimy Isaak i ja, moe ulec zniszczeniu.
Na kadym kroku jestem od ciebie zaleny mawia czsto w pierwszych naszych wsplnych
miesicach. Czasami brzmiao to jak art, czasami jak wyrzut. Kwitowa w ten sposb moj
odpowied na pytanie, gdzie le jego okulary, mwi tak te, gdy wyjmowaam z pralki jego pranie
i wkadaam do suszarki, bo wiedziaam, e ma zwyczaj zostawia w pralce na noc wilgotne rzeczy.
Brzmiao uroczo i czule; mylaam wtedy, e nie byoby le zakocha si w mczynie, ktry docenia
te wszystkie drobiazgi, jakie dla niego robisz, i umie wyrazi wdziczno, nie sprawiajc, e czujesz
si jak jego matka. Innym razem z kolei, kiedy wypowiada te sowa, uwiadamiaam sobie, jak bardzo
nienawidzi sytuacji, ktra zmusza go do ich wypowiedzenia, i jak bardzo, przynajmniej w takich
chwilach, by moe nienawidzi te mnie.
Lista sytuacji, w ktrych by ode mnie zaleny, wyduaa si w miar jego pobytu w naszym
miasteczku. Na pocztku sprawy, w ktrych nie mg si beze mnie obej, ograniczay si do moich
obowizkw: przewiezienia go z jednego miejsca w drugie, poniewa nie mia samochodu ani prawa
jazdy, objanienia podstawowych zasad postpowania, na przykad: w jakich przypadkach dzwoni
pod numer 911. Pniej potrzebowa, ebym siedziaa z nim po ciemku i trzymaa go za rk, kiedy
opakiwa drog osob. Raz nawet zadzwoni do biura i poprosi, ebym nie odkadaa suchawki, bo
chcia po prostu posucha, jak inni rozmawiaj. Nie umia wykorzysta wolnego czasu. Gromadzi
ksiki powane rozprawy historyczne i biografie, a do tego niewielki zbir romansw, ktre
ukrywa pod kiem. Czyta zachannie. Kiedy spytaam dlaczego, odpowiedzia, e stara si nadrobi
stracony czas, bo do tej pory nie mia dostpu do tak dobrze zaopatrzonych bibliotek, ale
podejrzewam, e w ten sposb wypenia sobie dugie, puste godziny. By odcity od korzyci, ale te
strat, zwizanych z yciem w bliskim, nieprzerwanym kontakcie z wasn przeszoci. Jeli w ogle
zasugiwa na lito, to z powodu tego szczeglnego osamotnienia, jakie wynika z braku czegokolwiek,
co mona by uzna za swoje. Wyzwiska, jakimi niekiedy go tu obrzucano, czarnuch czy chopta,
byy niczym w porwnaniu z tym, e nie mia u boku nikogo, kto znaby go jeszcze z czasw
poprzedzajcych przyjazd tutaj, kto przypominaby sam swoj obecnoci, e on jest kim zupenie
innym.

ISAAK

W tamtych czasach uniwersytet przyciga rzesze modych radykaw, aspirujcych do miana

rewolucjonisty, z caej wschodniej i rodkowej Afryki. Zaczli si tam zbiera, kiedy prezydent wkrtce
po dojciu do wadzy ogosi kraj pierwsz socjalistyczn republik w Afryce ostoj wolnoci
i rwnoci, gdzie wszyscy ludzie s brami, jak si wyrazi podczas pamitnego wystpienia
radiowego tu po przeprowadzeniu pierwszego w historii pastwa zamachu stanu. Miliony uwierzyy
jego sowom. Zwraca si do narodu odpowiednim jzykiem: wzniole, pompatycznie, a jednoczenie
unienie. Wywodzi si z rodziny o tradycjach wojskowych, ale twierdzi, e nie jest wojakiem, lecz
zwykym farmerem, co chwyci za bro, eby wyzwoli swj lud najpierw spod panowania
Brytyjczykw, a potem spod wadzy skorumpowanych urzdnikw, ktrzy po nich nastali. Kryy
pogoski, e ma fotograficzn pami, e po mistrzowsku gra w szachy i koniec kadego tygodnia
spdza na swojej farmie, gdzie doglda byda i upraw. By dla ludzi ideaem gowy pastwa
i ucielenieniem marze. Gazety codzienne zamieszczay zdjcia prezydenta w rnych wcieleniach:
prezydent jako ojciec otoczony wianuszkiem dzieci; prezydent jako przywdca wioski w jaskrawej
czerwono-niebieskiej szacie z lask w rku, wreszcie prezydent jako wiaty m stanu
w trzyczciowym garniturze maskujcym tusz i przydajcym szlachetnoci jego byczej gowie.
Hojnie wspiera uniwersytet, podobno z wasnej kieszeni. Jego podobizna wisiaa tu i wdzie
w kampusie, przez jaki czas pojawiay si nawet pogoski, e uniwersytet zostanie przemianowany
i bdzie nosi jego imi. Studentom odpowiada ten patronat. Tak dugo, jak si dao, houbili
socjalistyczn, panafrykask wizj, jak roztoczy przed nimi prezydent, i przymykali oko na
szerzc si w stolicy korupcj i przemoc. Lecz do czasu, kiedy w kampusie zjawilimy si my, wizja
praktycznie si rozwiaa. Wrd studentw zarysoway si podziay ideologiczne na zwalczajce si
obozy niewiele w istocie rnice si pogldami. Odrnianie wrd studentw gromadzcych si na
trawniku w permanentnym protecie prawdziwych rewolucjonistw od kampusowych pozerw stao
si dla mnie i Isaaka spraw o pierwszorzdnym znaczeniu.
Jeli masz zosta pisarzem rzek Isaak musisz umie dostrzec rnic midzy chopcami,
ktrych dowo na uniwersytet szoferzy w limuzynach, a tymi, ktrzy walczyli o to, eby si tu dosta.
Nie powiedziaem mu, e ta rnica nie ma dla mnie znaczenia. Nie naleaem ani do jednego, ani
do drugiego obozu i nie widziaem powodu, eby za ktrym z nich si opowiedzie. Cz studentw
naprawd rwaa si do walki i do rewolucji, a inni tylko udawali dla wasnej korzyci. W tym ukadzie
zawsze byo miejsce dla takiego outsidera jak ja, jeli tylko bd bezpiecznie przyglda si z boku, lecz
jeli miaem nauczy si ich rozrnia, musiaem patrze oczami Isaaka.
Spacerowalimy po gwnym dziedzicu, a Isaak wskazywa rne gromadki studentw i pyta, co

sdz o danej osobie czy o danej grupie.

Czy to prawdziwy rewolucjonista?
Na pocztku nie szczcio mi si w tej grze. Isaak twierdzi, e w ponad poowie przypadkw si
pomyliem. Po kilkunastu prbach zapytaem, skd pewno, e zawsze ma racj.
Wiesz, po czym mona ich pozna? zapyta.
Przyklkn, zdj but i rusza przybrudzonymi paluchami. Wzi go do rki; but, podobnie jak
mj, by zakurzony i naprawiany tyle razy, e z podeszwy niewiele ju pozostao.
Przyjrzyj si ich butom. Ten, kto dociera na uniwersytet pieszo, ma buty tak zniszczone, jak my.
*
Przez kilka dni wylegiwalimy si na trawniku i wytykalimy palcami wszystkie wypucowane buty,
jakie paradoway nam przed nosem. Po caym dniu przestaem postrzega studentw jako
niezrnicowan mas. Owszem, wchodzili w skad jednego ciaa, lecz tworzyli rne krgi luno ze
sob powizane i tylko rzadko si z sob stykajce.
Po dwch dniach owiadczyem Isaakowi:
Ju nie musz patrze na buty. Zdradza ich poza, w jakiej stoj.
Wskazywaem gromadki studentw w gbi dziedzica ze sowami: Szofer z limuzyn, i wedug
Isaaka za kadym razem trafiaem. Uprzywilejowanie nadawao hardo spojrzeniu, przejawiao si
w uniesionym podbrdku. Wiedziaem o tym jeszcze przed przyjazdem do stolicy, ale sdziem, e na
uniwersytecie panuj bardziej postpowe zasady. Po kilku dniach wychwytywania wzrokiem
i pokazywania palcami Isaak uzna, e czas na co wicej.
Powinnimy im si przedstawi oznajmi.
Nie uzna za stosowne wytumaczy mi dlaczego. Wsta i zanim opuci pooony w rogu skrawek
dziedzica, ktry zaczem ju uwaa za nasz, rzuci przez rami:
To nie potrwa dugo.
Nauczy mnie dostrzega, ale nie nauczy patrze. Kiedy zbliy si do trzech elegancko ubranych
modziecw stojcych nieopodal, niemal poza zasigiem gosu, odwrciem wzrok w zakopotaniu
i jednoczenie w obawie przed tym, co z tego wyniknie. Kiedy ponownie na niego spojrzaem, ju do
mnie wraca.
Co im powiedziae? zapytaem.
Nic takiego.
To dlaczego tak na ciebie patrz?
Moe nie zrozumieli pytania.
Ktre brzmiao?
Zapytaem, czy w samochodach ich ojcw znajdzie si jeszcze miejsce dla nas dwch.
Tak zacza si rewolucja Isaaka, cho ani on, ani ja nie zdawalimy sobie wtedy z tego sprawy.
Przez tydzie zadawa to pytanie w nieco zmienionej formie kolejnym wybieranym na chybi trafi
grupkom studentw. Nazywa to przesuchaniem.
Mwi: Id przesucha tamtych chopakw albo: Kogo mam dzisiaj przesucha?, i nie czekajc
na moj odpowied, odchodzi.
Po drugim albo trzecim pokazie nauczyem si patrze; przestaem ucieka wzrokiem. Pojem, e
ryzyko omieszenia si, a nawet odniesienia obrae, byo wrcz konieczne dla caego

przedsiwzicia. Isaaka popychano, opluwano, obrzucano grobami i drwiono z niego, lecz mimo to
wraca do mnie z nieznacznie tylko mniejszym dumnym byskiem w oku. Wiedzia, e bacznie go
obserwuj nie tyle widz, ile wiadek wydarze i to pomagao mu trzyma fason. Przesuchania si
zakoczyy, kiedy wrd studentw rozesza si wie o wystpach Isaaka i byo ju jasne, czego mog
si spodziewa.
Dowiedziaem si jednej wanej rzeczy oznajmi Isaak zaraz po tym, jak ogosi koniec
przesucha. Wszyscy zamoni chopcy maj na imi Alex. Jeli usyszysz od nich co innego, nie daj
si zwie. Ich prawdziwe imi to Alex, wierz mi.
Tego samego popoudnia zacz macha do wybranych studentw, woajc: Cze, Alex! Ciesz
si, e ci widz! albo: Gdzie ty si podziewa, Alex?! Pozdrw ode mnie swojego koleg, Alexa!.
Przyczyem si do tej zabawy, ktra nie bya szczeglnie trudnym wyzwaniem. Chodziem
z Isaakiem po kampusie, pozdrawiajc gono dzieci przywileju; niekiedy nawet w przypywie
odwagi podchodzilimy obaj z wycignitymi rkami do napotkanej dwjki studentw i w duecie
krzyczelimy: Cze, Alex!.
Kiedy uwiadamiali sobie, e to kpina, bylimy ju zwykle w bezpiecznej odlegoci. Gdy
w rewanu woali co pod naszym adresem, ostentacyjnie ich ignorowalimy. Isaak szed rwnym
krokiem, a ja musiaem uwaa, eby si nie potkn.
*
W caym kampusie nasz podziw budzili jedynie studenci, ktrzy podobnie jak my, nie ukrywali
kujcych w oczy oznak ubstwa. Kiedy nie byo Isaaka, sam uwanie im si przygldaem, zwracaem
uwag na to, jak trzymaj gow, czy patrz pod nogi, nim si odezw, a jeli znalazem si do blisko,
suchaem, co mwi; wsuchiwaem si w ich gos.
Isaakowi imponowali te inni studenci. Wrd pocztkujcych rewolucjonistw bya frakcja,
z ktrej nigdy nie szydzi. Tworzyli j Rodezyjczycy, ktrych od niepodlegoci dzieliy wwczas jeszcze
dugie lata. Nikt na caym uniwersytecie nie mg si z nimi rwna, jeli chodzi o wag sprawy, ktrej
byli oddani, czemu dawali wyraz, rozpocierajc kadego dnia transparent z napisem: AFRYKA
WOLNA TO WOLNO DLA WSZYSTKICH. Isaak nawiza z nimi kontakt pod moj nieobecno.
Pochodz z Rodezji oznajmi mi lecz nie wymawiaj tej nazwy w ich obecnoci. Kiedy
wypowiesz to sowo, powiedz ci, e Rodezja nie istnieje. Jeden z nich mi wytumaczy, e gdybym
chcia dotrze do miejsca o tej nazwie, musiabym zamieszka w gowie biaego czowieka. Lubi ich,
mimo e nikomu nie ufaj.
W jego ustach rwnao si to przyznaniu, e nie potraktowali go powanie. Dalej ich obserwowa,
lecz nie zauwayem, eby pozdrawia czy otwarcie patrzy w ich stron.
Jednak za gwiazd kampusu uchodzi w oczach Isaaka i wielu innych osobnik, ktrego waciwie
nikt naprawd nie widzia. Podobno by wysoki, mody, przystojny, oczytany i nosi tylko oliwkowe
spodnie i bluzy. Isaak twierdzi, e zobaczy go kiedy z daleka opuszczajcego dziedziniec. By pewny,
e ta tajemnicza persona to Kongijczyk albo Rwandyjczyk.
Jest rosy i powany jak Rwandyjczyk tumaczy ale to Kongijczycy potrafi walczy. Moe jest
podwjnej narodowoci.
A moe wcale nie istnieje odparem. Moe istnieje tylko w gowie czarnego czowieka.
Gazetka studencka zamiecia artyku z rysunkiem gowy i licznymi wypowiedziami studentw,

ktrzy twierdzili, e to posta wymylona. W nastpnym tygodniu na murach budynkw, a podobno

rwnie w salach wykadowych, zaczy si pojawia napisy wykonane czarnym mazakiem.
Najsynniejszy z nich, ktry wszyscy w kampusie znali na pami, gosi po prostu:
Marks by wielkim czowiekiem, ale ju nie yje.
Lenin by wielkim czowiekiem, ale ju nie yje.
Musz przyzna, e i ja niezbyt dobrze si czuj.
*
Isaak by zachwycony. Ten czowiek jest kim wyjtkowym, powtarza. Zdaniem Isaaka
wiadczyo to o tym, e dookoa nie brakuje prawdziwych rewolucjonistw, e nie otaczaj nas sami
zamoni chopcy, ktrym marz si rzdowe stoki.
Tego samego dnia, kiedy pojawi si napis, przeczesalimy cay kampus w poszukiwaniu kolejnych.
Znalelimy sze, a nastpnego dnia pi. Trzeciego dnia wszystkie co do jednego zostay
zamalowane, a na ich miejsce naklejono plakat o treci: To Zbrodnia Przeciwko Pastwu oszpeca
mury naszego uniwersytetu.
Wkrtce stwierdzi Isaak wszystko stanie si Zbrodni Przeciwko Pastwu.
Przykro mi odparem ale ju same te sowa s zbrodni.
Isaak wycign przed siebie zczone rce, jakby mia zosta skuty kajdankami.
Powinnimy zacz wiczy na wypadek aresztowania powiedzia.
W poniedziaek przyszed na uniwersytet ze stert ulotek, ktre wykona wasnorcznie ze
skradzionego papieru skradzionym mazakiem. Na moje pytanie, skd ma papier, zapa mnie za
rami i powiedzia:
Rewolucjonici musz niekiedy sami wzi to, czego im potrzeba. Niektrzy bior ywnoci
i bro. Ja bior papier.
Ten dzie ochrzcilimy mianem dnia rozpoczcia naszej papierowej rewolucji.
Naszym pierwszym posuniciem w tej wojnie owiadczy Isaak bdzie rozklejenie ulotek
w widocznych miejscach, eby kady mg przeczyta.
Ulotki zawieray spis nowych Zbrodni Przeciwko Pastwu.
Dlaczego tylko oni mieliby wypisywa gupoty? zapyta Isaak.
Ulotka pocztkowo wymieniaa cztery zbrodnie.
*
To Zbrodnia Przeciwko Pastwu nie zgosi jakiejkolwiek Zbrodni Przeciwko Pastwu.
To Zbrodnia Przeciwko Pastwu nie wiedzie, co stanowi Zbrodni Przeciwko Pastwu.
To Zbrodnia Przeciwko Pastwu kwestionowa Zbrodni Przeciwko Pastwu.
To Zbrodnia Przeciwko Pastwu sdzi lub gosi, e jest zbyt wiele Zbrodni Przeciwko Pastwu.
*
Isaak cofn si i patrzy, jak czytam i podziwiam jego dzieo.
Nie jestem poet w przeciwiestwie do ciebie owiadczy. Jestem tylko kiepskim
komediantem.
Brakuje jeszcze jednej stwierdziem.
Poda mi mazak.
Dopisaem na kadej ulotce pit i ostatni zbrodni i dopiero wtedy pokazaem Isaakowi.

*
To Zbrodnia Przeciwko Pastwu czyta t ulotk.
*
Isaak pooy mi rk na ramieniu i pocaowa mnie w czubek gowy.
We dwch jestemy nie do pobicia stwierdzi.
Zaczekalimy do dwunastej, kiedy uniwersytet zamiera, bo rozpoczynaa si najgortsza pora
dnia, i szybko rozlepilimy ulotki na drzwiach wejciowych najwaniejszych budynkw w kampusie.
Na kadej z nich Isaak umieci napis: Rozpocza si Papierowa Rewolucja.
Kiedy skoczylimy, zaproponowaem, ebymy poszli do domu. Nadal rozumowaem jak kto,
kto si boi, e przekreli swoje szanse na przysze studia.
Isaak pokrci przeczco gow.
Do koca dnia zostan zerwane powiedzia. Poza tym ominie nas caa zabawa.
*
Po poudniu ponownie obeszlimy wszystkie budynki, Isaak stawa tu przy wejciu, a ja metr za
nim. Wynik przeszed nasze oczekiwania. Przy drzwiach kbi si nieustannie tumek studentw;
jedni przychodzili, drudzy odchodzili. Gdy kto prbowa zedrze jedn z ulotek, szybko by
wypychany na tyy.
Nastpnego ranka w kampusie nie mwio si o niczym innym ni o ulotkach i papierowej
rewolucji.

HELEN

Wiedziaam, e nasz zwizek jest tymczasowy. Isaak otrzyma wiz na rok i nigdy nie
rozmawialimy o jej ewentualnym przedueniu. Mimo szczerego postanowienia, eby nie przesadzi
z oczekiwaniami, wyobraaam sobie czasem, jak elegancko ubrani, ze skromnymi, kupionymi
w najwikszym sklepie wielobranowym srebrnymi obrczkami w kieszeni zajedamy do ratusza,
eby w obecnoci urzdnika zawrze zwizek maeski z nadziej, e w ten sposb uda nam si
stworzy co trwaego; wsplnot, ktrej jak gosi formuka adnemu czowiekowi nie wolno
rozdzieli. W moich marzeniach osiedlalimy si na farmie daleko od miasta i od krewnych, majc za
cae ssiedztwo kury i any kukurydzy.
Jak zapatrywaby si na ycie na farmie? pytaam Isaaka.
To zaley. Z tob?
Moe gdyby sobie zasuy, odwiedzaabym ci w weekendy.
Jednak kiedy fantazjowalimy o yciu rodzinnym, natychmiast zaznaczaa si midzy nami
rnica. Rozdwik midzy tym, co mielimy, a tym, czego pragnlimy, stawa si racy, gdy
marzenia ocieray si o domowe ognisko.
Pamitam, jak raz zaprowadziam go na poczt, bo chcia wysa list do matki. Kiedy stalimy
w kolejce po znaczki, zapytaam, jak ona ma na imi. Spojrza na mnie tak, jakby przemin ju czas,
kiedy zna odpowied na to pytanie albo mia prawo na nie odpowiedzie.
Niewane, jak ma na imi odpar. Wszyscy zwracaj si do niej Imaye. To znaczy Matka.
Kiedy doszlimy do okienka, Isaak wrczy mi kopert. Nieznajomi go oniemielali, wic to mnie
przypado zadanie pytania, ile znaczkw trzeba, eby nada ten list. Kiedy czekalimy na znaczki,
prbowaam wymwi jej imi, naladujc Isaaka.
Im-e-ya Im-a-yu wiczyam na gos.
Nie wychodzi ci owiadczy.
Wypowiedzia jej imi jeszcze raz, eby udowodni, jak bardzo moja wymowa odbiegaa od
pierwowzoru. W kocu, po kolejnych dwch nieudanych prbach, rozemiaam si i powiedziaam:
Niewane. Kiedy si spotkamy, bd do niej mwi po prostu Matko.
Isaak si nie odzywa. Domyliam si, e uraziam go tymi sowami. Nie poznaam go jeszcze tak
dobrze, eby zrozumie dlaczego, ale czuam, jak powstaje midzy nami przepa. Zapacilimy za
znaczki i wyszlimy. Dopiero w samochodzie, kiedy bylimy sami, wyjani, co go gryzie.
Nie warto mwi o czym, co si nigdy nie wydarzy owiadczy. Bdzie dla nas lepiej, jeli
postaramy si unika takich tematw.
Przyrzekam sobie, e nigdy nie bd wypytywa go o rodzin, i dotrzymaam sowa. Pomylaam

te, e skoro nie ma przed nami przyszoci, to mog si chocia postara, eby jak najlepiej
wykorzysta teraniejszo. Lista wsplnie wykonywanych zada i obowizkw nieuchronnie si
kurczya i czas ju, oznajmiam, ebymy przeszli do nastpnego etapu.
Musimy pomyle o innych rzeczach, ktre moglibymy robi razem powiedziaam. Poza
chodzeniem na zakupy.
Co masz na myli?
Rozwaaam wszystkie rysujce si przed nami moliwoci. Mylaam o tym, jak spdzaj czas
normalne pary. Chodz do kina, do restauracji. Zapraszaj na weekend przyjaci. Jad na urlop nad
morze. Wiedziaam, e w naszym przypadku nic takiego nie wchodzi w gr, wic powiedziaam
Isaakowi:
Jeszcze nie wiem. Ale co wymyl.
Podczas niadania, ktre zjadam z matk, uznaam, e jeli Isaak i ja mamy naprawd by ze sob,
trzeba podj pewne kroki, nawet jeli nios ryzyko. To postanowienie nie przyszo mi atwo.
Nakrywajc do stou, matka zapytaa tego ranka:
Masz nowego narzeczonego, Helen?
Lubia agodne sformuowania i w takim tonie utrzymane byy wszystkie nasze rozmowy.
Zechciaaby pomc mi w zakupach w ten weekend, Helen? Nie sdzisz, e ju czas, ebymy
wymieniy zasony w salonie, Helen?.
Ja odpowiadaam rwnie ogldnie.
Nic mi o tym nie wiadomo odparam. Ale nadal bd si rozglda.
Ostatni raz zadaa mi to pytanie niedugo po tym, jak podjam prac w biurze Davida. W domu
czsto o nim wspominaam i waciwie jedynym mczyzn, z ktrym spotykaam si wieczorami
i w weekendy, by David. Matka si dopytywaa, czy David jest kim szczeglnym w moim yciu, lecz
kiedy go poznaa osobicie, natychmiast porzucia nadziej. Gdybym powiedziaa jej o Isaaku, na
pewno nie podniosoby jej to na duchu.
Jedynie David co podejrzewa i skrycie zamartwia si swoimi przypuszczeniami.
Raz, kiedy bylimy sami w jego gabinecie, owiadczy:
Mam nadziej, e wiesz, co robisz z tym twoim Dickensem.
To nie by wyrzut. Czuam, e wstydzi si swoich sw. Pokiwaam gow i prbowaam ca
sytuacj obrci w art.
Oczywicie, e wiem odparam. W tych sprawach jestem zawodowcem.
Nasza spoeczno nie bya tak rozdarta jak cae poudnie kraju, rnilimy si te od wielkich
miast na pnocy. Nasze przekonania dokadnie odpowiaday pooeniu geograficznemu: bylimy
porodku, unikalimy zaciekej segregacji, lecz wytyczylimy granic oddzielajc czarnych od biaych,
biegnc przez cae miasteczko pomidzy dzielnicami, kocioami, szkoami i parkami. ylimy we
wzgldnym spokoju obok siebie niczym maonkowie zajmujcy oddzielne skrzyda wielkiego domu.
Taki obraz miaam przed oczami, kiedy podczas niadania zdecydowaam, e trzeba co z tym zrobi.
Zmiana! Dokonywaa si wszdzie, tylko nie w Laurel.
Cel obraam skromny. Wyznawaam zasad stopniowego postpu. Nie musielimy zaraz odgrywa
bohaterw, wielu ju podejmowao si tego przed nami, i to cakiem skutecznie. Poza tym,
tumaczyam sobie, Isaak i ja ju podjlimy walk; po prostu nie zdawalimy sobie z tego sprawy.

Sporzdziam list miejsc, w ktrych bywalimy w cigu tych trzech miesicy, odkd si poznalimy:
supermarket, centrum handlowe, poczta, bank, hipermarket sieci Goodwill. Przeanalizowaam
w biurze nasze wizyty w kadym z tych miejsc, prbujc sobie przypomnie, czy jawnie i wyranie
okazywalimy tam sobie czuo. Opracowaam nawet niezbyt wyszukany system, dziki ktremu
mogam okreli warto danej wizyty.
*
1. Zakupy w supermarkecie: po seksie i dzieciach c moe bardziej czy dwoje ludzi w Ameryce
ni wsplne wybieranie misa na kolacj? Supermarket by pierwszym przyczkiem w naszym
miecie, ktry zdobylimy; co do tego nie miaam adnych wtpliwoci. Chodzilimy tam raz, czasem
dwa razy w tygodniu. mialimy si w alejkach, pchalimy na zmian wzek. Przy stoisku z misem
udzielaam Isaakowi wanych rad na temat gotowania. To byy wane zwycistwa.
2. Poczta: musiaam przyzna, e tam ponielimy sromotn porak, a poniewa by to urzd
pastwowy, uznaam, e poraka na tym polu ma wiksz wag. Jedna poraka na poczcie rwnaa si
dwm zwycistwom w supermarkecie. Poczta bya niebezpieczna, zwaszcza nadawanie przesyek.
Listy Isaaka przywodziy na myl ogromne odlegoci i tajemnicze, wczeniejsze yciowe
dowiadczenia, o ktrych nic nie wiedziaam. I, jak to w urzdzie, trzeba byo wypenia rne
formularze. Trudno odnie zwycistwo w takim przybytku, moe to wrcz niemoliwe.
3. Inne zakupy: meble, talerze, sztuce, wszystko to wybieralimy razem na oczach sceptycznie
przygldajcych si nam sprzedawcw. Gdybymy dotknli si przy tym cho raz, uznaabym to za
wany znak sprzeciwu wobec segregacji, ale nie wolno mi byo si oszukiwa. Wiedziaam, e jeli si
dotknlimy, to tylko przez przypadek, musiaam wic do tej beczki miodu doda yk dziegciu,
jakim bya wiadomo, e moglimy da z siebie wicej.
*
Nasz zwizek potrzebowa teraz nowych wyzwa. Pierwsze zadanie do wykonania, jakie przyszo
mi na myl, wydawao si tak oczywiste, e dziwiam si, dlaczego wczeniej na to nie wpadam.
Tydzie po naszej klsce w urzdzie pocztowym zadzwoniam z pracy do Isaaka i powiedziaam, e
zapraszam go na lunch.
Na lunch? powtrzy.
Zgadza si, na lunch. Znudzio mi si jedzenie w samotnoci za biurkiem.
Wybraam t sam restauracj, w ktrej stoowa si mj ojciec i do ktrej swego czasu zabiera
mnie w sobotnie popoudnia. To byo jedyne miejsce w Laurel, ktre kojarzyo mi si z ojcem.
Zachodziam tam od lat, sama lub w towarzystwie znajomych albo kolegw z pracy, lecz te inne okazje
nie przesaniay gwnego wydarzenia, jakie stanowi ten wsplny lunch ojca i crki. Miao ono miejsce
do regularnie na przestrzeni dwch lat, a kres pooya mu obietnica zoona przy stole przez ojca,
e kiedy wyprowadzi si z domu, bdzie mnie co tydzie odwiedza. Ponownie widziaam si z nim
dopiero po miesicu. Z czasem przestaam si martwi, czy znw si pojawi, a wreszcie przestao mi
na tym w ogle zalee. Moje wspomnienia ojca stopniowo stopiy si w jeden zamazany obraz
mczyzny przy restauracyjnym stoliku albo kontuarze, z gstymi bokobrodami, a czasem te
delikatnym wsikiem, ktry si porusza, kiedy ojciec si odzywa, co zreszt nie zdarzao si czsto.
Oficjalnie w tym lokalu nie obowizywaa segregacja, lecz nie przypominam sobie, ebym
kiedykolwiek widziaa na sali osob innej rasy ni biaa. Za taki stan rzeczy odpowiadaa w tym

przypadku raczej etykieta, a nie tabliczka czy sztywna zasada. Zanim pojechaam po Isaaka, zapisaam
sobie na karteczce na wypadek, gdybym jakim cudem zapomniaa o tym pniej: Mamy wszelkie
prawo zje tam razem lunch.
Zjawilimy si w restauracji tu po dwunastej; wiedziaam, e o tej porze na sali bdzie tok. Isaak
zaproponowa, ebymy spotkali si w rodku, ale ja si uparam, e przywioz go na miejsce,
poniewa dziki temu wszyscy zobacz, e wchodzimy razem. Miejsca przy kontuarze byy zajte.
Poow siedzcych tam mczyzn znaam z imienia, druga poowa wygldaa znajomo. Pochylony nad
lad Bill, ktry syn w Laurel z silnego czarnego owosienia na klatce piersiowej i przedramionach,
umiecha si bez przekonania do wchodzcych i wychodzcych goci. Ojciec powtarza, ebym
uwanie patrzya w swj talerz, kiedy Bill pochyla si nad stoem. On kaczy jak pies, przestrzega
mnie.
W uoonym przeze mnie scenariuszu wydarze, ktry odgrywaam w mylach, jadc
z mieszkania Isaaka do restauracji, caa sala milka na nasz widok. Wszystkie spojrzenia zwracay si
w nasz stron, a my szlimy, jak gdyby nigdy nic. Nie trzymalimy si za rce ten gest byby zbyt
wyzywajcy lecz przystawalimy, eby popatrze na siebie wzrokiem penym czuoci graniczcej
z mioci. Lecz w wersji na ywo rozmowy nie ucichy. Bill zauway mnie, jak tylko stanam
w progu, i wskaza stolik na rodku sali. Isaak szed za mn, a ja byam tak zaaferowana dotarciem do
stolika, e nawet si nie zatrzymaam, eby sprawdzi, czy kto mu si przyglda. Usiedlimy. Kiedy
podniosam kart, eby zza niej zlustrowa sal, spostrzegam, e przybycie dwojga miakw
w naszych osobach nie wzbudzio naleytego zainteresowania.
Isaak zauway moje wdrujce po sali spojrzenie.
Dlaczego tu przyjechalimy? zapyta.
Rozejrzaam si po sali. Wydawao mi si, e Bill i dwch mczyzn przy kontuarze patrz w nasz
stron.
Ot, tak odparam. Po prostu miaam ochot wyrwa si z biura.
Zapytaam Isaaka, jak spdzi przedpoudnie.
Poszedem do biblioteki odpar.
Znalaz ciekaw ksik o wspczesnej architekturze amerykaskiej i podzieli si ze mn
wraeniami z lektury. Dwukrotnie podkreliam gono, e to bardzo zajmujce.
Niesamowite, co te potrafi obecnie zbudowa stwierdziam.
Gadka szmatka. Zwyczajna rozmowa. Kiedy Isaak pooy rk na stole, objam doni jego dwa
palce. Przytrzymaam je dwie, moe trzy sekundy, wpatrujc si w menu, i szybko puciam pod
pretekstem odgarnicia z czoa lunego kosmyka wosw.
Podesza do nas kelnerka i przyja zamwienie. Ja poprosiam o smaonego kurczaka; Isaak
wskaza w karcie omlet z szynk i serem, dajc mi do zrozumienia, ebym zamwia za niego.
Po odejciu kelnerki spojrzaam z zainteresowaniem w stron kontuaru. Chciaam powiedzie
Isaakowi, co ojciec mwi o Billu, lecz ten gdzie znikn, a pod jego nieobecno mczyni siedzcy
przy kontuarze przestali udawa, e nas ignoruj.
Staraam si nie zwraca na nich uwagi, lecz kiedy kelnerka zjawia si przy stoliku z pustymi
rkami, mogabym si zaoy, e gdybym znw spojrzaa w tamt stron, zobaczyabym na ich
twarzach szerokie umiechy. Dziewczyna bya moda, wieo po liceum. Znaabym j, gdybym bya

modsza. Miaa yczliw, okrg twarz i ciemnobrzowe wosy upite w kok. Pochylia si nad stoem
i powiedziaa szeptem:
Bill pyta, czy wzilibycie zamwione dania na wynos.
Bardzo staraa si by mia.
Isaak natychmiast si domyli, co jest grane, i potrafi od razu zareagowa. Nim zdyam
odpowiedzie, owiadczy grzecznie, lecz stanowczo:
Nie, wolelibymy zje na miejscu.
Dziewczyna skina gow; nic innego w tej sytuacji nie przychodzio jej na myl. Isaak zacisn
usta i odczeka, a kelnerka odejdzie, nim zwrci si do mnie.
Czsto tu przychodzisz? zapyta.
Skinam gow, e tak, lecz zaraz zmieniam zdanie i powiedziaam:
Waciwie to nie.
Zdecyduj si.
Przychodziam tu, kiedy byam modsza wyjaniam. Teraz rzadziej tu bywam.
Mwiam prawd. Restauracj od biura dzielio zaledwie kilka przecznic, ale przychodziam tu
najwyej raz w miesicu i nigdy w soboty.
Lepiej chodmy std powiedziaam.
Isaak nie odrywa ode mnie wzroku. Korcio mnie, eby wyjawi mu prawdziwy powd, dla
ktrego tu go przyprowadziam, ale spostrzegam, e to zbyteczne. Najlepsze intencje nie zmieniay
oczywistego faktu: powinnam bya mie wicej rozumu.
Nie bd ucieka oznajmi. Zamierzam zje tutaj to, co zamwiem.
Na chwil wrcia mi odwaga. Oczyma wyobrani widziaam, jak po powrocie do biura zapisuj
ten lunch po stronie zwycistw. Jeli przebrniemy przez ten posiek, to ju adne miejsce na wiecie
nam si nie oprze, zawojujemy kina, urzdy pocztowe, nawet z najeonej niebezpieczestwami kolacji
z matk wyjdziemy zwycisko. Kiedy wyobraaam sobie reakcj matki na widok Isaaka w naszym
domu w niedzielny wieczr, kelnerka przyniosa Isaakowi lunch. Bya to ta sama dziewczyna, lecz tym
razem w ogle na nas nie spojrzaa. Jej zakopotanie rzucao si w oczy. Omlet zamwiony przez
Isaaka podany by na kilku cienkich papierowych talerzykach pooonych jeden na drugim. Ledwo si
na nich mieci. Plastikowy n i widelec leay na wierzchu owinite w serwetk; ten dziwnie
ujmujcy akcent na pewno by dzieem kelnerki. Isaak odwin sztuce i pooy sobie na kolanach
serwetk wielkoci rozpostartej doni.
Pozwolisz, e zaczn? Nie cierpi zimnych jajek.
Powiedzia to spokojnie; uznaam, e artuje i by moe troch tak byo. Prbowaam si rozemia
ha, ha lecz on pokroi omlet na siedem rwnych czci i woy pierwszy kawaek do ust. Gryz
powoli. Za kadym razem, gdy wkada do ust kolejny ks, uwiadamiaam sobie, e ju nie jestemy
po tej samej stronie, jeli kiedykolwiek bylimy.
Zdy zje cay omlet, kiedy przyniesiono mi kurczaka na zwykym kremowym talerzu, takim,
jakie przysugiway tu wszystkim oprcz Isaaka. Kelnerka prbowaa si czym prdzej ulotni, lecz
zapaam j za nadgarstek i owiadczyam, e rezygnuj z zamwienia.
Przeka Billowi powiedziaam e nie chc tu je.
Biedaczka ze wszystkich si powstrzymywaa zy. Nie uatwialimy jej zadania.

 Zostaw talerz nakaza jej Isaak. Zostaniemy tu i zjemy lunch.

Dziewczyna wyrwaa si i pognaa z powrotem do kuchni. Wpatrywaam si w kurczaka i tuczone
ziemniaki na talerzu i zamrugaam, udzc si jak dziecko, e uda mi si sprawi, eby jedzenie zniko.
Prosz, chodmy std.
Isaak pokrci przeczco gow.
Dopiero kiedy wszystko zjesz tak jak ja. Przecie o to ci chodzio, prawda?
Jeli to by jego sposb na wyrwnanie rachunkw, uznaam, e mog wczy si do tej rozgrywki.
Przez nastpne dziesi minut skupiam si na powolnym przeuwaniu kurczaka. Ju od pierwszego
niemrawego ksa czuam, jak ulatuje cay mj zapa; nic nie zdoamy zmieni. Dowiadczyam wrcz
swoistej regresji do czasw dziecistwa, do tych wieczorw i popoudni spdzonych za stoem
w kuchni, kiedy wmuszaam w siebie posiki, na ktrych ojciec nigdy si nie pojawia, a ktre matka
pozostawiaa nietknite. Zawsze wiedziaam, e jest co okrutnego w jej naleganiu, ebym zjadaa
wszystko, co mi naoya, podczas gdy na talerzu obok porcja ojca spokojnie styga. Matka nie chciaa
cierpie w pojedynk i potrzebowaa u swego boku drugiej ofiary. Kiedy po kilku minutach spojrzaam
w kocu na Isaaka i zobaczyam, e umiecha si do mnie, nie mogam oprze si wraeniu, e widz
w jego wzroku bysk okruciestwa.
*
Nie zaprztaam sobie gowy t myl, gdy pochono mnie opracowanie nowego scenariusza.
W tej wersji Isaak i ja pozostalimy bohaterami. Fakt, e oboje wytrwalimy do koca na posterunku,
gdy kada czstka mnie pragna stamtd uciec, wiadczy o naszej gotowoci do powice.
Po wyjciu z restauracji, kiedy wsiedlimy do samochodu, Isaak powiedzia:
Teraz ju wiesz, jak to jest, kiedy ci powoli rozrywaj na strzpy.

ISAAK

Isaak chcia uczci pierwsze zwycistwo naszej papierowej rewolucji.

Wkrtce dowie si o nas cay kampus owiadczy. Staniemy si sawni.
Czulimy, e co osignlimy. Przestalimy by biernymi obserwatorami ycia w kampusie. Teraz
nie tylko si przyjanilimy we dwjk tworzylimy zesp, a kto nie by z nami, nalea do opozycji.
Isaak zaproponowa, ebym wybra sobie imi poety.
Profesor ju do ciebie nie pasuje powiedzia. Czas na twoje nowe wcielenie. Wybierz sobie
znan posta, ale nie tak, o ktrej wszyscy syszeli.
Zdecydowaem si na Langstona.
To poeta? zapyta.
Tak, i to wielki odparem, mimo e nie czytaem adnych jego wierszy, nie miaem nawet
pewnoci, czy jest poet. Wiedziaem tylko tyle, e uczestniczy w synnej konferencji pisarzy, ktra
odbya si na tutejszym uniwersytecie, i od razu urzeko mnie jego imi.
Isaak wpad na pomys, ebymy dla uczczenia naszego triumfu poszli do Caf Flamingo, ktra
w tamtych czasach ze wszystkich kawiarenek pooonych wzdu wijcej si i wysadzanej drzewami
alei prowadzcej do kampusu, cieszya si wrd studentw najwiksz popularnoci. Studenci,
ktrzy zwykle przesiadywali w kafejkach, znani byli z tego, e zamawiali bez umiaru. Niczym udzielni
kacykowie kazali sobie podawa ciastka, herbat i kaw, a potem kcili si midzy sob, kto ma za to
wszystko zapaci. W normalnych okolicznociach Isaak i ja wstydzilibymy si siedzie godzinami
w kawiarni przy samej herbatce, lecz tego dnia Isaaka rozpieraa duma zwycizcy i nic nie byo
w stanie go oniemieli.
Zasugujemy na to stwierdzi eby przesiadywa w takiej drogiej kawiarni razem z innymi
studentami. Po latach bd mwi: To tutaj spotykali si Isaak i Langston poeta profesor.
O wacicielach Caf Flamingo kryy sprzeczne pogoski: w jednej wersji byli libaskimi
biznesmenami, w innej z kolei dalekimi krewnymi prezydenta, czy te ktrego z jego sojusznikw.
Prawdy nikt nie zna i bezpieczniej byo na wszelki wypadek zaoy, e zarwno kawiarnia, jak i jej
bywalcy s powizani z krgami wadzy. W rzeczywistoci, jak dowiedziaem si pniej, sprawa bya
prostsza, a zarazem bardziej zoona. Kawiarni otworzyo maestwo, Francuzka i Amerykanin,
ktrzy opucili kraj po ogoszeniu niepodlegoci. Dwie krztajce si w niej dzie w dzie Afrykanki
w rednim wieku nie byy pracownicami najemnymi; prowadziy kafejk w imieniu swoich mw;
braci, ktrzy przed laty oficjalnie przejli porzucony lokal. Jednak oni nie prowadzili kawiarni jako
przedsibiorcy podjli si tego jako oddani przyjaciele i zwolennicy pewnego modego mczyzny,
ktry powrci do stolicy z dugoletniego wygnania w Anglii.

Tego popoudnia, kiedy Isaak i ja postanowilimy zaj do Caf Flamingo, przed kawiarni
przycupna para marabutw, ktrych gromadki leniwie przesiadyway to tu, to tam w caym miecie.
Ptaki wpatryway si w cztery plastikowe flamingi wbite w ziemi tu przed wejciem. Rozpostary
skrzyda, rzucajc cie na sztuczne ptaszyska. Widzc, e nie wywoay adnej reakcji, zbieray si do
odlotu. Marabuty byy niegrone; natura z nich zakpia, obdarzajc je dugimi, ostrymi dziobami,
ktre w poczeniu z brzydkimi, bezwosymi gowami nadaway im wygld mistrzowskich owcw.
Jeden ze studentw siedzcych na plastikowym krzele przed kawiarni rzuci w nie yeczk.
Marabuty wystraszyy si i wzbiy w powietrze. Machajc energicznie skrzydami, wzniosy si
i poleciay na drug stron ulicy; tam usiady na dachu budynku, gdzie najwyraniej czuy si
bezpieczne.
Trudno powiedzie, czy ktrykolwiek ze studentw zauway, e Isaak i ja siadamy przy
kawiarnianym stoliku. Nasze przybycie spotkao si raczej z nikym zainteresowaniem. Odchodzc,
rwnie nie wywoalibymy ich reakcji. Jednak Isaakowi taki obrt rzeczy nie odpowiada, stao si
wic inaczej. Isaak wybra stolik niedaleko chopcw, ktrych rozpite koszule ze stojcymi
konierzykami odsaniay zote acuchy i wisiory. Dwch mwio z autentycznym brytyjskim
akcentem, ktry rni si intonacj od wersji, jak czsto sycha byo w kampusie. Wszyscy mieli
wieo wypucowane buty.
To miejsce roi si od Alexw stwierdziem.
Wiem odpar Isaak. Dlatego tu przyszlimy.
Isaak klasn na kelnerk. Studenci przerwali rozmow i spojrzeli w jego stron. Od razu
rozpoznali w nas biednych chopakw ze wsi, ktrymi w istocie bylimy.
Jak na komend wybuchnli miechem. Chopak w bkitno-biaej koszuli pierwszy poderwa si
i zacz powoli klaska, patrzc prosto na nas. Reszta posza za jego przykadem: niektrzy wstali,
kilku siedziao, lecz wszyscy, z wyjtkiem jednego, klaskali, wystawiajc nas na pomiewisko. Studenci
siedzcy w rodku wygldali przez okno, eby zobaczy, co si dzieje. Cho nie znali powodu,
domylali si na pewno, e chodzio o to, eby nas upokorzy.
Biedny Isaak. Siy przeciwnika byy przewaajce, lecz za sabo go znaem, eby poj, e to nie
miao znaczenia.
Nie wstawaj powiedzia. Poradz sobie sam.
Siedziaem wic, a on dwign si z krzesa i ruszy w ich stron. Kroczy wolniej, jego ruchy byy
bardziej powcigliwe ni zazwyczaj. W pewnej chwili przystan w p kroku, pochyli si i potar
praw rk o ziemi. Nikt poza mn nie dostrzeg, e co podnis. Zatrzyma si kilka metrw od
szydercw, ktrzy wci bili brawo i patrzyli wprost na niego, jakby by powok czowieka, skorup
pozbawion bijcego serca. Obejrza si, eby si upewni, e patrz. Patrzyem; opanowaem
przemon pokus odwrcenia wzroku.
Zbliajc si do nich dugimi krokami, Isaak wycelowa, zamachn si i cisn kamieniem prosto
w usta chopaka w bkitno-biaej koszuli. Oklaski urway si w sam por; sycha byo chrupnicie
koci szczki chopaka.
Szybko zwalili Isaaka z ng. Rzucio si na niego trzech, moe czterech chopakw mniej wicej
jego budowy i wzrostu, a Isaak nie cofn si ani o krok. Przygldaem mu si wystarczajco dugo,
eby zrozumie, e nie zamierza ucieka; potem przestaem patrze. Przez kilka minut okadali go

piciami i kopali. Syszaem odgosy uderze. Zncaliby si nad nim znacznie duej, gdyby nie
powstrzyma ich nieco starszy mczyzna, ktry siedzia w pobliu, ale nie razem z nimi. Kiedy
spojrzaem na pobojowisko, zobaczyem, e otoczy ramionami dwch z nich i wyprowadza na ulic.
Isaak by przytomny, z nosa i z ust cieka mu krew. Klknem przy nim; jego twarz i ramiona
puchy w oczach.
Co mam zrobi? zapytaem.
Prbowa si rozemia, ale puca odmwiy posuszestwa.
Nie ma o czym mwi odpar. Id do domu i udawaj, e nic si nie stao.
Jedna z kobiet pracujcych w kawiarni i dwch mczyzn, jej podwadnych, podeszli i zajli si
Isaakiem. Kobieta uciskaa mu ebra, klatk piersiow i brzuch, potem przyoya wilgotn szmat do
czoa. Gestem nakazaa mczyznom, eby go podnieli. Unieli go ostronie, najpierw od pasa
w gr.
Prbowaem wej za nimi do kawiarni, lecz Isaak, cho ledwo dycha, mamrota, e mam wraca
do domu. Stanem przy drzwiach. Tu przed sob miaem jego stopy. Gdybym sta krok dalej, nie
dosyszabym, jak mwi:
Potrzebny jeste w kampusie.
*
Miny dwa tygodnie, nim znw spotkaem Isaaka. Wypatrywaem go na uniwersytecie i w naszej
dzielnicy, przemierzajc trasy, na ktrych mgbym si na niego natkn. Miaem tylko mgliste
pojcie o tym, gdzie mieszka, wic wdrowaem po najodleglejszych zaktkach naszych slumsw
w nadziei, e przez okno ktrego z domw usysz jego gos lub dojrz w tumie jego twarz. Pod
koniec pierwszego tygodnia zaczem si martwi, e odnis powaniejsze obraenia, ni sdziem.
Potem nabraem pewnoci, e wniesiono go do kawiarni po to, eby go tam dyskretnie dobi, i przez
cay czas nie opuszcza mnie lk, e Isaak zosta zgarnity z ulicy i wtrcony do wizienia,
przypadkowo albo z powodu swojej dziaalnoci, a jeli to prawda, byy marne szanse, e kiedykolwiek
jeszcze go zobacz.
*
Pod koniec drugiego tygodnia poszukiwa raz wydawao mi si, e widz go lecego na materacu
na pododze jednoizbowego domu. By praktycznie nagi, tylko biodra zasaniao biae przecierado.
Zawoaem szeptem przez otwarte okno: Isaak, Isaak. Kiedy chopak poruszy rk, zobaczyem, e
to nie Isaak. Chopak by w podobnym wieku, przypomina go wzrostem i budow, lecz mia
zdeformowane podniebienie, co na pewno utrudniao mu artykulacj. Popatrzy na mnie i pomacha
rk. Odpowiedziaem mu tym samym. Szczliwy, e kto w ogle mnie dostrzeg, staem tam
i machaem minut, a moe duej. Nim poznaem Isaaka, chtnie widziaem w sobie odszczepieca,
poniewa tylko w taki sposb, rozumowaem, mona wyzwoli si z wizw rodzinnych
i plemiennych, ktre podobno ksztatuj nasze ycie. eby nada tre temu wyobraeniu o sobie,
porzuciem rodzinne strony i wyjechaem do obcego kraju, nie rozumiejc jednak, e ma to swoj
cen, ktr prdzej czy pniej trzeba bdzie zapaci. Podczas nieobecnoci Isaaka kadego dnia
bolenie sobie uwiadamiaem, e bez niego nikogo nie obchodz. Widzieli mnie, a czasami rwnie
syszeli, wycznie nieznajomi, i to tylko przelotnie. Byem z tego powodu o wiele bardziej
nieszczliwy, ni si spodziewaem.

*
Widowiskowy powrt Isaaka nastpi w poniedziaek. Z ciemnymi sicami pod oczami, rozcit
brod i rzdem strupw na prawym policzku wkracza przez bram w aurze bohatera. Kutyka
z gracj, kroki stawia mocno, jakby chcia pokaza, e uszczerbek na zdrowiu nie jest trway.
Patrzyem, jak wszystkie gowy zwracaj si w jego stron. Wiedziaem, e obraenia s prawdziwe,
lecz mimo to pomylaem sobie: Brawo, Isaak, wietnie ci idzie. Kiedy wreszcie do mnie dotar,
szeptay ju o nim wszystkie grupki studentw rozproszone po caym dziedzicu.
Gdybym nie zamartwia si tym, jak dalej bd ukada si moje stosunki z Isaakiem,
zareagowabym bardziej wylewnie na jego powrt. Powiedziabym, e mio go znw widzie, e mi go
brakowao.
Zdobyem si tylko na zdawkowe:
Wic w kocu wrcie.
Nawet nie mogem si zdecydowa, czy poda mu rk.
Tak odpar. Wiedziaem, e beze mnie bdzie tu pusto.
Na tym poprzestalimy. Ruszyem za Isaakiem, ktry skierowa si na rodek gwnego placu, tam,
gdzie zbieraa si wikszo studentw. Zatrzymalimy si przy poudniowo-zachodnim rogu
dziedzica, gdzie zwykle obozowaa dwjka samotnych Angolczykw. Cho Isaak si nie przyznawa,
wida byo, e jest wyczerpany.
Lepiej usidmy zaproponowa.
Tam jest awka powiedziaem, wskazujc miejsce na uboczu, skryte w cieniu.
Za daleko stwierdzi i w tym momencie wyranie usyszaem jego wiszczcy oddech. Nie mia
siy kutyka dalej. Zrobi jeszcze kilka krokw i opar si ostronie o mode drzewo, ktre lekko ugio
si pod jego ciarem. Osun si na ziemi i podcign kolana pod brod.
Przez cay ranek kady, kto przechodzi obok, przypatrywa si Isaakowi. W caym miecie na
ulicach wida byo okaleczone ciaa bagajce o lito i zwykle mao kto zwraca na nie uwag. Ludzie
przygldali si Isaakowi, poniewa zakadali, e studiuje na uniwersytecie, i wydawao im si, e
wiedz, czym zasuy sobie na takie cigi. Kilka dni wczeniej jednym z gwnych bulwarw
prowadzcych do paacu prezydenckiego przemaszerowa tum domagajcy si wprowadzenia
reform. Demonstrantom pozwolono podej do paacu na odlego stu metrw, nim uyto gazu
zawicego i paek. Tego, e Isaaka kojarzono z t manifestacj, domyliem si, kiedy przechodzca
obok nas dziewczyna, nie zwalniajc kroku, owiadczya: Nasz kraj potrzebuje takich bojownikw jak
ty. Wielu studentw pozdrawiao go albo do niego machao nawet wojowniczy Rodezyjczycy, ktrzy
nikomu nie ufali.
Stae si znan postaci, chocia dugo ci tu nie byo stwierdziem.
Wiem powiedzia Isaak. Szkoda, e wczeniej nie daem si pobi. Do tej pory bybym ju
prezydentem.
Nie miaem mu za ze, e pozwala, by w kampusie panowaa nieprawdziwa opinia na jego temat,
poniewa uznaem za zbieg okolicznoci to, e jego powrt nastpi kilka dni po niedawnych
rozruchach.
*
Isaak skpi mi informacji o tym, gdzie si podziewa i co si z nim dziao przez cay ten czas od

bjki w kawiarni. Na moje pytanie odpar, e to bez znaczenia.

To ju przeszo stwierdzi. Wane, e teraz jestem tutaj.
Poniewa wci wstyd mi byo, e go wtedy zostawiem, zadowoliem si t odpowiedzi.
*
Przez kilka nastpnych tygodni na uniwersytecie panowa spokj. Skoczy si jeden semestr,
rozpocz drugi, ale dla mnie i Isaaka to nie miao znaczenia. W styczniu znw zaczlimy si pojawia
na uniwersytecie, jak gdyby wok nas nic si nie zmienio. I rzeczywicie tak byo pod warunkiem, e
skupialimy si bez reszty na swym drugim yciu, ktre wiedlimy w kampusie. Kryy pogoski,
a w anglojzycznych gazetach pojawiay si lakoniczne doniesienia o fali aresztowa i aktach
przemocy na obrzeach miasta; szybko puszczaem je w niepami, jakby dotyczyy jakiego odlegego
kraju. Isaak i ja spdzalimy cae dnie na rodku dziedzica, przestalimy wycofywa si na obrzea,
cho wczeniejsza pozycja bardziej mi odpowiadaa. Zainteresowanie, jakie budzi Isaak, przycicho,
ale nie zniko. Wszyscy wiedzieli, e zawsze mona go znale w tym samym miejscu, cho jak dotd
nikt nie prbowa go odszuka. Kiedy zasugerowaem Isaakowi, ebymy przenieli si w bardziej
ustronne, mniej rzucajce si w oczy miejsce, upiera si, e to niemoliwe.
Stajemy si coraz bardziej rozpoznawalni mwi. Dlaczego mielibymy si teraz wycofywa?
Codziennie o zmierzchu wracalimy do domu. Szlimy powoli. Isaak nadal utyka, cho nie tak
mocno, jak na pocztku. Stawianie krokw wymagao od niego skupienia, lecz podejrzewam, e
wysiek by nieco udawany. Jeli nawet Isaak przesadza z obnoszeniem si z ranami, nie mnie go
osdza. Niewtpliwie zyska co dziki odniesionym obraeniom. Sta si rozpoznawaln postaci,
mniejsza o to, e bezimienn, i rozumiaem, e pragnie korzysta z nowego statusu, dopki nie
wzniesie si o szczebel wyej w kampusowej hierarchii. Wiedziaem, e kiedy to ju nastpi,
kutykanie i bandae pjd w odstawk; na szczcie pozostan blizny. Wyobraaem sobie, jak ju
jako sdziwy starzec wskazuje star ran na ramieniu czy na twarzy, mwic: To zawdziczam
policji albo: Nie pamitam ju, od czego ta blizna. Tyle ich mam na caym ciele.

HELEN

Tamtego popoudnia w restauracji speniy si moje najgorsze obawy dotyczce naszego zwizku.
Przej do porzdku dziennego nad tym, co tam zaszo? Nie, to nie wchodzio w gr. A jeli Isaak i ja
mielimy po tym lunchu jakkolwiek wspln przyszo, to czce nas uczucie mogo si odtd
ujawnia jedynie w najcilejszym odosobnieniu, pn noc i wycznie w mieszkaniu Isaaka, przy
opuszczonych roletach i zgaszonych wiatach. yczliwo i czuo, jaka si jeszcze w nas tlia, szybko
zganie, a w kocu przestaniemy ze sob rozmawia i rozstaniemy si rozgoryczeni, cakowicie sobie
obcy. Tamtego popoudnia wrciam do biura, czujc ciar na piersi. Przez dugie godziny
prbowaam go zrzuci. Raz po raz chodziam do azienki. Piam jedn szklank wody po drugiej.
Kiedy David zapyta, jak si czuj, zakrztusiam si, prbujc odpowiedzie.
Chyba bierze mnie przezibienie powiedziaam.
Zmierzy mnie wzrokiem. Twierdzi, e potrafi pozna, kiedy kto go okamuje.
Nic ci nie bierze. Ale jed do domu.
Nie wychodziam z sypialni przez cay wieczr. Matka dwa razy pukaa do drzwi; za pierwszym
razem zapytaa, czy napij si herbaty, a za drugim, czy zjem zup. Kade jej pojawienie si u mych
drzwi unaoczniao mi granice, w obrbie ktrych toczy si moje ycie. Zasypiaam, obiecujc sobie
wiksz niezaleno wasny dom, wasne ycie, a z czasem nawet wasn rodzin.
*
Przez niemal dwa tygodnie dzielnie opieraam si pokusie odwiedzenia Isaaka. udziam si, e
z czasem zacznie stopniowo zapomina, jak wygldam, e moja broda, nos i oczy zaczn si zlewa
z obrazami miliona innych kobiet, a kiedy to nastpi, te czstki mnie, ktre, jak sdziam, s dla niego
najwaniejsze, odzyskaj dawn wyrazisto. Przygotowywaam si rwnie na to, e naszego zwizku
nie da si uratowa. Sprawdzaam ogoszenia w gazecie, rozwaajc moliwo wynajcia mieszkania
w innym miecie. Ten odruch zachowa si we mnie jeszcze z czasw, kiedy razem z ojcem ogldaam
westerny w telewizji.
To miasto jest za due dla nas dwojga mwiam pod nosem, czytajc oferty.
O moich planach na przyszo, cho w mocno zawoalowanej formie, wspomniaam matce,
zatajajc jednak powody, ktre mnie do ich snucia skoniy.
Czas, ebym zamieszkaa oddzielnie owiadczyam.
Popijaa drobnymi yczkami herbat i odpowiedziaa dopiero, kiedy odstawia filiank na spodek.
Dlaczego miaaby to robi, Helen? Nie sdzisz, e dobrze nam razem?
Byam jedyn osob, z ktr od dugiego czasu czya j autentyczna wi. W niedziel chodzia do
kocioa, a raz czy dwa razy w tygodniu kto zaprasza j do siebie na podwieczorek, lecz to byy tylko

rytuay odprawiane uroczycie jako namiastka prawdziwego ycia. Baam si, e w kocu upodobni
si do matki.
*
W czwartek, kiedy mija ju drugi tydzie rozki, postanowiam, e zjawi si u Isaaka
z niezapowiedzian wizyt. Zamierzaam popisa si dowcipem, rzuci co w rodzaju: Jeste godny?
Znam wietn restauracj, gdzie przyrzdzaj najlepsze omlety w caym miecie. Rozemielibymy
si i padli sobie w ramiona, a w cigu nastpnych tygodni zdoalibymy jako obrci zajcie podczas
lunchu w art, a staoby si po prostu jedn z anegdot, ktre przypominaj parom przezwycione
trudnoci i wsplnie przebyt drog. Isaak nie da mi jednak szansy si wykaza. W pitek rano, bez
zapowiedzi, przyszed do mnie do biura, a kiedy zobaczyam, jak siedzi ze skrzyowanymi nogami
i wertuje kolorowe czasopismo sprzed dwch lat, od razu si domyliam, e nie przypadkiem to on
wykona pierwszy ruch. Intuicja lub rozum mu podpowiedziay, e lada dzie zdobd si na ten krok,
a gdyby mnie nie uprzedzi, ukad si w naszym zwizku zmieniby si na moj korzy.
Isaak nigdy nie budzi we mnie lku, lecz kiedy ujrzaam go tamtego ranka w biurze,
uzmysowiam sobie, jak mao w gruncie rzeczy o nim wiem, i przez kilka sekund si zastanawiaam,
czy nie odwrci si na picie i nie uciec, nim ktokolwiek nas zobaczy. Wmawiaam sobie, e
przejmuj si tym, co pomyl sobie koledzy z pracy, gdy przyapi nas w tej niezrcznej sytuacji; jaka
kryjca si w tej logice racja pozwalaa mi wierzy, e to gwnie z tego powodu z trudem
powstrzymywaam si przed czmychniciem z biura.
Usilnie staraam si stworzy wraenie, e nasze spotkanie odbywa si na gruncie czysto
zawodowym.
Przepraszam powiedziaam. Czy my bylimy na dzisiaj umwieni?
Gdyby usysza mnie wtedy David, orzekby, e jestem fataln aktork. Moja prba zdobycia si na
obojtny ton pochodzia z oklepanego repertuaru zranionej kochanki, ktrej roli tak bardzo si
wystrzegaam.
Bynajmniej odpar Isaak. Nie bylimy umwieni. Przyszedem z powodw osobistych.
Kto si dzi tak wyraa? Chciaam wrzeszcze na niego tak dugo, a szczerze odpowie. Nie
chodzio tylko o sowa, ale rwnie o ton, jakim je wypowiada. Jeli przemawia jak bohater powieci
Dickensa, to dlatego, e jego zdaniem tak wanie brzmiaa poprawna angielszczyzna. Prawdziwym
gosem zacz mwi znacznie pniej, pod koniec wyznaczonego przez urzd pobytu. Zaczo si od
przejzyczenia zamiast Helen powiedzia do mnie kochanie. Kochanie, podejd do mnie,
zawoa i wycign rce, wiedzc, e odpowiem na jego gest. Potem w ogle przesta zwraca si do
mnie po imieniu. Zamiast zapyta, czy zostan u niego na noc, mwi po prostu: I co teraz,
kochanie?, delikatnie ciskajc mi do albo wtulajc si we mnie.
Lecz zanim do tego doszo, musiaam nabra pewnoci, e to, co mwi Isaak, jest prawd. Kiedy
powiedzia: Przyszedem, poniewa niepokoiem si o ciebie. Chciaem si upewni, e wszystko
w porzdku, skupiam si wycznie na sowach; mimo e powcigliwe, zdoay mnie poruszy. Nie
wyzna, e za mn tskni ani e mu na mnie zaley; dopowiedziaam to za niego w mylach.
Wytumaczyam sobie, e te sowa z pewnoci dyktowao mu serce, ale zabrako miaoci.
Cieszysz si z naszego spotkania? zapyta. A moe nie powinienem by przychodzi?
Oczywicie, e si ciesz owiadczyam.

I naprawd tak byo.

*
Isaak nie zabawi dugo w biurze. Upewni si, e nikt nie patrzy, i musn ustami mj policzek.
Szkoda, e nie mia ze sob melonika, ktry mgby zaoy na odchodne; w sam raz pasowaby do
starowieckiego stylu, w jakim si pogodzilimy. Przez nastpne dwa tygodnie urywaam si
wczeniej z pracy i jedziam do niego do domu. Na pocztku prawie nie rozmawialimy przed
pjciem do ka. Za pierwszym i za drugim razem Isaak zachowywa si tak, jakby by zaskoczony
odwiedzinami.
Wic przysza stwierdzi.
Zabdziam w drodze do domu odparam.
Chod ze mn. Gdzie w sypialni powinna by mapa.
Potrzebowalimy pretekstu. Jednego dnia bya nim mapa; nastpnego dnia udawaam, e
wpadam na szklank wody.
Wody? zdziwi si.
Jutro wymyl co lepszego.
Nie wiedzielimy, jak ukadaj si pknicia i szczeliny midzy nami, wic niewiele mwilimy,
eby na nie przypadkiem nie trafi. Kiedy docieralimy do sypialni, szybko zrzucalimy ubrania.
Pocaunki przychodziy nam na myl pniej. Dopiero kiedy czuam go w sobie, uwaaam, e mog
mu si przyjrze uwaniej. Spdzalimy w ku dugie godziny, ustalajc bezpieczne tematy rozmw.
Zasypialimy, a kiedy jedno z nas si budzio, natychmiast wdrapywao si na drugie, niejako
rozpaczliwie prbujc przerobi jeszcze raz t sam lekcj albo wkroczy na zupenie nowy obszar.
Wychodziam z mieszkania Isaaka dobrze po pnocy, po szeciu, niekiedy omiu godzinach,
wypowiedziawszy przez ten czas nie wicej ni kilkaset sw pozbawionych wikszego znaczenia. Po
powrocie do domu, w drodze do sypialni stawaam przed drzwiami pokoju matki, ktre znajdoway
si na kocu dugiego korytarza nadal obwieszonego zdjciami sprzed ponad dwudziestu lat. Jeszcze
zanim rodzice si rozwiedli, jedyn rzecz, ktra wskazywaa na normalne poycie maeskie, byo
to, e dzielili ko. Pamitam, e jako dziecko przychodziam do ich sypialni po to tylko, eby si
przekona, e lec midzy nimi, czuam si jeszcze bardziej samotna ni w swoim pokoju.
Nie zatrzymywaam si pod drzwiami ich sypialni od czasu, kiedy jako nastolatka wykradaam si
z domu. Przyciskaam ucho do drzwi i liczyam do pidziesiciu; dopiero wtedy uznawaam, e droga
wolna. Stopniowo skracaam odliczanie najpierw do trzydziestu, a potem do dziesiciu, a w kocu
nabraam pewnoci, e nigdy ju nie usysz adnych odgosw dochodzcych z tamtego pokoju.
Przez pi pierwszych nocy, kiedy wracaam do domu od Isaaka, przyapywaam si na tym, e
lituj si nad matk z powodu zimnego i w gruncie rzeczy jaowego ycia, jakie wioda z ojcem.
Wyobraaam sobie, e w przypywie serdecznoci gramol si do jej ka i przytulam do niej, eby jej
uwiadomi, jakiej pociechy mona zazna, pic w objciach ukochanej osoby. Moe gdybym si na to
zdobya, po mojej wyprowadzce pozostaby w jej sypialni jaki lad czuoci.
Jak ju mwiam, takie myli opaday mnie przez pi pierwszych nocy. Za szstym razem nie
mogam sobie nawet przypomnie, co mn wczeniej powodowao. Wychodziam z mieszkania Isaaka
wiadoma, e pimy ze sob nie po to, eby si zbliy, lecz eby ugasi podanie, bez ktrego nam
obojgu, jak sdzilimy, byoby lepiej. Po orgazmie wci chciaam go czu w sobie, a kiedy to si nie

udawao, mwiam: Nie zasypiaj. Ja zaczekam. Opuszczaam go w przekonaniu, e si nasyciam,

lecz jeszcze w drodze do domu uwiadamiaam sobie, e czuj pustk wiksz ni przed spotkaniem.
Szstej nocy, podobnie jak kadej kolejnej przez nastpny tydzie, znw zatrzymaam si przed
sypialni matki, ale tym razem nie powodowaa mn lito. Stojc pod drzwiami, miaam ochot
otworzy je szeroko, poczeka, a matka si obudzi, i opowiedzie w najintymniejszych szczegach
o spdzonym z Isaakiem wieczorze, od chwili przekroczenia progu jego mieszkania i rozebrania si
w sypialni a do momentu, kiedy zostawiam go picego albo udajcego, e pi. A gdyby zapytaa,
dlaczego jej to wszystko opowiadam, owiadczyabym: eby zobaczya, jak bardzo jestemy do siebie
podobne.

ISAAK

Nie mino duo czasu, gdy pod nasze drzewko na rodku dziedzica, gdzie wysiadywalimy
z Isaakiem, zaczli zachodzi studenci. Jego znali jedynie z krcych pogosek, a o mnie nie wiedzieli
nic; mimo to fakt, e dzie w dzie obejmowalimy nasz posterunek na trawiastym placu, czyni z nas
swojskie, dodajce otuchy postaci, wok ktrych mona byo si gromadzi. Nie uprawialimy
nachalnej polityki, a w porwnaniu z innymi studentami, ktrzy zbierali si na dziedzicu pod
sztandarami z podobizn Lenina i mapami Afryki bez granic midzy pastwami, wydawalimy si
nieszkodliwi, wrcz niewinni. Jedynym znakiem, ktry nas wyrnia, by plakat z napisem: Jakie
Zbrodnie Przeciwko Pastwu dzi popenie?; Isaak codziennie przymocowywa go do drzewa.
Haso to miao by niejako zaproszeniem skierowanym do braci studenckiej, eby wzia udzia
w naszej papierowej rewolucji, gdy wedug Isaaka kady mia na sumieniu jak zbrodni, ktr
powinien wyzna.
Na przeciwlegych kracach dziedzica usadowiy si zwalczajce si obozy komunizujcych
studentw. Codziennie rozwijali transparenty obwieszczajce Ludow Rewolucj i Komunistyczn
Utopi. Z tygodnia na tydzie rozstawiali coraz wiksze podobizny Marksa i Lenina. Gono obrzucali
si obelgami rzadko kiedy po angielsku, w jzyku kapitalistycznych imperialistw.
Wiesz, o co oni walcz? zapyta Isaak. O to, czyja flaga jest wiksza.
Utrzymywa, e w odrnieniu od innych radykaw i rewolucjonistw w kampusie on nie kieruje
si niczyim interesem.
Stanowimy prawdziw demokracj mwi. Papierowa rewolucja jest dla kadego.
Zakadaem, e nasza papierowa rewolucja popada w zapomnienie, a zaimprowizowana przez
Isaaka tablica to niezbyt udana prba przywrcenia przebrzmiaej chway tamtego popoudnia. Jednak
tego samego dnia, kiedy Isaak wywiesi swoje haso, zaczli otacza nas studenci. Nie miao znaczenia,
czy kierowaa nimi ciekawo, czy po prostu szukali rozrywki. Nawet ci, ktrzy o Isaaku nie syszeli,
robili to, co sobie yczy: grali wedug jego zasad, dosiadali si do nas na trawie i zostawali
wystarczajco dugo, eby zdoby si na wyznania.
Pierwsze zgosiy si do Isaaka dwie dziewczyny, kuzynki, Vera i Nadiya. Ubrane byy w podobne
plisowane szare spdniczki, odwanie skrcone i koczce si dwa centymetry nad kolanami.
Usidcie nakaza i wycign rk w moim kierunku. To mj przyjaciel, Langston, Profesor
Poeta, przyszy cesarz Etiopii. Nie dajc czasu na refleksj nad swoimi poczynaniami, zwrci si do
nich: Sucham. Jakie zbrodnie przeciwko pastwu dzi popeniycie?
Dziewczyny nie naleay do niemiaych, Isaak rwnie czu si zupenie swobodnie. To raczej ja
w towarzystwie rwieniczek miaem ochot zapa si pod ziemi.

Nadiya, byskajc zdrowymi bielutkimi zbami, odezwaa si pierwsza.

Czy przebywanie z wami stanowi przestpstwo? zapytaa.
Isaak si umiechn.
Zdecydowanie tak odpowiedzia.
Zwrci si do jej kuzynki, ktra opieraa si o ni ramieniem:
A ty, skoro naleysz do jej rodziny, te jeste winna.
Dziewczyny si rozemiay. Przyszy dla zabawy, a Isaak je oczarowa. I na tym poprzesta. Kiedy
odegray swoje role, zapyta, skd pochodz i co studiuj. Obie urodziy si i dorastay w stolicy; obie
studioway ekonomi.
Ekonomi? To wietnie stwierdzi, lecz dobrze wiedziaem, e tak jak ja, mia jedynie mgliste
wyobraenie, co to oznacza: pienidze kto by nadziany, a kto by golcem. Kiedy Vera i Nadiya
odchodziy, Isaak kaza im poegna si z przyszym cesarzem. Tylko Vera posuchaa.
Do widzenia, Wasza Wysoko powiedziaa, zwracajc si do mnie.
Nim zebraem si w sobie, eby odpowiedzie, oddalia si tak, e nawet by nie usyszaa. Isaak si
przyglda, kiedy odprowadzaem j wzrokiem.
Nie martw si. Jeszcze tu wrci owiadczy.
Vera i Nadiya stanowiy zaledwie przedsmak tego, co miao nastpi. Z dnia na dzie rosa liczba
studentw, ktrzy zgaszali si do Isaaka, eby ich zapyta, jakie zbrodnie popenili tego dnia. Jeden
chopak wyzna, e ukrad ojcu pienidze, na co Isaak odrzek:
W tym kraju kradzie to nie przestpstwo. Natomiast nie kra jest rzecz straszn.
Ci, co siedzieli wystarczajco blisko, eby usysze jego sowa, rozemiali si ostentacyjnie. Kiedy
zostalimy sami, Isaak zapyta szeptem:
Widziae, kto mia si najgoniej?
Nie widziaem i wtpiem, e on widzia, lecz i tak znaem odpowied.
Chopcy w wypucowanych butach odparem.
Zgadza si. Same Alexy.
Jeli studentom nic nie przychodzio na myl, Isaak zmienia nieco zasady gry. Podsuwa im
zbrodnie, ktre mogli popeni. Czerpa penymi garciami z nadawanych codziennie przez radio
przemwie prezydenta, ktry w rozwlekych tyradach od miesicy grzmia na wszystkich wrogw
naszego pastwa: od Europejczykw i Amerykanw po potajemnie z nimi wsppracujcych
Afrykaczykw.
Czy kiedykolwiek bye imperialist? pyta. Czy kiedykolwiek prbowae skolonizowa jaki
kraj? Czy suchasz BBC? Czy wiesz, kto jest krlow Anglii? Czy kiedykolwiek przyjanie si
z Europejczykiem? Czy kiedykolwiek chciae pojecha do Ameryki?
W cigu kilku tygodni na przesuchania do Isaaka zgosiy si setki studentw, a kilkudziesiciu
z nich stawiao si regularnie. Przewanie zbieralimy si pod drzewem po prostu po to, eby
posiedzie z innymi. Towarzystwo napeniao nas otuch, a widok przyczajcych si nowych
kompanw w pewnej mierze cieszy. Byway dni, e gromadzio si nas w sumie pitnastu, a nawet
dwudziestu. Na og nie znalimy swoich imion, wieku czy powodu, dla ktrego razem siedzielimy,
ale to nie przeszkadzao, poniewa wsplne milczenie rni si od milczenia w pojedynk. Ulatnia si
wtedy smutek i osamotnienie, jakie ze sob zwykle niesie. Zadowalao nas samo bycie tam i nawet

gdyby nic wicej z tego nie wynikno, i tak zaliczybym te chwile do najcenniejszych dowiadcze
w moim yciu.
*
Gdy dziki prowadzonym przez siebie przesuchaniom Isaak zyskiwa saw w kampusie,
w miecie nasilay si protesty, ktre zrodziy si na pocztku semestru. Pewnego wieczoru po
powrocie do domu dowiedzielimy si, e w jednej z dzielnic zamieszkanych przez biedot, czterem
onierzom, ktrzy si tam zjawili, eby dokona aresztowania, wcinito na ramiona stare opony.
onierze prbowali si oswobodzi, ale po kilku minutach kto obla ich benzyn i podpali. Podobno
krzyki i smrd palcych si cia odstraszyy wszystkich wiadkw. onierze dogorywali prawie
godzin, lecz nikt nie napawa si ich udrk. Nastpnego dnia otoczono kordonem ca okolic
i uwiziono mieszkacw na dwadziecia cztery godziny. Kilka dni pniej zastrzelono kilka osb,
ktre podeszy zbyt blisko bramy paacu prezydenckiego, rzekomo z zamiarem dokonania zamachu na
gow pastwa. Dowodem na to miay by zeznania ich krewnych i znajomych, ktrzy grzecznie
odegrali wyznaczon im rol, przyznajc si do udziau w wyimaginowanym spisku. I chocia w naszej
dzielnicy panowa wzgldny spokj, wszyscy mieszkacy rwnie czuli si zagroeni. Gdyby
nastpnego dnia wadze orzeky, e ssiad, ktrego znasz od zawsze, prbowa obali rzd, nie
pozostawaoby nic innego, jak powiedzie: Tak, od pocztku podejrzewaem, e jest do czego takiego
zdolny.
*
Isaak i ja staralimy si nie zwraca uwagi na to, co si dookoa dzieje. Kiedy wracalimy
z kampusu, zapytaem, co sdzi o podpaleniu onierzy, a on zamiast odpowiedzie zapa mnie za
nadgarstek i zapyta, jak mi idzie z Ver, ktra od czterech dni, w poudnie, przyczaa si do nas
i spdzaa z nami ca godzin.
Nie spieszy mi si odparem.
To moe sprbuj z Nadiy.
Przez reszt drogi wymylalimy niewybredne, dziecinne dowcipy o tym, co jest lepsze wiara czy
nadzieja. Waciwie z racji wieku nie powinnimy byli znia si do tego rodzaju artw, lecz
w gruncie rzeczy bylimy chopakami ze wsi, niedojrzaymi, niemajcymi pojcia o mioci
w jakiejkolwiek postaci. Nigdy nie rozmawialimy o wczeniejszych dowiadczeniach z pci
przeciwn, nigdy nie wspominalimy, e mamy ochot na seks, tak atwo dostpny za pienidze
niemal w kadej dzielnicy miasta. Unikalimy takich tematw z tego samego powodu, z jakiego
wystrzegalimy si rozmw o zabitych onierzach, uzbrojonych po zby patrolach, ciarwkach
wypenionych znudzonymi karabinierami, dzie w dzie, noc w noc tkwicych na obrzeach
wszystkich dzielnic ndzy w stolicy. Balimy si, co z tego wyniknie.
Na wzgrzu, na ktrym pooony by uniwersytet, niewiele si zmienio. W marcu Isaak zdj
z drzewa plakat.
Myl, e speni swoje zadanie owiadczy.
Zdoby ju sobie uznanie komunistw z obu obozw. Studenci pozdrawiali nas albo machali rk,
kiedy nas mijali. Gdy Isaak usun z drzewa haso, zapytaem, czy ju wie, co bdzie robi w najbliszej
przyszoci.
Wiem odpowiedzia. Opar si o drzewo i skrzyowa nogi, jakby zamierza uci sobie

drzemk. Bd si tym cieszy, dopki trwa.

*
Godziny spdzane w kampusie wci jeszcze w nas yy, kiedy na koniec dnia wracalimy do siebie.
Przez te dugie tygodnie tylko gocilimy w prawdziwym yciu niczym turyci i do tego nieudolni,
celowo przymykajcy oko na tajniakw, ktrzy obserwowali okoliczne domy z notatnikami w rku,
gusi na rozlegajce si wieczorami krzyki. Wiedziaem, e ten stan rzeczy wkrtce si zmieni.
Pewnego wieczoru do klitki, w ktrej mieszkaem, przyszed Thomas, mj gospodarz, i kaza uwaa
w nocy, zwaszcza w porze snu. Odpoczywaj w cigu dnia, powiedzia. W nocy miej oczy otwarte.
Kademu to powtarzam. Lecz ja si domylaem, e martwi si przede wszystkim o mnie. Byem
cudzoziemcem. Nie czyy mnie z tutejszymi plemionami adne wizi. Popoudniami wylegiwaem
si beztrosko na trawie z Isaakiem, a po nocach si zadrczaem. W czasie zamieszek zwykle
najbardziej cierpi osoby postronne i cho nigdy nie przyznaem si do mych obaw Isaakowi,
przeraaa mnie myl, e kto moe uzna, e gdyby co mnie spotkao, gdybym nagle znikn, zosta
zabity czy ranny, nie byoby kogo pocign do odpowiedzialnoci. Wyobraaem sobie, jak moi
ssiedzi i Thomas ktry po pijanemu si zarzeka, e jestem dla niego jak rodzony syn, mimo e tak
niewiele o sobie wiedzielimy wskazuj palcami moj klitk i mwi: Jego zabierzcie. To on wywoa
te rozruchy. I nikt si o niego nie upomni.
Jak si okazao, Isaak pierwszy zosta wyrzucony na ulic. Niedugo po incydencie spalenia
onierzy znajomi jego ojca, u ktrych mieszka ktem, owiadczyli, e nie mog duej udziela mu
gociny.
Stwierdzili, e nie ma u nich miejsca dla dodatkowego domownika powiedzia, gdy zjawi si
pn por w poszukiwaniu kta do spania i zapuka w cian mego pokoju. Bya noc i przezornie nie
wdawa si w szczegy, gdy kto mg podsuchiwa albo ja mogem si okaza strachliwym
dudkiem.
Umoci sobie na pododze posanie z ubra, ktre przynis. W kampusie jeden z nas czsto
ucina sobie pgodzinn drzemk, podczas gdy drugi mia oko na wszystko; przewanie to ja
zasypiaem, a Isaak czuwa. Takie drzemki zapewniay mi wtedy najlepszy wypoczynek, poniewa
spanie w cigu dnia byo bezpieczniejsze, poza tym wiedziaem, e obok jest Isaak, a on nie zostawi
mnie picego. Przekrciem si na bok, eby popatrze na zarys jego postaci na pododze.
Wiem, e jeste zmczony powiedzia. Nie martw si. Nic si ju dzi nie wydarzy. Przepij
si troch.
Staraem si, eby w moim gosie brzmiaa taka pewno jak w gosie Isaaka.
Nie martwi si odparem, lecz byo jasne, e si boj; zreszt lk nie odstpowa mnie od wielu
dni.
Przecie jeste cesarzem owiadczy Isaak. Krlem krlw. Nie moe ci spotka nic zego.
Suchaem, jak oddycha. Zaczem liczy jego oddechy. Wtpi, czy doszedem do stu, nim
zasnem. Kiedy obudziem si pnym rankiem, Isaaka ju nie byo.
*
Tego dnia wszystkie poranne gazety zamieciy komunikat ostrzegajcy ludno przed
gromadzeniem si w miejscach publicznych. Zajmowa poczesne miejsce na pierwszej stronie,
opatrzony nagwkiem w stylu Rzd ostrzega przed rosncym zagroeniem zwizanym

z publicznymi zgromadzeniami. Zagroenie nie zostao nazwane wprost, lecz w razie gdyby
czytelnikom umkna prawdziwa wymowa tej wiadomoci, doczono wypowied jednego
z dowdcw wojskowych: Z uwagi na zaostrzone rodki bezpieczestwa radzimy nie rusza si
z domu wszelkim wichrzycielom zakcajcym porzdek i spokj w naszym miecie. Gdyby artyku
podawa znane autorom fakty, na przykad: Zaplanowano masowe aresztowania i tortury czy
nakazywa wprost: Wynocie si, pki mona, oszczdzono by mnstwo czasu i wiele istnie
ludzkich. A tak ulice i place zaczy pustosze dopiero po kilku dniach represji i aresztowa na chybi
trafi, ktrych ofiar padali modzi mczyni w caej stolicy. Pod koniec tygodnia wszystkie przyjcia
weselne odbyway si pod dachem; pola, na ktrych grywano w pik, tchny pustk; zmarych nie
odprowadza ju na miejsce pochwku dugi kondukt aobnikw publicznie wyraajcych al
i rozdzierajcych szaty.
*
Kiedy Isaak znw pojawi si w kampusie, zapytaem, gdzie obecnie mieszka. Odpar, e zatrzyma
si u kogo na drugim kocu miasta i mam si o niego nie martwi. Przyjaciele udzielili mi
schronienia, owiadczy.
*
Codziennie szedem do kampusu, eby spotka si z Isaakiem, lecz rwnie po to, eby zazna
wytchnienia, pospacerowa, posiedzie, poczyta bez strachu. Wiedziaem, e ten stan rzeczy dugo
si nie utrzyma; ptla zarzucona na miasto zacieniaa si i w kocu obejmie te pooony na wzgrzu
uniwersytet, niezalenie od tego, ile ministerialnych dzieci tam studiuje. Jestem pewny, e Isaak
rwnie zdawa sobie z tego spraw i si domyla, dlaczego po opublikowaniu w gazetach rzdowego
ostrzeenia rosa liczba zbierajcych si wok niego studentw. Policjanci patrolujcy kampus
zwrcili uwag na nasze coraz liczniejsze szeregi i zaczli krci si w pobliu. Wygldali na lekko
wystraszonych i przygldali si podejrzliwie, krc wok nas z pakami przewieszonymi przez
rami. Kto z naszego krgu stwierdzi gono, tak eby syszeli rwnie stojcy w pobliu
funkcjonariusze: Nikt nie jest tak niespokojny jak tracca grunt pod nogami wadza.
Nasza gromadka zostaa rozpdzona pewnego pitkowego popoudnia na pocztku kwietnia,
kiedy skoczyy si zajcia na uczelni. W tamten pitek zebrao si wok nas nie wicej studentw ni
przed tygodniem; byo nas w sumie ze dwudziestu, najwyej trzydziestu. Jedyn rnic stanowio to,
e zbilimy si cianiej. Kiedy tu obok wyroso czterech stranikw w wywiechtanych granatowych
mundurach, ktrzy wymachiwali wysuonymi drewnianymi pakami, mniej wicej po minucie
pomylelimy, e trzeba ucieka. W ciasnym, zwartym krgu czulimy si bezpiecznie i niechtnie
ruszylimy si z miejsc.
Dopiero kiedy stranicy nabrali pewnoci, e skupili na sobie nasz uwag, zaczli okada nas
pakami. Trzeba im odda, e mierzyli w miejsca osonite grubsz warstw mini i tuszczu i starali
si oszczdza dziewczyny, ktre z nami byy. Wystarczy wyobrazi sobie cztery rozgniewane matki
prbujce opanowa sfor rozbrykanych uczniakw, eby mie pojcie o tym, jak przebiegao cae
zajcie. Rozpierzchlimy si na wszystkie strony, lecz co chwila kto zawraca, eby podnie
zostawion na trawie ksik albo eby zapa za rk towarzysza i zacign w bezpieczne miejsce
gdzie, gdzie nie bd spada na jego plecy razy zadawane leniwie przez stranika.
Jedynym spord nas, ktry nie ucieka, by Isaak. Widziaem, jak stoi swobodnie, nie prbujc si

nawet zasania. Dopiero po kilku minutach dostrzeg go jeden ze stranikw. W tej pozie, z rkami
zaoonymi na piersi i lekko rozstawionymi nogami, Isaak stanowi uosobienie przekory. Zaraz
rozupi mu czaszk, pomylaem. Chwil potem usyszaem trzask drewna uderzajcego o ko.
*
Stranicy zostawili go tam, gdzie upad. Kiedy po mniej wicej dziesiciu minutach przybiegem
z powrotem na dziedziniec, Isaaka nie byo. Podszedem do drzewa, pod ktrym widziaem go po raz
ostatni, i szukaem na ziemi jakiego dowodu na to, e naprawd tam by odcinitego w trawie
zarysu ciaa, ladw krwi lecz nic nie znalazem. Odczekaem godzin, potem drug, cho dobrze
wiedziaem, e nie wrci. Tak bardzo chciaem, eby zobaczy, e tym razem go nie porzuciem.
Wprawdzie nie wytrwaem wraz z nim na placu boju, ale podjem si samotnego czuwania po bitwie.
*
Co noc, lec w swojej klitce, nasuchiwaem pukania do okna; przygarnbym Isaaka bez wahania,
lecz jednoczenie baem si, e o to poprosi. W miecie wci przybywao nowych punktw
kontrolnych; w cigu ostatnich kilku dni, by przedosta si przez skupiska chat otaczajce nasz i dwie
inne przylege dzielnice, trzeba byo okaza dowd tosamoci. Przy kadej drodze, z wyjtkiem
nieuczszczanych cieek wiodcych przez niedopalone sterty mieci i otwarte doy kloaczne, w kocu
zosta postawiony posterunek; modzi mczyni zapisywali w notatnikach nazwiska i zawody
wszystkich przechodniw. Wczeniej biurokracja w tym kraju nigdy nie dziaaa jak naley. Cae lata
zajmowao tej powolnej machinie wydanie aktu urodzenia, prawa jazdy czy paszportu. atwo mona
byo roztopi si w miecie, ktre rozroso si ponad miar i pkao w szwach. Codzienna rejestracja
nazwisk wszystkich przekraczajcych punkty kontrolne oznaczaa kres tej epoki.
*
Zakadaem, e Isaak celowo si ze mn nie kontaktowa. Wyobraaem sobie, jak dochodzi do
siebie na ku w cudzym mieszkaniu, a potem wybiera si do naszej dzielnicy, widzi porozstawiane
wszdzie posterunki i niebieskoszare mundury stray prezydenckiej. Odwraca gow, eby ukry
sice na twarzy, i kieruje si coraz dalej na pnoc; mija ostatnie slumsy i dociera na niemal
wyludniony skraj miasta, gdzie jeszcze kilka lat temu bya wioska z tuzinem chat krytych strzech.
Zdawaem sobie spraw, e skoro tak uparcie chc w to wierzy, to bez trudu mog sobie wyobrazi, e
Isaak idzie jeszcze dalej, zostawia za sob stolic i zatrzymuje si dopiero tam, gdzie nie siga wadza
prezydenta w jakiej zapadej wsi, niemal niezmienionej pod brytyjskim panowaniem, i w ogle
nietknitej przez nowy rzd. Bybym oszustem, gdybym przemilcza to, e udziem si, e tak wanie
postpi dla swojego i mojego dobra. Kiedy mijay kolejne dni, a on si nie odzywa, powoli zaczem
nabiera przekonania, e go straciem. Nie miaem serca ani odwagi, eby wyobraa sobie Isaaka za
kratami, a tym bardziej martwego. Uznaem go po prostu za zaginionego; jeden spord milionw
ludzi na caym wiecie, ktrzy pewnego dnia zniknli w niewyjanionych okolicznociach i dlatego
wci mona wypatrywa ich powrotu.
*
Kiedy po tygodniu zaszedem na uniwersytet, od razu zrozumiaem, e dni transparentw,
plakatw i przemwie miny bezpowrotnie. Jak tylko przeszedem przez elazn bram i ujrzaem
setk zbitych w ciasn gromad studentw siedzcych w tym samym miejscu, gdzie Isaak i ja
spdzalimy nieraz cae dnie tylko we dwch, zdaem sobie spraw, e z dawnego kampusu pozostay

ju tylko budynki. Studenci wywalczyli sobie ten skrawek ziemi, a zwarty szyk cinitych cia
wiadczy o determinacji, z jak gotowi byli go broni. Na skraju tego zbiorowiska co si tlio, cho
z miejsca, gdzie staem, nie sposb byo dostrzec, co tam si wczeniej palio. Na dziedzicu roio si
od onierzy i policjantw i trudno mi byo rozezna si w sytuacji. Zdawaem sobie spraw, e dla
wasnego dobra powinienem zawrci i opuci kampus; to nie bya moja bitwa i nie z jej powodu si
tu znalazem. Lecz gdybym odszed, nie zdoabym potwierdzi podejrzenia, jakie nurtowao mnie od
chwili, kiedy wkroczyem na teren uniwersytetu: e gdzie w tej gstej cibie, nie na obrzeach, lecz
zapewne w samym jej rodku, dostrzeg Isaaka umiechnitego, z wniebowzit min.

HELEN

Nie wiedziaam, jak dugo jeszcze Isaak i ja bdziemy w stanie sypia ze sob, niemal w ogle si do
siebie nie odzywajc. Milczenie wydawao si na pocztku najatwiejszym sposobem na uniknicie
kolejnych przykroci, lecz wkrtce samo w sobie stao si dla nas rdem udrki. Gdy pytaam, jak
min dzie, odpowied Isaaka nigdy nie wykraczaa poza pi sw: Cakiem dobrze, Tak sobie,
Prawie przez cay dzie czytaem. Ja z kolei wypeniaam luki bahymi opowiastkami o tym, co
przydarzyo mi si tego dnia o pracowniku stacji benzynowej, ktry napenia bak pitnacie minut,
o toczcej si w biurze cigej wojnie podjazdowej midzy Denise i Davidem mimo e tak naprawd
chciaam zapyta: O czym teraz mylisz? Co ci chodzi po gowie, kiedy pojawiam si u ciebie co
wieczr?. Za bardzo baam si odpowiedzi. Isaak mia dobre serce i nie posunby si do sownego
okruciestwa, obawiaam si raczej, e po prostu zbdzie te indagacje milczeniem. Dostrzegaam
nasze tchrzostwo, lecz nie miaam pojcia, jak to wszystko zakoczy.
W pracy unikaam Davida jak ognia: zauwayby podkrone oczy i bez trudu wycignby ze mnie
prawd. Dlatego przyjedaam do biura nieco pniej ni zwykle wiedziaam, e o tej porze David
zamyka si w swoim gabinecie i nie wychyla z niego nosa a urywaam si wczesnym popoudniem,
jako powd podajc wizyty domowe. Objedaam peryferia miasta, mijajc okolice, w ktrych
mieszkao sporo moich podopiecznych i gdzie mieszka rwnie Isaak. Zatrzymywaam si w pobliu
kociow, placw zabaw i zasypiaam w samochodzie ze szczelnie zasunitymi szybami, zamknita
od rodka. Lawirowaam tak z powodzeniem cay tydzie, potem znalazam na biurku kartk od
Davida, na ktrej widniay sowa: Widzimy si, oraz strzaka wskazujca jego gabinet. Sharon
i Denise wyszy ju do domu i w innych okolicznociach cieszyabym si, e zostalimy tylko we
dwjk. Zazwyczaj David wyania si wtedy ze swej kryjwki, wytaczalimy na rodek pokoju dwa
krzesa na kkach i zdawalimy sobie relacj z nieustannie kurczcych si obszarw naszego ycia
niezwizanych z prac. David przyjecha na studia z jeszcze mniejszego miasteczka pooonego na
najbardziej wysunitym na poudnie kracu stanu i, w przeciwiestwie do wikszoci przyjezdnych,
osiad tu na stae. Poczyo nas poczucie, e utkwilimy w puapce.
Wtedy byo to najwiksze miasto, jakie w yciu widziaem wyzna kiedy. Baem si przyjazdu
tutaj Tylu ludzi, a krw niemal wcale Nie sdziem, e do tego przywykn. A potem si baem, co si
ze mn stanie, jeli std wyjad.
Od tego czasu mino osiemnacie lat. David kupi dom niedaleko uniwersytetu. Dziki jego
staraniom z roku na rok dom wyglda coraz adniej. David zeskroba star farb i pomalowa na nowo
elewacj, opatrzy frontowe drzwi du mosin klamk, wymieni tralki na werandzie i posadzi od
ulicy ywopot, zagospodarowa puste dotd pole. Takie zabiegi ze strony starego kawalera musiay

wzbudza domysy. Docieray do mnie rne plotki, do Davida rwnie. Nieraz artowalimy, e si
pobierzemy.
Moja matka byaby wreszcie szczliwa mwiam.
A moja umaraby pewnie na zawa. Ulga, e wreszcie si ustatkowaem, byaby ponad jej siy.
Musiaabym rzuci prac.
Nie, nie, nie tumaczy David, krcc gow. Mogaby przyjeda do biura. Dziki temu nie
musielibymy rozmawia ze sob w domu jak stare maestwo.
Kiedy weszam do jego gabinetu, odkada suchawk. Na zdjciach ze studiw wyglda jak
chudzielec, mona by wrcz podejrzewa, e nie dojada. W pracy nabra ciaa. Odkd zosta szefem,
niemal nie rusza si z biura. Na tej posadce obrastam w tuszcz, mawia; ledwo mieci si wygodnie
za biurkiem. Jego tusza bya niczym kokon, z ktrego, jak sobie wyobraaam, pewnego dnia mia si
wyswobodzi.
Chciae si ze mn zobaczy powiedziaam.
David wzruszy ramionami.
Skd ci to przyszo do gowy?
Przyoyam sobie do czoa kartk, ktr zostawi mi na biurku, i przyklepaam doni.
Szsty zmys odparam.
Podrapa si po gowie. Popatrzy w sufit.
Przypomniaem sobie powiedzia. Chciaem ci zapyta, czy zamierzasz wrci do pracy.
Przecie jestem tu codziennie odparam.
David wbi wzrok w krawat.
Wczoraj po poudniu widziaem ci pic w samochodzie. Wysza z biura roztargniona, nawet
mnie nie zauwaya, wic postanowiem za tob pojecha. Mylaem, e wybierasz si na spotkanie
z tym twoim Dickensem, ale zjechaa na pobocze i przysna. Obserwowaem ci z samochodu ponad
godzin. Baem si, e kto ci napadnie. To niezbyt bezpieczna okolica, zwaszcza dla picej
w samochodzie kobiety.
Byam zbyt zawstydzona, eby si gniewa. Ju miaam przeprosi za swoje zachowanie, a to bez
wtpienia pocignoby za sob wyznanie caej prawdy o stosunkach czcych mnie z Isaakiem, lecz
nurtowaa mnie jedna kwestia.
Dlaczego za mn pojechae?
Przecie ci powiedziaem odpar.
Bynajmniej. Mylae, e jad odwiedzi Isaaka. Ale to nie wyjania, dlaczego mnie ledzie.
W kocu podnis wzrok. Przyapaam go na czym waniejszym ni kamstwo.
Dlaczego ci ledziem?
Powtrzy to pytanie, lecz tym razem skierowa je do siebie. Wydawao mi si, e przez twarz
przemkn mu znaczcy umieszek, kiedy prbowa sobie odpowiedzie.
Dlaczego ci ledziem? Ze wszystkich ludzi, Helen, ty jedna powinna domyle si odpowiedzi
stwierdzi.
*
David i ja odbylimy t rozmow w pitek. Nim si rozstalimy, obiecaam, e postaram si ju nie
znika tak z biura. Pocaowa mnie w czoo na poegnanie.

 Tylko nie staraj si za bardzo powiedzia.

Ani tego wieczoru, ani w trakcie weekendu nie zajrzaam do Isaaka. W poniedziaek przyjechaam
do pracy wczeniej i pierwsze cztery godziny spdziam przyklejona do suchawki telefonu,
sprawdzajc, jak si maj moi podopieczni. Przez nastpne trzy godziny pisaam sprawozdania
z przeprowadzonych rozmw. Wyszam z biura godzin przed czasem. Wczeniej jednak zapukaam
do drzwi gabinetu Davida.
eby znw sobie czego nie pomyla, informuj, e wychodz wczeniej. Gdyby mia ochot
mnie ledzi, jad odwiedzi pana Dickensa.
Sporzdziam dla Isaaka list zasad i da, z ktrych tak naprawd liczyo si tylko jedno:
mielimy ze sob rozmawia i to nie tylko o bahych, codziennych sprawach chodzio mi o rozmowy
z prawdziwego zdarzenia, gbokie i odkrywcze. Nim zadzwoniam do drzwi, przyrzekam sobie
w duchu, e nie zabawi u niego dugo, jeli nie powiemy sobie czego istotnego. Zadzwoniam
dwukrotnie. Po kilku minutach nabraam pewnoci, e nie ma go w domu. Ta sama sytuacja
powtrzya si nastpnego dnia. Dzie pniej zaczam si obawia, e Isaak ju nigdy nie wrci. Jeli
yje i nie zosta ranny pomylaam mogoby to okaza si dla mnie szczliwym zrzdzeniem losu.
Rzadko uprzedzaam Isaaka telefonicznie o swoich odwiedzinach. Miaam wasny komplet kluczy
do jego mieszkania na wypadek, gdyby zatrzasny si drzwi i Isaak nie mg dosta si do rodka, lecz
do tej pory z nich nie korzystaam. Nastpnym razem pojechaam do niego w czwartek kilka minut po
szstej. Paliy si ju uliczne latarnie. Nie liczyam na to, e mi otworzy, zapukaam do drzwi z czystej
przyzwoitoci; wiedziaam, e nie ma go w domu. Uznaam, e nawet jeli si ma klucze do czyjego
domu, niegrzecznie jest wchodzi bez pukania. Oczywicie nikt nie otworzy; przycisnam ucho do
drzwi, ale z mieszkania nie dochodziy adne odgosy. Wyjam klucze i rozmylnie gmeraam nimi
w zamku przez dobr minut na wypadek, gdyby jednak Isaak by w rodku i nie usysza pukania.
Po wejciu dugo zamykaam drzwi. Nie mogam oprze si wraeniu, e Isaak przyglda mi si
z ukrycia, wystawiajc na prb moj lojalno wobec przyjtych przez nas zasad postpowania.
Nalaam sobie szklank wody i wypiam na stojco w kuchni. Poszam do sypialni i mimo e Isaaka nie
byo, rozebraam si, pooyam do ka i przykryam kodr. W tym ku spdziam wiele godzin,
lecz nigdy nie zdarzyo mi si w nim zasn. Raz czy dwa zapadam w psen, dalej wiadoma tego,
gdzie si znajduj i kto ley obok. W stanie skrajnego zmczenia odpdzaam sen, wyszukujc
najrozmaitsze powody do zmartwienia. Wyobraaam sobie, e zaszam w ci, zastanawiaam si, co
by si stao, gdyby jaki znajomy przejeda ulic i zobaczy mj zaparkowany samochd. A co,
mylaam, gdyby w budynku wybuch nagle poar i musiaabym ucieka prawie naga? Jeli co nie
pozwalao mi tam zasn, to wanie niedorzeczna rozkosz, jak sprawiao snucie przernych
scenariuszy, w ktrych moje dotychczasowe ycie rozsypuje si w drobny mak.
Cudownie byo mi samej w ku Isaaka. Z pocieli unosia si nika wo oliwki dziecicej, ktr
zawsze naciera si po wyjciu spod prysznica. Leaam na brzuchu z wycignitymi rkami, muskajc
palcem wykadzin na pododze. Pragnam, eby to uczucie bogoci nigdy mnie nie odstpowao.
Jake miy wydawa si czas spdzony z Isaakiem, gdy towarzyszy mi tylko jego duch. Pamitam, jak
pomylaam, e gdyby umar lub nigdy wicej si nie pokaza, pewnie nauczyabym si darzy go
gbszym uczuciem, ni gdyby wtedy wszed do mieszkania i zosta ju na zawsze. Byam zmczona.
Od dwch tygodni przesypiaam w nocy nie wicej ni pi godzin. Z luboci zamknam oczy

i zapadam w sen.
Kiedy obudziam si kilka godzin pniej, mieszkanie tono w mroku zasony w sypialni byy
zacignite, do rodka nie wpadao nawet wiato latarni. Byo ju po pnocy; o tej porze zwykle
wracaam do siebie. Bardziej ni nieobecnoci Isaaka przejmowaam si tym, e si u niego
zasiedziaam. Wiedziaam, e jego ycie jest pene tajemnic, poczwszy od wizy, dziki ktrej tutaj
trafi, wic naleao po prostu zaoy, e nage zniknicie to kolejny sekret, ktry prawdopodobnie
pozostanie dla mnie na zawsze nieodgadniony. Powab tej tajemniczoci silnie na mnie dziaa, nie
musiaam nawet wymyla adnych niewiarygodnych historii. Przy cudach na miar naszej
maomiasteczkowej rzeczywistoci posiadacz wielokrotnie ostemplowanego paszportu jawi si jako
kto nadzwyczajny, a pod tym wzgldem Isaak zasugiwa na szczeglny podziw. Im wicej sekretw
mogam mu przypisa, tym bardziej stawa si niezwyky w moich oczach. Kiedy David zapyta mnie
pniej, czy nigdy nie miaam wtpliwoci, e Isaak jest naprawd tym, za kogo si podaje, odparam,
e owszem, miaam, przez cay czas, lecz za wszelk cen staraam si je zachowa dla siebie. Nic tak
mnie nie mierzio, jak perspektywa poznania pospolitej prawdy; na przykad odkrycie, e jest
zwykym studentem, ktry przyjecha do Ameryki w ramach wymiany. Pragnam oderwa go od
znanego mi ycia na tak dugo, jak to tylko moliwe. Dziki temu atwiej byo mi znosi, nawet jeli nie
wybacza, niemal wszystko, co robi.
Nastpnego dnia po wyjciu z biura pojechaam prosto do mieszkania Isaaka. Spodziewaam si,
e go nie zastan, lecz i tak czuam niepokj. Wiedziaam, e mog zrobi wszystko, na co przyjdzie mi
ochota. Mog przetrzsn wszystkie szafy i szuflady i tym razem jedynym powodem do obaw, jeli
w ogle czego si lkaam, bya pewno, e si do tego posun.
Zaraz po wejciu do mieszkania poczuam, e Isaak przepad na dobre. Cho nie sdziam, e nie
yje, lady jego obecnoci wydaway si tak ulotne, jakby odszed z tego wiata. Nie obowizyway mnie
w tej sytuacji adne zasady i troch aowaam, e nie zabraam ze sob ubrania na zmian, na
wypadek gdybym chciaa zosta tu na noc.
Obeszam niespiesznie kuchni i salon, wodzc palcem po blacie stou i awy w poszukiwaniu
kurzu. Mieszkanie Isaaka zawsze lnio czystoci. Ilekro si w nim pojawiaam, wydawao si
nieskazitelne, jakby od czasu mojej ostatniej wizyty nikt niczego tu nie dotyka. W kuchni Isaak
utrzymywa porzdek, jakiego nie powstydziaby si nawet moja matka: ani ladu kurzu, ani
najdrobniejszej plamki tuszczu na blatach, w zlewie czy na kuchence. Nie podobao mi si to. Im
duej przebywaam w jego kuchni, tym bardziej czuam si nieswojo. Miaam wraenie, e kalam j
odciskami palcw, kurzem i brudem wniesionym na ubraniu i torebce. Moe celowo, a moe i nie,
Isaak doprowadzi do tego, e w tym mieszkaniu nie dao si y. Wsplnie wypenilimy wntrza
szar sof i maym telewizorem, naczyniami kuchennymi i sztucami, lampami stojcymi lecz mimo
to mieszkanie ziao jeszcze wiksz pustk, ni gdyby byy w nim goe ciany i podogi.
ycie! Oto, czego tu brakowao. O yciu wiadcz zazwyczaj wyrane lady, takie jak obrazy na
cianach, sterty nieotwartych kopert z reklamami, pojedyncza skarpetka pod kiem, obcite
paznokcie na pododze w azience, w zlewie zacieki po pynie do zmywania, zacztki pleni na zasonie
prysznicowej. Zakadaam, e przetrzsn mieszkanie i dowiem si czego wicej o Isaaku, lecz wyszo
na to, e godzin chodziam, szukajc dowodw na jego istnienie. Jakie wyniki przyniosy moje
poszukiwania? Odkryam opakowanie jajek i kostk masa w lodwce; list, ktry Isaak zacz pisa

miesic wczeniej, lecz poprzesta na dacie i sowach Mj drogi przyjacielu, zawieruszony za

zagwkiem ka; butelk oliwki dla dzieci i dwie rolki nienapocztego papieru toaletowego
w azience. Pomylaam, e moe Isaak celowo pozaciera lady swojej obecnoci, wiedzc, e nigdy tu
nie wrci, lecz to by oznaczao, e w ogle mia co zaciera; nikt, kto zobaczyby to mieszkanie, nie
uwierzyby, e niedawno przez cztery miesice kto w nim mieszka.
To mieszkanie byo jedyn rzecz, jaka czya mnie z Isaakiem. Bijca z niego pustka miaa
osobist wymow. Z atwoci mogam sobie wyobrazi, jak Isaak zaraz po moim wyjciu skrztnie
usuwa wszelkie zostawione przeze mnie lady.
Nim zrozumiaam w peni powody, dla ktrych nie chciaam pj w lady matki, wietnej
kucharki, rozmylnie robiam z siebie niezdar w kuchni. Przypalaam wszystkie dania, ktrych matka
kaza mi pilnowa, niby niechccy tukam talerze i szklanki. Lekcewayam domowe obowizki, tak
dla niej istotne, poniewa stanowiy jedyny obszar w jej yciu, nad ktrym moga panowa. Intuicyjny
bunt nastolatki sta si drug natur kobiety dorosej; wszystko, czego si tknam w kuchni, z gry
skazane byo na porak. Nigdy nie gotowaam ani nie jadam w mieszkaniu Isaaka, lecz nagle
poczuam nieodpart ch, eby to zrobi. Nie chodzio mi o to, eby zaznaczy swoj obecno, lecz
eby zostawi tu jaki lad, ktrego tak atwo nie da si zetrze. Wyjam z lodwki jajka w nadziei, e
cho raz uda mi si ich nie przypali. Wbiam je do miski, a potem wyawiaam kawaki skorupek, co
zajo dobrych kilka minut. Prbowaam roztrzepa jajka, przechylajc misk tak, jak pokazywaa mi
matka, lecz zabraam si do tego zbyt energicznie. Zanim skoczyam, na pododze i na mojej koszuli
zdya wyldowa taka ilo tka, jaka odpowiada zawartoci jednego jajka. Nieco mi ulyo na
widok tego baaganu. Bez baaganu nie ma ycia, stwierdziam. Kto powinien wymyle naklejk
z napisem: Nie przeyjesz ycia, nie rozbijajc jajek albo: Nie przejmuj si tkiem na pododze.
I jeszcze jedn specjalnie dla Isaaka: Nie samymi jajkami czowiek yje.
Cho z pocztku kierowaa mn zwyka brawura, w kocu postanowiam przyrzdzi co, co bdzie
przypominao prawdziwy posiek. Usmayam trzy porcje jajecznicy, nie szczdzc masa, dziki
czemu jajecznica nabraa jasnotego koloru, takiego, jaki doskonale nadawaby si na ciany
kuchenne. Przeoyam gotowe danie do drewnianej salaterki, za ktr zapaciam dwadziecia pi
centw. Pomylaam, e brzowy i jasnoty bd do siebie pasowa i miaam racj: obie barwy
tworzyy dobran par. Ustawiam salaterk na rodku stou w jadalni i cofnam si kilka krokw,
eby oceni efekt. Nie miaam zamiaru je tej jajecznicy; nie znosiam jajek. Interesowao mnie
wycznie to, jak si prezentuje i w jaki sposb wpywa na wygld pokoju. Z salaterki unosia si para.
Spogldaam na swoje dzieo z pewnym uznaniem dodawao wntrzu domowego uroku lecz cao
nie do koca mnie zadowalaa.
Nakryam st dla dwch osb tak, jak umiaam najlepiej, uoyam noe i widelce po bokach
talerzy, a za nimi, z prawej strony, postawiam szklanki. W dziecistwie zabawa w dom w ogle mnie
nie pocigaa matka oddawaa si jej za nas obie lecz teraz, kiedy przypada kolej na mnie, byam
zdziwiona, e sprawia mi to tyle przyjemnoci. Podobne uczucie triumfu, jestem pewna,
przepenioby mnie, gdybym zbudowaa sobie drewniany domek w rodku lasu. Nakryty st
i salaterka z jajecznic wniosy ycie do tego mieszkania; niewane, e tylko na chwil. Skoro udao mi
si raz, byam przekonana, e gdy Isaak wrci, w odpowiedniej chwili dokonam tego ponownie.
*

Od tamtej nocy zmieni si mj stosunek do pracy. Byam pracownic spoeczn, lecz od lat nie
mylaam o sobie w takich kategoriach. Gdybym miaa nazwa rzecz po imieniu, powiedziaabym, e
jestem raczej kim w rodzaju pielgniarki: opatruj krwawice dusze i zamane serca. ycie, ktre
lego w gruzach lub tak naprawd jeszcze si nie rozpoczo, wymagao natychmiastowego leczenia
i tym wanie si zajmowaam. Wyszukiwaam emerytom najtasze domy pogodnej staroci,
zaatwiaam kartki na bezpatne obiady, czasem rwnie dopaty do czynszu kobietom, ktre umiay
mnie przekona, e one i ich dzieci nie maj co woy do ust ani gdzie si podzia. Weterani, ktrzy
niedawno wrcili z frontu, oficjalnie przydzielani byli pod opiek Davidowi jedynemu facetowi
w biurze lecz po tym, jak dwch onierzy go wymiao (nie chcia powiedzie dlaczego), wymawia
si brakiem czasu i si dla takich cikich przypadkw, wic weterani przewanie przypadali mnie;
organizowaam im wycieczki do kina, dowoziam do szpitala tych, ktrzy poruszali si na wzku.
Wiedziaam, e ludzi, ktrzy do mnie trafiali, ycie nie rozpieszczao. Czy to z powodu biedy, wojny
czy staroci, to nie miao znaczenia: wszyscy cierpieli tak samo. Podczas mojego pierwszego dnia
pracy David wygosi pomienn i, jak sdz, pync prosto z serca mow na temat rozbitych istnie
ludzkich, jakimi przyjdzie mi si zajmowa. Naszym zadaniem jest odmieni ycie tych ludzi,
mwi. Gboko wierz w to, e po tym wszystkim, przez co przeszlimy w cigu ostatnich dziesiciu
lat, jestemy o krok od stworzenia wspaniaego spoeczestwa.
Pamitam, e kocowa cz jego wypowiedzi wzruszya mnie do ez.
Wiedziaam, e nie obejdzie si bez rozczarowa. Pewna kobieta na wie, e cofnito jej
zapomog na opacenie czynszu, wypakiwaa mi si przez ca godzin, a mnie nawet nie drgna
powieka. Wielu zatajao swj faktyczny stan majtkowy. Jeden czarny posdzi mnie o rasizm, a biali
z kolei mi wmawiali, e traktowaabym ich lepiej, gdyby byli czarni. Znosiam to bez trudu. Ciyo mi
w jaki sposb, lecz nie dotykao obszarw, ktre uwaaam za najwaniejsze. Dopiero kiedy min rok
i poproszono mnie o przedstawienie na pimie wszystkich sukcesw, jakie odniosam w pracy, wiara
zacza we mnie sabn. Mglicie pamitaam 154 osoby, z ktrymi pracowaam. Po roku wikszo
naszych podopiecznych zostaa skrelona z listy beneficjentw, eby zrobi miejsce dla setek
oczekujcych.
Przestaam dy do tego, eby zmieni czyje ycie. Pod koniec pierwszego roku pracy miaam
dwadziecia sze lat, lecz czuam si znacznie starzej. Z nadejciem jesieni ogarna mnie paraliujca
wrcz melancholia. Chciaam na powrt sta si dzieckiem albo przynajmniej cofn w czasie o kilka
lat. Odstpiam od zamiaru wyprowadzenia si od matki. Kiedy jej owiadczyam, e jeszcze nie
dojrzaam do tego, eby rozpocz samodzielne ycie, wykonaa nieporadny gest rkami ni to
machnicie, ni trzepot; sama nie wiem, jak to opisa. Gdyby jej donie byy bezgosymi rybami albo
ptakami, powiedziaabym, e prboway przemwi. Zbliyy si, przywary do moich okci i cisny
mocno, jakby chciay przebi si do koci.
Zaczam spdza z matk wicej czasu w kuchni, ale nie tylko. Miaa pusty dom, o ktry si
troszczya, a ja ycie obcych ludzi; rozpaczliwie staraam si zaprowadzi w nim porzdek. Uwaaam,
e nic mi nie grozi, dopki tylko to bdzie mnie z ni czyo.
W cigu czterech kolejnych lat, zanim poznaam Isaaka, zmienio si tylko jedno: przestao mi
brakowa niespokojnego wyczekiwania, jakiego dowiadczaam w dziecistwie, oraz przypyww
radoci i smutku z nim zwizanych. Zmiana pr roku nie dziaaa ju przygnbiajco. Zim serce bio

we mnie tak samo jak wiosn, poniewa wiedziaam, czego mog si spodziewa. Na widok uczniw
mojego dawnego liceum wracajcych do domu po lekcjach czuam co w rodzaju politowania: nikt ich
jeszcze nie uprzedzi, jakie zwyczajne i przewidywalne stanie si niebawem ycie. Innymi sowy,
pogodziam si z wywaonym spokojem dorosoci. Odkadaam pienidze. Od jednego ze znajomych
ojca kupiam uywany samochd. Przespaam si z kilkoma facetami po to tylko, eby sobie
udowodni, e mog. Z tej monotonii wyrwa mnie Isaak. Zwizek z nim wywrci do gry nogami
moje ycie osobiste, nie wpywajc zasadniczo na inne obszary codziennoci. Dopiero tej nocy, kiedy
po wyrzuceniu do mieci jajecznicy wyszam z jego mieszkania, zostawiajc nakryty st, zacza si
zmienia rwnie reszta.
W drodze do domu postanowiam, e odtd moja praca bdzie wygldaa zupenie inaczej ni
dotychczas. Zaczn jedzi po domach, obiecaam sobie, cho nie do koca wiedziaam, co przez to
rozumie.
Na nastpny dzie zaplanowaam wizyty u czterech podopiecznych. Ostatecznie odwiedziam
tylko Rose. Naprawd miaa na imi Agnes, lecz kiedy pi lat wczeniej zmar jej m, postanowia, e
wszyscy odtd maj do niej mwi Rose. Miaa osiemdziesit jeden lat. Ledwo wizaa koniec
z kocem. Ratowaa si drobniakami przechowywanymi skrztnie w soikach, kuponami rabatowymi,
ktre w duych ilociach walay si na stole, i jedzeniem w puszkach otrzymywanym z kocioa.
Pomogam jej znale skromny dom z jedn sypialni, poniewa za ten, w ktrym mieszkaa z mem,
nie bya w stanie paci podatku. Trafia pod moj opiek przed omioma miesicami, a odwiedziam
j dopiero trzeci raz. Zjawiam si z tuzinem tych i czerwonych plastikowych r przewizanych
sznurkiem. Samotno, nieodczny skadnik staroci, nauczya Rose okazywania przesadnej
wdzicznoci za obecno drugiej osoby w jej yciu, nawet przelotn.
Kwiaty stwierdzia. Mio z twojej strony.
Nie odebraa ich ode mnie. Wsunam jej kwiaty do rki, jakby byy prawdziwe i delikatne.
Przycisna je do piersi, jakby szukay pociechy, a ona bya jedyn osob na wiecie, od ktrej mogy jej
oczekiwa. Rose nie miaa wazonu, wic wziam najwysz szklank, jak znalazam, i nalaam do niej
troch wody. Ustawiymy kwiaty na awie. Rozejrzaam si po domu, skupiajc si na oznakach
pustki.
Chciaaby zawiesi jakie obrazy na cianie? zapytaam.
W moim starym domu na cianach wisiao mnstwo obrazw odpara. Zdjcia wszystkich
miast, ktre zwiedzalimy z mem: Nowego Jorku, Bostonu, Chicago, Detroit.
Spdziam u niej trzy godziny. Opowiadaa mi o tym, jak zatrzymaa si w hotelu Knickerbocker
w Chicago w tym samym czasie co Al Capone, o pobycie w Nowym Jorku w hotelu Warwick, ktrym
jednak, po tych wszystkich legendach, jakie kryy o panujcym w nim przepychu, czua si
rozczarowana. Suchaam jednym uchem, prbujc jednoczenie oceni, czy te historie s w stanie
wypeni jej dom, zaj pust przestrze, ale bardziej namacalnie, niczym pamitki kupione na
lotnisku i ustawione na pce nad kominkiem. Gdyby suchanie jej przez nastpne dziesi godzin
pomogo rozstrzygn t kwesti, zostaabym duej; tyle dookoa byo pustki, ktr naleao wypeni.
Jednak Rose najwyraniej si zmczya. Przysypiaa, przerywaa w p sowa, lecz mnie to wcale nie
przeszkadzao. Wygldaa na szczliw, moe rwnie pogodzon z losem, i nabraam przekonania,
e cho jeszcze nie bardzo wiem, czym wypeni wszystkie te puste miejsca wreszcie id dobrym

tropem.

ISAAK

Cho otacza go tum, a w powietrzu unosi si dym, od razu dostrzegem, e rany Isaaka wietnie
si wygoiy. Nad prawym okiem widniaa blizna, lecz nawet gdyby twarz bya caa w sicach i tak
wygldaby lepiej ni kiedy. Mia na sobie nowe ubranie, wosy wieo przystrzyone i oglnie
sprawia wraenie zadbanego, jakby ostatnio mg do woli korzysta z biecej wody.
Gdy tylko mnie zobaczy, da mi rk znak, ebym do niego doczy. Poczuem si jak obcy, ktry
niespodziewanie pojawi si na przyjciu i zosta przez niego zaproszony do grona znajomych.
Wystarczyo zwyke machnicie. Ruszyem ku niemu, nim zdy opuci rk. Przeszedem obok
onierzy otaczajcych studentw lunym piercieniem i ani przez chwil nie czuem strachu. Ju na
samym wstpie sia, jak dawaa liczebno zebranych, bya oszaamiajca. Zbici w ciasn gromadk
studenci rozstpili si, eby mnie przepuci; odwrciem si raz, eby zobaczy, jak na powrt
zwieraj szyki. Nie tak to sobie co prawda wyobraaem, lecz kiedy Isaak otoczy mnie ramieniem,
a chopak, ktrego widziaem pierwszy raz w yciu, poklepa po plecach, zostaem studentem na
uniwersytecie.
*
W czasie trwajcej trzydzieci sze godzin okupacji dziedzica uniwersyteckiego nie rozwinito
ani jednego transparentu, nie skandowano hase. piewano tylko pieni z okresu poprzedzajcego
odzyskanie niepodlegoci. Te rewolucyjne pieni z koca lat pidziesitych i z lat szedziesitych
byy bardzo popularne i powszechnie lubiane; piewali je nasi rodzice i kojarzyy si z dziecistwem.
A jeli nawet kiedy nimi gardzilimy, to teraz wypiewywalimy je ochoczo przez ca noc, starajc si
nie zasn. Starsze pokolenie miao swoj rewolucj i prosz, oto do czego to doprowadzio. Tamtej
nocy syszaem, jak coraz to inny ze studentw gono wyraa przekonanie, e teraz dokoczymy
dziea rozpocztego przez rodzicw. Snuto zwyczajowe mrzonki o nastaniu nowej afrykaskiej utopii,
o wolnym kontynencie bez granic. Studenci z przeciwnych komunizujcych obozw obejmowali si
i raz po raz obejmowali rwnie Isaaka i mnie.
Popatrz, jacy s szczliwi szepn.
Przeniosem spojrzenie na chopakw siedzcych na skraju. Ich ubrania i fryzury wiadczyy
o zamonoci, lecz moj uwag zwrcia przede wszystkim czysta, nieskrpowana rado malujca si
na twarzach. Usta im si niemal nie zamykay.
Dopiero kiedy zaczo wita, przyszo mi do gowy, eby zapyta, co sprawio, e w tym jednym
miejscu zebrao si tylu studentw. aden jeszcze nie zrejterowa, cho wida byo goym okiem, e ich
determinacja sabnie. piewy zakoczyy si w rodku nocy i gdziekolwiek spojrzaem, widziaem oczy
przygaszone nie tyle z powodu zmczenia, co wtpliwoci. Na ich gust impreza trwaa ju do dugo,

a im zaleao nie na umocnieniu swych przekona, lecz na szybkim i, mieli nadziej, bezbolesnym ich
porzuceniu. Isaak nalea do nielicznych zebranych, u ktrych nie wida byo adnych oznak znuenia,
lecz w kocu to on gra tutaj pierwsze skrzypce.
Chciaem co do niego powiedzie, lecz nim zdoaem zebra myli, ja i Isaak, podobnie jak dwch
chopakw siedzcych najbliej nas, zauwaylimy smug dymu, ktra zakrelia w powietrzu uk
i opadaa. Pamitam tylko, e zanim kilka metrw od nas rozerwa si pocisk, pomylaem: Ciekawe,
czy Isaak da znak do ucieczki. W odrnieniu od wikszoci pozostaych widzielimy, jak dziaa gaz
zawicy, i wiedzielimy, jak zareagowa. Jeszcze zanim wok naszych slumsw zacieni si kordon
wojska, tumiono w ten sposb wikszo rozruchw w dzielnicach ndzy.
Isaak i ja jako jedyni z rozmysem ruszylimy w stron, z ktrej wia wiatr; pozostali po prostu
biegali, nie wiedzc, z czym maj do czynienia i czego si spodziewa. Isaak ani myla ratowa ich
z opresji, wic dziesitki studentw bdziy z zamknitymi oczami w oparach gazu, najpierw
wpadajc na siebie nawzajem, a w kocu na onierzy, ktrzy dobyli paek i okadali nimi lepcw
wyaniajcych si z kbw dymu. Starajc si wstrzymywa oddech, Isaak i ja w cigu kilku minut
oddalilimy si od tumu. Wbieglimy bocznymi drzwiami do jednego z budynkw; pewnie byy to
jedyne drzwi w pobliu, ktrych nie zamknito na klucz. Weszlimy na pierwsze pitro i po chwili po
raz drugi w yciu znalazem si w uczelnianej sali w laboratorium, w ktrym stao sze dugich
stow i rzdy metalowych taboretw. Okna wychodziy wprost na teren dziedzica, ktry dopiero co
opucilimy. Przygldalimy si z gry, jak wyposaeni w sprzt do tumienia rozruchw onierze
jakby od niechcenia wyrbuj sobie pakami drog przez tum. Kilku spord lecych na ziemi
studentw wlekli za nogi; dwch z nich wczeniej siedziao tu obok Isaaka, obaj wygosili w nocy
rozwleke i nieskadne przemwienia, przez co zapewne stali si gwnym celem onierzy.
Czekaem, a Isaak si odezwie. Spodziewaem si, e powie, jakie to straszne i tragiczne
przyglda si, jak nasi towarzysze s bici i poniewierani, czy co w tym stylu; ci nieszcznicy pewnie
tego by od nas oczekiwali, czuem jednak, e lito, jak w sobie podsycaem, bya wymuszona.
Podejrzewaem, e Isaak czuje to samo, e tak jak ja jest niemal wdziczny umundurowanym
oprawcom za kady zadany cios niwelujcy rnice midzy naszym yciem w slumsach a tym
w kampusie.
Najwyszy czas oznajmi Isaak. Ju mylaem, e nigdy si nie zjawi. Baem si, e wyczerpay
im si zapasy gazu.
Teraz to raczej niemoliwe odparem.
Stanem obok niego przy oknie.
Syszaem, e do naszej dzielnicy wysali czog.
Nie widziaem adnych czogw odparem. Przynajmniej w naszej okolicy.
Przyjad stwierdzi. To ju przesdzone.
Wypowiada si z pewnoci kogo, kto sam uoy plan bitwy.
Gdzie nocowae przez ten czas? spytaem.
Od dwch dni pi tutaj.
W kampusie?
W tej sali. Pod stoem na samym kocu.
Podszed do jednej z szaf stojcych wzdu cian. Wycign cienki, zwijany materac i worek

eglarski z ubraniami, eby pokaza, jak wyglda teraz jego ycie.

Nikt nie korzysta z tego pomieszczenia. Nawet wiato ju nie dziaa. W kampusie jest jeszcze
sporo takich sal, ale ja mam klucz do tej.
Dlaczego wanie do tej? zdziwiem si.
Poniewa, nie wiem, czy zauwaye, std jest najlepszy widok.
*
Isaak nie wyjawi nic wicej na temat tego, z jakim wyprzedzeniem zaplanowa ca akcj. Chcia,
ebym wiedzia, e nie by to przypadek i jeli ktokolwiek kierowa tym protestem, to wanie on. Nic
w jego sowach nie wskazywao na to, e kto go wspiera, ale jasne byo, e nie dziaa w pojedynk.
Najbardziej rzucajcym si w oczy wiadectwem naszego ubstwa zawsze by stan ubra: tych par
koszul i spodni, ktre mielimy, nie do, e dokumentnie znoszonych, to jeszcze rzadko kiedy
pranych, przedstawiao opakany widok. Rzeczy w worku eglarskim wyglday na nowe; sterta
starannie uoonych biao-bkitnych koszul i kilka par spodni khaki, takich samych jak te, ktre mia
na sobie. Tak ubierali si studenci paradujcy w kampusie. Widziaem nowe rzeczy Isaaka tylko
przelotnie, lecz on dobrze wiedzia, e wraenie, jakie na mnie wywary, dugo nie minie, a wracajc
do domu, bd si gowi, kto te tak hojnie go obdarowa.
Cay ranek i popoudnie przesiedzielimy w laboratorium.
Musisz zaczeka, a bdzie bezpiecznie oznajmi. Nikt nie moe zobaczy, jak std
wychodzisz.
Gdyby sam tego nie powiedzia, zapytabym, czy nie mog zosta duej. Czuem si w tej sali
bezpiecznie, poniewa by ze mn Isaak i poniewa zawsze uwaaem, e jedn z ukrytych korzyci,
jak daje bycie studentem uniwersytetu, jest punkt widzenia; mona patrze na wiat, nie bdc
naraonym na adne wstrzsy. Patrzyem, jak dym powoli si rozwiewa i onierze wraz
z policjantami przeszukuj porzucone na trawniku paszcze, swetry i plecaki. Jeden z onierzy
zaczepi czerwon damsk torebk o luf karabinu i wywija ni w powietrzu, eby inni mogli
podziwia zdobycz. Kilkunastu studentw odnioso takie obraenia, e nie byo w stanie i
o wasnych siach; siedzieli oparci o drzewa, kilku leao na wznak na ziemi. Nie udziem si, e kto
si o nich zatroszczy, lecz przygldaem si ponad godzin, eby nabra pewnoci. Ostatni ofiar
zwleczon z pobojowiska bya dziewczyna w czarnej spdnicy tu przed kolana. Wmawiaem sobie, e
to nie Vera; bya zbyt niska, kolor skry te si nie zgadza. Ci, ktrzy j nieli, mieli na sobie
mundury. Tylko dla niej poczuem autentyczn, gbok lito: w przeciwiestwie do reszty jej
cierpienia dopiero si zaczynay.
Do poudnia dziedziniec opustosza, pozostao tylko kilku onierzy, ktrzy patrolowali teren
z karabinami przewieszonymi przez rami.
Uczye si w szkole fizyki albo chemii? spyta Isaak.
Troch, w liceum skamaem.
Ja te odpar, idc za moim przykadem.
Podszed do duej drewnianej szafy, ktra staa w rogu, i zdj kdk.
Nie bj si powiedzia. To nie ja j rozerwaem.
Kiedy mieciy si w tej szafie wszystkie pomoce naukowe, jakich potrzebowali studenci na
zajciach w laboratorium, dzi pozostay w niej jedynie plastikowe okulary ochronne oraz rzd

brudnych zlewek i probwek, z ktrych wiele byo popkanych. Isaak wyj je wszystkie i ustawi na
stole.
Jak mylisz, czego potrzeba, eby zbudowa bomb? zapyta.
To zaley jak odparem.
Jak prost.
Na cianie wisiaa dua, laminowana plansza opatrzona nagwkiem Ukad okresowy
pierwiastkw. Moja skpa wiedza dawaa mi jedynie mgliste pojcie o tym, jak to pierwiastek
przedstawiony w jednym polu, w poczeniu z pierwiastkiem z innego pola, ley u podstaw
wszystkiego, co widziaem i z czym si stykaem na co dzie. W liceum uczy kiedy pewien mody
biay Amerykanin o ile mnie pami nie zawodzi, mia na imi Rich. Przywiz tak plansz i dawa
j nam codziennie na lekcjach, i kaza podawa jeden drugiemu, ebymy poczuli, tak mwi, jak to
jest, gdy si trzyma w rku wiat. Poniewa by biay i przyjecha z Ameryki, traktowalimy powanie
wszystko, co mwi, a jednoczenie uwaalimy, e jest szalony. Ameryka wysya swoich wariatw do
Afryki, takie kryo wrd nas powiedzenie i niezmiennie rozmieszao we wszystkich wariantach.
Zdawalimy sobie spraw, e Rich zapewne mwi prawd, i na tle jego wiedzy nasza ignorancja jest
wrcz bezdenna, ale kpina z jego sw dawaa nam odrobin poczucia wadzy.
Zdjem plansz ze ciany, pooyem na stole i natychmiast zabraem si do odzierania jej z sensu
i doniosoci.
Potrzeba nam troch Pb, Fe i Zr powiedziaem. Nawet nie udawaem, e znam poprawne nazwy
tych pierwiastkw, a gdyby kto wszed wtedy do sali i prbowa mnie w tym wzgldzie owieci,
stwierdzibym, e nie ma pojcia, o czym mwi. To by mj wiat i w tej rzeczywistoci to ja ustalaem
warunki, i w moim przekonaniu to, co tylko przyszo na myl Isaakowi i mnie, mogo posuy do
zbudowania bomby.
Isaak podszed do tablicy; kredy nie byo, wic wyj z kieszeni flamaster i wszystko, co mwiem,
zapisywa nienagannym pismem tak schludnym, e wcale nie trzeba byo domyla si liter.
Wzbogaca po swojemu moje wywody. Wedle uznania dodawa plusy, wstawia nawiasy, a nawet
uamki. Kiedy skoczylimy, poowa tablicy pokryta bya rwnaniami, ktre tylko my bylimy w stanie
rozszyfrowa.
Udawalimy, e konstruujemy bomb; nie bd zaprzecza, e krya si za tym groba, lecz nasze
wyobraenia odznaczay si dziecinn naiwnoci. Jedynie dziki temu moglimy zachowa cho
pozory niewinnoci, odsun od siebie odpowiedzialno za wydarzenia tego ranka i za to, co
z pewnoci miao nastpi wkrtce.
*
Rozstalimy si pnym wieczorem. Dugie godziny spdzilimy w ciemnoci; nie zapalilimy
wieczek w obawie, e kto moe dojrze przez okno nasze cienie. Mrok rozwietla nieco sierp
ksiyca, ktry, kiedy wychodziem, by ju ledwie widoczny na niebie. Mimo to na wszelki wypadek
Isaak zarzdzi, ebymy cay wieczr przesiedzieli pod stoami w tej pozycji nie mona byo
bezwiednie wsta ani wycign w gr rki, co mgby zauway kto obserwujcy sal z budynku
naprzeciwko. Instruujc mnie, jak mam postpowa po wyjciu z sali, Isaak podcign kolana pod
brod i oplt je mocno ramionami, jakby chcia swemu ciau da do zrozumienia, e nie wolno mu
ruszy za mn, nawet gdyby bardzo chciao.

 Jak tylko std wyjdziesz, biegnij mwi. Nie zwalniaj, dopki nie znajdziesz si daleko std.
Omijaj gwne drogi, trzymaj si bocznych. Wojskowe jeepy si tam nie zapuszczaj, bo s w fatalnym
stanie, a nawet jak si na ktry natkniesz, to i tak bdziesz szybszy. Jeli zatrzymaj ci wczeniej,
powiedz, e wracasz z hotelu Churchill; wielu onierzy chodzi tam na dziewczynki. I nie zapomnij
doda, e zostao ci tylko dziesi funtw.
Wrczy mi banknoty i troch drobnych, ktre wyj z kieszeni. Dwa tygodnie wczeniej nam obu
taka suma wydaaby si fortun.
Nawet nie musisz proponowa im pienidzy. Sami wezm, a jak ju zabior, od razu odejd, nie
ogldaj si i nie odzywaj do nich. Zaczekaj, a dojdziesz do pierwszej bocznej uliczki i zaraz za
zakrtem biegnij nie ustawaj, dopki nie znajdziesz si u siebie. Mgby przenocowa tutaj, ale
jutro z samego rana musz wyj, a wolabym nie zostawia ci tu samego, to zbyt niebezpieczne. Nikt
ci nie zna, jeli kto zapyta, jak masz na imi, wymyl co atwo wpadajcego w ucho, na przykad
John albo William.
Suchaem wskazwek Isaaka, lecz przyznam, e nie traktowaem jego sw powanie, dopki nie
stanem na rodku dziedzica zupenie sam, kilka krokw od usek po gazie zawicym, celowo
pozostawionych tam przez policj. A do tej chwili miaem nieodparte wraenie, e Isaak odgrywa
wyznaczon mu rol, i to samo dzieje si ze mn. Wyobraaem sobie, e lada moment Isaak ogosi
koniec przedstawienia, w sali zapal si wiata, a my bdziemy mogli bez przeszkd wsta i wyj.
Gdybym poprosi, eby poszed ze mn, postawibym go w kopotliwej sytuacji, wic na odchodne
zapytaem tylko:
Nic ci tu nie grozi?
Oczywicie, e nie odpar. Wszystko przebiega zgodnie z planem.
*
Zgodnie z yczeniem Isaaka zostawiem go w sali samego. Jak tylko wyszedem na dwr
i postawiem stopy na murawie dziedzica, zaczem biec i obiecaem sobie, e nie przestan, dopki
nie znajd si w bezpiecznym miejscu. Za bram kampusu stay dwa jeepy zwrcone w przeciwne
strony. Gdy je zobaczyem, wci jeszcze mogem zawrci, lecz dokd miabym pj? Pomimo
strachu odczuwaem ulg, wiedzc, e obojtnie ktr drog rusz przez miasto, nawet gdyby miaa
mnie zaprowadzi prosto do wizienia, to bdzie mj wasny wybr. Dlatego si nie zawahaem.
Wybiegem przez bram i dopiero kiedy znalazem si u stp wzgrza uniwersyteckiego, odwrciem
si, eby sprawdzi, czy kto mnie ciga. Jedynym stworzeniem na ulicy oprcz mnie by zabkany
kundel z przetrconym biodrem, ktry bieg, powczc ap. Jeepy nie ruszyy za mn w pogo; cho
wtedy przypisywaem to szczciu i wasnej odwadze, dowiedziaem si pniej, e nie miao to nic
wsplnego ani z jednym, ani drugim.
Przez kilka nastpnych dni prawie nie opuszczaem swojej klitki. Thomas, mj gospodarz, zaglda
do mnie dwa razy dziennie, eby sprawdzi, czy nie zachorowaem, lecz wida byo, e raczej drczy go
pytanie, czy ciga mnie policja. Syszaem, jak porozumiewa si z przyjacimi szeptem, zamiast
krzycze do nich jak dotychczas. Jego cie zdawa si stale majaczy za jedynym okienkiem mojej
klitki. Wychodziem tylko raz w cigu dnia, po poudniu. Wybieraem si na jedn z gwnych ulic
miasta, eby poczyta nagwki gazet rozoonych na chodniku. Mona byo to robi przy wszystkich
ruchliwych ulicach stolicy jeli miae pienidze, za kilka centw moge poczyta gazet na

osobnoci, po czym odkadae j z powrotem na chodnik. W ten sposb jeden egzemplarz przegldao
kilkanacie osb, nim kto zabra go do domu, zapaciwszy p ceny. Dziki temu nawet najbiedniejsi
mieli dostp do informacji, co pozwalao im wyrabia sobie wasne zdanie, choby bdne.
W cigu pierwszych trzech dni nie pojawia si adna wzmianka o zajciach na uniwersytecie,
nawet w oficjalnej prasie rzdowej, ktra wykorzystywaa wszelkie akty przemocy jako dowd na
rosnce zagroenie dla narodu i prezydenta. Nagwki wszystkich piciu dziennikw donosiy
wycznie o zdobyczach i osigniciach, jakimi kadego dnia mogo si poszczyci pastwo. I tak
jednego dnia na pierwszej stronie podano wiadomo o otwarciu nowej szkoy i szpitala w odlegym
zaktku kraju na poudniu. Innego dnia z kolei wszystkie pi gazet zamiecio na caej stronie zdjcia
prezydenta na spotkaniu z przywdcami innych pastw w Jugosawii. Dopiero czwartego dnia jeden
z dziennikw opublikowa na pierwszej stronie na dole artyku zatytuowany: Rzd ostrzega przed
rosncym zagroeniem terrorystycznym ze strony cudzoziemcw.
Nosiem ze sob tyle drobnych, eby starczyo na kupno gazety, jeli bdzie w niej zamieszczony
artyku o podobnej treci, lecz kiedy staem obok rzeszy ciekawskich wycigajcych szyje, eby dojrze
nagwki, przyszo mi na myl, e tylko na to czekano. Byem jedynym wyranie rzucajcym si w oczy
cudzoziemcem i atwo mi byo wyobrazi sobie spojrzenia, jakimi obrzuciby mnie tum mczyzn,
gdybym kupi t wanie gazet. Na tamtym skrzyowaniu bywaem wiele razy, lecz dopiero teraz
spostrzegem dwch funkcjonariuszy policji drogowej stojcych na rodku jezdni; raczej obserwowali
ruch uliczny, ni nim kierowali. Na rogu stao dwch mczyzn w garniturach i ciemnych okularach;
skonny byem sdzi, e cigle tu tkwili, bynajmniej nie dla przyjemnoci, lecz dlatego, e kazano im
obserwowa, co dzieje si na ulicy. Nawet sprzedawca gazet nagle wyda mi si podejrzany. Niczym
szczeglnym si nie wyrnia by ode mnie starszy pewnie o dziesi lat, wosy mia krtko
ostrzyone i nosi spodnie i koszul tego samego koloru niebieskie lub beowe. Wybra sobie jedno
z najlepszych w caym miecie miejsc do sprzeday gazet po chodnikach we wszystkie strony
nieustannie przetacza si tum, a w pobliu nie wida byo adnego konkurenta. Nie do koca
wierzyem, e stanowisko z pras byo dla niego tylko przykrywk prawdziwej dziaalnoci, lecz gdy
raz zawitaa mi w gowie taka myl, nie mogem si opdzi od podejrze.
*
Wyjem drobne z kieszeni i wskazaem rk gazet, ktra bya oficjalnym organem rzdu
i w kadym wydaniu, na grze pierwszej strony, dumnie zamieszczaa portret prezydenta w penym
wojskowym umundurowaniu. Wsunem j sobie pod pach i ruszyem powoli w stron kawiarni na
rogu. Miaem zamiar usi przy stoliku na zewntrz, lecz odniosem wraenie, e mczyni przy
kawiarnianych stolikach dziwnie mi si przygldaj. Nie byem w stanie rozstrzygn, czy ich uwag
zwracam ja, czy te kupiony przeze mnie dziennik, wic na wszelki wypadek szybko zawrciem
i skierowaem si na poudnie. T drog kiedy ju szedem.
W szkoach musiay wanie skoczy si lekcje; chodniki i jezdnie zaroiy si od uczniw
w niebiesko-biaych lub czerwono-biaych mundurkach. Przedstawiali niezwyky widok; zupenie
przesaniali otoczenie, kiedy caymi chmarami ganiali tam i z powrotem. Podajc za nimi, czuem
si bezpiecznie nie dlatego, e wierzyem, e nic zego w ich obecnoci nie moe mi si przydarzy;
po prostu uwaaem, e w ich szeregach jestem niewidoczny. Pamitam kurz, jaki wzbija si po
bokach nieutwardzonej drogi, i klapanie setek sandaw uderzajcych o pity.

W ktrym momencie przestaem si przejmowa tym, czy kto mnie ledzi, czy nie. Powrcio
wczeniejsze niczym nieuzasadnione poczucie niewinnoci; gazeta, ktr niosem pod pach tak, eby
rzuca si w oczy jej czerwono-biay znak rozpoznawczy, bya mi obojtna jak py na butach. Szczerze
mwic, nie pamitaem, po co w ogle j kupiem.
Gdyby nie pochon mnie tak widok uczniakw wracajcych ze szkoy, z pewnoci zauwaybym
dwch idcych za mn mczyzn, jeszcze zanim znaleli si w zasigu gosu. Odwrciem si w ich
stron dopiero wtedy, kiedy zaczli krzycze po angielsku: Stj!. Nie rozumiaem, co pniej do
mnie mwili, domylaem si jedynie, o co im chodzi, kiedy splunli, wymawiajc nazwisko
prezydenta; ich oburzenie miao jaki zwizek ze mn. Jeden z nich wyrwa mi gazet i rzuci na
ziemi. Nigdy dotd nie zapuszczaem si do tej dzielnicy; nie znaem panujcych w niej regu, nie
wiedziaem, co tu si wydarzyo. Ostatnio zagino wielu modych mczyzn i mieszkacy ywili
niekaman nienawi do rzdu i kadego, kto go popiera. Gazeta, ktr czytae, czsto w zupenoci
wystarczaa do okrelenia, po ktrej jeste stronie. Mnie nie dano nawet szansy wyjanienia, dlaczego
miaem ze sob oficjalny dziennik rzdowy; zreszt i tak nikt by mi nie uwierzy.
Moje wspomnienia z przebiegu wydarze, ktre potem nastpiy, naley uzna za bezpowrotnie
utracone; nawet jeli pojawiay si przebyski tamtego zajcia, robiem wszystko, eby zostay
pogrzebane w niepamici. Na potylicy mam okrgy lad wielkoci monety, na ktrym nigdy nie
wyrosn wosy, podobnie jak na trzech wskich, wyranych bliznach z prawej strony gowy. W ogle
tego nie pamitam, lecz pniej si dowiedziaem, e dopiero po godzinie kto wezwa pomoc, wic
chcc nie chcc nosz w sobie obraz rozemianych, dokazujcych dzieciakw, ktre przechodz nade
mn w drodze do domu.
Kiedy dwa tygodnie pniej odzyskaem przytomno, leaem w szpitalu prowadzonym przez
katolick instytucj dobroczynn, w wielkiej biaej sali razem z czterdziestoma innymi pacjentami,
pord zmieszanych wyzieww amoniaku i gnilnego smrodu. Nigdy przedtem nie widziaem
afrykaskich zakonnic, a teraz niemal bez przerwy miaem je przed oczami: jednakowa ciemna cera,
wykrochmalone biae habity i bkitne czepki przysaniajce wosy. Kiedy si ocknem, ani jednej nie
byo w pobliu, a ja, bezwiednie, zaczem krzycze, nie ze strachu czy z blu, lecz chyba po prostu po
to, eby usysze swj gos, eby upewni si, e yj.
Tego dnia po poudniu odwiedzi mnie Isaak. W dotkliwym poczuciu osamotnienia tak si
ucieszyem na jego widok, e nawet nie zapytaem, skd wiedzia, gdzie mnie szuka. Wrczy mi
czarny notes.
Bdziesz mia w czym pisa, dopki std nie wyjdziesz powiedzia.
Przystawi sobie krzeso do ka i zdj w kocu okulary przeciwsoneczne.
No to ju wiesz, mj przyjacielu, jakie to uczucie stwierdzi.
Wiedziaem, co ma na myli, lecz to nie bya prawda; przynajmniej jeszcze nie wtedy.
Napastnikami, ktrzy tak mnie skatowali, kierowa strach na rwni z nienawici. Zaatakowali na
olep i zostawili mnie na pewn mier. Isaak jeszcze nie dowiadczy tego rodzaju przemocy, lecz
poniewa byem przekonany, e nastpi to wkrtce, i wszystko wskazywao na to, e nie wyjdzie z tego
ywy, uznaem, e nie warto podkrela tej rnicy. Poda mi rk, kiedy si pochyli, eby pocaowa
mnie w czoo ten gest mia oznacza, e odtd czy nas co wicej ni zwyka przyja. cisnem
mocno jego do i nawet uniosem lekko gow w kierunku jego ust, eby da mu do zrozumienia, e

czuj dokadnie to samo co on.

Cz II

HELEN

Cakiem moliwe, e gdyby Isaak nigdy wicej si nie pojawi, wiodabym do koca moich dni
uregulowane, szczliwe ycie. Spdzaabym czas z kobietami takimi jak Rose, miymi, porzdnymi
staruszkami, ktre, cho u kresu ycia borykay si z bied i samotnoci, nie ebray o tani, atwo
przychodzc lito. Dziki nim i by moe kilkudziesiciu innym osobom, ktrym staraam si nieco
uly w niedoli, przynajmniej chwilowo, mogabym uzna, e znalazam cel w yciu, a w kocu
ktrego dnia role by si odwrciy i ja staabym si wiekow gospodyni podejmujc mode
opiekunki spoeczne. Isaak powrci dokadnie trzy tygodnie po swym tajemniczym znikniciu, a gdy
si pojawi, drzwi do spokojnego wiata, jaki sobie uroiam, zatrzasny si z hukiem. Odwiedziam
Rose jeszcze dwukrotnie, za kadym razem bawic u niej nieca godzin, i tak byam pochonita
wasnymi mylami, e z trudem docieray do mnie jej sowa. Gdy teraz myl o powrocie Isaaka,
wyobraam sobie, e siedz w skpo umeblowanym salonie z pootwieranymi oknami, biae firanki
lekko koysz si na agodnym wietrze; wtem nagy wybuch tucze szyby w oknach i szarpie firankami.
Mj prywatny wiat leg w gruzach, a ja byam tak gupia, e przyjam to bez lku.
Isaak przywiz upominki nie na przeprosiny czy eby wyrazi skruch, lecz dla upamitnienia
swej podry po Ameryce, ktr, jak stwierdzi, dopiero tak naprawd pozna i paa chci
podzielenia si ze mn swymi odkryciami. Zaraz nastpnego ranka po powrocie wsiad do autobusu,
przyjecha do biura i zostawi sekretarce paczk opatrzon moim imieniem i nazwiskiem.
Otworzyam j u siebie w gabinecie. W rodku byo pudeko wypenione tanimi plastikowymi
makietami budowli owinitymi cienk bia bibuk. Zestaw zawiera kilkunastocentymetrow Statu
Wolnoci i podobnej wielkoci Empire State Building, a take nieco mniejsze modele Biaego Domu,
Mauzoleum Lincolna i mostu Golden Gate. Na dnie pudeka znalazam licik, ktrego treci szybko
nauczyam si na pami.
Droga Helen!
Musiaem nagle wyjecha. Zaczam pamitki z kilku miejsc, ktre chciabym jeszcze kiedy odwiedzi
razem z Tob.
Pozdrawiam serdecznie,
Isaak
Ustawiam makiety w rzdzie na skraju biurka. Nie bardzo wiedziaam, jak rozumie ten
podarunek. List by zdawkowy, rozmach wyprawy podejrzany. Ja najdusz podr w moim yciu
odbyam do St. Louis z rodzicami.
Przestawiam modele; przesunam Biay Dom na rodek, obok niego umieciam most Golden
Gate, potem wyprbowaam inn kolejno: Nowy Jork i San Francisco; Waszyngton i Nowy Jork. Tak

mnie zafascynowaa zabawa w geografi, e nawet nie zauwayam wejcia Davida, ktry przyglda
mi si od duszej chwili.
Co ty robisz? zapyta.
wicz.
Podaam mu list od Isaaka w nadziei, e pomoe mi zrozumie jego sens.
On tak na powanie? spyta David.
Napisa list na maszynie. To musi co oznacza.
Owszem e nie mia dugopisu. e ma sabo do maszyn do pisania. e strasznie bazgrze. I to
te przysa? zapyta, wskazujc rk wystawk na biurku.
Wstydziam si przyzna, e tak. Czekaam, a David powie, e Isaak cierpi na urojenia, lecz on
wodzi palcem po pamitkach; adnej nie wzi do rki.
Kto wie, Helen, moe ten twj Dickens na co wpad.
David na poegnanie cisn mi rami. Kiedy wyszed, podniosam suchawk i zadzwoniam do
Isaaka. Odebra po czwartym sygnale. Kiedy usyszaam jego gos, poczuam, jak drga mi prawa
powieka.
Sucham?
Isaak.
Helen.
Wrcie.
Dostaa moj paczk.
Mam przed sob jej zawarto.
Zrobiem ci niespodziank?
Nie wiedziaam, gdzie si podziewasz. Nic nie mwie, e wyjedasz.
Nie planowaem wyjazdu, to wyszo w ostatniej chwili. Wyjani ci.
Dzi wieczorem?
Tak, dzi wieczorem. Jeste wolna?
Przyjad po szstej powiedziaam.
*
Planowaam tego dnia zajrze do Rose i samotnej modej matki wychowujcej dwjk dzieci, ktr
miaam pod opiek od niedawna, lecz o trzeciej po poudniu wci tkwiam za biurkiem. Ca godzin
po rozmowie z Isaakiem rozmylaam, jak to bdzie, gdy znw znajd si z nim sam na sam gdy
poczuj jego rami obok mojego, gdy usysz jego gos i zaczam wyobraa sobie nas w Nowym
Jorku, w San Francisco, w Waszyngtonie. Od urodzenia mieszkaam w Stanach Zjednoczonych, ale
dotychczas nigdy nie odwiedzaam tamtych stron. Wszystkie odbyte przeze mnie podre mieciy si
w cile wyznaczonych ramach.
Nie zagldaam do kartoteki Isaaka od czasu naszego pierwszego spotkania. Przede wszystkim
bya niemal pusta: zawieraa tylko jedn kartk z nazwiskiem, rokiem urodzenia i krtk notatk
stwierdzajc, e przebywa w USA w ramach programu wymiany studentw. Jego kartoteka raco
odstawaa od wszystkich innych w naszym biurze. Nasi podopieczni trafiali do nas ze wiadectwami
karalnoci, wypisami ze szpitala, zeznaniami podatkowymi i opiniami psychologicznymi. Na ich tle
skromna historia Isaaka mieszczca si na jednej stroniczce wydawaa mi si z pocztku prawdziwym

bogosawiestwem
Przeczytaam notatk jeszcze dwukrotnie i za kadym razem uderzao, jak wiele z jego przeszoci
zdawao si celowo pominite. Podano tylko rok urodzenia, lecz miesica i dnia ju nie. Jako miejsce
urodzenia wpisano po prostu Afryk, bez kraju czy miasta. Jedyny twardy fakt stanowiy imi
i nazwisko, Isaak Mabira, lecz nawet one zdaway si nie mie wikszego znaczenia; mona byo w ich
miejsce wpisa dowolne i nic by to nie zmienio.
Wyszam z biura kilka godzin wczeniej, ni planowaam. Postanowiam wybra si na przejadk
chciaam przypomnie sobie miejsca, w ktrych Isaak i ja bywalimy razem. Przejechaam obok
restauracji, urzdu pocztowego, supermarketu i sklepu, w ktrym wsplnie wybralimy sof i st
kuchenny. Tak z grubsza przedstawiaa si nasza historia; zapomniaam, jaki ubogi by nasz dorobek
jako pary. Staraam si nakreli w mylach dokadny obraz Isaaka; najpierw samego, a nastpnie
razem ze mn, a gdy nie bardzo mi si to udawao, pojechaam na uniwersytet i zaparkowaam
w pobliu biblioteki. Miaam nadziej, e wspomnienie pierwszego dnia pobytu Isaaka w Laurel da mi
pojcie o tym, kim on naprawd jest, gdy nie bierze si mnie w rachub.
Kampus znw wyglda tak jak na pocztku moich studiw jawi si jako czysta, spokojna
i uporzdkowana oaza gotyckich budynkw i potnych strzelistych drzew, ktrych widok zwykle
podnosi mnie na duchu nawet wtedy, gdy opady licie. Nie odbyway si tu teraz adne protesty,
z okien nie zwieszay si transparenty. Inaczej ni w czasach, kiedy koczyam studia; kilka tygodni
przed ceremoni wrczenia dyplomw przed wszystkimi budynkami rozstawiono jednostki stray
stanowej i policji do tumienia rozruchw; bywao, e zamykano cay kampus i w powietrzu unosiy si
widoczne z daleka oboki gazu zawicego. Ogldaam jedn tak akcj w telewizji, w bezpiecznym
zaciszu salonu, w domu mojej matki, przekonana, e omija mnie co istotnego, lecz teraz nie wydaje
mi si, ebym cokolwiek stracia. Studenci, ktrych widziaam wanie przez okno samochodu,
sprawiali wraenie zadowolonych z tego, co przynioso im ycie. Nie byo w nich tego gniewu, ktry
jeszcze kilka lat temu wydawa si taki wany. Jedna wojna dobiega koca; to im na razie wystarczao.
*
Spojrzaam na pitk czarnoskrych studentw, ktrzy rozsiedli si na schodach biblioteki,
tworzc pokrg chopcy dwa stopnie wyej, a dziewczyny w odstpach poniej. Nawet gdyby Isaak
by modszy, nie mogabym go sobie wyobrazi pord nich. Cho stanowili dla mnie swoist zagadk,
w gruncie rzeczy nie rnili si od innych studentw, pewnych siebie mimo braku celw yciowych,
przekonanych, e przyszo okae si askawa. U Isaaka nigdy nie byo wida nawet cienia takiej
postawy. Wyzna mi kiedy, e pogodzi si z tym, e nigdzie na wiecie nie ma miejsca, gdzie czuby
si jak w domu. Kiedy mieszkaem z rodzicami, wybieraem si na dugie, samotne wdrwki, nawet
gdy byem may i rodzice mi zabraniali. Nie mogem nic na to poradzi. Cigle mnie nosio. Nigdzie
nie mogem zagrza miejsca. Wszdzie czuem si obco. Nie zdawaem sobie jednak sprawy, e ten
stan bdzie si utrzymywa zawsze. Mylaem, e w kocu trafi na dom czy okolic, ktra wyda si dla
mnie przeznaczona. Chyba przeszedem w yciu wicej kilometrw ni ktokolwiek spord
znajomych. W kocu do mnie dotaro, e nawet gdybym wdrowa przez reszt ycia, nigdy nie znajd
dla siebie miejsca. Nie ma w tym nic smutnego. Wielu ludzi ma gorzej ode mnie. Marz o tym, eby
osi w miejscu, ktre nigdy ich nie przyjmie. Sam kiedy popeniem ten bd.
Kiedy mi to opowiada, nie byo mi go al, lecz teraz, przygldajc si studentom, pomylaam, e

gdyby dao si odebra cho czstk nalenych im przywilejw i przekaza innym, to warto byoby o to
walczy. Brakowao mi sw, eby to wyrazi, lecz jak tylko ta myl przysza mi do gowy, zrozumiaam,
e nie mam racji. aden protest na wiecie nie byby w stanie niczego zmieni. Ci modzi ludzie mieli
przecie niezbywalne prawo do korzystania z tego, co stanowio ich skromny udzia we wsplnym
dobrobycie, i dobrze o tym wiedzieli; zdawali sobie z tego spraw o wiele szybciej ni my.
Zastanawiaam si, czy taki los stanie si kiedykolwiek udziaem ludzi pokroju Isaaka.
Postanowiam pospacerowa po kampusie. Spodziewaam si przypywu tsknoty za studenckimi
latami, lecz czuam si tak, jakbym pord tych wypielgnowanych trawnikw z przywidymi
tulipanami i budynkw z ciosanego kamienia znalaza si dopiero drugi raz w yciu. Za pierwszym
razem chodziam z opuszczon gow i cho nigdy si nie spieszyam, nie rozgldaam si dookoa, nie
dostrzegaam tego, co mnie otacza. To nie tsknota, lecz al kierowa mn tego popoudnia. Poczucie
utraconego czasu, wiadomo nie tego, e mogam osign wicej, lecz e nieuwanie patrzyam.
Rozmylaam o tych wszystkich popoudniach przesiedzianych na trawie razem z innymi
studentami, kiedy spostrzegam mczyzn wychodzcego z budynku, w ktrym mieci si wydzia
nauk przyrodniczych. Szed wolno po schodach odwrcony do mnie plecami, mimo to poznaam od
razu to by Isaak.
Ruszyam za nim w kierunku parkingu. Porusza si wolno, jakby rozmarzony. Na uniwersytecie
koczyy si wanie zajcia, wic bez trudu mogam si ukry w tumie studentw, lecz nawet gdyby
kampus by zupenie pusty, Isaak i tak by mnie nie zauway. Nie rozglda si, patrzy prosto przed
siebie, jakby obchodzio go wycznie to, dokd zmierza. Podszed do granatowego sedana
zaparkowanego w gbi, na miejscu oznaczonym numerem. Wyj klucze z kieszeni paszcza, otworzy
drzwi i usiad za kierownic. Nie mogam uwierzy, e naprawd odjedzie. Od miesicy wszdzie go
woziam, poniewa nie mia samochodu, poza tym twierdzi, e nie umie prowadzi. Wy Amerykanie
mnie zadziwiacie, mwi. Powiedz mi prawd. Czy wy przychodzicie na wiat z samochodami?.
Wczy silnik, poprawi lusterka i powoli wycofa. Wiedziaam, e przez cay czas mnie
okamywa, lecz nie mogam powstrzyma umiechu. Nie miaam pojcia, jak prowadzi gr, ale
musiaam przyzna, e wietnie mu szo.

ISAAK

Wyszedem ze szpitala w niedziel. Isaak ju czeka. Sta na parkingu z dwoma jutowymi workami
wypenionymi caym moim ndznym dobytkiem; w ten sposb dowiedziaem si, e te jestem
bezdomny. Innych pacjentw w szpitalu odwiedzay rodziny, karmiy ich, przemyway i opatryway
rany. Matki, ony albo dzieci przynosiy im lunch, obiad, gaz do zmiany opatrunku, a ja i jeszcze
kilku innych, ktrymi nie mia si kto zaj, przygldalimy si temu tsknie. Patrzc na opiek, jak
otaczali tych chorych bliscy, uzmysowiem sobie, e nawet jeli dotd miaem gdzie spa, to trudno
byo nazwa to miejsce domem, a gdy zobaczyem Isaaka, zrozumiaem, e straciem nawet i to.
A skoro Isaak wiedzia, co mnie spotkao, to wiedzieli rwnie wszyscy mieszkacy naszej dzielnicy,
a adne tumaczenie nie zdoa przekona przestraszonych ludzi, e taki pobity, pokiereszowany
cudzoziemiec jak ja nie cignie na nich kopotw. Mj gospodarz, Thomas, pomimo paskudnych
nawykw i licznych wad, musia by yczliwym, wspaniaomylnym czowiekiem, skoro przyj mnie,
nieznajomego, pod swj dach. Ale nawet gdyby znw mnie przygarn, to najwyej na kilka dni, tego
byem pewien.
Idc w stron Isaaka, nie czuem najmniejszego alu za utracon klitk. Szedem powoli, stawiajc
z wysikiem kroki, i nagle przysza mi na myl rodzina: matka, ojciec, modsze rodzestwo. Wszyscy
oni wydawali mi si dziwnie obcy. Wczeniej, po nocach, staraem si o nich nie myle, a teraz
poczuem spokojn, pozbawion gbszego zaangaowania tkliwo, ktr jak wiedziaem mogem
w sobie nosi zupenie bezpiecznie. Porzuciem ich i przestao mnie ju drczy pytanie, czy jeszcze
kiedykolwiek ich zobacz. Mj wiat wydawa si lekki jak pirko; nawet nie podejrzewaem, e moe
tak straci na wadze. Niczego waciwie nie miaem, od nikogo nie byem zaleny; jeszcze nigdy dotd
nie czuem takiej peni ycia.
Isaak czeka na mnie na skraju parkingu. Na obrzeach czaili si kalecy i ebracy, kady ndzarz na
skrawku ziemi wywalczonym duo wczeniej, bo cho mizerny, to zarazem cenny by to obszar.
rodek zajmowaa garstka wycieczonych starcw, ktrzy wygldali tak, jakby zaraz mieli skona. Za
kilka tygodni przybd tu tuziny takich ludzkich wrakw, tylko znacznie modszych. Nasi rwienicy
bd kurczowo trzyma si tej resztki ycia, jaka w nich pozostaa, lecz nikt nie przyjdzie im na
ratunek; szpital zaroi si od modych mczyzn i kobiet, straszliwie skatowanych i rozpaczliwie
bronicych si przed mierci.
Jeden z kalek dotar do Isaaka rwno ze mn. Posugiwa si drewnian kul, rwnie zniszczon
i cienk jak znieksztacona noga, ktr powczy. Przemwi do Isaaka w jzyku suahili. Nim zdy
wycign rk, Isaak wysupa z kieszeni zwitek banknotw, ktre wyglday tak, jakby tego dnia
wyszy spod prasy drukarskiej, i wrczy mu jeden z nich. Starzec chcia mu si pokoni, prbowa

zgi zdrow nog, ale Isaak zapa go za okie i powiedzia po angielsku: Nie, dziadku, nie trzeba.
W jego gosie brzmiaa czuo, jak nader rzadko syszy si u mczyzn niezalenie od wieku.
Zanim opuciem szpital, przysza zakonnica, eby podzikowa za ofiarowane w moim imieniu
pienidze. Nie wymagamy od pacjentw, eby pacili za opiek, powiedziaa, gdy wikszoci na to
nie sta, ale tym, ktrzy pac, jestemy bardzo wdziczni. Obiecaa, e wraz z pozostaymi
zakonnicami bdzie si za mnie modli, i na znak wdzicznoci wcisna mi do rki biay plastikowy
raniec. Nie miaem pojcia, co z nim zrobi, wic, zawstydzony, po prostu schowaem go do
kieszeni, sdzc, e za kilka dni, kiedy wstyd minie, bez skrupuw go wyrzuc. Lecz teraz wyjem
raniec z kieszeni i daem go Isaakowi. Mj kompan nie by wity, lecz mia w sobie pokady
serdecznoci i przyzwoitoci, ktrych si po nim nie spodziewaem; obie te cechy zreszt uczylimy
si w sobie tumi.
Unis zawieszony na palcu raniec.
Co mam z tym zrobi?
Dostaem go od zakonnicy z podzikowaniami dla ciebie.
Wsun podarunek do kieszeni.
To nie mnie powinny dzikowa owiadczy. Odsun si ode mnie na kilka krokw.
Wygldasz cakiem dobrze. Odtd bd na ciebie mwi Ali.
Sporo wiczyem.
Jak si czujesz?
Na twj widok poprawio mi si samopoczucie. Baem si, e bd musia sam wraca do domu.
Ju nie masz domu.
Domylam si. Powiedzia dlaczego? Wie, e nic zego nie zrobiem?
Jeszcze nie zrozumiae, e to nie ma adnego znaczenia? Wizienia pene s frajerw, ktrzy
klepi w kko to samo: Jestem niewinny, nic nie zrobiem, wracaem po prostu z pracy do domu.
Tylko gupcy tak mwi. Wiesz, co powiedzia mi twj gospodarz, kiedy ci szukaem?
e kiepski ze mnie bojownik.
To wszyscy ju od dawna wiedzieli. Mwi, e narazie si wadzy. e przyjechae tu wichrzy.
Kiedy poszedem tam drugi raz i powiedziaem, e trafie do szpitala, chyba nie uwierzy. Da mi
worki na twoje rzeczy.
Sam je spakowae?
Nie da mi szansy. Nawet mnie nie wpuci do rodka. Mwi, e ci wspczuje, ale ma do
wasnych problemw i musi zatroszczy si o rodzin.
A ty co na to?
Tumaczyem, e jeli naprawd chce chroni rodzin, powinien natychmiast zgosi si na
policj. Mam si da zamkn?, odpowiedzia. To wszystko przez takich jak wy.
I co dalej?
Nic. Wciek si. Chcia mnie uderzy. Ba si, bo wiedzia, e mam racj. Tylko tyle mogem dla
niego zrobi. Moe pjdzie po rozum do gowy i ukryje troch pienidzy w jakim schowku, znanym
tylko onie. Albo zorientuje si, co jest grane, spakuje dobytek w rodku nocy i ucieknie z rodzin do
swojej wioski.
Podnis oba worki i ruszy w stron ulicy.

 Nie mam dokd pj powiedziaem.

Pamitam, jak pomylaem sobie, e tym stwierdzeniem zdobyem si na rzadko spotykan
szczero. Jednak si myliem. Z Isaakiem u boku mogem nie wiedzie, dokd id, lecz zawsze
miaem przed sob cel.
Nie martw si odpar. O wszystkim pomylaem.
*
Nigdy nie ogldaem stolicy przez szyby samochodu. Jak wikszo, poruszaem si po miecie
gwnie pieszo, czasem przepenionym autobusem, w ktrym cisk wystawia granice nietykalnoci na
cik prb. Mae bkitne takswki z biaymi dachami, nawet te najbardziej sfatygowane,
zastrzeone byy dla bogatych i dla biaych. Dzie i noc dugie rzdy takswek stay przed dwoma
najwikszymi hotelami w miecie; wystarczyo kilka porzdnych kursw, eby kierowcy opaciy si
dugie godziny wyczekiwania na pasaerw. Nawet gdybym mia do pienidzy, eby zapaci za
przejazd, ktry kierowca, widzc mnie na poboczu, uwierzyby, e mnie na to sta? Wywodziem si
z niewaciwej kasty i same pienidze nie wystarczay, eby si z niej wydosta. Gdy doszlimy do
ulicy, Isaak unis rk i natychmiast podjechaa takswka czekajca przed kawiarni przecznic dalej.
Spojrzaem pytajco na Isaaka i nagle mnie owiecio. Zobaczyem to, co widzia takswkarz
modego, pewnego siebie mczyzn, ktrego ubir i nieskazitelnie czyste buty wymownie wiadczyy
o przynajmniej umiarkowanej zamonoci.
Przejechalimy pidziesit, gra sto metrw, co chwila przystajc i ruszajc gwatownie. Trzy
przecznice, tyle wystarczyo, ebym sobie uwiadomi, e wreszcie widz to miasto tak, jak je sobie
zawsze wyobraaem. Oczyma duszy widziaem uliczny tum, na ktry skadali si mczyni
w garniturach i kobiety w bkitnych lub purpurowych sukniach i oto miaem ich przed sob wraz
z kierujcym ruchem policjantem w biaych rkawiczkach, ktry te niekiedy pojawia si w moich
wizjach. Oczywicie, widok ten by mi znany; przynajmniej dwa razy przechodziem wczeniej przez
ulic na tym samym skrzyowaniu, przez ktre wanie mozolnie si przedzieralimy. Lecz dopiero
teraz do mnie dotaro, e yem fantazjami, do ktrych inspiracj czerpaem z pism ilustrowanych
i audycji radiowych. Za bardzo wczuwaem si w rol fikcyjnej postaci, eby to sobie uzmysowi.
Czsto wyobraamy sobie zmarych jako duchy obdarzone moc unoszenia si obojtnie gdzie
nad naszymi gowami. Moje mrzonki o yciu w stolicy bardzo je przypominay; w swych rojeniach
znajdowaem si wysoko ponad toczcym si w dole yciem. Jazda takswk dawaa mi takie samo
poczucie. Miaem wraenie, e szybuj nad miastem, ktre mog spokojnie podziwia, nie martwic
si, e pobrudz sobie rce.
Co kilka przecznic Isaak podawa kierowcy nowe instrukcje. Celowo posuwalimy si okrn
drog; skrcalimy to w prawo, to w lewo, cho rwnie dobrze moglimy jecha prosto. A kiedy
takswkarz zacz si denerwowa, Isaak pochyli si w jego stron i rzuci mu dwa banknoty. Wkrtce
dotarlimy do dzielnicy miasta, w ktrej nigdy wczeniej nie byem. Stay tu nowe, niskie domy
schowane za betonowym murem, zza ktrego wystaway tylko dachy i kilka okien na pitrze. Co
okazalsze budynki miay bramy zwieczone drutem kolczastym i tuczonym szkem, a tego, przed
ktrym w kocu si zatrzymalimy, ostatniego przy wskiej wirowej drodze, strzegli dwaj mczyni
na dachu.
Witaj w domu powiedzia Isaak.

Znw kilka banknotw zmienio waciciela. Nie interesowaa mnie zapacona kwota; na pewno
przekraczaa naleno za kurs, lecz wiedziaem, e to bez znaczenia. Nim zdylimy otworzy drzwi
i wysi z samochodu, brama rozsuna si i podszed siwowosy starszy mczyzna ubrany
w granatowy mundur, eby zabra moje rzeczy. Z twarzy i postawy przypomina mojego ojca, ktry
walczy w armii cesarskiej, kiedy kraj zaatakoway Wochy. Suy w niej niecay rok, lecz podobnie jak
wszyscy jego towarzysze broni, zachowa dozgonn cze dla szary i dyscypliny wojskowej.
Mczyzna, nim podnis worki, zasalutowa Isaakowi, mj ojciec na jego miejscu zapewne
postpiby tak samo. Przywizanie ojca do dyscypliny zawsze uwaaem za niedorzeczne, a czasami
wrcz enujce; teraz przynajmniej wiedziaem, e nie by w tym odosobniony. Nie brakowao na
wiecie osobnikw wielbicych wojskowy dryl.
Isaak odpowiedzia skinieniem gowy. Zarwno on, jak i ja w niczym nie bylimy do nich podobni.
Naleeli do rzadkiego i wymierajcego gatunku, od ktrego, gdybym nie porusza si o kulach,
uciekbym w podskokach.
*
Nastpne dwie noce Isaak i ja spdzilimy w tym domu sami. Stranicy, ktrzy zmieniali si co
wieczr, przychodzili i odchodzili bez sowa. Kadego ranka dziewczyna w biaej chucie na gowie
przynosia nam posiek w garnku i zostawiaa na kuchence gazowej. Nakadalimy sobie jedzenie,
a takie kwestie, jak: kto zaczyna sub, a kto koczy, kto gotowa, a kto pilnowa, zupenie nas nie
obchodziy.
Rano Isaak pomaga mi zej z drugiego pitra, gdzie mieci si mj pokj. Obejmowaem go
ramieniem i mozolnie schodzilimy po nierwnych krtych schodach wiadczcych dobitnie o tym,
jak pospiesznie stawiano ten dom. Herbat i kaw pilimy na dziedzicu przy kamiennej fontannie,
do ktrej kadego popoudnia zlatywao si stado zocistych ptaszkw; kiedy nikogo nie byo
w pobliu, chlapay si i zanurzay dzibki w wodzie. Czekaem, a Isaak mi wyjani, co robi w tym
domu i jak on sam do niego trafi, lecz nim zdylimy wypi tam pierwsz filiank kawy, pojem, e
niespieszno mu do tumacze. Nie chcia rozmawia o polityce ani o ludziach, z ktrymi si zwiza.
Nie kwapi si te, eby wyjani kwesti pienidzy, ktre dostawa na utrzymanie i ktre pokryy
koszty mego leczenia, a obecnie zapewniay mi wikt. Chtnie za to rozmawia o ciekawych miejscach
na wiecie, ktre mia nadziej kiedy odwiedzi.
Najpierw pojechabym do Egiptu powiedzia. Chc zobaczy piramidy. Nawet jeli nie s takie
wspaniae, jak wszyscy mwi, to przecie zbudowalimy je my, Afrykaczycy. A potem do Londynu,
eby spotka si z krlow. Jest tyle spraw, o ktre chciabym j zapyta.
Rozmawialimy o Rzymie, Paryu i Nowym Jorku. Marzyo mu si pozna Hollywood i wiat
gwiazd filmowych.
Przydaby im si kto taki jak ja stwierdzi. Jestem wietnym aktorem. Na pewno stabym si
sawny.
Podobne mrzonki snuem, kiedy leaem zabandaowany w szpitalu. Rozmylaem o Ameryce
i Europie, do oglnikowo, za to z rozmachem; roiy mi si niebosine budynki i pomniki z biaego
marmuru. Wyobraaem sobie, e tu, w Afryce, znajd sobie on, cudzoziemk, jak lekark
z jasnymi wosami i niebieskimi oczami, ktra zlituje si nad moim skatowanym ciaem i si zakocha,
mimo e nasze wiaty dzieli przepa, a ja nie mam nic, co mgbym jej ofiarowa, oprcz ubstwa.

Ratunek to do tego tak naprawd sprowadzaj si wszelkie banie i romanse; spontaniczna mio,
ktra uwalnia nas z wiziennej wiey, szpitalnego ka czy rozbitego wiata, stanowi jedynie rodek
do osignicia tego celu.
Zdawalimy sobie spraw, e nie zanosi si na to, ebymy mieli opuci ten budynek, a tym
bardziej to miasto i kraj, przynajmniej w najbliszym czasie. Duy, pusty dom, w ktrym moglimy
marzy do woli, dawa namiastk innego, by moe lepszego ycia, dla nas nieosigalnego.
*
Przez te dwa dni ylimy jak w zaczarowanym wiecie. Przez wiksz cz drugiego dnia
zastanawialimy si, jak mona by upikszy dom i obejcie.
Basen stwierdzi Isaak. W tym miejscu, gdzie teraz siedzimy. I wicej trawy.
Schody powiedziaem. Rozebrabym je i wyrwna.
Isaak chcia pomalowa dom na czerwono. Ja uwaaem, e szary byby bardziej odpowiedni,
i przez nastpne p godziny kcilimy si o kolor elewacji. Kiedy zapada zmierzch, nasze yczenia
ograniczyy si do wygodniejszych ek i lepszego jedzenia, bardziej treciwego ni kawaki tuszczu
ze ladow iloci misa jagniciny dla Isaaka i kurczaka, najlepiej grillowanego, dla mnie.
Obiad zjedlimy na dziedzicu. Isaak, z rcznikiem przewieszonym przez rami, w widowiskowy
sposb, niczym kelner, przynis z kuchni talerze z naoonymi porcjami. Poniewa ta parodia
z powodzeniem zastpia prawdziwy posiek w restauracji, nasza lista ycze zmalaa o jedn pozycj.
Przeknlimy szybko mde danie, ktrym od dwch dni nas karmiono ry wymieszany ze
zwidymi warzywami. Kiedy skoczylimy, Isaak poszed po dokadk, ale si okazao, e za pno;
stranicy zdyli zje wszystko, co zostao.
Mam jeszcze jedno yczenie oznajmi. Zupenie skromne. Myl, e i ty si ze mn zgodzisz.
Nigdy wicej nie chc ka si spa z pustym odkiem.
Trzymajc w rku szklanki z wod, wznielimy toast.
ebymy ju nigdy nie godowali.
ebymy nie godowali.
Zanim pooylimy si spa, Isaak owiadczy, e nastpnego dnia musimy pokaza si z jak
najlepszej strony; rano mieli przyjecha waciciele domu.

HELEN

Kiedy stanam przed domem Isaaka, wiedziaam, e na pewno zdy ju wrci. Byam troch
spniona; najpierw, przed uniwersytetem, nie spieszyam si z powrotem do samochodu, a potem,
zanim w kocu zaparkowaam w pobliu jego domu, kryam po okolicy, wygldajc granatowego
sedana, w ktrym go wczeniej widziaam. Mijajc jego kamienic, przyspieszyam, eby mnie nie
zauway, gdyby akurat patrzy przez okno, natomiast ssiednie kwartay objechaam powoli. Na
werandzie jednego z domw siedziaa starsza kobieta, zapewne jedna z nielicznych biaych, jacy si
jeszcze ostali w tej dzielnicy. Kiedy przejedaam powolutku obok, przygldaa si z niepokojem;
przypuszczam, e gdy zobaczya wyranie moj twarz, odetchna z ulg: byam przecie mod bia
kobiet w uywanym, lecz cakiem porzdnym, czterodrzwiowym samochodzie. Okryam cay
kwarta jeszcze raz. Nie miaam lepszego powodu ni ten, e nie zauwayam nigdzie sedana Isaaka,
a nie chciaam, eby poszukiwania zakoczyy si fiaskiem; kiedy ponownie mijaam kobiet na
werandzie, pomachaymy do siebie.
*
Przyznaj, e zabawa w detektywa przez pierwsz godzin sprawiaa mi ogromn frajd.
Zrozumiaam, dlaczego David zdecydowa si kiedy po pracy mnie ledzi, cho nim mogy kierowa
rwnie inne pobudki. W chwili kiedy zobaczyam, jak Isaak wsiada do samochodu, poczuam
nieodpart ch, eby si rozemia, zacz biega, skaka, taczy, zrobi cokolwiek, eby
spoytkowa przypyw rozpierajcej energii. Nie tylko on mia swoje sekrety; ja te dziaaam
potajemnie, byam szpiegiem, a na parkingu nawet kryam si w cieniu.
Zrobiam zestawienie moich wtpliwoci na temat Isaaka, chocia niepene. Gdybym prbowaa
nazwa i wymieni je wszystkie, ulotniaby si niegrona fantazja osnuta wok zagadki i spisku
i pozostaoby samo oszustwo. Dlatego postpowaam ostronie i skupiam si na oczywistych
niewiadomych. Pomylaam o jego nagym znikniciu, o tajemniczej podry po Ameryce, lnicym
czystoci mieszkaniu, samochodzie i skpej, jednokartkowej kartotece w biurze, z ktrej wynikao
jedynie to, e taka osoba istnieje, i nic wicej. Wszystko razem mogo oznacza tylko jedno Isaak jest
szpiegiem albo tajniakiem. Wobec tego pytanie brzmiao: nie kim jest, lecz dla kogo pracuje.
Przeciwnik czy przyjaciel? Ciko mi byo rozstrzygn t kwesti. Zadurzenie si we wrogu miao
w sobie co romantycznego wizao si z wikszym ryzykiem, za to szanse na szczliwe zakoczenie
byy znacznie mniejsze. Lecz gdyby Isaak by po naszej stronie, ju rysowao si przed oczami
szczliwe zakoczenie: mogabym by nie tylko jego kochank, lecz rwnie powierniczk, a kto
zapewniby mu lepszy kamufla ni kobieta taka jak ja? Przygoda czy romans? Bycie razem zawsze
wygrywa z samotnoci.

*
Tym razem zaparkowaam pod domem, a nie za rogiem, jak to miaam w zwyczaju. Mieszkanie
Isaaka miecio si na pierwszym pitrze. Wszystkie okna wychodziy na ulic, w sypialni palio si
wiato. Przed spotkaniem twarz w twarz chciaam na niego popatrze z bezpiecznej odlegoci.
Wczyam radio. piewa Bob Dylan. Podniosam wzrok i zobaczyam Isaaka w oknie. Wyczyam
silnik i wysiadam z samochodu. Zanim przeszam przez ulic, jeszcze raz spojrzaam w gr
i zobaczyam, e wpatruje si we mnie. Spodziewaam si, e si umiechnie albo chocia mi pokiwa,
lecz na jego twarzy nie byo nawet cienia radoci.
*
Tamtego wieczoru nie weszam do jego mieszkania. Staam przy krawniku i si wahaam.
Zastanawiaam si, czy nie lepiej byoby po prostu odjecha. Zanim si zdecydowaam, Isaak wyrs
przede mn jak spod ziemi.
To nie jest odpowiednia chwila zacz, apic mnie za rk i prowadzc z powrotem do
samochodu. By spokojny, jakby przygnbiony. Kiedy chwyci moj rk, miaam wraenie, e prbuje
mnie chroni; podobnie otacza mnie ramieniem ojciec, kiedy przechodzilimy przez ruchliw ulic.
Lecz intencja si nie liczya. Jak tylko mnie dotkn, oboje poczulimy, e midzy nami zarysowuje si
podzia, i moje ciao zareagowao instynktownie odskoczyam jak oparzona.
Isaak prbowa zdoby si na przeprosiny.
Przykro mi, jeli ci przestraszyem.
Wcale mnie nie przestraszye odparowaam. Tylko nigdy nie wiadomo, czy kto nas nie
obserwuje.
To bya kiepska obrona. Nikt nas nie obserwowa. Lki i uprzedzenia tkwiy w nas tak mocno, e do
tego, by si ujawniy, niepotrzebna bya adna widownia. Sdziam, e nic gorszego ni nieudany
lunch w restauracji przytrafi nam si nie moe, lecz si myliam. Gorsze jest uczucie strachu
ogarniajce ci z powodw, do ktrych nie chcesz si przyzna, gdy w miejscu publicznym kochanek
bierze ci za rk.
*
Ciekawe, czy gdybym przed poznaniem Isaaka kiedykolwiek prbowaa zerwa z atwo
przychodzc maostkow kotuneri, tak powszechn w naszym codziennym yciu, e zauwaaam j
tylko w jej najbardziej skrajnych przejawach, nie paliabym si tak ze wstydu tamtego wieczoru.
Moliwe, e uwalniaabym go powoli przez nastpne lata, tak jak zawr bezpieczestwa uwalnia
nadmiar pary, dziki czemu rury nie pkaj pod cinieniem wody. Lecz jest te cakiem moliwe, e
nigdy nie zaznajemy ulgi, e bez wzgldu na nasze poczynania jestemy uwikani w sie wszystkich
bez wyjtku uprzedze, jakie panuj w naszym kraju, i w zbrodnie, jakie za sob pocigaj. Kiedy Isaak
si odwrci, aowaam, e nie ma jakiego sposobu na to, ebym moga rozpyn si w powietrzu
albo chocia wyj ze skry, zachowa ciao, lecz bez okrywajcej je powoki. Ogarn mnie wstyd tak
przejmujcy, e dopiero gdy Isaak wszed do kamienicy i zatrzasn za sob drzwi, zdaam sobie
spraw, e w czasie, gdy stalimy razem na ulicy, w jego salonie zapalio si wiato, a dokadnie lampa
przy stole ta, ktr przywiozam od siebie z domu, kiedy powiedzia, e nie moe czyta wieczorami
w salonie, bo jest za ciemno.

ISAAK

W dniu spodziewanego przyjazdu wacicieli stranicy, ktrzy dotd przysypiali na posterunkach,

zerwali si ju przed witem i od rana porzdkowali dziedziniec. Patrzyem z okna mojego pokoju, jak
caa czwrka zapamitale zgarnia grabiami wir, odsaniajc miak czerwon ziemi. Ich dokadno
graniczya z obsesj; przecigali grabiami po kadym kolejnym metrze kwadratowym nawierzchni tak
dugo, a usunli wszystkie kamyki.
Przygldaem si im co najmniej p godziny, czekajc, a zwolni tempo, odstawi grabie,
pogawdz, odpr si troch; lecz oni wykonywali swoje zadanie z niesabncym zapaem.
Na pocztku sdziem, e si tak uwijaj, poniewa si ciesz, e wreszcie maj konkretne zajcie, lecz
gdy wychyliem si za okno, dostrzegem Isaaka, ktry ze skrzyowanymi nogami i papierosem
w ustach sta oparty o jedyne drzewo rosnce na dziedzicu i nie spuszcza z nich wzroku. W tej
pozycji wyglda jak pan i wadca, czowiek, ktry sprawuje rzdy niemal od niechcenia, jakby to byo
jego przyrodzone prawo.
Ubraem si powoli. Rany zagoiy si na tyle, e mogem o wasnych siach zej po schodach, ale
i tak aowaem, e nie ma przy mnie Isaaka, na ktrym mgbym si wesprze. Gdy wyszedem na
dziedziniec, od razu zrozumiaem, jaki by cel tych drobiazgowych porzdkw. Od bramy do drzwi
frontowych rozciga si szeroki uk oczyszczonej ziemi niczym utworzona z czerwonego pyu
powka serca. Przydawao to domowi dostojestwa; nie wierzybym, e co takiego jest moliwe,
gdybym nie zobaczy. Pomys Isaaka zasugiwa na podziw. Jego samego rozpieraa duma.
Popatrz tylko na nasze dzieo zawoa spod drzewa.
Nie on jeden by dumny. Stranicy przerwali na chwil prac i popatrzyli na Isaaka z podziwem
i zarazem z wdzicznoci.
Isaak klasn w donie. Jeden ze stranikw przynis dla mnie krzeso i postawi pod drzewem.
Nie mamy za duo czasu stwierdzi. Oni przyjad za kilka godzin.
Miaem jedynie mgliste pojcie, kim oni s, a moje wyobraenia na ich temat opieray si
gwnie na wygldzie wanych osobistoci, ktre przypadkiem, przez krtk chwil, zdarzyo mi si
ujrze na ulicy. Mczyni ci, w okularach przeciwsonecznych w zoconych oprawkach, zwykle mieli
sterczce brzuchy, ktrych wcale nie starali si ukry. Nosili lune spodnie i koszule w tym samym
kolorze, a najstarszy lub najbogatszy spord nich trzyma w rku lask z lnic zot rczk.
Widywaem ich w stolicy przy rnych okazjach, najczciej gdy wysiadali z samochodu. Mogli by
biznesmenami, wojskowymi czy ministrami w rzdzie. To zawsze stanowio zagadk dla ulicznych
gapiw takich jak ja, ktrzy nigdy nie mieli odwagi, eby zapyta. Ten nimb tajemniczoci potgowa
bijc od nich si i cho wraz z Isaakiem gociem w domu jednego z nich, zdawaem sobie spraw, e

obowizuje w nim ta sama hierarchia.

Kiedy podjazd by ju gotowy, stranicy zabrali si do sprztania terenu. Zgrabili wszystkie licie,
jakie spady z drzewa, wybrali brudn wod z fontanny. W pewnej chwili pojawia si dziewczyna
w biaej chucie, ktra przynosia nam posiki; towarzyszyy jej dwie inne dziewczyny, mniej wicej
szesnasto-, siedemnastoletnie. Na ich widok odezwa si w mojej gowie ochrypy, zgryliwy gos:
Masz swoj Nadiy i Ver. Przez cay dzie nosiy wiadrami wod z kuchni i myy na kolanach
podogi, a Isaak sta z boku i si przyglda. Byem ciekaw, jakie maj imiona, lecz staraem si za
bardzo nie zblia. Ilekro migna mi jedna albo druga, mylaem: Vera klczy i szoruje podog
albo: Nadiya posza po wod.
Isaak poprosi mnie tylko o jedno.
Dzisiaj musisz wyglda jak ta lala powiedzia. Id do pokoju si przebra.
Wskaza temblak, ktry unieruchamia mi prawe rami, nie dopuszczajc jednoczenie do
nadmiernego przesuwania si eber.
Potrzebne ci to? zapyta.
artujesz? odparem. Wyjem rk z opaski i z trudem podniosem. Nie spodziewaem si, e
a tak zaboli. Nigdy tego nie potrzebowaem.
Umiechn si. Poklepa mnie delikatnie po przewizanym ramieniu. Nic nie powiedzia, ale
czuem, e jest ze mnie dumny.
*
W cigu kilku godzin wszystkie prace porzdkowe zostay wykonane, a pomysy Isaaka ju si
wyczerpay. Dom lni, dziedziniec zamiatany by na nowo co p godziny i prezentowa si
nienagannie. Nie pozostao nic innego, jak czeka na przyjazd wacicieli.
Bd tu o trzeciej, najpniej o czwartej zapewnia Isaak.
Na powitanie wacicieli Isaak ustawi przed wejciem do domu w idealnym dwuszeregu
wszystkich stranikw oraz dziewczyny, ktre od rana sprztay i gotoway. Stali tak przez godzin;
o trzeciej, gdy nikt si nie pojawi, kaza im ustawi si wzdu domu. Tym razem pokaz trwa
zaledwie kilka minut, gdy Isaak szybko stwierdzi, e s do niczego.
To nie do przyjcia orzek. Popatrz na nich. Wygldaj jak achudry.
Po kolei rozprawia si ze stranikami. Zacz od obuwia.
To nie slumsy powiedzia, plujc im na buty.
Zerwa dziewczynom z gw chustki i da stranikom, eby wyczycili sobie buty. Kiedy si z tym
uporali, przysza kolej na twarze. Isaak zapa najmodszego ze stranikw, starszego od niego o dobre
dziesi lat, za ucho.
Ty chyba nie dosyszysz powiedzia. Zobaczymy, co masz w uszach.
Wzi od stranika brudn chustk, zwin w stoek i wepchn mu do ucha, a potem zacz ni
pucowa jego czoo i policzki. Spojrza na pozostaych, ktrzy jak jeden m czycili sobie twarze.
Przygldaem si z boku, jak Isaak daje upust nerwowej, bezpodstawnej irytacji. Przyrzekem
sobie, e jeli kae to samo robi dziewcztom, stanowczo si sprzeciwi, lecz najwidoczniej wyczerpa
ca agresj na stranikach. Wydaje mi si, e od samego pocztku to przeczuwaem i gwnie dlatego
odwayem si powzi takie postanowienie.
Na szczcie noc okazaa si naszym sprzymierzecem. Jak tylko zaczo si ciemnia, z Isaaka

uleciao cae napicie. Wiedzia, e wyczekiwanie niebawem si skoczy; nikt nie lubi wczy si po
ciemku, nawet onierze patrolujcy ulice. Jeli zmierzch zastaje ci daleko od domu, wydaje ci si, e
nie ma na wiecie nic okrutniejszego ni zachd soca, zwaszcza jeli jest oszaamiajcy, a niebo
spowijaj pasemka purpurowych i czerwonych chmur. W takich chwilach pikno dobitnie
przypomina o obojtnoci przyrody czy te, jeli jeste wierzcy, Boga. Im wspanialszy przepych
gincego soca, tym bardziej dojmujca pustka i groza, jaka po nim nastaje. Pamitam, e tamtego
wieczoru soce przedstawiao widok wspanialszy ni zwykle, lecz tylko dlatego, e caa nasza
dziesitka zebraa si, eby podziwia je w poczuciu bezpieczestwa, jakie daje wsplnota.
Gdy tylko soce znikno za horyzontem, doleciay nas odgosy potnych silnikw i wiru
chrzszczcego pod koami. Stranicy odpowiedzialni za otwieranie bramy gwatownie odwrcili si
w jej stron, jakby rwali si do tego jednego zadania, co do ktrego mieli pewno, e potrafi je
wykona. Isaak patrzy na ich twarze, trzymajc w ten sposb stranikw w ryzach. Dopiero
w ostatniej chwili, kiedy samochody byy ju niemal pod bram, klaniciem pozwoli im si ruszy.
Caa czwrka pognaa do bramy, eby podnie sztaby i odsun na bok skrzyda. W popiechu
rozdeptali nawierzchni podjazdu, ktr wczeniej tyle godzin wygadzali. Wystarczyo kilka sekund,
eby cay ich poranny wysiek poszed na marne. Isaak ani troch si tym nie przej. Wrcz si
umiechn, widzc, jak niszcz dzieo, ktre wczeniej stworzyli na jego polecenie.
Popatrz na nich. S jak dzieci stwierdzi.
Lecz przez niego nie przemawiaa yczliwo. Cho nazwa stranikw dziemi, byem pewny, e
tak naprawd chcia powiedzie co innego e s jak psy.
*
Skrzyda bramy otworzyy si jednoczenie we waciwej chwili i na dziedziniec wtoczyy si trzy
czarne mercedesy. W wieczornym pmroku, wlepiajc w nas jasnote lepia przednich reflektorw,
wyglday jak grone drapieniki. Wtpi, czy tylko mnie jednego opanowao instynktowne
pragnienie rzucenia si do ucieczki. To tylko ludzie, tumaczyem sobie, lecz nie znajdowaem w tym
adnej pociechy. Jeli na tym wiecie naleao si czegokolwiek ba, to wanie ludzi przybywajcych
pod oson nocy, siedzcych w drogich samochodach z przyciemnionymi szybami, z wczonym
silnikiem i zapalonymi wiatami, ktrzy dokonuj oceny wasnego bezpieczestwa i wartoci, jak
przedstawia dla nich twoje ycie.
Co najmniej kwadrans min, nim najpierw w jednym samochodzie, a potem w drugim
i w trzecim, zgasy silniki. Przez ten czas nikt spord nas si nie odezwa ani nie poruszy. Zrobio si
zupenie ciemno. Na to wanie czekali przybysze. Kiedy otworzyy si drzwi samochodw, z miejsca,
ktre zajmowaem na werandzie, widziaem jedynie byski srebrnych klamek i sylwetki szeciu
mczyzn wysiadajcych parami z kadego z nich. Czterej, ubrani w ciemne garnitury, byli mniej
wicej mojego wzrostu i niemal tak szczupli jak ja. Natomiast dwaj, ktrzy wysiedli pierwsi
z ostatniego samochodu, byli krpi i przysadzici; ich ordery i czapki wojskowe rysoway si w mroku
niemal tak wyranie jak pistolety, ktre nosili u boku.
*
Cho niespokojne wyczekiwanie i przygotowania na ich przyjazd trway wiele godzin, ju po paru
minutach gocie zniknli nam z oczu. Przez chwil rozmawiali na dziedzicu, a potem, nie
zaszczyciwszy nawet przelotnym spojrzeniem stranikw ani nowego otoczenia, weszli po kolei do

domu. Tylko jeden zauway nasz obecno i wykona gest, ktry mona by uzna za krciutkie, bo
trwajce zaledwie kilka sekund, powitanie. Ten mczyzna by znacznie modszy od pozostaych. Jego
twarz wydaa mi si znajoma. Zatrzyma si, mijajc Isaaka.
wietnie si spisae stwierdzi, ciskajc oburcz jego do.
Mwi z autentycznym brytyjskim akcentem, jego gos rwnie brzmia znajomo. Rozmylnie nie
patrzy w moj stron, lecz i tak przypomniaem sobie, gdzie go wczeniej widziaem; siedzia
niedaleko nas przy stoliku w Caf Flamingo. To on powstrzyma oprawcw Isaaka. Ilekro
przechodziem obok tej kawiarni, sam lub w towarzystwie Isaaka, zawsze szukaem go wzrokiem.
Nigdy na niego nie natrafiem, zreszt nawet gdyby tam siedzia, nie wiem, co powiedziabym
Isaakowi. Widzisz faceta przy tamtym stoliku? Gdyby nie on, zatukliby ci na mier. A moe raczej:
Ten facet spokojnie si przyglda, jak ci studenci omal nie zatukli ci na mier.
Jeden z onierzy otworzy drzwi i mczyzna wszed do rodka. onierz natychmiast zamkn za
nim drzwi i stan przed nimi na warcie, podczas gdy jego towarzysze krcili si niespokojnie przy
samochodach. Uznawszy, e okolica jest bezpieczna, wsunli pistolety do kabur. Zachowywali si, jak
przystao na zawodowcw, dajc jasno do zrozumienia, e s wojskowymi, a nie najemnikami u kresu
kariery.
Wrcilimy z Isaakiem na nasze miejsce pod drzewem, gdzie przesiedzielimy na krzesach
niemal cae popoudnie. Noc bya ciepa, nieco parna. W oddali, bliej centrum miasta, wida byo co
najmniej p tuzina jaskrawych lamp sucych do apania pasikonikw, ktre dopiero co si wylgy.
Byy to owy w najprostszym wydaniu: owady zlatyway si chmarami do wiata, waliy ebkami
o otaczajce je metalowe cianki i zamroczone spaday na ziemi. Zbierano je do wiader, a nastpnie
sprzedawano po kilka sztuk, jeszcze ywe albo opiekane, w brzowych papierowych torebkach albo
w plastikowych woreczkach. Na ten przysmak sta byo nawet najuboszych. Podobno nawet
prezydent si nimi zajada, pieczonymi lub gotowanymi i maczanymi w czekoladzie.
Isaak rwnie wpatrywa si w odlege lampy. Wyzna mi kiedy, e jako dziecko chcia zaoy
hodowl pasikonikw; wynis z domu dziadkw wszystkie wiece i zapali je na podwrku. Zapaem
tylko trzy, powiedzia, za to strasznie pogryzy mnie komary; o mao nie umarem na malari.
Omija nas caa zabawa stwierdzi, wskazujc jaskrawe wiata puapek.
Powiedzia to z przekonaniem, peen melancholii. Ucieszyo mnie to, gdy nieczsto zbierao mu
si na szczere wyznania.
Moe jutro? odparem.
Na drugi dzie to ju nie to samo. Trzeba je apa pierwszej nocy, zaraz, jak si wylgn.
Odda si marzeniom o pasikonikach i fortunie, jak mogyby mu przynie, a ja nie
przeszkadzaem. Rzadko zdarzay si takie chwile w yciu, kiedy czstka mnie zupenie nie
przejmowaa si tym, ile minut lub godzin trwa milczenie. Wiedziaem, e drzwi domu nie otworz
si tak szybko, co wicej, zdawaem sobie spraw, e kiedy to ju nastpi i wejdziemy do rodka, to
oddawanie si wspomnieniom stanie si dla nas, a zwaszcza dla Isaaka, jeli nie niemoliwe, to na
pewno o wiele trudniejsze. Dlatego pozwoliem mu rozpamitywa przeszo tak dugo, jak si dao.
W kocu musiaem jednak zapyta:
Co teraz bdzie?
Poczekamy odpar. Musz najpierw omwi sprawy, ktre nas nie dotycz.

 Ten mczyzna
Ktry?
Ten, ktry ci podzikowa.
Dlaczego ci interesuje?
Widziaem go wczeniej. By wtedy w kawiarni.
Na imi ma Joseph powiedzia Isaak. Jest wacicielem Caf Flamingo.
Wiedziae o tym, kiedy tam poszlimy?
I tak, i nie. Nie wiedziaem, jak wyglda ani jak ma na imi. Nie sprowokowabym tej bijatyki,
gdybym wiedzia, e on si przyglda, ale i tak si udao. Po twoim odejciu przyszed do mnie.
Leaem w kuchni na stole. Przyprowadzi lekarza, eby mnie zbada. Powiedzia, e zaimponowaa
mu moja odwaga. Zapyta, czym si zajmuj. Powiedziaem, e studiuj na uniwersytecie, ale si
domyli, e kami.
Skd ta troska z jego strony?
To nie troska. Po prostu zlitowa si nade mn. Potem czsto zagldaem do tej kawiarni jeli
nie byem w kampusie, byem wanie tam. Joseph wynajdywa mi drobne prace przenoszenie
skrzynek, zmywanie podogi w kuchni. Po kilku tygodniach zapyta, co sdz o sytuacji w kraju.
Wiedziaem, kim by jego ojciec: widziaem go raz, jeszcze zanim przyjechaem do stolicy. W mojej
wiosce wszyscy go uwielbiali. Mia zosta pierwszym gubernatorem naszej prowincji, ale tu przed
wyborami zagin w niewyjanionych okolicznociach. Prezydent obwinia rebeliantw, nie wyklucza
rwnie, e udzia w tym brali Brytyjczycy. Na miejsce ojca Josepha wystawi kandydatur swojego
kuzyna, pukownika. W tym czasie Joseph przebywa w Londynie. Jego ojciec by mdrym
czowiekiem. Kiedy stara si o urzd gubernatora, trzyma syna z dala od kraju. Myl, e mao kto
wiedzia, e w ogle ma syna. Nie przyznaem si Josephowi, e znaem jego ojca. Wiedziaem jednak,
e mog by wobec niego szczery, wic powiedziaem, e moim zdaniem teraz w kraju jest gorzej ni
pod rzdami Brytyjczykw. Podobaa mu si moja odpowied, ale stwierdzi, e nie mam racji. Lepiej
zgin z rki wasnego diaba ni cudzego, powiedzia. Wymieni ca list nazwisk i zapyta, czy
znam te osoby. Odpowiedziaem, e nie. Chcia si upewni, czy nie kami. Odpowiedziaem, e
pochodz z maej wioski i nie znam nikogo w stolicy. Tym lepiej, stwierdzi. Ale pamitaj, postpuj
tak, jakby by o tym przekonany. Nawet kiedy to ju przestanie by prawd. Zaczem odbiera
wiadomoci dla niego i mu dostarcza. Tylko w nocy albo wczesnym rankiem. Zwykle przekazywaem
je ktremu z tych oficjeli, ktrzy siedz teraz w rodku, cho adnego nigdy nie widziaem. Drzwi
zawsze otwiera stranik albo pokojwka. Chciaem by przy Josephie od rana do wieczora, ale
powiedzia, e jestem potrzebny w kampusie. Studenci musz wiedzie, co si dzieje, powiedzia. Nie
mog dowiadywa si o tym z gazet.
I wtedy doszo do protestu? zapytaem.
Naprawd nie rozpoznae adnego ze stranikw?
A powinienem?
Dwch z nich pilnowao kampusu powiedzia. To oni pierwsi wtedy nas zaatakowali. No ale ty
szybko ucieke, nie miae czasu im si przyjrze.
Wszyscy uciekali. Nie wiedziaem, e le robi.
Nie to miaem na myli tumaczy Isaak. Dobrze, e ucieke. Chciaem ci nawet wczeniej

uprzedzi, ale nie mogem ryzykowa. Znalezienie dwch stranikw, ktrym mona byo zaufa,
kosztowao Josepha wiele zachodu i pienidzy. Reszta bya atwa. Kiedy studenci poczuli, e s celem
ataku, wszystkie odamy si zjednoczyy i zorganizoway wsplny protest. Miaem w tym niewielki
udzia. Moim zadaniem byo ledzi rozwj wypadkw. Zaskoczye mnie, kiedy si pojawie na
kampusie.
Nie miaem pojcia, co si dzieje na uniwersytecie. Gdybym wiedzia, pewnie bym nie przyszed.
Jasne. Ale zostae. Zachowae si lojalnie. Kiedy si dowiedziaem, e wyldowae w szpitalu,
mylaem, e to sprawka onierzy. Ci, ktrzy stali przed bram, nie zrobiliby ci krzywdy. Isaak
wskaza umundurowanego mczyzn pilnujcego samochodw. To byli ludzie Josepha. Ale wok
krcio si sporo innych onierzy, ktrzy nie byli po naszej stronie. Powiedziaem Josephowi, e
oberwae po wyjciu z kampusu. To dlatego opaci twoje leczenie i pozwoli ci tu sprowadzi. Nie
moe si dowiedzie, e skatowali ci, bo po prostu szede sobie ulic. Sytuacja jest niebezpieczna
i dla Josepha, i dla wszystkich pozostaych.
A co z tob?
Trudno powiedzie. Chyba nic mi nie grozi, ale pewnoci nie mam. Z ciebie to dopiero
szczciarz. Nie musisz si teraz niczym przejmowa. Nikt nie ma najmniejszego pojcia, co ty za
jeden.

HELEN

Objechaam cay kwarta ulic i zaparkowaam niedaleko kamienicy Isaaka, po drugiej stronie ulicy.
Gotowa byam przeczeka tam nawet ca noc. Gdyby Isaak wyszed z domu, ruszyabym za nim
i zaskoczyabym go albo odwrotnie, najpierw bym go zaskoczya, a potem za nim ruszya. Nie
miaam pojcia, jak potocz si wydarzenia. Nie miaam planu, zreszt nie by mi potrzebny. Gdyby
matka jakim zrzdzeniem losu zobaczya mnie wtedy, na pewno by spytaa: Helen, co ty
wyprawiasz? Jaki masz plan?.
Sdz, e rniam si od niej przede wszystkim brakiem planu, cho nie tylko. Matka miaa
dugie wosy ciemnobrzowe, niemal czarne. Moje byy janiejsze, latem niemal blond, i nigdy nie
dusze ni do ramion. Matka miaa grube ydki i wskie, mae stopy. Moje nogi byy szczupe, a butw
matki nie mogam zaoy ju jako nastolatka. Ja po szkole poszam na studia, ona dwa lata po
maturze zasza w ci i wzia lub. Ja cigle sobie podpiewywaam; jej repertuar ogranicza si do
dwch piosenek: Silent Night i White Christmas, nuconych zreszt tylko w okolicach wit. Miaa drobne
donie z dugimi i delikatnymi, niemal ptasimi palcami, ktre jak sobie wyobraaam atwo mona
byo zama. Moje donie byy szerokie, a palce due rce mczyzny, tak okreli je kolega w szkole
podstawowej. Jej jedyn lektur stanowia Biblia, gboko wierzya w Boga, mnie za by on cakowicie
obojtny, a do kocioa w niedziel chodziam tylko dlatego, e matka nalegaa. Miaa idealnie owaln
twarz, za modu cakiem adn, cho nie pikn. Moja twarz bya taka jak jej, kiedy bya w moim wieku,
i obiecaam sobie, e nie dopuszcz do tego, eby obwisa i nabrzmiaa jak z czasem twarz matki. Ja
budziam si kilka razy w cigu nocy, matka spaa jak zabita. atwo wzruszaa si do ez. Nienawidzia
prowadzenia samochodu, zawsze trzymaa obie rce na kierownicy i nawet po poudniu na pustych,
wiejskich drogach jechaa z prdkoci o dziesi kilometrw na godzin nisz od dozwolonej. Ja
z kolei mogam siedzie za kkiem caymi godzinami. Rodzice dali jej na imi Audrey, po jej babce.
Dla mnie ojciec wybra imi Helen; dlaczego, sam pniej nie pamita. To byy tylko powierzchowne
rnice midzy nami. Matka bya ostron kobiet; do tej chwili to samo mona byo powiedzie
o mnie.
*
W mieszkaniu Isaaka paliy si wiata. Dostrzegam go, jak chodzi po salonie tam i z powrotem,
apic si za gow. Odwrci si w stron okna, lecz z mojego miejsca w samochodzie trudno byo
dojrze jego twarz.
Powiedziaam sama sobie, e gdybym bya swoj matk, odjechaabym std czym prdzej.
Opuciam szyb, eby przyjrze si Isaakowi dokadniej. Nie miaam pewnoci, ale chyba porusza
ustami, tak to przynajmniej wygldao. Moe co mwi, mia si albo paka. W kadym razie nie by

sam.
Wystawiam gow za okno samochodu. Na cian salonu pada cie i nie by to cie Isaaka
krtki, pkaty, zwieczony okrg, prawdopodobnie ys gow.
Znw odezwa si w mojej gowie gos matki. Tym razem kaza mi ucieka zamkn oczy
i odjecha. Lecz co by to dao? Nawet gdybym ruszya i nie zatrzymywaa si wczeniej, ni zobacz
przed sob ocean, Atlantycki czy Spokojny, nadal tkwiabym przed domem Isaaka, obserwujc cienie
w jego oknie.
Wyjam kluczyk ze stacyjki i wrzuciam do schowka. Przyszo mi na myl, eby przedziurawi
opony, odczy wiece w silniku. Nie miaam do siebie zaufania, nie wierzyam, e w kocu nie
uciekn. Po chwili przymknam oczy. Lecz David mia racj w tej dzielnicy nie byo wskazane
przysypianie w samochodzie. Kiedy poczuam, e zaczynam odpywa, otworzyam oczy i spojrzaam
na okno pokoju Isaaka. Czekay mnie drobne niespodzianki. Przez chwil wygldao na to, e cienie
w salonie nie tylko rozmawiaj, lecz si sprzeczaj, podnosz rce, pokazuj co palcami. Potem
zapanowa niczym niezmcony spokj. Przez bite dwadziecia minut Isaak siedzia na sofie niemal
bez ruchu, a jego go dotrzymywa mu towarzystwa. Uwiadomiam sobie, e wolaam, kiedy si
kcili.
Staraam si nie odrywa oczu od okna, lecz w ktrym momencie przysnam. Kiedy si
ocknam, salon wyglda na pusty. Ju zaczam si niepokoi, e przegapiam co wanego, gdy
z kamienicy wyszed mczyzna, ktrego posta przypominaa cie widziany wczeniej na cianie.
Miaam tylko kilka sekund, eby mu si przyjrze, gdy sta w wietle przed drzwiami, rozgldajc si
za swoim samochodem. By znacznie starszy, ni zakadaam, ysy, lecz nie taki gruby, jak mi si
zdawao.
Zaraz po wyjciu zapali papierosa i wyj z kieszeni kluczyki. Ruszy w moj stron. Zsunam si
na siedzeniu. Przez opuszczon szyb syszaam, jak otwiera i zamyka drzwi samochodu stojcego
niedaleko, po przeciwnej stronie ulicy. Chwil potem uruchomi silnik i wczy reflektory. Chcia
mie pewno, e go nie przeocz; mijajc mnie, opuci szyb i rzuci: Dobranoc, Helen!.

ISAAK

Isaak i ja przysypialimy na krzesach, kiedy otworzyy si drzwi i pozwolono nam wej do rodka.
Dziewczyny i stranicy wynieli si ju na ty domu, do kwater przeznaczonych dla suby. Lampy
wabice pasikoniki zgasy, tak jak wiata w caym miecie. Od dwch tygodni w ramach oszczdnoci
rzd nakaza wycza latarnie uliczne, lecz do tej pory nie zdawaem sobie sprawy, jak gbokie
ciemnoci wtedy zapadaj. Gdy z naszego ustronnego zaktka patrzyem na stolic, przypomniaa mi
si zasyszana w dziecistwie opowie o miecie, ktre znikao co noc, kiedy zasypia ostatni
mieszkaniec. Opowiada mi j ojciec, ktry by urodzonym gawdziarzem, cho nie tak znakomitym
jak wujowie czy dziadkowie, lubujcy si wrcz w dodawaniu do swych opowieci rozmaitych efektw
dramatycznych. Mimo e jego spokojny, monotonny gos wypada na ich tle nader powanie, historie
ojca wywieray na suchaczach dugotrwae wraenie. O znikajcym w nocy miecie zacz mi
opowiada, kiedy w wieku dziesiciu czy jedenastu lat zawadn mn nagy irracjonalny strach przed
ciemnoci. Byem ju na tyle duy, eby wiedzie, e nie powinno si ba czego tak zwyczajnego jak
koniec dnia, i wyrosem ju z bajek na dobranoc, lecz przez pierwszych kilka nocy tej grozy ojciec
pociesza mnie jak mae dziecko. Opowiedzia mi o pnocnych krajach lecych tysice kilometrw od
nas, gdzie mijay nieraz cae miesice, a soce nie zachodzio. Liczy pewnie na to, e pocieszy mnie
wiadomo, e wiat si nie koczy, gdy w naszej wiosce gasn ostatnie wiata.
Jak twierdzi ojciec, miasto z tej historii kiedy naprawd istniao. Nie wymyliem go specjalnie
dla ciebie, powiedzia. Wszystko, co usyszysz, jest prawd. Wierzyem mu, cho nie do koca
wiadomie, jak dzieci, ktre odrzucaj rzeczywisto w nadziei, e trafi si co lepszego. Przez dugie
wieki, opowiada ojciec, to miasto istniao tylko dlatego, e nocami nili o nim jego mieszkacy. Na
pocztku wszyscy przechowywali we nie jak czstk miasta; nili o swoich ogrodach, o rolinach,
ktre posadzili z nadziej, e na wiosn zakwitn, o cebuli wci jeszcze niedojrzaej i nienadajcej si
do jedzenia. nili o domach ssiadw, ktre na og podobay im si bardziej od wasnych, i o ulicach,
jakimi codziennie chodzili do pracy, albo, jeli byli bezrobotni, do kawiarni, gdzie wysiadywali
godzinami przy herbacie. Nie miao znaczenia, o czym ni, jeli zachowywali pod powiekami cho
jeden obraz miasta, a potem przekazywali ten obraz dzieciom, ktre miay mieszka w tym samym
domu, uczy si w tej samej szkole, a moe te pracowa w tym samym biurze co rodzice. Jednak
z upywem lat ludziom znudzio si ni noc w noc o tym samym. Zaczli narzeka. Sprzeczali si
i kcili midzy sob o to, czy nie porzuci swego miasta. Organizowali spotkania, a liczba
mieszkacw, ktrzy nie chcieli duej obowizkowo o nim ni, systematycznie rosa. Niech kto
inny ni o mojej ulicy, o moim domu, o parku, o skrzyowaniu, przez ktre przejazd jest okropny,
gdy cay ruch odbywa si w jednym kierunku, mwili, i przez pewien czas zawsze znajdywali si

ochotnicy, i brali na siebie dodatkowy obowizek. Zawsze trafia si kto, kto mwi, Dobrze, wezm
ten sen i bd ni jak wasny. Tacy bohaterowie obu pci kadli si spa zaraz po zachodzie soca,
eby zdyy im si przyni wszystkie dzielnice, nawet te, ktre rzadko, jeli w ogle, odwiedzali.
Lecz w kocu nawet im sprzykrzyo si dwiganie na swych barkach caego ciaru, podczas gdy
znajomi i ssiedzi cieszyli si swobod. Oni rwnie zaczli tskni do innych snw, i jeden po drugim
upominali si o niepodlego. Mwili: Jestem ju zmczona. Nim umr, chciaabym zobaczy we
nie co nowego. I nadszed dzie, kiedy to nikt nie chcia ju ni o miecie. Tego dnia pewien
modzieniec, ktrego mao kto zna, i ktremu nikt nie ufa, przez wszystkie stacje radiowe i na
gwnym placu miasta ogosi, e wemie na siebie cay ciar istnienia ich wiata. Nie martwcie si,
zapewnia, bd za was ni o wszystkim, co trzeba. Znam na pami kady zaktek tego miasta.
W nocy zamknijcie spokojnie oczy, wiedzc, e odtd jestecie wolni.
Od tamtej chwili wszyscy mieszkacy wierzyli, e mog swobodnie ni o dalekich stronach,
o obcych krajach, tych znanych z ksiek i tych, ktre nigdy nie istniay, o wymarzonych kochankach,
o lepszych mach czy onach oraz wikszych domach. Ludzie ci, nie zdajc sobie z tego sprawy,
powierzyli nieznanemu modziecowi swoje ycie. Zrzekli si na jego rzecz caej wadzy, ktrej
poda, i cho niewiadomie, uczynili go swym krlem.
Mijay tygodnie, miesice, lata. Ludzie nili o yciu na ksiycu i na socu. nili o zamkach
wzniesionych na chmurach, o dzieciach, ktre nigdy nie pakay, a co noc, kiedy mieszkacy oddawali
si tym mrzonkom, krl wymazywa cz ich miasta. A to znikn park, a to przepado bez ladu
wzgrze, z ktrego roztacza si najpikniejszy widok. W ciemnoci nocy bezpowrotnie zatapiay si
kolejne ulice i kolejne domy. Niebawem zaczli gin ludzie, ktrzy skaryli si na zachodzce zmiany.
Pewnego ranka okazao si, e znikny wszystkie rozgonie radiowe i biblioteki. Na popoudnie
zwoano wic tajne zebranie, na ktrym uchwalono, e miasto musi odzyska pierwotn posta. Lecz
nikt ju nie pamita, jak wczeniej wygldao budynki zostay poprzestawiane, nazwy ulic
zmienione, mczyzna, ktry prowadzi sklep przy ruchliwym skrzyowaniu, zagin bez ladu. Lecz
na tym problemy si nie koczyy. Nikt z mieszkacw nie umia opisa, jak miasto wyglda obecnie,
nikt nie mia pewnoci, czy Avenue Marcel i Independence Boulevard nadal si przecinaj, czy
francuska kawiarenka naleca do pana Scipiona zamkna podwoje, czy po prostu zostaa
przeniesiona gdzie indziej. Od wielu lat ludzie nie przygldali si uwanie swemu miastu; na
pocztku dlatego, e wolno im byo o nim zapomnie, pniej ze wstydu, a wreszcie z obawy, e
zobacz, do jakiego stanu je doprowadzili.
Prbowali znw ni o swoim miecie, ale zachowali jedynie obraz wasnego domu czy ulicy sprzed
lat, nie nili wic, lecz wspominali, a w wiecie, w ktrym rzdzi ten, co widzi, nostalgia nic nie
znaczy.
*
Korcio mnie, eby opowiedzie t histori Isaakowi, lecz nie wiedziaem, jak mu j wytumaczy,
eby nie zabrzmiaa gupio. Prezydent kaza noc wycza w stolicy owietlenie. I co z tego?
odpowiedziaby, chce utrudni rebeliantom atak. Cho nie dao si zaprzeczy, e taki by oczywisty
powd gaszenia latarni, ja upierabym si, e w gr wchodzi co znacznie groniejszego. Miasto
w nocy znikao; owszem, prezydent broni swej pozycji, a jak skuteczniej mg to osign, ni
pokazujc mieszkacom, e ot tak, jednym pocigniciem dwigni, wszyscy oni oraz wiat, jaki znaj,

od ek, na ktrych pi, po nieutwardzone drogi przed domami, mog po prostu znikn?
*
Drzwi domu si otworzyy i w progu ukaza si Joseph. Mia rozchestan koszul i poluzowany
krawat, jakby ca noc biesiadowa, bawi si, pi i wygasza przemowy na weselu. Na jego twarzy
malowao si wyczerpanie i ulga; jeli miaem dotychczas wtpliwoci, czy jestem mile widziany
w jego domu, serdeczny umiech Josepha, ktry zamaszystym gestem zaprosi nas do rodka,
spowodowa, e natychmiast je od siebie odsunem. Gdybym uwaniej mu si przyjrza, moe
dostrzegbym, e tak jak wczeniej, waciwie mnie zignorowa, ca uwag skupiajc na Isaaku.
Musicie by zmczeni, chopcy stwierdzi. Przepraszam, e kazalimy wam czeka na dworze.
Mam nadziej, e si nie obrazilicie. Moi towarzysze s troch niemiali, nie przywykli przemawia
przed liczn widowni.
Ze wszystkich znanych mi osb tylko on jeden wyraa si w ten sposb. Nie sam akcent, lecz dobr
sownictwa nadawa temu, co mwi, oficjalny, a zarazem agodzcy ton, jakby Joseph stara si nie
tylko przekaza informacj, lecz rwnie wynie suchaczy na swj wyszy poziom dla
uprzywilejowanych.
Nic nie szkodzi odpar Isaak. Chtnie posiedzielibymy tu jeszcze duej.
Ustalono, e Isaak przeniesie si do mojego pokoju na drugim pitrze, a Joseph, trzej jego gocie
i dwaj ochroniarze podziel si pokojami na parterze i na pierwszym pitrze.
Musimy wykorzysta kady skrawek podogi w tym domu owiadczy Joseph. A to dopiero
pocztek.
Kiedy to mwi, dwch stranikw po cichu wnioso do domu materac, nalecy zapewne do
jednego z nich. Joseph zatrzyma ich tu przed schodami. Kaza im odwrci materac, eby obejrze
go z obu stron, a potem powiedzia co w jzyku suahili, co wywoao umiech na twarzach stranikw,
a Isaaka zawstydzio i sprawio, e odwrci si gwatownie.
Po raz drugi Isaak i ja dzielilimy pokj: pierwszy raz nocowalimy razem w mojej klitce wtedy,
gdy Isaak wyldowa na ulicy. Tamtej nocy nie spalimy dobrze, ani ja, ani Isaak, peni obaw, co
przyniesie przyszo. Teraz czuem si podobnie, cho trudno mi byo okreli podoe lku.
Wydawao mi si, e w tym domu bylimy bezpieczni, przynajmniej na razie, ale w powietrzu wisiaa
jaka niejasna groba. Isaak te zdawa si j wyczuwa. Nie odezwa si do mnie ani sowem, tylko
rozebra w ciemnoci i od razu umoci na swoim materacu, lecym pod drzwiami, naprzeciwko
mojego. Wypadao, eby powiedzia, e wszystko bdzie w porzdku, nawet jeli obaj mielimy
pewno, e nie bdzie. Mimo zmczenia nie mogem zasn; wiedziaem, e Isaak wyranie czym si
gryzie. Odwrciem si do niego plecami, eby nie widzia, e cho le w cakowitym bezruchu, oczy
mam szeroko otwarte.
Musiaem udawa bardziej przekonujco, ni mi si zdawao, a moe po prostu Isaak przesta si
w kocu mn przejmowa. Okoo trzeciej nad ranem, po mniej wicej godzinie milczcego czekania,
wsta. Nie odwrciem si w jego stron, syszaem jedynie, jak ukada pociel i si ubiera. Uchyli
drzwi i przecisn si na korytarz; dopiero kiedy nabraem pewnoci, e nie wrci, przekrciem si na
drugi bok.
Wraz z Isaakiem opuciy mnie mgliste obawy, ktre nie daway mi spokoju. Po kilku minutach
zapadem w sen. Chyba si domylaem, dokd wybra si tamtej nocy, wiedziaem te, czego ode

mnie oczekiwa: ufa, e nie tylko zachowam t wiedz dla siebie, lecz rwnie cakowicie j zignoruj.
Nie byo tajemnicy, ktrej trzeba strzec, nie byo czemu zaprzecza, poniewa w myl umowy, ktr
zawarlimy bez sw, nic si nie wydarzyo.
Kiedy obudziem si nastpnego ranka, zobaczyem Isaaka wycignitego na materacu. Koszula
i spodnie leay na pododze, cinite niedbale, tak samo jak wczoraj wieczorem, kiedy kad si spa.
Ku mojemu zdziwieniu pogrony by w gbokim nie. Nigdy nie odczuwaem w stosunku do Isaaka
instynktu opiekuczego. Widziaem go rannego, skatowanego, nieprzytomnego, lecz budzio to we
mnie jedynie lito albo smutek, moe te zazdrociem mu troch szaleczej odwagi. Nie zdarzyo si
dotd, ebym musia go przed czym broni; szczerze mwic, nawet bym tego nie potrafi. Gdybym
go obudzi i owiadczy, e przy mnie jest bezpieczny, e nie ma powodu do obaw, wywaliby mnie
z tego domu na zbity pysk i wicej si do mnie nie odezwa. A jednak chciaem mu to jako da do
zrozumienia i przyszed mi do gowy tylko jeden sposb wyraenia tego. Podniosem z podogi jego
ubranie i starannie zoyem, tak jak matka skadaa spodnie i koszule ojcu i mnie; pozornie bahy gest
nalea do tych, za ktrymi, yjc na obczynie, z dala od domu, tskniem najmocniej. Taki gest
kojarzy si z poczuciem pewnoci, e kiedy pisz, kto nad tob czuwa i kadego ranka, bez wzgldu
na to, ile bdw popenie wczeniej, masz prawo zacz od nowa. Zostawiem zoone ubranie
Isaaka obok jego posania; zanim wyszedem, otrzepaem je doni z kurzu i wygadziem zmarszczki
na tyle, na ile si dao, tak jak robia to zawsze moja matka.

HELEN

Dobranoc, Helen!. Te zwyczajne, na pozr zupenie niegrone sowa obcego mczyzny sprawiy,
e przestaem oddycha, co uwiadomiam sobie dopiero, gdy jego samochd znikn za zakrtem.
Baam si poruszy, dopki nie nabraam pewnoci, e nie zawrci; wpadam w panik. Prbowaam
wymaca kluczyki w stacyjce, a kiedy ich nie znalazam, walnam doni w kierownic.
Przetrzsnam kieszenie, sprawdziam na siedzeniu obok i dopiero wtedy sobie przypomniaam, e
wrzuciam je do schowka. Oczami wyobrani widziaam, jak Isaak i jego ysy towarzysz, jeszcze zanim
go opuci, przygldaj mi si z okna i maj niezy ubaw. Mwiam sobie, e jestem przeraona, lecz
tak naprawd najdotkliwiej dawa mi si we znaki wstyd.
Nie spieszc si, woyam kluczyk do stacyjki. Jeli Isaak mnie obserwowa, chciaam pokaza, e
odjedam zupenie spokojnie; wic graam kobiet opanowan najlepiej, jak potrafiam. Zapiam
pas, poprawiam lusterka i ju miaam wczy zapon, gdy otworzyy si drzwi kamienicy. Isaak
wyszed powoli, jakby z ociganiem, takie przynajmniej odniosam wraenie. Zauwayam, e jest bez
paszcza. Rce trzyma w kieszeniach, by zgarbiony. Uzmysowiam sobie, e to jego pierwsze
zetknicie z zim, a niemal od samego przyjazdu si martwi, jak zniesie chd. We wrzeniu zapyta,
czy pogoda si pogorszy. Jeszcze jak, odparam, nie zdajc sobie sprawy, e zima nie jest dla niego
tematem do artw. Robio si coraz chodniej i cho wci jeszcze byo powyej zera, czuam, e palce
u rk i ng niemal mi zdrtwiay. Miaam ochot zawoa do Isaaka, eby wrci do mieszkania i wzi
paszcz.
Spojrza w stron mojego samochodu. Nie umiaam okreli, czy poczuam ulg, czy
rozczarowanie, kiedy si okazao, e wie, gdzie zaparkowaam. Jednak dugo nie roztrzsaam tej
kwestii. Poniewa sta w wietle arwki umieszczonej nad wejciem, jego posta bya doskonale
widoczna. Nawet nie prbowa ukry swoich uczu; czuam jego smutek, tak wyranie wypisany na
twarzy, jakby Isaak lea tu obok.
*
Wsiad do samochodu i ruszylimy. Niewane, jak to si stao, e odjechalimy, nie zamieniajc ani
sowa, cho David prbowa mnie pniej przekona, e miao to ogromne znaczenie.
Nie miaa zielonego pojcia, co on wyprawia, z kim si wtedy spotka ani gdzie si podziewa
wczeniej mwi. Prosz, powiedz, e przynajmniej ci przeprosi.
W ogle si do mnie nie odezwa odparam.
W takim razie jeste albo wit, albo idiotk stwierdzi.
David nie mia racji. Po prostu zobaczyam czowieka w potrzebie i uznaam, e mog co zrobi,
eby mu uly.

Minlimy jego dom, objechalimy centrum miasta i w niecae dziesi minut dotarlimy do
wjazdu na autostrad. Nasza wyprawa nie miaa konkretnego celu. Im duej jechalimy, tym Isaak
ciej oddycha, i na tym przede wszystkim si skupiam. Suchaam, jak z wysikiem apie i wypuszcza
powietrze. Nie trwao to dugo. W kocu, ju na autostradzie, z jego piersi wyrwa si krtki szloch, po
nim nastpny, a wreszcie Isaak przesta ze sob walczy i rozpaka si na dobre. Przyspieszyam.
Wiedziaam, e gdy przestanie paka, bdzie mu wstyd, e si tak rozklei, i uznaam, e dopki
pdzimy przed siebie, moemy udawa, e nic si nie stao, albo e to bahostka, ktra wydarzya si
w przeszoci i dzieli nas od niej tyle kilometrw, e nie warto ju o niej wspomina. Przejechalimy
granice dwch hrabstw, minlimy drogowskazy, ktrych nigdy wczeniej nie widziaam, pokazujce
odlego do Kansas, St. Louis i Chicago. Jechaabym jeszcze duej, gdyby bya taka potrzeba, lecz
dawicy Isaaka ciar zdawa si stopniowo ulatywa. Wkrtce Isaak zacz normalnie oddycha.
Otar twarz rkawem i pooy mi do na ramieniu.
Kim by ten facet w twoim mieszkaniu? zapytaam.
Dugo czekaam na odpowied. Przejechalimy kilkanacie kilometrw, lecz Isaak wyranie si nie
kwapi, eby zaspokoi moj ciekawo, wic sprbowaam ponownie.
Czy moesz mi powiedzie, skd zna moje imi?
Jak brzmiay jego sowa?
Dobranoc, Helen.
Co na ksztat umiechu przemkno po jego twarzy.
Mylaem, e artuje, kiedy powiedzia, e zamierza ci pozdrowi. Ma na imi Henry. Nie chcia
ci przestraszy.
Henry. To imi pado wczeniej w biurze podczas rozmowy na temat Isaaka. To ten czowiek
zaatwi mu wiz i przysa go do naszego miasteczka, do Davida.
Czego od ciebie chcia? spytaam.
Nie uprzedzi mnie, e przyjeda odpar Isaak. Czeka, kiedy wrciem do domu. Jecha trzy
godziny, eby osobicie przekaza mi wiadomo, e osoba, ktra wiele dla mnie znaczya, nie yje.
Kto z rodziny?
Bliski przyjaciel wyjani. By dla mnie jak brat i jak ojciec.
Bardzo mi przykro powiedziaam. Chciaam jeszcze doda: Jeli mog co dla ciebie zrobi,
lecz mimo e Isaak cierpia, strata, ktrej dozna, wydawaa mi si zbyt enigmatyczna, dlatego si
powstrzymaam.
Musi ci by trudno tak daleko od domu stwierdziam, cho tak naprawd chciaam powiedzie,
e martwi si o niego i o nas. Nic nie rozchodzi si tak szybko jak wiadomo o mierci. Samotno
potguje smutek, a obawiaam si, e Isaak ma ju tylko mnie.
On nie musia umiera owiadczy.
Pewnie nie odparam. Lecz teraz ju nic nie moesz na to poradzi.
Nie rozumiesz.
To mi wytumacz.
Mg wyjecha. Mg by teraz tutaj.
cisnam go za rk. Spojrzaam czule. Nie braam powanie jego sw; brzmiay jak znana
piewka powtarzana w aobie: Przecie mg Przecie moga Gdyby tylko

 Jak mia na imi?

Isaak odwrci si do okna. Na zewntrz panoway nieprzeniknione ciemnoci, lecz nawet gdyby
mg cokolwiek dojrze, byyby to wycznie rwne jak st pola uprawne, ogoocone u progu zimy.
Powtrzyam pytanie.
Spytaam, jak mia na imi.
Mijay minuty. Policzyam do dwudziestu i z powrotem do jednego. Zaczam obmyla rne
scenariusze na wypadek, gdyby wci mnie ignorowa: zjad na pobocze, zadam odpowiedzi i si nie
rusz, dopki jej nie usysz; zaczn krzycze; gwatownie zahamuj.
Uwielbia przybrane imiona powiedzia w kocu. Wymyli ich dla mnie z tuzin, ale ja zawsze
mwiem na niego Isaak.

ISAAK

Kiedy rano zszedem na d, Joseph sta przy drzwiach i rozmawia ze stranikami, ktrzy
przestawiali meble w salonie. Zobaczyem go wczeniej na schodach i od razu przyszo mi na myl,
eby wrci do pokoju i zaczeka, a Isaak si obudzi, lecz baem si, e Joseph nabierze podejrze,
widzc, e si wycofuj; nic nie budzio we mnie wikszego niepokoju, ni zwracanie na siebie uwagi.
Byem w tym domu obcym, przybd. Nikt poza Isaakiem nie przejby si moim znikniciem. Odkd
przyjechaem do stolicy, moje ycie sprowadzao si do stania z boku i obserwowania wydarze
niejako z linii bocznej. I tak pewnie byoby dalej, gdybym nie zauway, e Isaak wymyka si z pokoju
w rodku nocy.
*
Joseph przywoa mnie ruchem rki. Zmieni garnitur na spodnie w ciemnym odcieniu khaki
i bia koszul z wyszytymi na kieszeni inicjaami J.M. Ten monogram stanowi z jego strony jedyny
przejaw ekstrawagancji, cakiem skromny w porwnaniu ze zotymi zegarkami i acuszkami,
w ktrych lubowali si inni bogacze. Joseph nie nalea do tych prawdziwych rewolucjonistw,
o ktrych z podziwem rozprawialimy z Isaakiem w kampusie, lecz nie by te paniczykiem
zgrywajcym bojownika. By wyjtkowy. Jedyny w swoim rodzaju.
Przywitalimy si; dookoa trwao przemeblowanie salonu. Joseph ucisn mi rami
z wylewnoci, ktra wydawaa si prawdziwa.
Dobrze spae? zapyta.
O tak. Byem wykoczony. Zasnem od razu, jak tylko si pooyem.
Rozemia si. Nie mogem wykluczy, e rozbawiy go moje sowa, poniewa wiedzia, e kami.
A Isaak? Nie widziaem go do tej pory.
Jeszcze spa, kiedy wychodziem z pokoju.
Pokrci gow, udajc, e jest zawiedziony, lecz wida byo, e to tylko na niby. Da mi znak, ebym
wyszed z nim na dziedziniec. Ranek by pogodny, soneczny, niebo bezchmurne, wiato tak jaskrawe,
e razio w oczy. Suchaem Josepha z opuszczon gow.
Chciabym z tob szczerze porozmawia zacz, a ja ledwo mogem na niego spojrze, mimo e
osaniaem oczy doni. Isaak chce ci mie pod rk, dlatego nigdy ci tego nie powie, ale moesz
odej. Nic ci tu nie trzyma, nie jeste do niczego zobowizany. Jeli odejdziesz, powiniene pojecha
gdzie daleko std. Wyjed z kraju. Wr do domu, do rodziny. Jestem pewny, e zdajesz sobie z tego
spraw, ale to miasto jest niebezpiecznym miejscem dla modych mczyzn takich jak ty. Wkrtce
zrobi si tutaj naprawd gorco. Mog kaza ci odwie do jakiego miasteczka przy granicy; Isaak
bdzie ci towarzyszy w drodze, a potem kto wie, jak ju bdzie po wszystkim, moe bdziesz mg

wrci i znw si z nim spotka.

W jego gosie brzmiaa prawdziwa troska, wrcz czuo si wyrzuty sumienia, jakby przykro mu
byo sugerowa, e lepiej bdzie, jeli odjad. Z tego wanie powodu mu nie dowierzaem. Nie
zasugiwaem na takie zainteresowanie z jego strony, a wiadomo, e kto bacznie mi si przyglda,
bardziej dawaa mi si we znaki ni poczucie, e jestem traktowany jak powietrze.
Chciabym zosta odparem.
Joseph zwrci uwag jednemu ze stranikw przesuwajcych meble. Ten skoni gow
w odpowiedzi. Ciekawe, czy Joseph wymaga tego rodzaju sualczoci, czy te okazywano mu j
dobrowolnie, pomylaem.
Przysun si do mnie kilkanacie centymetrw.
Czy wiesz dlaczego? spyta.
Udawaem, e nie rozumiem pytania, i wpatrywaem si w czubki butw w nadziei, e go nie
powtrzy. Kiedy jednak powtrzy, powiedziaem:
Nie bardzo rozumiem
Czy chcesz zosta tu dla przyjaciela, czy dlatego, e nie masz gdzie si podzia?
Pooy mi rk na ramieniu. Chciaem udzieli mu miaej, stanowczej odpowiedzi Isaakowi
takie repliki przychodziy bez trudu lecz w gowie miaem pustk. Mino kilka sekund, nim Joseph
nachyli si nade mn i sam sobie odpowiedzia:
Pewnie z obu powodw. Na razie wystarczy.
To nie bya wyrana groba ani ostrzeenie, lecz zapowied jednego i drugiego. cisn mi rami
i wyprowadzi mnie na dwr, opowiadajc o dziejach posiadoci.
Ta ziemia naleaa do mojego dziadka mwi cho to nie jest waciwe okrelenie, gdy
technicznie rzecz biorc, w tamtych czasach wszystko byo wasnoci Brytyjczykw i w kadej chwili
mogo zosta przez nich przejte. W kadym razie dziadek zapaci za t ziemi, podpisa akt kupna.
Wtedy byo tu zupene pustkowie. Dziadek myla, e z nastaniem niepodlegoci nikt ju nie bdzie
chcia mieszka w stolicy. Mwi, e zbudowano j dla biaych, a po ich odejciu ludzie bd chcieli
wrci na wie, y tak jak przodkowie. Byskotliwe zaoenie, lecz, niestety, chybione. Kiedy
odzyskalimy niepodlego, on ju nie y, a do stolicy cigao coraz wicej ludzi. Wrd bogaczy
zapanowaa moda na rezydencje na obrzeach miasta. Ojciec podzieli ziemi na dziaki i sprzedawa
po kawaku. I tak dorobilimy si majtku. Ten dom ojciec postawi dla kochanki. Ona wci yje; jest
ju stara. Wrcia do rodzinnej wioski, eby tam w spokoju umrze; tylko ona wie, e tu jestemy.
Rzd ju dawno przejby ten dom, gdyby wiedzia, e nalea do mojego ojca.
To bya najdusza rozmowa, jak kiedykolwiek miaem odby z Josephem. Przez cay czas trzyma
mi rk na ramieniu, po chwili jej delikatny nacisk wyda mi si krzepicy, jakby stanowi skadow
siy, ktra wszystkich nas przycigaa do ziemi. Kiedy Joseph skoczy przemow, stalimy na
dziedzicu pod drzewem, spogldajc na dom, ktry dla niego znaczy tak wiele, a dla mnie nie
znaczy nic. Nie miaem przekona, na jakie mgbym si powoa, ani domu, na ktry mgbym
popatrze i owiadczy: To dlatego tu jestem; o to bd walczy. Jeli waciwie zrozumiaem
wymow opowieci Josepha, nie miaem zbyt duo czasu, eby ten stan rzeczy zmieni.
Na koniec poda mi rk.
Czuj si tu jak u siebie powiedzia. Moesz zosta tak dugo, jak zechcesz, ale niech ta

rozmowa zostanie midzy nami.

Odszed, nim zdyem odpowiedzie, lecz moje sowa i tak nie miayby znaczenia. Upewnia mnie
co do tego swoboda, z jak miesza fakty z fikcj.
*
Tego popoudnia przygotowania do wojny ruszyy pen par. Dowiedziaem si od Isaaka, e
planowane s pewne konkretne kroki, lecz to samo w sobie nie byo niczym szczeglnym. Marzenia
o rozlewie krwi i bardziej realistyczne od nich plany snuto z zapaem w caej stolicy, wic zakadaem,
e w tym przypadku chodzi o co podobnego.
W cigu kilku godzin ujawni si rozmach planw Josepha. W pgodzinnych odstpach,
najwyraniej z gry ustalonych, przybywali parami jacy mczyni. Kiedy Isaak zszed na d
i doczy do mnie na dziedzicu, w domu gocio ju omiu przybyszw; naradzali si w jednym
z pokoi, do ktrych, jak sam si domyliem, nie mielimy wstpu. Obecno tylu nowych twarzy
stanowia pewn odmian, tak bardzo nam obu potrzebn. Chwil wczeniej z niepokojem mylaem
o tym, jak si zbliy do Isaaka, i oto pojawia si sprawa o wiele bardziej fascynujca ni jego
tajemnicza eskapada w rodku nocy; sprawa, ktra moga dotyczy nas obu. Osobnicy w garniturach
i osobnicy w mundurach. Osobnicy z pistoletami przy pasach. Powinienem si martwi zbliajc si
walk; zamiast tego z wdzicznoci powitaem okazj do oderwania si od innych nurtujcych mnie
kwestii.
Co o tym sdzisz? zapyta Isaak, wskazujc na dziedziniec i na dom, jakby prezentowa
malowniczy widok, bdcy jego dzieem.
Co to za ludzie?
Umiechn si szeroko i obj mnie ramieniem.
To tylko przednia stra odpar. Wkrtce nadcign gwne siy.
*
Spotkanie, ktre odbyo si tego popoudnia, w historii stolicy od czasu odzyskania niepodlegoci
ustpowao pod wzgldem znaczenia tylko zjazdowi literatw. To wanie podziw dla pisarzy, ktrzy
niegdy zgromadzili si na tutejszym uniwersytecie, przywid mnie do tego miasta. Przybyem tu
przez wzgld na pisarzy, a zostaem z powodu wojny. Rnica nie bya a tak wielka, jak mogoby si
wydawa.
Isaak wcieli si w rol prezentera.
Ten mczyzna jest pukownikiem w rzdowej armii.
Tamten ma kopalni zota na poudniu.
To jest brat jakiej szychy w parlamencie.
A to podobno genera z Tanzanii.
*
Przybywali kolejni gocie, a w kocu cae pitro domu zapenio si wanymi figurami; ich
ochroniarze i sucy w milczeniu stali w pogotowiu w salonie. Kiedy stawi si ostatni uczestnik
spotkania, zamknito drzwi frontowe, a bram zasunito i zaryglowano. Jeli Isaak by zawiedziony,
e nie dopuszczono go do obrad, to wcale tego nie okazywa.
To wszystko wydaje si takie znajome stwierdzi. Mam wraenie, jakbymy to ju kiedy
robili.

 Mnie te to przyszo do gowy odparem. Wiesz, o czym teraz rozmawiaj?

Mog si domyla.
Ja te mogem. W konkretnych okolicznociach byo to do przewidzenia.
Jak mylisz? Co by si stao, gdybym wszed teraz do domu? spytaem.
Isaak popatrzy na stranikw rozstawionych pod drzwiami. Wskaza wysokiego chudzielca,
ktrego twarz gina niemal za okularami przeciwsonecznymi w zoconych oprawkach.
Ten facet kazaby temu obok ci zastrzeli.
Przyjrzaem si bliej im obu. Zabicie mnie byoby dla nich jak zabicie muchy.
A gdyby ty sprbowa?
Mnie moe by wpucili powiedzia. Ale chwil potem kto by ci sprztn.
A gdybym prbowa si std wydosta?
Isaak si rozemia.
To podziurawiliby ci kulami jak sito.
Zastanawia si przez chwil nad t ewentualnoci, po czym doda:
A gdyby tego im byo mao, bybym nastpny do odstrzau.
Nie miaem odwagi zapyta go, co takiego gwarantuje mu wiksz nietykalno. Mimochodem da
do zrozumienia, e sam nie jest w stanie zapewni mi bezpieczestwa, wic nadszed czas, ebym sam
si o nie zatroszczy.
*
Narada na pierwszym pitrze zakoczya si przed lunchem. Wzorowy porzdek, ktry panowa
przy wchodzeniu do domu, nijak si mia do zamtu, jaki wynik podczas wychodzenia stamtd.
Uzbrojeni stranicy przepychali si, starajc si jak najprdzej wyprowadzi swych podopiecznych za
bram. Oznaczao to, byem tego pewny, e sprawy potoczyy si nie po myli Josepha, lecz kiedy
pierwsza grupka opuszczaa dziedziniec, on sam pojawi si w progu, zadowolony i rozpromieniony.
Gocie, jak na komend, cofnli si do drzwi, eby ucisn mu rk na poegnanie. Zauwayem, e
odnosili si do niego z szacunkiem, i przypomniaem sobie kaniajcego mu si rano stranika. Tym
razem jednak to potne i wpywowe osobistoci pochylay przed nim gowy, jakby nagle spostrzegy
na swoich butach plamy brudu, ktrych sekund wczeniej tam nie byo.
Ju po wszystkim? zapytaem Isaaka. To ju koniec?
Joseph jest sprawnym organizatorem odpar. W kocu wychowa si w Anglii.
Sprawno sprawnoci, lecz nie sposb byo nie dostrzec desperacji, z jak dygnitarze czym
prdzej starali si opuci towarzystwo. Przebywanie na widoku w takim gronie, nawet przez
mgnienie oka, byo niebezpieczne nawet tu, na ogrodzonym murem dziedzicu. Nawet prywatna
przestrze nie wzbudzaa zaufania: albo pokoje bez okien, albo nic z tego. Zastanawiaem si,
w skdind romantycznym duchu, czy tak wanie czuli si pisarze na zjedzie w stolicy nie jak
cigani czy zaszczuci, lecz jak wyjci spod prawa.
*
Dosownie kilka minut po wyjciu ostatniego z goci na dziedziniec wjechay trzy ciarwki
z adunkiem przykrytym brzowoszar plandek. Czekay w pobliu, a towarzystwo si rozjedzie,
i dopiero wtedy ruszyy do akcji. Isaak mia racj: Anglia wyrobia w Josephie zmys organizacyjny.
Joseph chce, eby to zobaczy szepn mi do ucha.

Czuem, e Joseph si nam przyglda; chciaem wypa jak najlepiej.

Z kadej ciarwki wyskoczyo dwch mczyzn i zabrao si do rozwizywania linek mocujcych.
Nie zaprztaem sobie gowy domysami na temat tego, co kryje si pod plandekami; tak pochono
mnie granie przed Josephem, e nie miaem pojcia, jak zareagowa na widok skrzynek
z niedojrzaymi bananami i bulwami jamsu, ktrymi zaadowane byy ciarwki.
Wyywienie dla wojska? spytaem Isaaka.
W pewnym sensie odpar.
Mczyni rzucali skrzynki na ziemi. Cz pkaa, a zawarto wysypywaa si i ulegaa
zniszczeniu, co rozadowujcy przyjmowali z obojtnoci. Uoyli ze skrzynek sterty wysze ode
mnie, a potem zabrali si do zdejmowania innego adunku, ukrytego wczeniej pod ywnoci. Z tymi
skrzynkami obchodzili si ostronie: kad chwytali we dwch, zanosili do salonu i ukadali je tam
starannie w rwnych rzdach. Kiedy zostaa im do wniesienia ostatnia skrzynka, Joseph wyszed za
prg i da rk znak, eby j otworzyli. Z miejsca, w ktrym staem, nie mogem dojrze, co w niej byo.
Musiaem zaczeka, a Joseph zanurzy tam rk i wycignie tam z nabojami o dugoci
odpowiadajcej wzrostowi przecitnego mczyzny. Unis j, jakby chcia si popisa okazem
zowionym w oceanie, cho wcale nie przypominaa ryby ani nawet martwego wa. Wygldaa po
prostu na dziesitki, a moe setki spitych ze sob pociskw. Trzyma j w grze po to, jak sdz,
ebym mg dobrze si przyjrze.
*
Kiedy skrzynki z ywnoci z powrotem zostay zaadowane na ciarwki, nikt z nas ani Isaak,
ani Joseph, ani aden ze stranikw nawet si nie zajkn, e zoony pod naszymi nosami arsena
wystarczyby do zrwnania z ziemi caej okolicy albo jakiej wioski, nie mwic o stoczeniu
morderczej walki na mier i ycie, gdyby przyszo nam broni si tu przed atakiem. Do zawartoci
adunku odnielimy si, i to nie wprost, dopiero pniej, kiedy odjechay ciarwki, a skrzynki
zostay przykryte kocami i zasonite meblami. Jeden ze stranikw przynis bateri butelek
kenijskiego piwa. Joseph osobicie wrczy kademu po jednej.
Za co powinnimy wznie toast? zapyta go Isaak.
Spodziewaem si, e padn sowa o wyzwoleniu, wolnoci, przyszym zwycistwie, lecz Joseph
zdawa sobie spraw, e to zabrzmiaoby banalnie i pytko.
Unis swoj butelk i powid wzrokiem dokoa.
Nie wznosimy toastu rzek. Nie ma powodu do witowania. Zamierzamy po prostu pooy
kres koszmarowi, w jakim pogry si ten kraj.
Wypilimy jedno piwo, a potem nastpne. Kiedy Joseph wyszed na chwil z pokoju, Isaak szepn
do mnie:
Moe zamiast broni trzeba byo zaatwi budzik.
Uniosem butelk i powiedziaem:
eby nigdy wicej nie zaspa.
Stuknlimy si butelkami; w tej samej chwili do salonu wrci Joseph. Baem si, e rozgniewa go
nasz toast, ale mia sab gow i trzy piwa, ktre zdy wypi, wprawiy go w pogodny nastrj.
Podszed i obj nas ramionami.
Uwaajcie, bo jutro jest wany dzie. adnego wylegiwania si w ku.

 Nie martw si odparem. Ja bd budzikiem Isaaka.

Musielimy odwrci wzrok, eby nie wybuchn miechem. Przez chwil mielimy wraenie,
jakbymy wrcili do czasw poprzedzajcych studencki protest w kampusie, kiedy naszym
najpilniejszym zadaniem byo podtrzymywanie papierowej rewolucji. W istocie za mao czasu
upyno, eby poczu tsknot, lecz i tak nas ogarna. Ten okres w naszym yciu oficjalnie si
zakoczy i jeli naleao cokolwiek uczci, to wanie to.
Joseph czule cisn nas za ramiona.
Musz spocz owiadczy. Czuj znuenie.
Pad na sof i kaza stranikowi przynie kolejne piwo. Z tego, jak si wysawia,
wywnioskowaem, e dopada go tsknota za studenckimi latami spdzonymi w Londynie.
Zawsze tak mwi, kiedy sobie wypije powiedzia Isaak.
Nim Joseph pocign yk, zaoy nog na nog i wyprostowa lew rk na oparciu sofy. Dugo
przyglda si pomieszczeniu nie zebranym w nim ludziom, lecz meblom i ogooconym cianom po
czym oznajmi ciszonym gosem, ebymy mogli go usysze tylko my dwaj:
Mam nadziej, e nie wylec w powietrze.

HELEN

Przy pierwszej sposobnoci zjechaam z autostrady i po przejechaniu okoo kilometra wsk

dwupasmow szos stanam. Spodziewajc si wstrzsu, chciaam znale si w jakim
spokojniejszym otoczeniu. Ale kiedy zatrzymalimy si na poboczu nieowietlonej wiejskiej drogi,
uwiadomiam sobie, e wcale nie jestem wstrznita. Nie czuam nawet zdziwienia; cay czas
podejrzewaam siedzcego obok mczyzn o krtactwo; naprawd zaskoczy mnie tylko sposb,
w jaki mi to wyzna.
Nie zgasiam silnika. Dziki temu miaam poczucie, e wci jestemy w ruchu, a to byo mi teraz
bardzo potrzebne.
Chcesz mi powiedzie co jeszcze? zapytaam.
W kocu odwrci si do mnie. W samochodzie panoway niemal egipskie ciemnoci; wyranie
widziaam jedynie zarys jego nosa i biaka oczu.
Mgbym odpar.
Ale wolaby nie mwi?
Nie umiem na to odpowiedzie.
*
Zawrciam i ruszyam w kierunku autostrady. Ucisnam Isaakowi do. Wiele straci tego dnia;
nie chciaam, eby na dokadk zaryzykowa utrat tego, co nas czyo, a kto wie, moe do tego by
doszo, gdyby zdradzi mi wicej szczegw.
Dokd jedziemy? zapyta.
A dokd by chcia? odparam.
Znajdmy jakie miejsce, gdzie moemy zosta na noc. Nie chc dzisiaj wraca do domu.
*
Zdecydowaam si na pierwszy motel, jaki napotkalimy przy drugim zjedzie z autostrady, na
skraju nieznanego mi miasteczka. Nie byo obawy, e zobaczy mnie tu ktry ze znajomych, lecz mimo
to, kiedy wjedaam na parking, Isaak zsun si z siedzenia.
Nawet jeli ci tu nie znaj tumaczy moe im si nie spodoba to, kogo przywioza.
Nie odezwaam si, lecz w duchu przyznaam mu racj. Isaak rozumia amerykask mentalno
lepiej ni ja.
Motel by pitrowy i bardzo dugi; w miecie zajmowaby chyba z p kwartau. Ilekro go sobie
przypominam, przychodzi mi na myl miejsce ywcem przeniesione z podrzdnego kryminau
o ciganej parze bandytw, dajce schronienie uciekajcym przed prawem przestpcom.
Poprosiam o pokj na parterze i, o ile to moliwe, na samym kocu budynku. Na parkingu stay

tylko dwa samochody oprcz naszego, wic yczenie zostao spenione. Dostalimy pokj 102
dokadnie tylu uczniw z mojego rocznika zdawao wraz ze mn matur. Uznaam to za dobr wrb
i za kadym razem, kiedy wracalimy z Isaakiem do tego motelu, pytaam, czy pokj 102 jest wolny.
Zwykle by. A kiedy okazywao si, e jest zajty, staraam si nie patrze, kto do niego wchodzi, ani nie
sysze odgosw dochodzcych zza niebieskich drzwi. Dziki temu wci mogam sobie roi, e pokj
naley wycznie do nas.
*
Isaak i ja mielimy przed sob ca noc, wic nie musielimy si spieszy. Zaraz za progiem dugo
si caowalimy, a nogi zaczy drtwie, potem osunlimy si na ko i Isaak zacz mnie rozbiera.
Zawsze uwaaam, e namitno i niecierpliwo to jedno i to samo; im szybciej i mocniej napierae,
tym wiksza bya twoja dza. Rnica midzy pieprzeniem si a kochaniem nie sprowadza si tylko
do udziau serca; licz si te rce, szczeglnie zim, kiedy kochankowie prbuj przedrze si przez
kolejne warstwy ubra. To komedia rozpisana na rce i na gowy, ktre wkrtce rwnie grzzn
w swetrach i w podkoszulkach; uczestnicz w niej te buty one na przekr podejmowanym wysikom
nie daj si zdj. Jeli umiesz przebrn przez to wszystko nie tylko z gupawym umieszkiem, lecz
z rosncym podaniem, to wieccy pustkami motel przy autostradzie zarwno w chwili uniesienia,
jak i przez dugie lata, jakie po niej nastpi, moe ci si wydawa miejscem jak najbardziej
uwiconym.
Skoczylimy tak, jak rozpoczlimy, nieskrpowani i bliscy miechu. Zostawilimy wczone
wiata i wreszcie moglimy si sobie przyjrze, nie zdajc si wycznie na zdolnoci poznawcze doni.
Wydawao si, e caymi godzinami wpatrujemy si w swoje ciaa; pochaniao nas to bez reszty.
Co ci chodzio po gowie zapyta Isaak kiedy siedziaa w samochodzie i obserwowaa moje
mieszkanie? Mylaa, e sprowadziem sobie kochank? Drug Helen, podobn do ciebie?
Zastanawiaam si, ile mog wyjawi bez adnego ryzyka. Spojrzaam mu w oczy; wci odbija si
w nich smutek. W przeciwiestwie do wikszoci mczyzn Isaak nie by jak szczelna zapora; nie
umia skutecznie tamowa emocji. Nawet jeli prbowa ukry uczucia, to i tak przeciekay, sczyy si
szczelinami. W najlepszym razie przypomina tekturowe pudeko: nie trzeba byo si wysila, eby
zorientowa si, co jest w rodku. To sprawiao, e atwiej byo go kocha i mu wybacza, lecz zarazem
utrudniao rozstanie, ktre, co wiedziaam, kiedy bdzie musiao nastpi.
O czym mylaam? odparam. O rnych sprawach, a wszystkie zwizane byy z tob.
*
I tak nasta krtki zoty okres naszego zwizku: zima, a potem wiosna, dugie noce spdzane
w czuym ucisku, ktrego nie musielimy przerywa, nawet jeli byo ju po pnocy. Po kilka razy
w cigu dnia do siebie dzwonilimy, eby przekaza drugiemu to, co oczywiste: e poprzednia noc
bya cudowna, e godziny rozki du si niemiosiernie i e nie ma chwili, ebymy o sobie nie
myleli. Pierwszy grudniowy weekend spdzilimy opatuleni kocami, ktre przenielimy z ka na
sof. Isaak wyzna, e przypominaj mu zimy w rodzinnych stronach.
U nas w domu wszyscy uwielbiali koce powiedzia. To jedna z rzeczy, za ktrymi najbardziej
tskni. Widok matki czy babki owinitej kocem, gdy na dworze pada deszcz. Miay specjalne koce na
zim i na lato. Kiedy byem may, czsto prbowaem im si pod nie wlizgn.
Staam naga na ku, a on pokazywa, jak naley okry ramiona i szyj kocem, eby swobodnie

macha rkami. Podniosam rce i spojrzaam w lustro.

Mylisz, e mogabym lata? zapytaam.
Oczywicie odpar.
Machajc ramionami, wziam rozbieg i przeskoczyam z mojego ka na ko Isaaka. Si
odwrciam go w stron lustra.
Skoro mowa o ptakach powiedziaam, patrzc na nasze wsplne odbicie to razem
przypominamy pingwina.
Kiedy matka spytaa, gdzie spdzam noce, staraam si, na tyle, na ile byo to moliwe,
odpowiedzie zgodnie z prawd.
Poznaam kogo wyjaniam.
Wrciam do domu wczesnym rankiem i liczyam na to, e si wymkn, nim matka si obudzi.
Lecz ona rozszyfrowaa mj nowy porzdek dnia i kiedy zbiegam na d niemal gotowa do wyjcia,
z jedn rk w rkawie paszcza, zastaam j czekajc w salonie.
Dlaczego wczeniej mi nie powiedziaa? spytaa. Nie wiesz, e si o ciebie martwi?
Bya wzburzona, zraniona. Jej sowa nie brzmiay jak wyrzut, ale tak je odebraam.
Bo nie pytaa odparam.
Jak mogam pyta, skoro w ogle si nie widujemy? Kim on jest?
Udawaam, e mam problem z woeniem rki do drugiego rkawa paszcza. Co miaam
odpowiedzie? Sama nie znaam jego prawdziwego imienia i nazwiska; wiedziaam tylko tyle, e to
miy, przyzwoity facet, co zreszt i tak nie miaoby najmniejszego znaczenia, gdyby matka si
dowiedziaa, skd pochodzi. Chciaam nam obu oszczdzi rozczarowania.
Spni si do pracy powiedziaam.
Mimo e nie staa mi na drodze, odsuna si nieco na znak, e wcale mnie nie zatrzymuje.
Ostatnie sowa, jakie od niej usyszaam, nim wyszam, brzmiay:
To do ciebie niepodobne, Helen.
Niewane odparam. Wiem.
Przez kilka nastpnych tygodni prawie nie rozmawiaymy, a kiedy ju zamieniaymy par sw,
nie poruszaymy takich tematw, jak dokd chodz i z kim spdzam czas. Matka za mn tsknia;
dawaa to odczu na swj nieporadny sposb. Pod moj nieobecno pooya mi na ku now
sukni, a innym razem naszyjnik, ktry podziwiaam u niej jako dziewczynka. Kiedy spotykaymy si
rano, opowiadaa o plamach wilgoci na suficie w azience, o lunchu, jaki jada w ubiegym tygodniu; ja
na temat Isaaka nie puciam pary z ust.
Jeli chodzio o niego i o mnie, chciaam wierzy, e bdziemy si spotyka a do dnia jego
wyjazdu; moe nawet spodoba nam si to tak bardzo, e postanowimy nadal by razem; osidziemy na
stae w jakiej hipisowskiej enklawie w San Francisco albo zaszyjemy si w dungli wielkiego miasta,
gdzie nie bdziemy budzi szczeglnego zainteresowania. Tymczasem sylwestrow noc spdzilimy,
sczc biae wino w naszym pokoju w motelu niedaleko autostrady. witowalimy tam rwnie
Walentynki, ktre wypady w niedziel: udekorowalimy pokj czerwonymi i rowymi godzikami
i zajadalimy si czekoladkami w ksztacie serduszek. W kwietniu, niedugo po witach
wielkanocnych, zaczo pada i, jak si okazao, lao nieprzerwanie prawie dwa tygodnie. Kilka
miasteczek pooonych nad rzek zalaa woda gboka niemal na p metra. W normalnych

okolicznociach nie chciaabym mie do czynienia z tego rodzaju klsk ywioow ze wzgldu na jej
skal, jak i niekoczce si komplikacje, jakie pocigaa za sob lecz kiedy David zapyta, czy kto
chciaby na ochotnika wzi udzia w akcji ratunkowej i wesprze bratni agencj pomocy
humanitarnej, pierwsza podniosam rk. Mylaam, e straciam serce do podejmowania tego
rodzaju wyzwa, ale okazao si, e nie. Po prostu minie mi troch osaby, nic wicej. Nie zdawaam
sobie wczeniej sprawy, e kochanie kogo z wzajemnoci to najlepsze wiczenie dla serca; hartuje te
ducha i dodaje si do tego, eby chcie robi co wicej, ni tylko i przez ycie. Kiedy oznajmiam
Isaakowi, e zgosiam si do pracy na terenach dotknitych powodzi, ktre co wieczr ogldalimy
w wiadomociach telewizyjnych, zapyta, czy to zadanie nie jest dla mnie zbyt cikie. Wyobraa
sobie, e bd taszczy worki z piaskiem na wa przeciwpowodziowy.
Oczywicie, lekko nie bdzie odparam i napryam minie ramion. Pomacaj.
cisn mi bicepsy.
Jeste najsilniejsz kobiet na wiecie owiadczy i tak wanie si czuam, kiedy by przy mnie.
Kolejne tygodnie upyway mi na odwiedzaniu zalanych domw. Dzieo destrukcji wzbudzao we
mnie dziwny spokj, gwnie wieczorem, gdy przed oczami staway widziane w cigu dnia obrazy:
unoszce si na wodzie odwrcone do gry nogami krzeso kuchenne, kobieta stojca po kolana
w wodzie, z rkami na biodrach, wpatrzona w ruin, ktra do niedawna bya sypialni jej dzieci. Ulewa
ju si skoczya, podobnie jak budowa wau z workw z piaskiem, lecz szkody pozostay i wanie na
tym pobojowisku odnalazam swoje miejsce. Z dnia na dzie przeistoczyam si w anioa ocalenia.
Przed poudniem brodziam w wodzie i przegldaam zalane szafy i komody, szukajc wanych
dokumentw i pamitek, ktre mona byo jeszcze uratowa sami powodzianie wci nie potrafili
si na to zdoby. Popoudnia i wieczory spdzaam nad formularzami przysyanymi przez rzd
i towarzystwa ubezpieczeniowe. Rozpisywaam na poszczeglne pozycje to, co skadao si na ycie
poszkodowanych, sporzdzaam tabelki i zestawienia utraconych dbr od samochodw, mebli,
ubra i domw po akty urodzenia, wiadectwa lubu, umowy, testamenty, hipoteki. Byam w swoim
ywiole. Ludzie tulili si do mnie, wypakiwali si na moim ramieniu. Miaam w sobie do siy, eby
im uly, unie cho cz ich nieszczcia, przej je na swoje barki. Za kadym razem kiedy
syszaam: Nie wiem, co robi, braam delikwenta za rk i mwiam, e nic nie szkodzi, nie musi si
martwi, poniewa ja wiem. Trzy, cztery razy w tygodniu, wieczorami, kiedy czuam, e najbardziej
tego potrzebuj, jedziam do Isaaka. Urzdzalimy sobie dugie wsplne kpiele.
Niedugo zamieni si w kaczk zapowiedziaam. Najpierw brodz po pas w wodzie, a potem
pawi si z tob w wannie.
Kiedy otwiera mi drzwi, na powitanie zawsze mwiam: Kwa, kwa. Zwykle byam zbyt
zmczona, eby dugo rozmawia, Isaak czyta mi w ku a do zanicia. Nigdy si nie zdarzyo, eby
czyta mi fragmenty tego samego utworu co poprzedniego wieczoru; przewanie pochania ca
ksik w jeden dzie.
Jak wybierasz nastpn? spytaam.
To proste odpar. Id wzdu regau z zamknitymi oczami i przesuwam rk po grzbietach.
Bior t, na ktrej si zatrzymam.
Przez chwil nawet mu uwierzyam, ale potem zobaczyam lecy przy ku informator
uniwersytecki. Pozaznacza w nim dziesitki przedmiotw na kadym moliwym kierunku i powoli

przedziera si przez skrcon list lektur zamieszczon obok kadego przedmiotu. Oto cay Isaak
w swym najlepszym wydaniu.
*
Pewnego dnia w ten nasz prywatny wiat wkroczy Henry. Maj okaza si litociwie suchy:
osiemnacie sonecznych, bezchmurnych dni z rzdu; ani zbyt upalnych, ani zbyt parnych. Na
pocztku miesica, kiedy na placu boju pojawiy si koparki i ekipy budowlane, wrciam do biura
z przekonaniem, e w caej tej powodzi, z wyjtkiem piciu istnie ludzkich, nie ulego zniszczeniu
nic, czego nie daoby si odtworzy. Przez cay czas trzymaam si dzielnie i nie odliczaam miesicy,
jakie zostay Isaakowi i mnie do rozstania, ale zmiana pogody i powrt do dawnych obowizkw
sprawiy, e przed oczami miaam ju koniec lata. Przeskoczyam czerwiec i lipiec i od razu przeszam
do drugiego tygodnia sierpnia, kiedy Isaakowi koczya si wiza.
Czas goni owiadczyam.
Starajmy si o tym nie myle odpar.
Jak to sobie wyobraasz? Ty wkrtce wyjedziesz, a ja wci nie wiem, co mi pozostanie.
Chyba chodzio mi o to, e miaam ju do jego tajemniczoci; stracia dla mnie cay urok.
Chciaam mie u boku kogo prawdziwego, za kim mogabym kiedy tskni.
Obj mnie ramieniem.
Jeszcze si nie rozstajemy powiedzia, a ja, syszc to, zmikam.
Tydzie pniej zadzwoni do biura i zaprosi mnie na wspln kolacj z Henrym, jedynym, nie
liczc mnie, przyjacielem, jakiego mia w Stanach. Oczywicie, jak zwykle w odniesieniu do Henryego,
uy bardziej grnolotnego wyraenia, mwic, e to jego jedyny w tym kraju cznik z przeszoci.
Twierdzi, e to on zaprosi Henryego na kolacj, lecz jestem pewna, e to nieprawda. Isaak nigdy
nie goci Henryego, wrcz przeciwnie, sam by jego gociem. To wanie ten beczukowatej postury
ysiejcy pan w rednim wieku, ktrego cie widziaam z samochodu, umoliwi mu przyjazd do
Ameryki, wystara si o wiz i odda go pod opiek swemu dawnemu znajomemu, Davidowi. Nie, nie
wierz, e to Isaak zaprosi Henryego na kolacj, eby nas ze sob pozna. To Henry postanowi
pozna kobiet, ktra czaia si w samochodzie pod oknem.
Isaak sprytnie wszystko rozgrywa. Oboje zachowywalimy ostrono; ja nigdy nie zostawiaam
samochodu na noc pod jego domem, a on dzwoni do mnie do biura w ustalonych porach, kiedy
moglimy bezpiecznie porozmawia. Ja jednak zawsze chciaam od niego czego wicej. O jego
rodzinie dowiedziaam si od niego tylko tyle, e po raz ostatni widzia swoich bliskich przed laty, e
ojciec chorowa i e on ma picioro rodzestwa, cho to nie znaczy, e w tym czasie nie przybyo mu
braci czy sistr.
Jestemy dobrzy w rozmnaaniu si stwierdzi. Lepsi ni Chiczycy. Jeli stracimy dziecko,
zaraz staramy si o dwoje nastpnych, eby nadrobi strat. Gdybymy kiedy mieli stoczy wojn na
du skal, szybko podwoilibymy liczb obywateli.
Nadal nie chcia zdradzi mi nazwiska ani imion swoich bliskich i twierdzi, e nie ma adnych
fotografii rodzinnych. Mia za to Henryego.
Bdziemy si zachowywa tak, jakby czya nas przyja i nic wicej? zapytaam. Nie lubi
udawa przed innymi.
Nie musimy si kry odpar. On ju o nas wie.

Jestem pewna, e na pocztku wzbraniaam si przed udziaem w tej kolacji, cho moe nie do
stanowczo. Nie sadz, bym daa to Isaakowi wyranie do zrozumienia: zdawaam sobie spraw, czym
grozi wkroczenie do naszego prywatnego wiata osoby pokroju Henryego, jednak palia mnie
ciekawo; rozpaczliwie pragnam pozna go bliej, wydoby z niego jak najwicej informacji, nie
mogam wic zaprzepaci okazji, eby si z nim spotka.
Isaak zaplanowa kolacj na pitek o szstej. Przyjechaam do niego p godziny wczeniej; Henry
ju tam by. Gdy otworzy mi drzwi, odniosam wraenie, e przyty od czasu, kiedy ostatni raz go
widziaam, lecz zdawaam sobie spraw, e jego obraz, jaki sobie stworzyam, nie by wiarygodny.
Spodziewaam si szorstkiego w obejciu gbura, a okazao si, e mam do czynienia z czarusiem, ktry
wzi ode mnie akiet i powiesi w szafie, jakby by gospodarzem przyjcia; zreszt na dobr spraw
nim by. Spotkalimy si w mieszkaniu Isaaka, lecz to Henry przywiz wszystko, co niezbdne do
kolacji: kieliszki do wina, srebrne sztuce i serwetki z tkaniny, takie, jakich w domu mojej matki nigdy
nie wykadano, bo adna okazja nie bya wystarczajco uroczysta. Henry przyzna jednak, e danie
gwne, pieczony kurczak, to dzieo jego ony. Moja zasuga to woenie go do piekarnika
i podgrzanie, owiadczy.
Przyjechaam z postanowieniem, e podczas kolacji wycign z Henryego istotne fakty na temat
Isaaka, lecz wyszo na to, e sama chcc nie chcc si przed nim odsoniam. Zapyta mnie o prac,
o radoci i puapki, jakie ze sob niesie. Tak dokadnie brzmiay jego sowa. Isaak mwi, e pracujesz
w opiece spoecznej. Ludzie na pewno czsto ci prosz, eby opowiedziaa im o radociach
i puapkach, jakie niesie ze sob tego rodzaju praca.
Rzadko proszono mnie o to, ebym opowiadaa o swojej pracy. David przestrzeg mnie kiedy,
ebym bro Boe nie ujawniaa, w jaki sposb zarabiam na ycie, facetowi, z ktrym chc si umwi
na randk. Powiedz, e jeste nauczycielk albo sekretark. Mczyni obawiaj si kobiet, ktre
wydaj si moralnie nad nimi growa.
Henry, zwracajc si do mnie, patrzy mi w oczy z arliwym przejciem, czym dawa do
zrozumienia, e cokolwiek powiem, bdzie przyjte jak najwitsza prawda i zawie go mog tylko
w jeden sposb milczc. Podpuszcza mnie, zdawaam sobie z tego spraw, lecz po pewnym czasie
przestaam si tym przejmowa.
Naprawd chcesz wiedzie? zapytaam.
Oczywicie odpar. Ja te kiedy na swj sposb prbowaem przysuy si blinim.
Dlatego podje prac w Afryce?
Nie. Dlatego zostaem tam duej, ni powinienem.
Rozmawialimy tak we dwjk ponad godzin, jakbymy byli w pokoju sami. Im wicej mwiam,
tym uwaniej Henry sucha, na koniec zabiegaam wrcz o jego uznanie.
Kiedy powiedziaam: W naszym miecie przydaoby si wicej takich ludzi jak Isaak, kierowaam
te sowa do Henryego, nie do Isaaka.
Henry pokrtce opisa mi swoj dziaalno w Afryce, ujawniajc tyle, ebym odniosa wraenie, e
on te, przynajmniej czciowo, przede mn si otworzy. Kiedy zapytaam, jakie to uczucie by
dyplomat, wywoaam u niego ten z pozoru szczery serdeczny miech, ktry ma wiadczy o pokorze.
Dyplomata to szumne okrelenie. Prawd mwic, byem tylko starej daty biurokrat na
rzdowym garnuszku. Zaczynaem od wbijania piecztek z wiz w Tanzanii. Nienawidziem tego; nie

samego zajcia, lecz kraju. Wczeniej uwaaem, e Stany postpiy bardzo mdrze, nie pchajc si do
Afryki. Ja pojechaem tam, poniewa sdziem, e stamtd atwiej trafi do Europy, lecz zaczy si
ruchy wyzwolecze i Afryka nagle wydaa mi si najciekawszym miejscem na ziemi. Francuzi,
Brytyjczycy i Belgowie uciekali w popochu, a my stalimy si najwaniejszym graczem na
kontynencie. Dostaem posad w Kenii. Tam wystarczyo, e podniosem suchawk telefonu, a zaraz
czyli mnie z prezydentem. Gociem w hotelach i wygaszaem odczyty o demokracji i o naszej
konstytucji. Po pewnym czasie ju nie chciaem wyjeda. Kiedy bawiem w Waszyngtonie,
przekonywaem szefostwo, e powinnimy bardziej si zaangaowa, a nie tylko zwalcza wpywy
Rosji w Afryce. Uwaaem, e moemy zjedna sobie cay kontynent, potrzebujemy tylko
odpowiednich przywdcw. Wtedy przenieli mnie do Londynu. Kiedy zapytaem szefa o powd,
wyjani, e straciem z oczu nasz nadrzdny cel. Nikogo w Kansas nie obchodzi, co dzieje si w Afryce,
powiedzia. Zagalopowaem si, co mwic wprost, oznaczao, e zaczem trzyma stron tubylcw.
W Londynie poznaem sporo barwnych postaci rodem z Afryki, midzy innymi naszego wsplnego
znajomego, Josepha. To jemu powinnimy by wdziczni za to, e nasz przyjaciel Isaak trafi do
Stanw. Joseph by najbardziej niezwyk osob, z jak zetknem si w Londynie; zosta moim
przyjacielem, prawdopodobnie jedynym prawdziwym przyjacielem, jakiego tam miaem. Do klubu,
w ktrym dyplomaci spotykali si przy kieliszku, kolorowi nie mieli wstpu, wic pilimy w pubie
naprzeciwko. W Kenii poznaem jego ojca. Powiedzia, e jego syn studiuje w Londynie, wic
obiecaem mu, e zaprosz go na lunch, jeli mnie tam odnajdzie. I odnalaz. Afrykaczycy tacy s.
Uwielbiaj ludzi, ktrzy w ich mniemaniu maj jak wadz. Od razu go polubiem. W obejciu by
oficjalny, jak Anglicy, cho te szczerze ich nie znosi. Spotykalimy si w tym pubie dwa, trzy razy
w tygodniu prawie przez dwa lata. Po mierci jego ojca nawet czciej. Przynajmniej raz w tygodniu
Joseph pyta: Henry, jak mylisz, czy gdybym zosta prezydentem, wpuciliby mnie do tego waszego
klubu?. Mia w nosie klub, lecz brzydziy go kamstwa, na ktrych opierao si jego istnienie. Zabijaj
nas i nazywaj to przygod. Gdy na ulicy odezw si goniej do biaego mczyzny, patrz na mnie
jak na bandziora. Raz na jaki czas, gdy koczylimy spotkanie w pubie, przechodzi przez ulic i si
domaga, eby wpuszczono go do klubu. Syszaem, jak krzycza do odwiernego: Powinnicie
wstawi kraty w okna! Tam w rodku siedz sami kryminalici!. Wierzyem, e kiedy zostanie
prezydentem swojego kraju. Isaak lepiej ode mnie ci wyjani, jak bardzo si myliem.
Miaam wraenie, e Henry aowa swej gadatliwoci. W jednej chwili ochd, wycofa si,
oddajc si wspomnieniom. Zadaam mu jedyne pytanie, jakie przyszo mi na myl.
Podobao ci si w Londynie?
Nie odpar. Czuem si tam okropnie. Kiedy, podczas uroczystej kolacji, pewien facet
zapyta, jak si zapatruj na to, eby odbi si kolonie w Afryce. Wiedziaem, co to za jeden minister
czego tam ale nie mogem si pohamowa. Wygarnem mu, e takie rzeczy mog wygadywa tylko
mali ludzie z maej wyspy. Udawa, e to go rozbawio. Tylko Amerykanin, odpar, uyby dwa razy
w jednym zdaniu przymiotnika may. A ja na to: Ma pan racj. Powinienem by powiedzie: Tylko
niedouczone mikrusy na swojej maej aosnej wysepce mog wygadywa takie rzeczy. Mylaem, e
mnie uderzy. Ale wiecie, co powiedzia? Jeszcze nigdy tak ciekawie nie rozmawiao mi si przy kolacji
z Amerykaninem. Przerzucalimy si obelgami do samego koca. Nastpnego dnia poinformowano
mnie, e mam unika oficjalnych przyj. P roku pniej dostaem przydzia do konsulatu

w Kanadzie. Wtedy postanowiem odej ze suby.

Po kolacji, kiedy Isaak zebra naczynia i wyszed z nimi do kuchni, Henry pochyli si do mnie nad
stoem i da mi znak rk, ebym zrobia to samo.
Dzikuj, e zgodzia si dzi przyj. Isaak ma szczcie, e trafi na ciebie. Martwiem si, jak
sobie tu poradzi. Ale przystosowa si. Myl, e obojtnie dokd si wybierze w nastpnej kolejnoci,
nie zginie.
A dokd si wybiera? zapytaam.
Henry spojrza w stron kuchni, eby si upewni, e Isaak nas nie obserwuje.
Pomogem mu tu przyjecha odpar. Co bdzie potem, zaley wycznie od niego. Po tym
wszystkim, co przeszed, nie sdz, eby chcia wraca do siebie. W jego przypadku trudno nawet
powiedzie, co znaczy do siebie. Zreszt ty pewnie wiesz o nim wicej ni ja.
Robiam dobr min do zej gry. Na pewno nie wiedziaam wicej od niego, lecz si baam, e jeli
si do tego przyznam, duo strac w oczach Henryego, wic tylko rozsiadam si na krzele
i umiechnam tajemniczo, jakbym chowaa w zanadrzu jaki sekret.
Kiedy Isaak wrci z kuchni, czuam, e lekko krci mi si w gowie. Wszystkie niedopowiedzenia,
ktre tolerowaam w naszym zwizku, w kocu zaczynay domaga si wyjanienia. Isaak
zaproponowa kaw i deser; ja wybijaam rytm stopami na pododze, chcc poczu pewny grunt pod
nogami, a Henry uprzejmie odmwi.
Czeka mnie duga droga do domu owiadczy. Ale si ciesz, e moglimy si spotka.
Podszed do mnie i pooy mi rce na ramionach, jakby si domyla, e ani myl wstawa
z krzesa.
Jeli bdziesz kiedy w St. Louis, Helen, koniecznie mnie odwied.
Obiecaam, e to zrobi. Wydawao mi si wtedy, e stanie si to zaraz z samego rana.
Isaak si upar, e pozmywa po kolacji. Powiedzia, e sprawiam wraenie zmczonej i powinnam
si pooy, ja jednak wolaam mu si przyglda, tak eby nie zauway, e na niego patrz. Czasami
obserwowaam tak moj matk. Po sposobie, w jaki zmywaa naczynia, mogam odgadn jej nastrj.
Kiedy bya smutna, dugo pukaa i wycieraa kady talerz, zanim odoya go na suszark; tak samo
zmywa naczynia tego wieczoru Isaak.
Pniej, kiedy leaam ju w ku, zaczam si caa trz. Dray mi rce. Obj mnie i zapyta:
Co ci jest?
Zimno mi powiedziaam.
Mimo pootwieranych okien przez cay wieczr czuam si jak w ukropie. Lecz gdy tylko
powiedziaam, e mi zimno, przeszy mnie autentyczny dreszcz, od ktrego dostaam gsiej skrki na
ramionach. Isaak prbowa mi pomc, przytuli si mocno, ogrzewa mnie swoim ciaem, lecz wci
czuam si zzibnita. Zamknam oczy i staraam si przywoa gorco; nie odczucie, lecz samo sowo
wyobraziam je sobie wypisane duymi pogrubionymi czerwonymi literami jak znak ostrzegawczy.
I po chwili, tak po prostu, gsia skrka znika i znw poczuam parn, niemal tropikaln atmosfer
panujc w mieszkaniu. Isaak poszed po dodatkowe przecierado. Kiedy wrci do sypialni, zapyta,
czy moe co jeszcze dla mnie zrobi.
Owszem odparam. Obiecaj, e nie znikniesz niespodziewanie pewnego dnia. Po czym,
kiedy uzmysowiam sobie, e tak naprawd chciaam powiedzie co innego, dodaam: Duej tak

nie moe by midzy nami. Naley mi si od ciebie co wicej.

ISAAK

Nastpnego ranka w stolicy, niedaleko centrum, doszo do niezbyt silnej eksplozji, a potem przez
cae popoudnie i wieczr z czterech rnych dzielnic co jaki czas dochodziy odgosy strzelaniny. Te
ataki nie byy dzieem Josepha i jego ludzi. Wiedziaem o tym, poniewa wraz z nim i Isaakiem
przygldaem si z okna na drugim pitrze supowi dymu unoszcemu si nad stolic. Isaak zapyta
Josepha, czy wie, kto kryje si za tymi zamachami. Joseph odpowiedzia, e nie wie i nic go to nie
obchodzi.
Nie maj z nami nic wsplnego. To amatorzy skwitowa.
Wieczorem dowiedzielimy si z radia, e ci amatorzy zrobili wyrw w cianie urzdu
pocztowego. Myleli, e to jaki wany rzdowy budynek, poniewa wisiaa na nim flaga pastwowa.
O strzelaninie nie wspomniano ani sowem.
Zginli nadaremnie stwierdzi Isaak.
Joseph by innego zdania.
Kada akcja si liczy powiedzia. Dowodzi saboci rzdu. Budzi w innych bojowego ducha.
Mimo e Joseph nie patrzy w moj stron, czuem, e do mnie kieruje te sowa. Czy miaem
bojowego ducha? Tego jeszcze nie wiedziaem, lecz na pewno chciaem go poczu. Tej nocy pierwszy
pooyem si spa i pierwszy rano zerwaem si na nogi. Mogem wic szczerze stwierdzi, e nie
mam pojcia, co zaszo w czasie, kiedy spaem.
Poniewa nie wiedziaem, czy Isaak wychodzi z pokoju w rodku nocy, atwiej mi byo zacz nowy
dzie. Spord p tuzina ksiek, ktre przywiozem do stolicy, zachowaa si tylko jedna. Nie
aowaem zbytnio tych, ktre utraciem. Znaem je niemal na pami, podobnie zreszt jak
uratowane przez Isaaka Wielkie nadzieje Dickensa. Z ksik pod pach wyszedem na dziedziniec
i usiadem pod drzewem. Nie tyle czytaem, ile odtwarzaem jej tre z pamici; mogem tak recytowa
przez kilka minut bez zagldania do tekstu i nie pomin przy tym ani sowa, podobnie jak mj ojciec
i wujowie, kiedy raczyli dzieciaki opowieciami. Ich historie nabieray ycia dopiero wtedy, kiedy oni
nadawali im znaczenie, tak jak ja uczyniem tego ranka. Londyn przeistoczy si w Kampal, a po
ulicach stolicy bka si Pip, biedna afrykaska sierota.
Do czasu, kiedy dzie obudzi si na dobre i poczuem zapach smaonej w kuchni cebuli, wok
panowaa boga cisza. Zaczem si zastanawia, jakie kroki tego dnia powinienem podj, eby
przekona Josepha o moim oddaniu sprawie, gdy nagle usyszaem oklaski i wiwaty dochodzce
z najwyszego pitra. Odgosy te mnie wystraszyy, gwnie dlatego, e od tygodni czego takiego nie
syszaem. Zastanawiaem si, co te mog oznacza, kiedy w oknie pokazaa si gowa Isaaka (nasz
wsplny pokj nie mia okna wychodzcego na podwrze).

 Przyjd do salonu powiedzia. Musisz posucha radia.

*
Spotkalimy si przy schodach. Isaak mia na sobie ciemnofioletow koszul, ktrej nigdy
wczeniej nie widziaem. Postawi radio na stole w salonie i pogoni tak, eby wszyscy w caym domu
syszeli; od dziewczyn w kuchni po stranikw na dachu i przy bramie. Poranne przemwienie
prezydenta odtwarzane byo w kko bez adnych przerywnikw. Jego gos, kiedy mwi
o zagroeniach dla narodu, o atakach wymierzonych w pastwo, o podjtych rodkach
nadzwyczajnych, o godzinie policyjnej i rozstrzeliwaniu podejrzanych, brzmia cakiem spokojnie.
Stwierdzi, e wszyscy jestemy dziemi rewolucji, ktra oswobodzia Afryk, a on jako nasz prezydent
zrobi wszystko, ebymy pozostali wolni.
Nim Isaak znis radio na d, zdy wysucha przemwienia kilka razy. Do jego ulubionych
fragmentw naleay prezydenckie deklaracje o wprowadzeniu godziny policyjnej od zmierzchu do
witu i ustanowieniu stanu wyjtkowego. Syszc je, za kadym razem uderza pici w st.
Jedyna prawdziwa rnica powiedzia polega na tym, e odtd dziaaj oficjalnie. Ju nie
musz udawa, e maj powd, eby ci zastrzeli.
*
Nie podzielaem jego entuzjazmu, ale te si go nie baem. Parskaem miechem, kiedy robi to
Isaak, i umiechaem si ironicznie, kiedy uwaaem, e tak wypada. Patrzc na niego, wyzbyem si
wtpliwoci. Moje odczucia zwizane z rozwojem wydarze nie ulegy zmianie, a e raczej nie
odpowiaday sytuacji, czym prdzej przyjem postaw Isaaka jako wasn.
Boj si stwierdziem.
Kiedy to powiedziaem, od razu poczuem si lepiej.
S wrcz przeraeni odpar Isaak.
Id na dno.
Niedugo bdzie po wszystkim zawyrokowa.
*
Po krtkiej przerwie przemwienie prezydenta zaczo si od pocztku. Wsuchiwaem si
uwanie, chcc si przekona, czy jest to jedno i to samo nagranie, czy te nadaj rne wersje z tymi
samymi sowami, ale wypowiadanymi inaczej, wywoujcymi w suchaczach rne nastroje: wersja
wzbudzajca strach, druga dodajca otuchy; specjalna wersja na poranek, inna na popoudnie
i wieczr, jeszcze inna na noc wolniejsza i agodniejsza.
Suchalimy przemwienia po raz trzeci. W poowie uznaem, e Isaak i ja si mylilimy, goszc
rychy upadek rzdu to my bylimy skoczeni. I wtedy nastpia krciutka przerwa, na ktr za
pierwszym ani za drugim razem nie zwrciem uwagi; trwaa sekund, moe nawet uamek sekundy,
lecz to wystarczyo, eby przywoa obraz mczyzny siedzcego samotnie za biurkiem i czytajcego
w kko na gos te same sowa, i w jednej chwili znw nabraem przekonania, e niedugo bdzie po
wszystkim. Rzd zostanie obalony, a wadz przejmiemy my albo inni powstacy.
*
Joseph zszed na d, kiedy przemwienie dobiegao koca. Jego pojawienie si przyjem z ulg;
odesza mi ochota do dalszego suchania. Zdany wycznie na siebie potrafibym odczyta znaczenie
tego, co si dziao, na zbyt wiele sposobw. W obecnoci Josepha moliwy by tylko jeden.

Podnis radio i je wyczy. Byo szare, miao ten sam odcie co jego garnitur. Zastanawiaem si,
czy to zbieg okolicznoci, czy moe Isaak specjalnie wybra dla niego na dzi garnitur w tym kolorze.
To dla nas wany dzie oznajmi Joseph. Musimy dziaa szybko.
Wycign do mnie rk. Ukoniem si, nim j ucisnem. Wreszcie staem si czci nas.
Umiesz czyta mapy? zapyta.
Isaak pooy mi rk na ramieniu.
To geniusz powiedzia. Ze wszystkim sobie poradzi.
*
Joseph mia w caym domu kilka gabinetw, a kady z nich suy innemu celowi. W jednym
przeprowadza odprawy dla stranikw, inny wykorzystywa do cichej, samotnej pracy. Tym razem
uda si do gabinetu na parterze, a nam kaza czeka w salonie albo na dziedzicu. Wolelimy
dziedziniec; chcielimy zobaczy, kto tego dnia odwiedzi Josepha. Isaak spodziewa si tumu
dygnitarzy, ministrw, biznesmenw.
Joseph ma wielu wpywowych przyjaci, ktrzy na pewno go popr powiedzia.
Stalimy pod drzewem i czekalimy na pierwsz fal goci; po p godzinie usiedlimy. Mino
poudnie, a na dziedziniec nie zajecha ani jeden samochd. Stranicy trzymali wart przy bramie i na
dachu; dziewczyny wieszay za domem wyprane przecierada. Upyna godzina, potem druga. Na
dworze panowa nieznony upa, lecz Isaak si upar, ebymy zostali na dziedzicu.
Zaraz co si wydarzy powiedzia i si nie myli.
Kilka minut pniej podszed do nas jeden z osobistych ochroniarzy Josepha, zwykle
nieodstpujcy go na krok. Na jego widok obaj wstalimy. Twarz ochroniarza, ukryta za wielkimi
okularami przeciwsonecznymi, ktrych nie zdejmowa nawet w domu, bya niemal niewidoczna, ale
podejrzewaem, e sprawio mu przyjemno, kiedy stanlimy przed nim na baczno nie z szacunku,
lecz ze strachu.
Powiedzia co do Isaaka i przekaza mu kopert, po czym ruszy z powrotem do domu. Po
sposobie, w jaki Isaak trzyma kopert, domyliem si, e bya przeznaczona dla mnie. Nie kwapi si,
eby mi j odda, a ja chciaem mu uzmysowi, e duej nie bdzie decydowa o tym, co si ze mn
stanie.
Wszystko gra powiedziaem.
Wrczy mi kopert.
Joseph chce, eby do koca popoudnia nauczy si tego oznajmi.
To oznaczao rcznie sporzdzon, zawi map czci stolicy, w ktrej nigdy wczeniej nie
byem. Dziesitki wskich i krtych drg wskazyway na dzielnic ndzy podobn do tej, w ktrej
kiedy mieszkalimy z Isaakiem, lecz kilka razy wiksz.
A potem co?
Nie wiem odpar. Ale nie masz zbyt wiele czasu. Za kilka godzin si ciemni.
Na zapoznanie si z map udostpniono mi pokj na pierwszym pitrze. Z wyjtkiem cienkiego,
wskiego materaca wcinitego pod okno nie byo w nim adnych sprztw. Spojrzaem przez szyb;
wida byo odcinek drogi prowadzcej do wejcia. Klknem na materacu i udajc, e mj palec to
rewolwer, celowaem do wyimaginowanych napastnikw szturmujcych dom.
Do koca popoudnia nauczyem si mapy na pami. Widniao na niej trzydzieci sze rnych

ulic, a od nich odchodzi tuzin mniejszych, ktre nagle si uryway. Zapamitaem je, wyobraajc
sobie, e spaceruj kad z nich, a kiedy ju wszystkie przeszedem, przechadzaem si nimi po raz
drugi i trzeci. Lecz nie tylko spacerowaem tymi ulicami, ja wrd nich yem. Na jednej z nich
mieszkaa moja dziewczyna, inn w pitkowe popoudnia wracaem z pracy do domu. Miaem liczn
rodzin rozrzucon po caej okolicy braci, ciotki, dziadkw ktr regularnie odwiedzaem. Kiedy
Isaak przyszed mi powiedzie, e Joseph czeka na dole, umiaem z zamknitymi oczami odtworzy
nie tylko ca map, lecz rwnie twarze ludzi i wntrza domw, ktre wymyliem.
Joseph zwile, w kilku sowach, wyjani, czego ode mnie oczekuje. Odpowiadaa mi jego
maomwno. Zapyta, czy nauczyem si mapy na pami. Odparem, e znam j jak wasn kiesze.
Wzi ode mnie map i wyrazi nadziej, e mwi prawd.
Nie moesz sprawia wraenia kogo, kto si zgubi powiedzia. Musisz wyglda na
miejscowego.
Zapewniem go, e nie bd sprawia wraenia zagubionego, e znam te ulice tak dobrze, jakbym
mieszka tam od lat. Joseph oznajmi, e ma dla mnie zadanie: chodzi o dostarczenie w umwione
miejsce pewnej przesyki.
Mamy w tym domu co, co trzeba przenie.
Powiedzia, e wkrtce przyjedzie samochd, ktry zawiezie mnie na obrzea tamtej dzielnicy.
Potem rusz pieszo, udajc sprzedawc owocw. Przygotowano dla mnie taczk. Miaem tylko
dostarczy j pod wskazany dom przed zachodem soca, nim zacznie obowizywa godzina policyjna.
Na koniec zapyta, czy jestem pewny, e chc si podj tego zadania.
Decyzja naley do ciebie podkreli.
Uwaaem, e nie mam nic do stracenia. Sprzykrzyo mi si ycie bez celu.
Na sto procent odpowiedziaem.
*
Samochd przyjecha w przewidzianym przez Josepha czasie, punktualnie co do minuty.
Bdzie tu za dziesi minut powiedzia i rzeczywicie, dokadnie dziesi minut pniej na
dziedziniec wjechaa mocno poobijana i oblepiona botem pciarwka z otwart skrzyni. Do
zachodu soca pozostao niewiele czasu, wic szybko si uwinlimy. Joseph rozmwi si z kierowc,
na samochd zaadowano pen taczk, a potem ja wdrapaem si na skrzyni. Po kilku minutach
bylimy ju gotowi do odjazdu i ruszylibymy, gdyby Isaak nie prbowa z nami si zabra. Podszed
do skrzyni, na ktrej przycupnem, i zacz si na ni gramoli, lecz Joseph krzykn, eby zszed.
Isaak sta na zderzaku duej, ni si spodziewaem, i cakiem moliwe, e doczyby do mnie, gdyby
nie cign go jeden ze stranikw. Gdy tylko znalaz si na ziemi, samochd natychmiast wycofa za
bram i wjecha na drog, a ja zdyem jeszcze zobaczy, jak Isaak staje przed Josephem z pochylon
gow.
*
Przez pierwsze pi minut jazdy strasznie trzso. Dwa razy o mao nie spadem ze skrzyni, kiedy
przedzieralimy si przez wskie boczne drogi. Wreszcie oddalilimy si od domu tak, e moglimy
bezpiecznie wyjecha na jedn z gwnych arterii miasta. O tej porze ruch by niewielki. Kiedy
nabralimy prdkoci, przestaem tak kurczowo trzyma si barierki i odetchnem gbiej ciepym
wieczornym powietrzem. Przed rondem na Bulwarze Niepodlegoci samochd zatrzyma si na

chwil, ebym zdy zeskoczy i zdj taczk. Do godziny policyjnej pozostao niecae trzydzieci
minut. Na chodnikach i jezdniach toczyli si ludzie, ktrzy albo pieszyli si do domu, albo stali
bezczynnie na ulicy, czekajc, a zostan zmuszeni do schowania si pod dachem. W t ludzk cib
udao mi si niepostrzeenie wmiesza. Rzeczywisto przerosa moje oczekiwania. Wiedziaem,
gdzie si znajduj; niemal tak, jakbym by u siebie.
*
Prowadziem taczk zamieconymi, porytymi koleinami uliczkami, przy ktrych mieszkali moi
wymyleni znajomi i krewni. Dzielnica pod kadym wzgldem odpowiadaa moim wyobraeniom
szaro, brud, wszystkie funkcje yciowe cienione na niewielkiej powierzchni: od sracza pod goym
niebem po sen, seks i maeskie ktnie w sypialni. Zewszd dolatyway podniesione gosy i mocne
zapachy. Kiedy dotarem do oznaczonego na mapie domu parterowego budynku z betonu,
niernicego si od ssiednich niczym, z wyjtkiem wystawionego w oknie spowiaego plakatu
z Bobem Marleyem aowaem, e to ju kres mojej wdrwki; pod byle pretekstem chtnie
ruszybym dalej.
Gdy tylko zatrzymaem si przed domem, natychmiast otworzyy si drzwi. Ze rodka wyroso
kilka par rk i zapao mnie za szyj i ramiona. Miaem do rozumu, eby nie krzycze, cho staraem
si wyrwa. Machaem rkami, wierzgaem. Czyje potne rami oploto mi szyj i zaczo dusi;
czuem, jak napastnicy odrywaj mnie od ziemi i unosz w powietrze. Szukaem wzrokiem taczki; nie
byo po niej ladu. W ten sposb si upewniem, e trafiem pod waciwy adres.
Zaniesiono mnie do pokoju w gbi domu. Pod cian stay pitrowe prycze, a na rodku ko
polowe, ale mnie rzucono na podog. Straciem przytomno. Kiedy si ocknem, spostrzegem, e
nie jestem w pokoju sam. Towarzyszyo mi siedmiu chopakw, z wygldu sdzc, nastolatkw.
Czterech siedziao na dolnych pryczach, trzech przykucno w kcie i palio papierosy. W pokoju nie
byo okna i do rodka wpadao tylko przymione wiato z korytarza. Unoszce si w powietrzu gste
kby dymu tumiy niemal wszystkie inne zapachy. Jeden z chopakw wycign rk w stron
mojego czoa z rozcicia nad brwi sczya si krew. Powiedzia co w jzyku, ktry syszaem po raz
pierwszy w yciu, a kiedy odpowiedziaem po angielsku, e nie rozumiem, wszyscy chopcy si
rozemieli. Zerwaem si na rwne nogi. Zwrciem si w stron drzwi; w domach biedoty raczej nie
wstawiano zamkw, a mj plan by prosty: wybiec na ulic i ukry si gdzie. Nie zdyem nawet
dotkn klamki. Caa sidemka chwycia mnie i powalia na podog, a potem dwch chopakw
stano przed drzwiami. Obchodzili si ze mn stosunkowo agodnie, biorc pod uwag okolicznoci.
Krcili gowami i cigle powtarzali nie, jakby karcili dziecko albo zwierz domowe, ktre nie umiao
si zachowa. Nie pozwolili mi wsta. Kazali lee na dolnej pryczy w rogu pokoju. Przez cienkie ciany
dochodziy krzyki dorosych. Wmawiaem sobie, e wszystko dobrze si skoczy. Staraem si nie
myle o mierci, ale to oczywicie niezawodnie sprawio, e mylaem tylko o niej. Okrzyki na
zewntrz cichy co chwila, co mogo oznacza, e niebawem nastpi rozstrzygnicie. Zamknem oczy
i modliem si o to, eby drzwi pokoju otworzyy si nie wczeniej ni o wicie. Otworzyy si moe po
dziesiciu minutach, a moe po godzinie, i usyszaem mski gos, ktry kaza mi si zbiera.
Szybko, musimy si std wynosi.
Oczy miaem wci zamknite, ale od razu poznaem, e to Isaak. Ruszyem za nim ze wzrokiem
wbitym w ty jego gowy. Nie ogldaem si na chopakw, ktrzy mnie obskoczyli, ani na mczyzn

zebranych w pokoju obok. Jak tylko wymknlimy si frontowymi drzwiami na ulic, usyszaem za
plecami szczk zasuwy.
Teraz kolej na ciebie. Musisz nas std wyprowadzi powiedzia Isaak.
Przed oczami stana mi mapa okolicy. Ujrzaem drog ucieczki, ktr nakreliem sobie wczeniej
w wyobrani, i staraem si w miar moliwoci jej trzyma. W niemal wszystkich domach
i sklepikach pogaszono wiata. wieczki z rzadka wystawione w oknach rozjaniay mrok tak, e
mona byo dostrzec najbliszy zakrt, lecz w zasadzie poruszalimy si po omacku. Bylimy na ulicy
sami; od kilku godzin obowizywaa godzina policyjna. Skrcilimy w lewo; miaem nadziej, e
wybraem waciwy kierunek. Zdylimy przej ledwie kilkaset metrw, gdy usyszelimy stukot
butw onierzy maszerujcych w nasz stron i znajomy gos dochodzcy z radia. Stanlimy na
chwil; to wystarczyo, ebymy rozpoznali przemwienie prezydenta, ktre syszelimy rano.
Kolumna zbliaa si i jego gos brzmia coraz goniej.
Isaak chwyci mnie za rkaw i pocign w stron stojcego kilka metrw dalej maego bkitnego
domu, ktrego drzwi byy lekko uchylone. Wprowadzi mnie do rodka i je za sob zatrzasn. Kilka
krokw od nas na pododze siedzieli starszy mczyzna i moda kobieta, skuleni przy wiecy celowo
ustawionej z dala od rodka izby.
Cho oboje wygldali na przeraonych, adne nie odezwao si do nas ani sowem. Wpatrywali si
we mnie, potem w Isaaka, wreszcie w podog, unikajc nawzajem swego wzroku, jakby ju dawno
pogodzili si z tym, e kadego wieczoru do ich domu mog wtargn obcy i zrobi z nimi, co zechc.
Nie sposb rzetelnie oszacowa szkody, jak wyrzdza taka wiedza, niezalenie od tego, czy punktem
odniesienia bdzie przestrze jednej izby czy caego miasta.
Isaak prbowa jako podnie ich na duchu. Przykucn przed mczyzn i tym samym czuym
gosem, ktrym zwrci si do kaleki przed szpitalem, powiedzia:
Dziadku, nie bj si.
Przemawia do niego kilka minut w jzyku suahili, a starszy mczyzna co jaki czas mlaska
jzykiem na znak, e si zgadza. W kocu Isaak wsta i owiadczy:
Zostaniemy tu do rana.
Nie moemy wyj wczeniej?
Pokrci gow. Spojrza na kobiet; dopiero teraz zauwayem, e jest bardzo mod dziewczyn,
dziewczynk waciwie, a kiedy pooya rk na brzuchu, uzmysowiem sobie, e spodziewa si
dziecka.
Bdziemy mieli szczcie, jeli wszyscy doyjemy witu stwierdzi Isaak.
Dziewczyna posza do pokoju w gbi domu i znikna nam z oczu. Isaak zoy gratulacje
mczynie, ktry po raz pierwszy si umiechn. Wycign rk i zacz po kolei odlicza na
palcach, przy kadym wypowiadajc kilka sw. Potem wznis mody do swojego Boga.
To jego pite dziecko wyjani Isaak. Dwoje nie yje, pozostae od lat nie daj znaku ycia. Ma
nadziej, e tego potomka Bg pozwoli mu zachowa.
Mczyzna dwign si z podogi jakby ostatkiem si. Wczeniej dobrze mu si nie przyjrzaem,
wyda mi si po prostu znacznie starszy od ony; teraz zobaczyem, e to wrcz staruszek. Skra jego
stp bya pomarszczona, palce niemal pozbawione paznokci. Przeszed do pokoju w gbi i doczy do
swojej modziutkiej maonki. Wyobraziem ich sobie lecych obok siebie na materacu, a obraz ten

wzbudzi we mnie nie tyle oburzenie, jak mona by si spodziewa, ile lito dla tych dwojga, a co za
tym idzie, rwnie dla nas samych.
Isaak i ja zostalimy sami w izbie, ktrej umeblowanie stanowiy dwa drewniane zydle, mata
modlitewna w kcie i poduna twarda awa stojca pod cian. Wtedy usyszelimy pierwszy strza,
a po nim kilka serii z broni maszynowej. Tylko ja zaczem rozglda si za jak kryjwk. Isaak
nawet nie drgn.
Usid powiedzia. Przed nami duga noc.

HELEN

Isaak przyrzek, e postara si zaspokoi moj ciekawo.

Obiecuj, e nie znikn nagle bez uprzedzenia owiadczy, lecz nie byam przekonana, e
dotrzyma sowa, wic sowa, ktre pady z jego ust, nie miay dla mnie wikszego znaczenia.
To ju wiem skamaam. Lecz nie to chciaam od ciebie usysze.
Wycign rk, eby pogaska mnie po ramieniu, lecz si odsunam, nim zdy mnie dotkn.
Jeszcze tego brakowao, eby zacz mnie pociesza. Wstaam z ka. Zobaczyam moje ubranie lece
na pododze i zaczam si zastanawia, jakie sowa z jego strony mogyby mi posuy za pretekst do
odejcia.
Henry stwierdzi, e ja wiem lepiej od niego, dokd si wybierzesz w nastpnej kolejnoci, ale to
nieprawda. Wiem o tobie tyle co i on. Co to w ogle za pomys z t wspln kolacj?
Chciaem, ebycie si poznali. Henry te chcia ci pozna.
To dlatego, e nic o tobie nie wie. Nie wie nawet, skd pochodzisz. Jak to moliwe?
Nie chcia wiedzie wicej ni to konieczne.
Nie wierz.
Kiedy si spotkalimy po raz pierwszy, na lotnisku, od razu zapyta: Kim ty, u licha, jeste?.
Mia w portfelu zdjcie Isaaka tego, o ktrego mierci dowiedziaem si tamtego wieczoru, kiedy
czatowaa pod moim domem. Powiedziaem mu wtedy prawd: Isaak, na ktrego czeka, przebywa
na pnocy Ugandy. Odda mi swj paszport i wiz, ebym mg przyjecha do Stanw zamiast niego,
bo on nigdy si tu nie wybiera. Powiedziaem Henryemu, e z chwil kiedy wsiadem do samolotu,
staem si Isaakiem.
A kim bye przedtem?
Tego wanie Henry nie chcia wiedzie. Stwierdzi, e gdyby co si stao, im mniej o mnie wie,
tym lepiej.
Ja nie jestem Henrym.
Wiem.
To dlaczego traktujesz mnie tak, jakbym nim bya?
Otuli si kodr. Zastanawiaam si, czy naprawd go uraziam, czy tylko udawa obraonego.
Zanim tu przyjechaem, dwa dni spdziem u Henryego. Zabra mnie z lotniska w Chicago do
swojego domu w St. Louis. Tam mia si zastanowi, co dalej ze mn zrobi. Nie dowierza mi
i owiadczy, e jeli si dowie, e go okamaem, kae mnie aresztowa i odesa tam, skd przybyem.
Rozumiaem jego wtpliwoci. Spdzi w Afryce do czasu, eby wiedzie, do czego skonni s
zdesperowani ludzie. Codziennie ryzykowali ycie, eby tylko si stamtd wydosta. Gotowi byli

posun si do kradziey, a nawet zabjstwa. Henry dzwoni w rne miejsca, eby ustali, gdzie
przebywa jego przyjaciel, Joseph. To Joseph go poprosi, eby cign tu Isaaka. Pomyla, e jeli
wyle go do Ameryki, zapewni mu bezpieczestwo do czasu zakoczenia wojny. Rano kto
z Ambasady Brytyjskiej w Kampali przekaza Henryemu wiadomo, e Joseph prawdopodobnie nie
yje, a on i jego armia s odpowiedzialni za wiele zbrodni na pnocy kraju. Spaem, kiedy Henry
odebra ten telefon. Syszaem tylko, jak po skoczonej rozmowie rzuci suchawk na wideki.
Mylaem, e udaje wzburzenie. Zapyta, co wiem o Josephie. Powiedziaem mu prawd. Dodaem, e
Joseph nie yje. Usiad na krzele naprzeciwko i zapyta: Kiedy wy zmdrzejecie? Zabijanie sprawia
wam przyjemno?. Przyznam, e sam si nad tym zastanawiaem. Na moich oczach zgino wielu
ludzi; wtedy uznawaem to za naturalne, wydawao mi si, e nasze ycie nie ma adnej wartoci.
Jednak podczas rozmowy z Henrym zrozumiaem, e obaj bylimy w bdzie. Nikt nie musia nas
uczy zabijania, lecz to wanie oni, przybyli do Afryki cudzoziemcy, pokazali nam, e zabi czowieka
to jak splun. Joseph, przyjaciel Henryego, mia na sumieniu mier wielu ludzi. Teraz uwaam, e
robi po prostu to, czego nauczyli go Brytyjczycy. I tak mniej wicej odpowiedziaem wtedy
Henryemu: Jak mylisz, czego nauczy si Joseph w Anglii, przestajc z ludmi takimi jak ty?. Moje
sowa go zaskoczyy, nie spodziewa si tego po mnie. Baem si, e go obraziem, ale umiechn si
i powiedzia: Wiesz co? Chyba masz racj. Po poudniu zadzwoni kto z Ambasady Brytyjskiej.
Isaak, ktrego Henry prbowa namierzy, suy jako kapitan lub pukownik w tej samej armii, ktr
wczeniej dowodzi Joseph. Jej dowdcy zabiegali o to, eby podda si Brytyjczykom; nie chcieli
oddawa si w rce rzdu. Isaak by jednym z trzech oficerw, ktrzy podpisali si pod listem z prob
o pomoc skierowanym do Brytyjczykw. Henry nie wyjawi mi dalszych szczegw.
Kiedy odoy suchawk, dugo si do siebie nie odzywalimy. Ja mylaem o przyjacielu, ktry
jeszcze y, cho raczej nie byo szans, e wyjdzie z opresji cao, a Henry si gowi, co ze mn zrobi.
Mina prawie godzina, nim owiadczy: Nie chc wiedzie, czym si zajmowae przed przyjazdem
do Ameryki. Dla mnie urodzie si dzi rano i masz na imi Isaak. Tylko tak mog ci pomc.
Z miejsca si polubilimy. Przestaem by dla niego problemem, ktry naleao rozwiza. Nie musia
nikogo ratowa ani si obwinia. Zapyta, czym zajmuj si w wolnym czasie. Nie zrozumiaem,
pierwszy raz syszaem takie wyraenie, wic doda: Jakie s twoje ulubione rozrywki?. Odparem, e
lubi czyta Dickensa. Powiedzia, e jego zdaniem nawet mwi z lekkim brytyjskim akcentem. Poza
Dickensem w cigu ostatnich stu lat Anglia nie daa wiatu nic dobrego, stwierdzi. Pniej tego
samego dnia udzieli mi kilku rad, jak zachowywa si w Ameryce. Powiedzia, ebym nie przyglda
si biaym, ebym odpowiada: panie wadzo, kiedy zatrzyma mnie policja, i ebym siedzia jak mysz
pod miot. Tutejsze spoeczestwo nie jest zbyt tolerancyjne, doda. By moe bdziesz aowa, e
tu trafie. Poradz sobie, zapewniem. Stan si praktycznie niewidoczny. Kiedy si z tob
zwizaem, nadal kierowaem si t zasad. Uwaaem, e im mniej o sobie mwi, tym lepiej.
Dla mnie czy dla ciebie? zapytaam.
Dla nas obojga.
David podejrzewa, e masz na sumieniu co strasznego, dlatego tak mao mi o sobie
opowiadasz. Nawet si nie przyznaam, e miaam wtpliwoci co do twojego imienia. Gdybym mu to
powiedziaa, bagaby, ebym wicej si z tob nie spotykaa, a tego nie chciaam. Nie rozumiem, jak
moesz tak y. Ja czuj si bardzo zwizana ze swoim miastem; nawet gdybym std wyjechaa,

prawdopodobnie nadal mylaabym o sobie jako o Helen z Laurel.

Rozumiem ci. Kiedy czuem podobnie, ale zrobiem wszystko, co mogem, eby si wyrwa.
Kiedy przyszedem na wiat, otrzymaem trzynacie imion na cze ojca i jego przodkw,
wywodzcych si z wielu pokole wstecz. Ja pierwszy w caej wiosce mogem si poszczyci
trzynastoma imionami. Nasza rodzina uchodzia za bogosawion z racji tak dugiej historii. Wszyscy
w niej rodzili si i umierali na tej ziemi. Karmilimy j swoimi ciaami duej ni inne rodziny
i zakadano, e ja zrobi to samo, a po mnie moje dzieci. Lecz ju od najmodszych lat wiedziaem, e
to nie dla mnie. Czuem si jak w wizieniu. Mielimy jednego konia i mua, na ktrych jedzilimy
z ojcem po polach. Ziemia bya tam pikna, niezmienna od setek lat. Zaprzgalimy woy, oralimy
i wiedziaem, e jeli tam zostan, moje ycie nie bdzie si wiele rnio od losu tych wow.
Bagaem ojca, eby posa mnie do szkoy, ale twierdzi, e matka nigdy by mu tego nie wybaczya,
wic postanowiem wyjecha. Miaem wtedy chyba trzynacie albo czternacie lat. Przyjaniem si
z garstk chopcw, z czasem ich liczba jeszcze si zmniejszya. Potajemnie przygotowywaem si do
wyjazdu. Wymylaem sobie rozmaite imiona i nazwiska i zapisywaem je w zeszycie, ktry potem
spaliem. Objedajc pola na grzbiecie mua, wiczyem angielski, czytaem te kilka ksiek, ktre
miaem, kilkadziesit, a moe i setki razy. Jednak zostaem w rodzinnej wiosce o wiele duej, ni
zakadaem. Nastaa susza i zbiednielimy jeszcze bardziej. Powoli zaczem nabiera przekonania, e
najlepsze lata ycia upyn mi na marzeniach. Dochodziy do nas pogoski o buncie onierzy na
poudniu kraju, ale czulimy si bezpieczni. Wkrtce w naszej wiosce zaczli pojawia si modzi
agitatorzy. Byli w moim wieku, lecz mieli ju za sob studia na uniwersytecie. Zwoywali zebrania, na
ktre nikt nie przychodzi. W kocu przybyli do naszego domu i zapytali, czy naszym zdaniem to
sprawiedliwe, e yjemy w ubstwie, podczas gdy rzdzcy w Addis Abebie opywaj w dostatki
niczym krlowie. Zapowiadali rewolucj socjalistyczn i namawiali mnie, ebym si do nich
przyczy. Nastpnego dnia ojciec owiadczy, e ju czas, ebym wyjecha. Nie chc, eby tu zosta,
powiedzia. Gdyby twoi bracia byli starsi, te wysabym ich jak najdalej std. By przekonany, e
w naszym kraju wkrtce dojdzie do rozlewu krwi. Myl, e mia racj. Jeszcze nic si nie dzieje, ale to
tylko kwestia czasu. Kiedy si egnalimy, obj mnie i dugo trzyma w ucisku. Jak byem may,
nazywa mnie Ptaszkiem. Powiada, e yj w grze, na niebie, wysoko nad reszt ludzi. Wrcisz do
nas, powiedzia. Oczywicie, odparem. Mylaem, e bdzie kaza mi pisa, lecz tylko ucaowa
mnie cztery razy, dwukrotnie w kady policzek. Nie, mj Ptaszku, powiedzia. Wiem, e ju nie
wrcisz. Pojechaem do Addis Abeby, stamtd autobusem do Kenii, a potem do Ugandy. Kiedy
dotarem do Kampali, byem nikim. Tak, jak sobie wymarzyem.

ISAAK

Tego wieczoru rozpocza si wojna Josepha. Arsena ukryty w taczce trafi do rk siedmiu
chopcw, ktrzy mnie uwizili. Wkrtce po tym, jak Isaak i ja opucilimy ich dom, zaczli zabija
onierzy patrolujcych dzielnic, jednego po drugim. Z pocztku chopcy mieli przewag. Dziaali na
swoim terenie, wiedzieli, skd zaatakowa i gdzie si schowa.
onierze odstrzeliwali si bezadnie, na olep. Na mier lub zranienie ktrego z towarzyszy
odpowiadali setkami pociskw, kierowanymi nie tylko w stron ulicy, ale przez okna i drzwi do
wntrz domw bez wzgldu na to, kogo mogy tam dosign. W pierwszej godzinie zamieszek
zgino wielu ludzi, lecz Isaak i ja nie tym si martwilimy. Nasuchiwalimy odgosw strzelaniny
z kta pokoju, zapewniajcego najlepsze w tych warunkach schronienie przed zabkanym pociskiem.
Kiedy w wymianie ognia nastpia przerwa, zaczlimy si rozlicza.
Rozpoczem od kwestii, ktra najbardziej mnie nurtowaa:
Jak dugo bye w tamtym domu?
Dziesi minut odpar Isaak. Moe mniej.
Co by si ze mn stao, gdyby si nie pojawi?
Skd mog wiedzie? Przecie przyszedem.
Dlaczego? spytaem.
Dlaczego przyszedem? zdziwi si Isaak.
Tak.
Martwiem si o ciebie.
Joseph kaza ci po mnie pj?
On te si o ciebie martwi.
Nie o to pytaem.
A co chcesz usysze? Jestem tu i koniec.
Zatoczylimy koo. Ja miaem wiele wtpliwoci, ale Isaak mg je po kolei zbija, twierdzc, e
przecie jest ze mn, i teraz nam obu grozi niebezpieczestwo. Do paska mia przytroczony pistolet,
czarny, z krtk, grub luf. Przestalimy si kci i skupilimy si na tym, co dzieje si na zewntrz.
Cisza si przeduaa i Isaak zacz si niepokoi.
Nie mogli tak szybko ich wszystkich wystrzela powiedzia.
Kilka sekund pniej rozleg si pojedynczy wystrza. Obaj poczulimy ulg, kady z innego
powodu. Wydawao mi si, e Isaak szepn: Cae szczcie, cho rwnie dobrze mogo to by: Co za
nieszczcie. Tak czy owak, strzelanina, ktra si potem wywizaa, bya dla nas dobrym znakiem.
Isaak nauczy mnie rozpoznawa, kto strzela. Wojsko rzdowe uywao broni automatycznej;

chopcy oddawali pojedyncze wystrzay z karabinw.

Teraz musz bardziej uwaa stwierdzi.
Przemieszczali si ulicami i po dachach pojedynczo lub dwjkami. Czekali na dogodn okazj
i oddawali jeden lub dwa strzay, po czym szybko przenosili si w inne miejsce.
Nie s na to za modzi? zapytaem.
Rozemia si.
Jeszcze rano mieli na sobie mundury odpar.
Wtedy zgin pierwszy z chopcw. Domylilimy si tego po okrzykach onierzy. Wiwatowali,
strzelajc w powietrze i pewnie do jego martwego ciaa. Podobne odgosy si rozlegy, kiedy zabili
drugiego; tym razem towarzyszyo im take miarowe skandowanie. Trzeci zgin dopiero godzin
pniej, co zakrawao na cud, jeli bra pod uwag to, e wojsko cignite tu niemal z caej stolicy
obstawio wszystkie ulice. Widzielimy niewyrane zarysy postaci przebiegajcych obok domu,
w ktrym si ukrywalimy. Wtedy wanie Isaak wyj z kabury pistolet i pooy na pododze. Walka
musiaa wybuchn na nowo. Dopki pozostaa czwrka powstacw ya, nikt w caej okolicy nie
mg czu si bezpieczny. Syszelimy dochodzce z oddali krzyki i wystrzay, ktre powtarzay si co
pewien czas.
Przeczesuj po kolei wszystkie domy szepn mi do ucha Isaak.
Miaem ochot zapyta, czy plan zakada rwnie taki rozwj wypadkw, lecz z gry wiedziaem,
co odpowie. Plan by taki, eby rozpocz wojn; cokolwiek nastpio potem, stanowio jej skutek.
Gdyby pozostaym czterem chopcom nie udao si znale odpowiedniego domu, z ktrego mogli
przeprowadzi ostatni atak, nie doczekalibymy rana. Odgosy wyamywanych drzwi si zbliay.
W kocu onierze dotarliby do naszej kryjwki; to bya tylko kwestia czasu. Wkrtce si okazao, na
czym polegaa taktyka rebeliantw; chodzio o to, eby cign siy przeciwnika w jedno miejsce,
a nastpnie spowodowa jego jak najwiksze straty.
Chopcy z armii Josepha zaszyli si niedaleko domu, w ktrym bylimy, i stamtd rozpoczli
ostatni atak. Wszyscy jednoczenie otworzyli ogie i strzelali, a wyczerpaa im si amunicja:
kilkadziesit pociskw, aden nie mg si zmarnowa. Szturm, jaki potem nastpi, z pewnoci
zburzy nie tylko ich kryjwk, ale rwnie ssiednie budynki. Wszyscy onierze wysani na akcj
prowadzili ostrza choby po to, eby mc si potem poszczyci udziaem w bitwie. Kiedy skoczyli,
w niebo bia czerwona una, ktra owietlaa widoczn przez okno ulic.
To ju koniec. Czas na nas stwierdzi Isaak.
Nie przytaknem ani si nie sprzeciwiem. Cieszyem si, e yj; z radoci przyjmowaem
polecenia.
*
Nie widzielimy si ju ze staruszkiem ani jego on; Isaak zostawi im na pododze troch
pienidzy. Sdziem, e na ulicach bdzie pusto, a ju kilka minut po opuszczeniu domu natknlimy
si na grupki starszych kobiet i gangi chopakw przeczesujce pobojowisko w poszukiwaniu czego,
co mogoby im si przyda: od usek po due kawaki potuczonych szyb. Natknlimy si na
naszpikowane kulami zwoki mczyzny w rednim wieku, nieostatnie zreszt, ktremu kto ju
zdy cign buty. Kobiety wywoziy taczkami trupy swych mw i braci, eby przygotowa im
naleyty pochwek.

Wracalimy do domu Josepha bocznymi drogami, byle jak najdalej od centrum stolicy i setek
patrolujcych je onierzy. Tak dugo, jak si dao, posuwalimy si na pnoc, potem skrcilimy na
zachd, przecinajc dzielnic, w ktrej kiedy mieszkalimy. aden z nas nie wspomnia o tym ani
sowem.
Dopiero pnym popoudniem znalelimy si w pobliu domu Josepha.
Osiem godzin stwierdzi Isaak. Krtszej trasy nie moge wymyli.
Bez mapy, niestety, nie odparem.
Bylimy wykoczeni. Mwienie sprawiao nam bl, kurz mielimy nie tylko na ciaach i ubraniach,
ale rwnie w gardach. Isaak wycign rk w stron domu, chcia co powiedzie, lecz uzna, e nie
warto si niepotrzebnie mczy. Nim dotarlimy do bramy, drog zastpio nam dwch uzbrojonych
mczyzn, ktrzy wysiedli z zaparkowanego tu obok samochodu. Isaak rozpozna w nich ludzi
Josepha i unis rk, eby im pomacha. Mczyni, mierzc w nasz stron, zaczli wrzeszcze; nie
rozumiaem sw, ale nietrudno byo si domyli, e nas ostrzegali, ebymy bliej nie podchodzili.
Isaak co do nich krzykn, a oni odpowiedzieli mu to samo, tym razem z wycelowanymi prosto w nas
lufami. Da mi znak rk, ebym si nie rusza, i przerzuca si z nimi przeklestwami i grobami.
Baem si, e onierze zastrzel nas i na tym si skoczy. Bagaem Isaaka, eby przesta ich
prowokowa, ale nie zwraca na mnie uwagi. Unis rce wysoko nad gow, eby pokaza, e nic nie
ukrywa; kiedy to nie zadziaao, zdj koszul, potem buty i spodnie, zostajc jedynie w skarpetkach
i majtkach. Drani si z nimi, sprawdza, czy maj odwag go zastrzeli. A waciwie dlaczego nie
mieliby tego zrobi? Tyle osb zgino przez nas tego ranka, a my wyszlimy z caej sytuacji bez
najmniejszego dranicia. Jak inaczej mona to naprawi?
W kocu zjawi si Joseph otoczony szczelnie wianuszkiem uzbrojonych ochroniarzy; ledwo byo
go wida. Spodziewaem si, e po tym wszystkim co przeszlimy w kocu naraalimy si dla niego
odegra scen serdecznego powitania i przygarnie nas z powrotem, zwaszcza Isaaka. Lecz on tylko
stan przed bram i skinieniem gowy nakaza stranikom, eby nas wpucili.
Kiedy ich mijalimy, Isaak splun im pod nogi i owiadczy, e s podlejsi od psw. Po przejciu
przez bram szybko si zorientowalimy, jak wiele si za ni zmienio od poprzedniego wieczoru.
Z domu usunito wszystkie meble, z wyjtkiem jednej kanapy w salonie; ulotni si te bez ladu
panujcy w nim wczeniej duch i nastrj. Na dziedzicu, pod drzewem, na podjedzie i przy
otwartych drzwiach frontowych, toczyli si nieznajomi przybysze. Wikszo miaa na sobie
mundury z flag Tanzanii na ramieniu.
Istny najazd stwierdzi Isaak. To nasi przyjaciele z Tanzanii.
Przyjechali w nocy? zapytaem.
Lecz nie musia odpowiada. Oczywicie, e tak. Tych siedmiu chopakw miao po prostu wywoa
zamieszanie dla odwrcenia uwagi.
Joseph krzykn na Isaaka z salonu. Syszc jego gos, stwierdziem, e susznie si go baem.
Ochroniarze otaczali go nawet wtedy, kiedy wylegiwa si na kanapie, jedynym meblu w caym
pomieszczeniu.
Mylaem, e ju po was powiedzia.
Nie, jeszcze nie odpar Isaak.
Masz szczcie stwierdzi Joseph, zwracajc si do mnie. Jak ci poszo?

 Jak z patka odpowiedziaem.

Dopki obaj kamalimy, miaem wraenie, e rozmawiamy jak rwny z rwnym.
Dzi wieczorem musimy std wyjecha oznajmi Joseph. To dotyczy rwnie ciebie doda,
wskazujc na mnie.
Skinem gow, lecz tylko dlatego, e nie przyszo mi na myl nic lepszego. Reszt popoudnia
Joseph spdzi zamknity w salonie; Isaak i ja zajlimy nasz ulubion pozycj na dziedzicu pod
drzewem.
Wiesz, dokd mamy jecha? zapytaem.
Do rodzinnej wioski jego ojca odpar. Zamierza wyzwoli j w pierwszej kolejnoci. Ju tam na
niego czekaj. A potem z powrotem do stolicy.
Jest nas za duo.
Isaak pokrci gow.
Wikszo onierzy pozostanie tutaj wyjani. Nie s std. Gdyby wkroczyli do wioski, jej
mieszkacy wziliby ich za najedcw. A tu, w stolicy, mog w ukryciu zaczeka na nasz powrt.
Kiedy bdzie po wszystkim, Joseph im zapaci, da wicej broni i wrc do siebie, do buszu.
Mgbym zosta z nimi owiadczyem.
I co by tu robi? Isaak si zamia. Kucharza ju maj.
Nie powiedzia tego, eby mnie urazi, a zreszt, kto wie, moe wanie o to mu chodzio. Niczego
ju nie byem pewny.
Usiedlimy pod drzewem. Isaak opar si o pie i wycign nogi. Brakowao mu tylko munduru
i okularw przeciwsonecznych.
Joseph mwi ci o wszystkim odezwaem si po chwili. Nie odpowiedzia. I jako nikogo to nie
dziwi.
Odwrci si do mnie plecami. Da mi do zrozumienia, e jeszcze mog si wycofa. Pojem jego
intencje, lecz postanowiem dry dalej.
Znasz go od niedawna. Nie suye wczeniej w wojsku. Jeste biednym chopakiem z jakiej
zapyziaej wioski. Nie masz nic, co mogoby mu si przyda, a on mimo to traktuje ci jak
Chciaem, eby Isaak na mnie spojrza. Chciaem, eby poczu si zagroony. Nim zdyem dobra
odpowiednie sowa, zamachn si okciem i zama mi nos. Przez kilka minut okada mnie pici po
twarzy. Czuem bl, lecz na to nie zwaaem. Nie pakaem, nie bagaem o lito. Syszaem, jak inni
mczyni na dziedzicu go dopinguj; byli mi blisi ni wasne ciao. Kiedy Isaak wsta, zobaczyem
w jego rku pistolet z pkat luf. Odchodzc, nie celowa we mnie, lecz wiedziaem, e myla o tym,
eby go uy. Ktry z onierzy podszed i dla zabawy kopn mnie w plecy i w ebra. Nie przejem
si tym w ogle. Wreszcie, pomylaem, kto szczerze wyraa swoje uczucia.
Prbowaem si dwign, lecz nie daem rady. Prawa rka zaamaa si pod ciarem ciaa.
Podniosem wzrok i ujrzaem zamazan posta Josepha stojcego w progu domu, spokojnie
tumaczcego co Isaakowi. Kiedy skoczy, ruszy w moj stron. Nie mogem dojrze, czy trzyma co
w rku.
Kucn przy mnie, ebym go lepiej sysza.
Isaak chce wiedzie, jak si czujesz.
Nic mi nie jest odparem.

 To dobrze. Wsta i si ogarnij. Za kilka godzin wyjedamy. Co zrobisz potem, to twoja sprawa.
Jego ostatnim gestem wspczucia byo polecenie wydane stranikowi, eby przynis mi mokry
rcznik do wytarcia twarzy, i dwm innym, eby wnieli mnie do domu. Tam, w rwnym stopniu
wskutek odniesionych urazw, co z powodu wyczerpania, pragnienia i godu, straciem przytomno.
Ocknem si na dobre dopiero w porze odjazdu. Nie byem w stanie o wasnych siach wgramoli si
na ty odkrytej wojskowej ciarwki, wic mnie na ni wepchnli. Oprcz mnie jechao ni jeszcze
kilkunastu onierzy; mimo cisku udao mi si zwin w kcie w kbek i zasn. Drzemaem
i budziem si co chwila niemal przez ca drog, kiedy oddalalimy si od stolicy i zblialimy do celu
pierwszej wioski, ktra miaa zosta oswobodzona przez Josepha.

HELEN

Kiedy Isaak opisywa mi swoje poegnanie z ojcem, wrciam do ka. Wydawao mi si, e im
wicej o sobie opowiada, tym bardziej si oddalamy, i miaam nadziej, e gdy poo si obok niego,
przekonam si, e jednak jest inaczej. Kiedy opowiada o swych wraeniach po przyjedzie do
Kampali, mnie zaprztaa jedynie myl, jak bezbarwne musiao mu si wydawa moje ycie. Zwizek
z Isaakiem by najwiksz przygod w moim dotychczasowym yciu, a wszystko sprowadzao si do
tego, e spdzaam noce poza domem z mczyzn, ktrego nikt nie uznaby za odpowiedniego dla
mnie partnera.
Cho wczeniej zaleao mi na tym, eby si przede mn otworzy, teraz chciaam, eby si
zamkn. Wczeniej nie zdawaam sobie z tego sprawy, ale nasze milczenie wynikao nie z braku
wzajemnego zrozumienia, lecz w obawie, e odsonimy si zupenie i przekonamy w kocu, e
pozostalimy sobie cakiem obcy.
Daam mu do zrozumienia, e nie mam ochoty duej go sucha.
Czuj, e wystarczy tych zwierze jak na jedn noc. To ponad moje siy owiadczyam.
Sprbujmy teraz zasn, tak bdzie najlepiej.
Przepraszam, jeli ci zdenerwowaem odpar. Tego wanie staraem si unikn.
Nie jestem zdenerwowana. Po prostu musz to wszystko przemyle.
*
Oboje spalimy kiepsko tej nocy. Trudno byo, lec w tym samym ku, znie dzielc nas
niewidzialn barier i za kadym razem, kiedy jedno prbowao si przytuli, drugie natychmiast si
odsuwao, midzy innymi ze strachu, e to pierwsze odsunie si wczeniej.
*
Obudziam si tu przed witem. Zgarnam swoje rzeczy i ubraam si w azience. Przed wyjciem
szepnam Isaakowi do ucha, e mam w pracy rne sprawy do zaatwienia. Dopiero w samochodzie
sobie uwiadomiam, e jest sobota. Wprawdzie miaam klucze do biura, ale nie umiechao mi si
siedzie tam w samotnoci. Pojechaam do restauracji Billa, jedynej knajpy otwieranej w weekendy
o tak wczesnej porze. Zaparkowaam naprzeciwko i przez chwil obserwowaam dwch starszych
panw, wacicieli podmiejskich farm. Najprzyjemniejsze wspomnienia, jakie zachowaam o ojcu,
wizay si gwnie z tym miejscem; to dlatego tak czsto tu przyjedaam. Zdawaam sobie spraw,
e raczej nie skorzystam ju wicej z usug restauracji Billa, cho tylko w niewielkim stopniu wynikao
to z tego, jak potraktowano tam Isaaka. Wiedziaam, e moja noga wicej w niej nie postanie,
poniewa zapamitano mnie tam jako kobiet, ktra go przyprowadzia. Gdyby Isaak mia zosta
w Laurel duej albo gdybymy przestali ukrywa nasz zwizek, ciekawe, z czym jeszcze musiaabym

si poegna. W miasteczku tak niewielkim jak nasze przestrze bya znacznie ograniczona; szybko
mona byo zosta z niej wykluczonym.
Kiedy soce wzeszo na dobre, postanowiam pojecha do Davida. Bywaam u niego w domu wiele
razy, lecz nigdy bez zapowiedzi, cho on sam wielokrotnie podkrela, e wszyscy pracownicy biura
mog do niego wpada, kiedy chc, zwaszcza jeli maj do omwienia jak spraw subow. Wtpi,
eby ktokolwiek oprcz mnie odwiedza Davida.
Zobaczyam go przed domem; wyszed na werand po porann gazet. Uznaam to za znak, e
jednak dobrze zrobiam, przyjedajc, poniewa istniao due prawdopodobiestwo, e zabraknie mi
odwagi, eby zadzwoni do jego drzwi. Zauway mj samochd z daleka i jeszcze zanim
zaparkowaam, machniciem gazety zaprosi mnie do rodka.
Nie bd pyta, co ci do mnie sprowadza owiadczy. Powiesz mi tyle, ile uznasz za stosowne.
Wszyscy w biurze posugiwali si podobn formuk, ktr stosowali wobec swoich nowych
podopiecznych. To David objani nam jej zalet.
Daje mwicemu poczucie, e to on panuje nad sytuacj tumaczy. Sugeruje, e naszym
zadaniem jest go wysucha, nie osdza.
Zaprowadzi mnie do kuchni; nala dwie filianki kawy.
Wygldasz, jakby miaa za sob nieprzespan noc stwierdzi.
Rzeczywicie le spaam. Zerwaam si skoro wit.
Mona wiedzie, co si stao?
Nic si nie stao. Wieczorem zjedlimy kolacj. Rozmawialimy.
Pozwl, e wyra si inaczej. Gdybym zapyta, co si stao, powiedziaaby?
Tak.
Kilka tygodni temu Denise mnie spytaa, dlaczego powicasz tyle czasu jednemu ze swoich
podopiecznych. Nie sprecyzowaa, o kogo chodzi, ale to przecie oczywiste. Wszyscy unikamy
nazywania rzeczy po imieniu. Denise nazywa go jednym z podopiecznych, ja mwi o nim twj
Dickens. A ty najczciej posugujesz si liczb mnog: my to, my tamto.
Wolaby, ebymy uywali imienia?
Nie, wolabym, eby przede mn nie udawaa. Gupio si czuj, kiedy sysz od ciebie, e
wybierasz si do kogo z wizyt albo e nie masz planw na weekend.
Sprawioby ci rnic, gdybym powiedziaa, e jad do Isaaka?
Sam nie wiem. Moe i nie. Syszaem, e zabraa go na lunch do restauracji Billa. Denise
i Sharon pod twoj nieobecno nie plotkoway o niczym innym. Podobno stano na tym, e masz
serce na waciwym miejscu, ale nie zdajesz sobie sprawy ze znaczenia swojego postpowania. Oto na
jak nagrod moesz liczy ze strony yczliwych ludzi, ktrzy znaj ci od urodzenia. Ja byem z ciebie
dumy, kiedy si o tym dowiedziaem.
A teraz?
A teraz mam przed oczami ciebie pic w samochodzie. Myl, e jeli nie potrafisz si nikomu
zwierzy, nawet mnie, to masz przerbane.
Do tej pory si nie dowiedziaam, dlaczego mnie wtedy ledzie.
Kazaem ci uy wyobrani.
Ja doradziam ci to samo.

 Wiesz, co by si stao, gdyby Denise odkrya, e masz romans z Isaakiem?

Nie mam pojcia.
Czyby? Oczywicie, e wiesz. Denise wypaplaaby Sharon, a Sharon zaraz wygadaaby si
mowi i siostrze. Widziaaby, jak szepcz po ktach, a po kilku dniach zorientowaaby si, e
plotkuj o tobie. Po tygodniu zauwayaby, e ludzie w miasteczku dziwnie na ciebie patrz. Potem
spostrzegaby, e w sklepie czy na ulicy traktuj ci jak powietrze. Na wita dostaaby o poow
mniej kartek z yczeniami ni zwykle, a miejscowi licealici przynajmniej raz w roku obrzucaliby
twoje okna jajkami.
Jeli uwaasz, e nic by mi nie powiedzieli, to masz racj. Nie pisnliby ani sowa na ten temat.
Uwaaliby, e to nie po chrzecijasku, e to brak dobrych manier.
Chciaem wtedy przyapa ci z Isaakiem z czysto egoistycznych pobudek. Rozumiesz teraz?
Od razu si domyliam. Ale chciaam to od ciebie usysze. Od jakiego czasu nurtuje mnie
pytanie, dlaczego waciwie std nie wyjechae.
Kiedy byem chopcem, ojciec zabiera mnie latem do babci, ktra mieszkaa w Missisipi.
W tamtych stronach uchodzi za komunist, bo nie lubi, kiedy w obecnoci jego syna uywano sowa
czarnuch. Oczywicie, nikt si tym nie przejmowa. Brat babki zabra mnie raz do slumsw,
w ktrych mieszkali czarni. Tumaczy, e mj ojciec ma dziwne pogldy, a on chce mi otworzy oczy.
Przejedalimy obok lichych domostw, w wikszoci bud skleconych z desek. Nie wiedziaem nawet,
e w naszym kraju ludzie yj w takiej ndzy. Tylko czarnuchy, stwierdzi mj wuj, mog tak
mieszka. Zapytaem pniej ojca, dlaczego czarni stamtd nie wyjad. Odpar, e moe nie wierz,
e to cokolwiek zmieni, a moe czekaj, a wiat wok nich si zmieni, i chc by w domu, kiedy to
nastpi. Tak skadnej przemowy w jego wykonaniu nie usyszaem nigdy wicej. Domylaem si, e
pewnie sam zadawa sobie to pytanie i tylko w ten sposb potrafi na nie odpowiedzie. Wydaje mi si,
e w moim przypadku w gr wchodz oba powody. Wiesz co, na grze jest sypialnia dla goci. Moesz
si tam zdrzemn, zanim zdecydujesz, kogo odwiedzi w nastpnej kolejnoci.
A gdyby kto wywszy, e tego samego dnia spaam u dwch rnych mczyzn?
Bdziesz w poniedziaek w pracy?
Nie miaam jeszcze adnych planw na przyszo, ale praca w poniedziaek wydaa mi si mao
prawdopodobna.
Nie wiem. Mam nadziej, e nie.

ISAAK

Przez kilka godzin kierowalimy si na zachd, potem skrcilimy na pnoc. Jechalimy

nieutwardzonymi drogami, ktre wiy si pord niezamieszkanych zielonych wzgrz i bezimiennych
osad przycupnitych u ich stp. Przygldaem si mijanym wzniesieniom, ktre mieniy si rnymi
barwami w jaskrawym wietle chylcego si ku zachodowi soca. Pikna temu widokowi przydawao
dodatkowo to, e tylko ja jeden zwracaem na niego uwag. Byem na wojnie, lecz czuem, e ona ju
mnie nie obchodzi. Siedziaem, a chwilami staem pord tuzina wojakw, ktrzy z rzadka zaszczycali
mnie spojrzeniem, mimo e rzucao nami na penej wybojw, kamienistej drodze, i cigle na siebie
wpadalimy. Wyjem notatnik, ktry dostaem od Isaaka, i zastanawiaem si, co w nim napisa. Gdy
si zorientowaem, e robi z siebie widowisko, zrezygnowaem z pisania. Naszkicowaem tylko
prosty zarys cigncych si wzdu drogi wzgrz, eby utrwali je sobie w pamici.
Kiedy nasz konwj zosta zatrzymany na rogatce przed sam wsi, onierze zeskoczyli
z ciarwki i ustawili si w szeregach po obu jej stronach; to samo zrobili onierze z ciarwki
jadcej przed nami. Zostaem na skrzyni sam i podziwiaem horyzont mienicy si mocn
pomaraczow barw, jeszcze wspanialsz ni wczeniejsze odcienie czerwieni i purpury. Z mojego
stanowiska dostrzegaem czubki krytych strzech chat w wiosce: byy ich setki, ustawione wzdu
gwnej drogi, a kada zdawaa si pon.
Joseph i jego najblisi towarzysze, w tym Isaak, wysiedli z samochodw jako ostatni. Ubrani byli
identycznie, w oliwkowozielone mundury. Oni te przedstawiali imponujcy widok, nie mniej
uderzajcy ni gasnce na naszych oczach soce. onierze trzymajcy stra na rogatce podeszli
i oddali Josephowi honory wojskowe. Jeden z nich podnis prost metalow barierk ustawion
w poprzek drogi; w ten sposb miejscowo zostaa oficjalnie zajta czy te wyzwolona przez jego
armi. To bya dla niego doniosa chwila. Wykona decydujcy krok; jego ludzie stali si wojskiem
z prawdziwego zdarzenia. Podobnej przemianie uleg Isaak. By teraz wan figur. Zczy swj los
z Josephem i nie odstpowa go niemal na krok. Sta tu za nim, a kiedy ju wszyscy wysiedli
z samochodw, szepn mu co do ucha. Nie mogem si oprze i pogratulowaem mu w duchu; byem
dumny z awansu Isaaka.
Potem odbya si defilada. Joseph poprowadzi swoj armi gwnym traktem biegncym przez
miasteczko. Po obu stronach ustawia si w rzdach miejscowa ludno, odgrodzona kordonami
onierzy. Z kadym krokiem Joseph zdawa si rosn w si. Jego moc promieniowaa na zewntrz,
obejmujc coraz szersze krgi, a wreszcie, ju w nieco rozproszonej postaci, trafiaa do
entuzjastycznie wiwatujcego na jego cze, rozpiewanego tumu. Joseph kroczy powoli i dostojnie,
obracajc gow na boki, eby kady z zebranych mg z caym przekonaniem stwierdzi, e go widzia.

Posuwajc si w takim tempie, do gwnego placu dotar dopiero po niemal godzinie. W samym
rodku miasteczka z ziemi sterczaa odlana z brzu zacinita pi; ustawiono j dla uczczenia
pierwszej rocznicy uzyskania niepodlegoci.
Tam te, naprzeciwko pamitkowej pici, na szczycie schodw prowadzcych do siedziby
miejscowych wadz, Joseph ogosi pocztek walki o oswobodzenie ludu.
*
Jego przemowa w wikszoci powicona bya hojnie skadanym, lecz niespenionym, obietnicom
oraz zbrodniom popenionym w kraju od czasu uzyskania niepodlegoci. Co chwila przeryway j
brawa i owacje tak mie dla ucha kadego demagoga, a ju szczeglnie pocztkujcego. Najciekawsze
sowa pady na sam koniec, kiedy Joseph opowiada o swoim ojcu i ostatnim z nim spotkaniu.
By prostym, skromnym czowiekiem. Powici swe ycie, eby was broni i strzec owiadczy.
I na jego pami przysigam czyni to samo.
Kiedy skoczy, przyprowadzono obalonych przywdcw wioski, zakutych w kajdanki. Nosili lady
pobicia, ale poruszali si o wasnych siach. Joseph wasnorcznie rozku kadego z nich po kolei.
Nasze dzieo wyzwolenia ludu zaczyna si od nich rzek.
Wszyscy ci mczyni jeszcze tego samego wieczoru zostali zabici w swoich domach.
*
Zajlimy jedyny hotel w miasteczku zapuszczony pitrowy budynek z dziedzicem otoczonym
galeriami, opatrzony prymitywnym drewnianym szyldem, na ktrym zblake, ledwo czytelne litery
informoway, e jest to hotel Life. Isaak spa na pitrze wraz z Josephem i krgiem jego najbliszych
towarzyszy; ja i pozostali onierze spalimy na ziemi pod goym niebem. Rankiem Isaak schodzi na
d z przewieszonym przez rami karabinem.
Przez nastpne trzy dni co wieczr cigay do nas z pobliskich miejscowoci coraz to nowe
oddziay wojska, ktre wypowiedziay posuszestwo wadzy, biorc do niewoli wyszych oficerw
albo po prostu przyczay si do powstania. Podobnie jak Josepha i jego pukownikw, onierzy
oddajcych si pod jego komend silniejsze wizi czyy z pnocn czci kraju. Isaak towarzyszy
Josephowi i jego oficerom witajcym nowo przybyych na rogatce, a drugiego dnia to on poprowadzi
defilad pod siedzib miejscowych wadz. Cho przemowy nadal pozostaway w gestii Josepha, Isaaka
traktowano jako jednego z oficerw dowodzcych i oddawano mu nalene honory. Ja za mogem
swobodnie wczy si po wiosce. Staraem si jak najlepiej wykorzysta te samotne przechadzki;
zamierzaem opisa swe obserwacje zaraz po powrocie na cienisty hotelowy dziedziniec, zanim obrazy
zatr si w pamici. Z nikim nie rozmawiaem, przygldaem si tylko, jak mieszkacy coraz
skrztniej staraj si ukry swj dobytek, wszystko, co onierzom mogo wyda si wartociowe.
Pierwszego dnia na widok mczyzn w mundurach kobiety popiesznie zdejmoway srebrne
bransolety i acuszki. Ich mowie i bracia upychali banknoty gbiej w kieszeniach, chowajc je pod
warstw monet. Po trzech dniach uroczystych przemarszw mczyni, ktrzy nie zgosili si na
ochotnika do wyzwoleczej armii Josepha, przemykali lkliwie ulicami, pilnujc, eby ich dzieci si
nie rozbiegay. Jeli chodzi o kobiety, widywaem jedynie starsze wiekiem albo zupene babinki, inne
w ogle si nie pokazyway. onierze zajechali do miasteczka ciarwkami zaadowanymi broni, ale
bez prowiantu, i w cigu siedemdziesiciu dwch godzin pochonli poow wszystkich tutejszych
zapasw ywnoci. Gdy trzeciego dnia pewien mczyzna odway si zaprotestowa, kiedy dwch

przybyych poprzedniego wieczoru onierzy chciao zabra mu ostatnie dwa pozostae przy yciu
kurczaki, ci zarnli je na jego oczach, a chaup pucili z dymem. Byem na dziedzicu, kiedy wie
o tym zdarzeniu dotara do Josepha. Kaza przyprowadzi obu winowajcw; kilka minut pniej
stawili si przed jego obliczem, obaj z przetrconymi ramionami. Nie sdz, eby Joseph chcia
wymierza im dodatkow kar; byli po prostu zreszt jak cay trzon jego armii biednymi,
niepimiennymi chopcami, ktrych z racji odbytego tygodniowego przeszkolenia i uniformu
okrelano mianem onierzy. Kiedy Joseph si zastanawia, co z nimi zrobi, stojcy na galerii Isaak
krzykn:
Jak moemy mieni si armi ludow, skoro lud si nas boi?
Podniosem gow i na niego spojrzaem. Kadego dnia widywaem go przelotnie to tu, to tam,
lecz jak dotd z powodzeniem opieraem si pokusie, eby si do niego zbliy. Mijalimy si
codziennie po kilka razy i jedyne, co rzucao mi si w oczy, to jego chd i postawa: kroczy sztywno,
jakby pokn kij. Dziwiem si, e tak atwo wczu si w now rol.
Zszed na dziedziniec, a wraz z nim dwch modziecw, ktrzy chodzili za nim krok w krok.
Musimy wieci przykadem owiadczy. Inaczej lud straci do nas zaufanie. Ktry z was
podoy ogie?
Nieszczni chopcy spojrzeli po sobie. Miaem nadziej, e aden si nie przyzna, modliem si
wrcz, eby dla wasnego dobra tego nie robili. Lecz w kocu wyszy, prawdopodobnie starszy,
wysun si o krok do przodu. Isaak wyj pistolet i strzeli mu prosto w gow, a po chwili, kiedy
dobrze przyjrza si swemu dzieu, w ten sam sposb rozprawi si z jego wsplnikiem. Zrozumiaem
wtedy, jak bardzo zmienia Isaaka przemoc, z ktr si styka. Stara si za wszelk cen dowie, e
ycie ludzkie to bahostka.
Odwrci si, ebym mg zobaczy w jego rku pistolet; ten sam, ktry nosi ze sob w stolicy. Co
najmniej dwa razy rozwaa jego uycie: podczas akcji w slumsach, gdybymy wpadli w rce onierzy,
i w domu Josepha, po tym, jak mnie pobi. Kiedy zobaczyem, jak par krokw ode mnie przez praw
nog zastrzelonego chopca przebiega przedmiertny skurcz, poczuem przypyw wdzicznoci.
Isaak kaza wystawi ciaa na ulic, eby, jak to uj, ,,mieszkacy wiedzieli, e jestemy tu po to,
eby ich broni.
Nie przypuszczaem, e w ludzkiej gowie mieci si tyle krwi. Przez reszt popoudnia
przygldaem si ogromnej kauy wysychajcej na socu i raz po raz powtarzaem sobie, e to nie ja
jestem winny tej mierci.
*
Wieczorem na dziedzicu hotelu Life Joseph urzdzi przyjcie. Wczeniej hojnie wynagrodzi
mieszkacw miasteczka. Wezwa do hotelu kadego, kto odda swoje mienie na rzecz ruchu
wyzwoleczego, i paci yw gotwk za poniesione straty. Siedzia na rodku dziedzica w obitym
pluszem fotelu, pewnie jedynym takim meblu w caym miasteczku, a czekajcy na rekompensat stali
w dugiej kolejce z wycignitymi rkami. Otrzymawszy pienidze, kaniali si w pas. Waciciel
zarnitych kurczakw i spalonego domostwa otrzyma kwot dwukrotnie wiksz od poniesionych
strat. Zesza si pewnie poowa mieszkacw. Jednym udao si dosta na dziedziniec, pozostali
bagali, eby ich tam wpuszczono. Mniej wicej co p godziny tum skandowa: Mabira, Mabira, tak
jak przed trzema dniami na nasze powitanie. Spodziewaem si publicznego wystpienia Josepha,

lecz po spaceniu ostatniego poszkodowanego zaszy si gdzie w kcie w towarzystwie ochroniarzy

i pukownikw i przesiedzia tam do przyjcia. Dopiero kiedy mieszkacy rozeszli si do domw,
Isaak podszed do mnie, eby porozmawia. Przez kilka ostatnich godzin nie odstpowa Josepha, cay
czas krci si przy nim, popijajc ze soika samogon. By ju podpity, ale chcia si upi jeszcze
bardziej.
Uszczypn mnie w policzek i przyjrza si najpierw mojemu prawemu, potem lewemu oku; oba
byy jeszcze sine, lecz opuchlizna zesza.
Widz, e rany szybko si na tobie goj stwierdzi.
Jestem odporniejszy, ni ci si wydaje odparem.
Cakiem moliwe przyzna. I pewnie ani troch ci nie bolao.
Ledwo co poczuem.
Do naramiennikw mia przytroczone zote sznury. Pogadziem je.
Jeste teraz szych stwierdziem.
Zgadza si. Tak jak poowa zebranych tu wojskowych. Dzisiaj dostalimy awans. Przez cay
wieczr salutujemy sobie nawzajem. Chcesz zosta oficerem?
Wycign z kabury pistolet.
Widzisz tego z wsami?
Luf wskaza przysadzistego mczyzn w mundurze z rzdami medali i odznacze na piersi.
Jeli go zastrzelisz, mianuj ci porucznikiem.
Na naszych oczach czterech onierzy odprowadzio wsacza na stron. Na pocztku, kiedy wsta
z piwem w rku, umiecha si, lecz wkrtce dotaro do niego, e ju nie wrci na przyjcie. Sdziem,
e bdzie si opiera; by potnym, mocno zbudowanym mczyzn z gow byka i szczk buldoga,
lecz suy w wojsku do dugo, eby poj, e wszelki opr jest daremny i co najwyej przysporzy mu
dodatkowych cierpie. Po chwili znikn nam z oczu. Lecz na nim si nie skoczyo. Przez nastpn
godzin co dziesi minut wyprowadzano pod stra kolejnego wysokiego rang oficera. Przy szstym
zapytaem Isaaka, czym sobie na to zasuyli.
Wzruszy ramionami. Alkohol w kocu na niego podziaa.
To po co si ich pozbywa?
Za dugo ju s w wojsku. Co niektrzy s przekonani, e nie mona im ufa.
Kiedy wyprowadzano sidmego, Isaak przeprosi mnie i powiedzia, e musi co zaatwi.
Wyszed z hotelu ze stra przyboczn. Stara si i prosto, ale mu si nie udawao. To byo bez
znaczenia, bo mia do przejcia tylko kawaek. Wkrtce po jego odejciu rozlego si siedem
wystrzaw. Po chwili ciszy, kiedy przebrzmia huk ostatniego z nich, przyjcie rozkrcio si na
dobre. Piwo i wdka lay si strumieniami. onierze pili i piewali. Dziewi osb stracio ycie;
wreszcie rozpocza si prawdziwa wojna.

HELEN

Kiedy stanam przed drzwiami mieszkania Isaaka, spojrzaam na zegarek; od mojego wyjcia
mina niecaa godzina. Ani mylaam puka czy dzwoni; sama otworzyam sobie drzwi. Ledwo
weszam, od razu rzuci mi si w oczy panujcy w salonie nieporzdek; Isaak niezbyt dokadnie
posprzta po wczorajszej kolacji. Moja pomita serwetka, ktra spada na krzeso, wci tam leaa.
Na stole, w miejscu, gdzie stao nakrycie Henryego, walay si okruchy jedzenia, a na biaej terakocie
wida byo ciemnopomaraczow plam. Kosz na mieci wypeniony by niemal po brzegi resztkami
kolacji, a w lodwce na rodkowej pce tkwi samotnie talerz z pozostaociami gwnego dania.
W zlewie stay nieumyte naczynia talerz, dwie szklanki i widelec. Umiechnam si; nie zwrciam
na nie uwagi, kiedy wczesnym rankiem wychodziam w popiechu. Wprawdzie do baaganu, jaki
kiedy sobie wyobraaam, jeszcze sporo brakowao, lecz to mona byo ju uzna za dowd toczcego
si tu ycia nie tylko Isaaka, ale naszego wsplnego. Obiecaam sobie, e zadzwoni po poudniu do
Davida i powiem, e nie mia racji: Wcale nie mamy przerbane, a przynajmniej nie do koca.
*
Kiedy przygldaam si zawartoci lodwki, z sypialni wynurzy si Isaak. Usyszaam jego kroki.
Zatrzyma si p metra za mn, lecz ja si zachowywaam, jak gdyby nigdy nic.
Wrcia po kurczaka stwierdzi.
Rozemiaam si, lecz niezbyt gono, i natychmiast zrobiam powan min. Zamknam lodwk
i oparam si plecami o Isaaka.
Dzi jest sobota powiedziaam i kiedy wypowiadaam te sowa, przeszed mnie dreszcz
podniecenia. Salon rozwietlay promienie soca. Zapowiada si pikny dzie; ciepy, lecz nie
upalny.
Od chwili kiedy si obudziam, czuam dziwny niepokj i wreszcie przyszed mi do gowy pomys,
jak temu zaradzi.
Wybierzemy si na wycieczk owiadczyam.
Mylaem, e masz co pilnego do zrobienia w pracy.
Pomyliam si. Co mi si ubzdurao.
Czekaam, a nazwie rzecz po imieniu. Zwyczajnie skamaam. Rano odeszam od niego na dobre,
tak to przynajmniej wtedy wygldao, lecz Isaak najwyraniej wola udawa, e nic si nie stao.
Jedziemy do Chicago, stolicy rodkowego Zachodu. Zawsze chciaam tam pojecha.
Znam tylko okolice tamtejszego lotniska.
Teraz mamy okazj to nadrobi stwierdziam.
Posprzeczalimy si o to, czy powinnimy wyruszy od razu. Kiedy Isaak mnie przekonywa, e

lepiej odoy to na pniej, ja sporzdziam w mylach list wszystkich spraw do zaatwienia przed
wyjazdem.
Moemy po drodze robi przystanki i odpoczywa, ale musimy wyjecha natychmiast
owiadczyam, kiedy skoczy.
Tym razem si nie sprzeciwia.
Naprawd tego chcesz? zapyta.
Tak.
Powiedziaam, eby zabra jak najwicej rzeczy i nie zostawia niczego wanego.
Zacz si pakowa, a ja poszam do azienki wzi prysznic. Po wyjciu z kabiny zauwayam jego
szczoteczk lec na umywalce i woyam j do ust.
Bior twoj szczoteczk zawoaam z azienki.
By to pozorny drobiazg, lecz wyda mi si intymniejszy ni seks kada para dzieli cho raz
szczoteczk do zbw. Lecz kiedy spojrzaam na swoje odbicie w lustrze, dotary do mnie wszystkie
powody, dla ktrych nigdy wczeniej si na to nie zdobyam.
*
Kiedy wrciam do sypialni, zobaczyam rozoony na ku jedyny garnitur Isaaka; ten, ktry mia
na sobie podczas naszego pierwszego spotkania na lotnisku. Na pododze leaa ta sama walizka, ktr
trzyma wtedy w rku. Zdziwio mnie, e ma tak mao rzeczy, lecz po chwili uwiadomiam sobie, e
przyjecha tu z pust walizk: wszystkie ubrania, ktre teraz do niej woy, kupilimy razem. Z Afryki
przywiz jedynie notes, ktry lea teraz na samej grze.
*
Masz co przeciwko temu, ebym zaoy garnitur? Kupiem go w Nairobi, tu przed odlotem.
Nie chc, eby si pognit w tej maej walizeczce.
Podeszam do niego. Oplotam ramionami i wtuliam twarz w jego plecy. Korcio mnie, eby
powiedzie, e go kocham. Nie pierwszy raz nasza mnie taka ochota, lecz teraz miaam pewno, e
naprawd to czuj. Pchnam go na ko obok rozoonego garnituru, zrzuciam rcznik, ktrym
byam okryta, i zaczam go rozbiera.
Sign po prezerwatyw, lecz zapaam go za rk i pooyam j sobie na plecach, dajc do
zrozumienia, e ma mnie obj.
To przez szczoteczk do zbw? zapyta.
Zgadza si.
Prbowa uwolni si ode mnie przed orgazmem, ale nie pozwoliam. Wybiegam myl
w przyszo: prbowaam przywoa wtpliwoci i obawy, jakie bd mnie drczy, wyobrazi sobie
al, jaki mnie dopadnie, ale na prno. Dugo tak leelimy, ja na grze, Isaak pode mn.
Nie ma za co przeprasza owiadczyam, czujc, e chce to zrobi.
Usmayam mu jajka na niadanie, a on w tym czasie wykpa si i woy garnitur. Kiedy pierwszy
raz go w nim zobaczyam, o mao si nie rozemiaam. Rozbawio mnie, e si tak wystroi na przyjazd
do miasteczka, gdzie mczyni wkadaj garnitury jedynie do kocioa i to tylko na luby i pogrzeby.
Zapomniaam ju, jak bardzo mu do twarzy w szarym, a poza tym w garniturze wyglda na nieco
wicej ni swoje dwadziecia kilka lat, co bardziej odpowiadao powanej, uroczystej aurze, jak
czasem wok siebie roztacza.

 Mylaem, e nie umiesz smay jajek powiedzia.

Nauczyam si podczas twojej nieobecnoci.
Siedziaam na kuchennym blacie, patrzc, jak paaszuje. Mimo woli pomylaam o tym, jak setki
razy przygldaam si matce, ktra siadaa obok ojca podczas niadania. On zawsze zjada rano dwa
smaone jajka z bekonem i grzank. Matka z niepokojem obserwowaa go z boku, jakby przeczuwaa,
e jego ostatnie niadanie w domu to tylko kwestia czasu; przez cae lata przygotowywaa si w duchu
na ten ostatni raz, ktry jako taki nigdy nie mia by oficjalnie ogoszony.
Na tym polegaa kolejna rnica midzy mn a matk; ja wiedziaam, e koniec mojego zwizku
jest bliski. Sama do niego dyam i rozkoszowaam si tym, co dane mi bdzie jeszcze przey
z Isaakiem.
Nim wyszlimy, upewniam si, e spakowa wszystkie rzeczy potrzebne na duszy wyjazd.
Na wypadek, gdybym uprowadzia ci std na zawsze.
Unis walizk.
To cay mj dobytek.
*
Nie powiedziaam mu, jaki bdzie nasz nastpny przystanek, a on si nie dopytywa. Ominlimy
centrum miasta, przejechalimy obok nowych galerii handlowych, kierujc si na wschd. Tam, na
skraju miasta, sta dom, w ktrym mieszkaam z matk. Nigdy nie zabieraam Isaaka do tej czci
Laurel, a zainteresowanie, z jakim przypatrywa si okazaym domostwom z szerokimi, okrgymi
werandami i rozlegymi trawnikami, wiadczyo o tym, e by to dla niego zupenie nowy widok.
Stanlimy przed czwart posesj przy cichej ulicy.
To twj dom? zapyta.
Zawsze mylaam o nim po prostu jako o budynku, w ktrym mieszkam; nie utosamiaam si
z nim. Nie sdz, eby ktrykolwiek z jego mieszkacw ywi do niego gbsze uczucia. Moi rodzice
kupili ten dom od pierwszych wacicieli; nigdy si nie zastanawiaam, co z nim zrobi, jeli go kiedy
odziedzicz.
Mieszkam w nim, ale naley do mojej matki wyjaniam. Ojciec zostawi jej po rozwodzie.
Zapytaam, czy wejdzie ze mn do rodka i zaczeka, a si spakuj. Spojrza przez szyb, jakby
prbowa oceni, jakiego rodzaju przyjcia moe si spodziewa. Miaam do rozumu, eby nawet nie
prbowa sobie tego wyobraa.
Moe po prostu zaczekam w samochodzie? Chyba e nie wypada.
I tak, i nie, pomylaam, lecz odparam, e moe zaczeka w samochodzie, poniewa byam mu to
winna.
*
Drzwi wejciowe byy ju do poowy otwarte. Dowiadczenie podpowiadao, e matka na pewno
uchylia firank w salonie albo w sypialni, jak tylko usyszaa podjedajcy pod dom samochd. Mimo
to zaskoczy mnie jej widok tu za progiem. Miaa na sobie niebiesk sukienk w kwiatki, dug do
kostek i obszern, o ktrej sama mwia, e mogaby pod ni z powodzeniem ukry kilkoro dzieci
i zapas ywnoci, gdyby zasza taka potrzeba. Nie wiedziaa co zrobi z rkami. A to zakadajc je na
piersi, a to opuszczajc, patrzya, jak wchodz i zamykam za sob drzwi.
Byam w kuchni, kiedy usyszaam samochd powiedziaa.

 Miaam zamiar zadzwoni i uprzedzi ci, e przyjedam.

To przecie jest te twj dom, Helen. Nie musisz mnie uprzedza o przyjedzie.
Mimo e si kochaymy i czya nas zayo, rzadko si przytulaymy. Wyraaymy uczucia jak
dziewczta ciskaymy sobie donie, niekiedy matka braa mnie za rk. Czsto przyapywaam j na
tym, e wpatruje si we mnie, czekajc, a to zauwa. Takie myli koatay mi si po gowie, kiedy si
z ni witaam. Uja moj do, a ja poprowadziam j do okna, ktre wychodzio na podjazd. Firanki
byy do poowy rozsunite.
To z nim spotykam si od pewnego czasu owiadczyam. Ma na imi Isaak.
Nie przygldaa si dugo; zobaczya Isaaka, jak tylko przyjechalimy, i od razu si domylia, co
mnie z nim czy.
Zawsze chodzi w garniturze? zapytaa.
Nie, zakada go tylko na szczeglne okazje.
Jkna cicho. Przysonia usta rk, jakby w ten sposb moga to zatuszowa. Dopiero wtedy do
mnie dotaro, jak matka zrozumiaa wyraenie szczeglne okazje. Parsknam miechem nieco
goniejszym, ni wypadao.
To nie to, co mylisz tumaczyam. Wybieramy si na wycieczk do Chicago, nic wicej.
Kiedy to nie poskutkowao, przysigam, e nie planujemy ani nie rozwaamy adnych innych
szczeglnych okazji. Dopiero to j uspokoio.
Odsuna si od okna. Jej rce znw zrobiy si niespokojne, palce splatay si i rozplatay
gorczkowo.
Nie wejdzie do rodka?
Zaprosiam go, ale powiedzia, e woli poczeka w samochodzie.
Zmys, ktry na co dzie jej podpowiada, co wypada, a co nie, teraz milcza; matka nie znaa
adnego zbioru regu, ktre mogaby zastosowa w tej sytuacji. Pozostawienie Isaaka na dworze
uwaaa zapewne za nietaktowne, lecz jeszcze gorsze byo poczucie zagubienia, ktre niechybnie by j
ogarno, gdyby zaprosia go do domu. Wyobraaam sobie, jak matka z przeraeniem si zastanawia,
gdzie by go posadzi i co powiedzie, i jak ja bym si poczua, gdyby w ogle nie przeja si jego
wizyt.
Chicago powtrzya.
To mj pomys. Nigdy tam nie byam.
Musicie tam jecha? Bd si zamartwia, e co wam si przydarzy.
Przyoya do ust praw do zacinit w pi i oddychaa gboko. Wygldaa tak, jakby chciaa
wzbudzi w sobie zo, by powstrzyma si od paczu.
Podeszam do okna i zasunam firanki. Nie chciaam, eby Isaak nas zobaczy; nie wiadomo, co by
sobie pomyla. Odwrciam si od okna i dostrzegam jego posta na werandzie. Matka otworzya
drzwi, a ja staam jak oniemiaa.
Zapraszam. Mam na imi Audrey powiedziaa.
Isaak niemal przez cay czas y niczym aktor na scenie, wic nie powinno mnie dziwi to, e gdy
trzeba byo da przedstawienie, z tak atwoci wciela si w odpowiedni rol. Prg domu mojej
matki przestpi jako uosobienie albo raczej karykatura angielskiego dentelmena. Ukoni si, kiedy
si przedstawia, a w jego gosie pobrzmiewa akcent, ktrego ju dawno u niego nie syszaam.

 Jestem Isaak. To dla mnie zaszczyt, e mog pani pozna.

Miaam ochot si rozemia, lecz j opanowaam. Nie chciaam ich urazi. Oboje wzorowo
odgrywali swoje role. Czy mogam oczekiwa czego wicej? Isaak wprost nie mg si nachwali
domu; jest doprawdy wspaniay, tak si wyrazi. Matka uznaa ten komplement za przesadny
i nazwaa dom raczej pnowiktoriaskim. Nigdy wczeniej nie uya tego okrelenia
i podejrzewaam, e skonia j do tego wycznie obecno Isaaka. Dom by pnowiktoriaski mniej
wicej w takim samym stopniu jak akcent przybyego gocia. Tego rodzaju pozy mogy znale
poywk jedynie w niedugiej historii rodkowego Zachodu.
Matka zaproponowaa, ebym oprowadzia Isaaka, a ona w tym czasie zaparzy herbat.
Mieszkaam w tym domu od urodzenia i nigdy nie proszono mnie o taki pokaz. To tak, jakby ogldao
si zdjcia z wesela, kiedy przyjcie weselne jeszcze trwa. Ze zdj i rnego rodzaju pamitek
wyzieraa przeszo, ale poniewa nigdy nie wyjedaam std na duej, raczej nie uwaaam ich za
cenne znaki minionych czasw.
Poprowadziam Isaaka schodami na gr.
Nie wiem dlaczego, ale w kadym domu w Laurel nad schodami wisz czarno-biae fotografie.
Na samej grze znajdoway si dwa zdjcia rodzicw mojej matki, jedyne, jakie si zachoway;
dziadkowie zmarli wkrtce po moim urodzeniu. Oba ujcia zrobione byy ze zbyt duej odlegoci.
Moja rodzina jest przeciwiestwem twojej. Nie siga dalej ni dwa pokolenia wstecz
powiedziaam, wskazujc na fotografie.
To wielki dom stwierdzi. Dopiero zaczynacie go zapenia.
Spojrzaam na dom jego oczami. Zbudowany by dla duej rodziny, pod jego dachem mogo
mieszka kilka pokole. By moe kiedy ten zamys si urzeczywistni, lecz ja na pewno nie bd miaa
w tym udziau.
Kazaam Isaakowi zej na d i zabraam si do pakowania. Nie darzyam swojego pokoju
sentymentem. W cigu ostatnich lat jego wygld nabra icie spartaskiej prostoty; stopniowo
zrywaam z nim emocjonalne wizy, wynoszc kolejne sprzty i puda z fotografiami do piwnicy, a
z caego umeblowania pozostao jedynie ko, rega i biurko pod oknem wychodzcym na zaronite
chwastami podwrko. Nie nosiam si powanie z zamiarem wyjazdu z Laurel, lecz po czci si z nim
rozstaam ju na dugo przed przybyciem Isaaka.
Spakowanie potrzebnych rzeczy zabrao mi kilka minut. Po powrocie do salonu zastaam matk
i Isaaka przy herbacie. Nie odzywali si do siebie; ca uwag skupiali na tym, eby, podnoszc
filiank do ust, nie uroni ani kropli zawartoci. Przedstawienie si skoczyo. Pocaowaam matk
w policzek i szepnam, e musimy ju jecha. Zapaa mnie za nadgarstek i odpara rwnie szeptem:
Helen, prosz ci, staraj si za bardzo z nim nie afiszowa, choby dla jego dobra.

ISAAK

Obudziem si nad ranem i zobaczyem stojcego nade mn Isaaka, ktry delikatnie trca mnie
stop. Na dziedzicu leeli pokotem pijani onierze; wielu z nich zasno, tulc do siebie puste
butelki i karabiny. Nim wczorajszej nocy zmorzy mnie sen, przysuchiwaem si, jak kilkunastu z nich
spiera si o to, czy s rewolucjonistami czy wyzwolicielami. Ta kwestia podzielia ich na dwa rwne
obozy, a wreszcie ktry doszed do wniosku, e przecie adne prawo nie zabrania im by
jednoczenie jednym i drugim. Jestemy rewolucyjnymi wyzwolicielami, stwierdzi, a dla uczczenia
swojego nowego tytuu pogodzeni dyskutanci stuknli si butelkami; potem cisnli nimi daleko za
mury hotelu. Potuczone szko rozsypao si po drodze, ktr wikszo dzieci i wiele kobiet chodzio
boso.
Wyszedem za Isaakiem z hotelu. Poniewa wyruszylimy przed witem, kiedy na pnocnym
kracu nieba majaczyo jeszcze kilka bladych gwiazd, miaem nadziej, e Isaak uzna za stosowne
zakoczy nasz przygod z wojn trwajc w moim mniemaniu ju i tak zbyt dugo. Mniej wicej
wiedziaem, gdzie si znajdujemy, i byem pewny, e samochodem w cigu kilku godzin dotarlibymy
do granicy mielimy a trzy rne granice do wyboru a Joseph, zbyt zajty prowadzeniem
kampanii wojennej, nie ruszyby w pocig. Przez cae ycie marzyem o tym, eby zamieszka
w wielkim miecie, lecz teraz pragnem zaszy si wraz Isaakiem w jakiej malekiej wiosce
sielskiej, zapomnianej przez wiat osadzie jak te u stp wzgrz, ktre mijalimy w drodze do
miasteczka nad rzek, lub jeszcze lepiej w pobliu wodospadu, ebymy mogli sucha szumu wody.
Tyle byo na caym kontynencie ogromnej, niezagospodarowanej przestrzeni, e mogoby nam si to
uda; nie miaem powodu, eby myle inaczej. Musielimy tylko znale jeden z takich zaktkw,
gdzie granice nie maj znaczenia.
Sdziem, e wiem, jak przekona Isaaka do pomysu ucieczki. Chciaem mu wytumaczy, e
przecie nie o takiej walce marzy i e jeszcze wielu innych rzeczy moemy w yciu dokona, lecz
najpierw musimy si std wydosta, dopki to jeszcze moliwe. Zawoaem na niego szeptem, lecz on
zamiast si do mnie odwrci, podnis tylko rk i szed dalej.
Czuem niepokj, ale si nie baem. Napawaem si cisz panujc o tak wczesnej porze dnia.
W niektrych domach wida byo oznaki budzcego si ycia, dajce zudzenie, e wszystko potoczy
si zwyczajnym rytmem: parzenie herbaty, pieczenie chleba. Mczyni pjd do pracy w polu,
kobiety przynios wod i wyprawi dzieci do szkoy, a kiedy soce stanie w zenicie, wszyscy schowaj
si w domach, eby przeczeka upa.
Szlimy w milczeniu, suchajc, jak piej ostatnie ocalae koguty, a dotarlimy do pamitkowej
pici z brzu, przy ktrej kilka dni wczeniej Joseph wygosi przemwienie.

 Musimy chwil zaczeka oznajmi Isaak, odwracajc si do mnie.

Na co?
Wymownym gestem uci dalsze pytania.
*
Soce ju wzeszo, kiedy wsk ciek prowadzc do gwnej drogi nadeszli mczyzna
i chopiec, a za nimi para osw.
Tutaj si poegnamy owiadczy Isaak.
Przyjrzaem si przybyszom. Wida byo, e to ojciec i syn; obaj mieli takie same szerokie, cofnite
czoa. U chopca razio ono wielkoci, lecz mczynie nadawao niemal kobiec agodno.
Dlaczego wanie teraz? zapytaem Isaaka.
Dzi wieczorem wyruszamy odpar. Joseph zamierza wyzwoli inne wioski.
A co ze mn?
Wycign rk w stron mczyzny, ktry nachyla si nad osem, jakby szepta mu co wanego
do ucha.
Ten czowiek zaprowadzi ci w bezpieczne miejsce owiadczy. Posiedzisz tam troch,
odpoczniesz. A jak nabierzesz si, pjdziesz na wschd. Tam podobno jest spokojnie. Tutaj nie wracaj,
choby nie wiem co. Poudnie te odradzam; syszaem, e co si tam dzieje.
A pnoc?
Odpada. Tam jest jeszcze gorzej.
A ty co zamierzasz?
Isaak obj mnie ramieniem. Wycign przed siebie rk i nakreli wyimaginowan lini
biegnc wzdu horyzontu.
Wic nic innego mi nie pozostao?
Chcielimy sobie jeszcze tyle powiedzie tyle byo zalegych przeprosin i aktw przebaczenia
lecz mimo wczesnej pory mieszkacy zaczynali si ju krzta przed chaupami. Poczulimy zapach
rozpalanych w ogrodach ognisk, usyszelimy gosy na ulicy. Joseph ju na pewno si obudzi.
Jak dugo ci nie bdzie? zapytaem.
Joseph mwi, e to potrwa najwyej dwa dni. Nie spodziewa si oporu.
Popeniem bd, zadajc to pytanie. Wzmianka o wojnie go odmienia. Przywrcia mu
wczeniejsz wojskow szorstko.
Dosy tego, koczmy ju zdecydowa, wycigajc rk na poegnanie.
Ucisnlimy sobie donie, potem Isaak wyj z kieszeni zwitek banknotw i wrczy go
mczynie. Rozmawiali przez chwil i Isaak poklepa go po gowie. Na odchodne powiedzia:
Jeden osio jest twj; kto wie, moe ci si przyda.
*
Isaak odszed na poudnie, w stron hotelu, a ja ruszyem na zachd, t sam ciek, ktr
przywdrowali moi przewodnicy. Jedn z osobliwoci ycia na wsi jest skwapliwo, z jak przyroda
upomina si o swoje utracone obszary, jakby istnienie osad ludzkich stanowio waciwie tylko drobne
zakcenia w wiecie rzdzonym przez dzik natur. Ju po kilku minutach przestay do nas dociera
wszelkie odgosy wiadczce o bliskoci miasteczka, syszelimy jedynie ptaki, a cieka, ktr szlimy,
po niecaym kilometrze niemal gina wrd zaroli. Po godzinie z okadem dotarlimy do polany, na

ktrej stao blisko siebie kilkanacie chat krytych strzech. Kada otoczona bya niskim drewnianym
potkiem tworzcym kojec dla kur, a pod nieobecno dorosych rwnie dla dzieci. Oto miaem przed
sob wymarzony sielski zaktek, cho tak naprawd byo to tylko zudzenie uchodcy rozpaczliwie
pragncego schroni si przed wiatem. Niemniej postanowiem podtrzymywa je w sobie tak dugo,
jak si da. Wiedziaem, e wczeniej czy pniej i tak si rozwieje. Nawet gdyby w pobliu nie toczya
si adna wojna, to po duszym pobycie dostrzegbym tu takie same utrapienia i bolczki, jakie
widywaem wczeniej w stolicy i w moich rodzinnych stronach. Ale czasu byo niewiele: wieczorem
Joseph wraz ze swoj armi mia przypuci atak na ssiedni wiosk. Jeli zwyci, to za kilka dni
powrc; jeli zostan rozgromieni, armia rzdowa przybdzie wykoczy niedobitkw ukrywajcych
si w hotelu. Tak czy inaczej, niebawem nikt w okolicy nie bdzie mg si czu bezpiecznie.
*
W cigu trzech dni, ktre spdziem w tej odcitej od wiata osadzie, przekonaem si, jak
przyjemno daje poczucie anonimowoci. Jej czterdziestu piciu staych mieszkacw wiedziao
o mnie tylko tyle, e si ukrywam i mam do pienidzy, eby utrzyma swoje miejsce pobytu
w tajemnicy. Mczynie prowadzcemu mnie do wioski i jego synowi wyjawiem prawdziwe imi; to
otrzymane tu po narodzinach. Obaj mieli uciech, starajc si je wymwi kady z nich przekrca
je na swj sposb. Znalimy tylko kilka wsplnych sw, wic milczenie nam nie ciyo, a ja z rozkosz
oddaem si rozmylaniom. Nim doszlimy do polany, moje imi ulego przemianie. Staem si
Danielem jak biblijny prorok znany tutejszym wyznawcom chrzecijastwa. Z przyjemnoci
suchaem, jak wypowiadaj to imi dzieciaki w osadzie; w ich ustach brzmiao niemal jak pie. To
one najczciej si do mnie odzyway. Pierwszego dnia nie spuszczay mnie z oczu. Ich
zainteresowanie zdawao si niewyczerpane i wystarczyo, ebym si poruszy, a ju woay
z niezmienn radoci: Cze, Daniel!, W porzdku, Daniel!.
Zajem chat tu obok tej, w ktrej mieszka mj przewodnik z synem i znacznie starsz kobiet,
matk albo babk, jak si domylaem. Osada ta tym rnia si od innych, e to kobiety stanowiy tu
wyran mniejszo. Co wicej, ta garstka, ktra si uchowaa, osigna ju, mona by powiedzie,
jesie ycia. Z kolei dzieci wasao si tutaj cakiem sporo, zarwno chopcw jak i dziewczynek, wic
niedobr kobiet musia by zjawiskiem stosunkowo nowym. Mogem si domyla, jaki los spotka
modsze mieszkanki osady, lecz nie zamierzaem w to wnika. Pragnem nade wszystko spokoju,
a tutaj go znalazem.
Pierwszej nocy nie dawaa mi spa myl o Isaaku wyruszajcym na wojn. Na pocztku si
modliem, eby wrci cay i zdrowy, lecz stwierdziem, e to by mnie nie zadowolio; eby on odnis
zwycistwo, kto inny musia ponie porak, i odwrotnie. Nim zapadem w sen, wymyliem prost,
uniwersaln modlitw, niezalen od wyznania czy sprawy, o ktr si walczy: Zmiuj si nad nimi
wszystkimi.

HELEN

Matka pomachaa nam na poegnanie, drug rk przytrzymujc drzwi. Staa na werandzie

i patrzya, jak wsiadamy do samochodu. Wyjechaam na ulic, a ona wci nie ruszaa si z miejsca.
Byam pewna, e bdzie tam stercze, dopki nie straci nas z oczu; dopiero wtedy usidzie na
wiklinowym krzele w rogu werandy albo na bujanym fotelu ustawionym na samym rodku. Czy
wybierze krzeso, czy fotel, bdzie tam siedziaa godzin albo i duej. Taki miaa zwyczaj. Rzadko
przyjmowalimy goci, a kiedy ju si zjawiali, matka na koniec odprowadzaa ich do samochodu
i patrzya, jak odjedaj, a potem czekaa na werandzie, jakby nie miaa pewnoci, czy nie wrc, albo
po prostu nie chciaa wchodzi do domu bez nich. Kiedy obejrzaam si i zobaczyam j na posterunku,
domyliam si, e tym razem zostanie tam jeszcze duej ni zwykle; bdzie si zastanawia, czy na
dobre mnie stracia, a jeli tak, to jak dugo wytrzyma sama w pustym domu.
*
Baam si, e Isaak le odczyta moje milczenie, lecz kiedy spojrzaam na niego, te wydawa si
nieobecny; wpatrywa si obojtnie w mijane pola soi. Kiedy zatrzymalimy si na czerwonym wietle,
zapyta, czy mojej matce nie jest ciko w tak wielkim domu. Chodzio mu o to, e bya samotna,
mimo e nie powiedzia tego wprost; nie uy te okrelenia wielki w odniesieniu do domu. Dom
z wielk liczb pokoi, tak si wyrazi, jakby istotna bya nie powierzchnia, lecz sposb podzielenia
przestrzeni. Nie suchaam wtedy do uwanie, eby wychwyci ten niuans, lecz si domylaam, e
celowo dobra takie wanie sowa.
Prosta odpowied na to pytanie brzmiaa: Jest, lecz ja niechtnie to przyznawaam. Samotno
doskwieraa matce na wiele rnych sposobw; jako crka znaam jej strapienia i staraam si zaradzi
im na odlego.
Dlaczego miaoby by ciko? Jest jej w nim wygodnie, ma wszystko, czego potrzeba, poza tym ja
te tam mieszkam.
Wygoda nie miaa tu nic do rzeczy, a twierdzenie, e z ni mieszkam, byo troch na wyrost,
o czym Isaak doskonale wiedzia.
Masz racj. Niepotrzebnie pytaem.
*
Kiedy zblialimy si do centrum miasta, oznajmiam Isaakowi, e chc odwiedzi starsz pani,
ktr opiekuj si od duszego czasu. Pomylaam o Rose w chwili, gdy postanowiam, e pojedziemy
do Chicago, lecz zamiar zoenie jej wizyty zrodzi si znacznie pniej. Rose, tak jak moja matka,
mieszkaa samotnie, lecz bya starsza i miaa o wiele bardziej ograniczon przestrze yciow. Od
naszej ostatniej rozmowy min miesic, ale nie widziaymy si znacznie duej.

 Tym razem moesz nie wychodzi z samochodu powiedziaam. To nie zajmie duo czasu.
Staruszka czuje si nieswojo w obecnoci obcych.
Spodziewaam si, e zastan Rose w salonie, na kanapie, z wdzikiem przegldajc stare
fotografie. Powie, e u niej wszystko w porzdku, e nic jej nie dolega, a ja owiadcz, e wybieram si
z ukochanym mczyzn do Chicago i na jej cze zatrzymamy si w hotelu Knickerbocker; moe
w tym samym pokoju, w ktrym kiedy mieszka Al Capone.
*
David mwi mi ju dawno temu, ebym oddzielaa ycie osobiste od ycia swych podopiecznych.
Jeli wszystko ci si wali, powiedzia, nie ud si, e moesz to naprawi, ratujc ycie innym.
A zarazem, kiedy jeste szczliwa, okazuj to. W tej pracy cierpitnictwo nie jest wymagane.
Na drzwiach swojego gabinetu przyklei kartk z pytaniem: Dlaczego nam/im* si wydaje, e
moemy ich uratowa?.
A pod spodem dopisek: *Waciwe podkreli (w zalenoci od nastroju).
*
Moje ycie co prawda si nie walio, lecz dobiega koca bardzo wany jego etap i chciaam, eby to
Rose, z jej starymi fotografiami i opowieciami, pokazaa mi w moliwie jak najjaniejszych barwach,
jak bd go widziaa z perspektywy czasu za dwadziecia, trzydzieci, pidziesit lat.
*
Jak tylko wjechaam w ulic, przy ktrej mieszkaa Rose, zrozumiaam, e popeniam bd. Od
mniej wicej dwch lat, w miar jak w rdmieciu upaday kolejne dziaajce od pokole sklepy,
okolica stopniowo pustoszaa. W sklepach tych albo w innych placwkach zalenych od ich wacicieli
znajdoway zatrudnienie mieszkajce w ssiedztwie rodziny, ktre bolenie odczuy utrat miejsc
pracy. Kiedy po raz pierwszy odwiedziam Rose, zauwayam trzy tabliczki Na sprzeda ustawione
na okolicznych trawnikach, a teraz ju z daleka dostrzegam czwart przed jej domem. Mimo to nie
zawrciam. Istniaa nika szansa, e j zastan; eby w to uwierzy, wykrcaam si jak mogam od
odpowiedzi na narzucajce si pytanie: Dokd moe trafi osiemdziesicioletnia staruszka bez bliskiej
rodziny, kiedy jej dom zostanie sprzedany?
*
Zaparkowaam po drugiej stronie ulicy, cho przed domem Rose nie stay adne samochody. Cay
budynek zmieciby si z powodzeniem na parterze domu mojej matki. Niski i wski, mia solidn
konstrukcj i ciany w jaskrawych kolorach. Okna po bokach drzwi wejciowych byy zabite deskami;
wygldao to tak, jakby dom zosta olepiony. Trudno byo sobie wyobrazi, e jeszcze niedawno kto
w nim mieszka albo e wkrtce wprowadzi si do niego nowy lokator.
To tu chciaa przyjecha? zapyta Isaak.
Nie odpowiedziaam wprost.
Tu mieszkaa kobieta, ktr si opiekowaam.
Obawiaam si, e to, jak prezentuje si dom, jest odbiciem mojego stanu.
A gdzie ona teraz jest?
To bya staruszka po osiemdziesitce odparam. To wanie ona podsuna mi pomys, eby
wybra si do Chicago.
Nie odjechaam od razu. Moja troskliwo wydaa mi si podszyta faszem i nie chodzio tylko

o Rose. David wiedzia o zamkniciu jej kartoteki, lecz postanowi nic mi o tym nie mwi. Wynikao
to po czci z umowy, ktr zawarlimy niemal rok temu. Dopki opiekowaam si Isaakiem, byam
zwolniona z wizyt w szpitalach i udziau w pogrzebach.
*
Isaak zapa mnie za rk i pooy j na dwigni skrzyni biegw. Najwyraniej uzna, e jestem
pogrona w alu.
Myl, e w tej sytuacji tym bardziej powinnimy wybra si do Chicago stwierdzi.

ISAAK

Czwartego dnia do wioski przyby dugi pochd wlokcych si znuonych i rannych uchodcw.
Wkroczy na polan tu po wicie, wyaniajc si ze cieki na wschodnim skraju osady. Liczy ponad
sto osb, z czego co najmniej poow stanowiy dzieci, a jeli chodzi o pozostaych, to z mojego
stanowiska za ogrodzeniem widziaem, e wiele z nich, kobiety i mczyni, porusza si z trudem
z powodu doznanych obrae. Mieszkacy wioski wylegli przed chaty, wrd nich by mj przewodnik
z synem. Mczyzna przyciska do piersi karabin, a chopiec cign za sob kilof. Na mj widok
wypuci go z rk, eby do mnie pomacha, i zawoa: W porzdku, Daniel!. Ojciec odwrci si
i zapa go za szyj, lecz byo ju za pno. Sowa podchwycio z tuzin innych stojcych przed chatami
dzieciakw, ktre rwnie zaczy wymachiwa rkami i krzycze: Cze, Daniel! albo W porzdku,
Daniel!. Uprzytomnio mi to osobliwy status, jaki miaem w wiosce byem obcym nie mile
widzianym, a po prostu tolerowanym. To cakiem wygodna pozycja; jakbym siedzia na wysokiej
grzdzie. Poprzedniego wieczoru, kiedy po raz czwarty czy pity prbowaem zapisa najoglniejsze
spostrzeenia poczynione tego dnia, zrozumiaem wreszcie, dlaczego ojciec nada mi przydomek
Ptaszek: nic nie sprawiao mi wikszej przyjemnoci ni spogldanie z gry na toczce si ycie, a w tej
osadzie nie miaem nic innego do roboty. Poprzedniego dnia rano przygldaem si starym kobietom
rozcierajcym ziarna kukurydzy, podczas gdy dzieciaki ryy w ziemi w poszukiwaniu mrwek
i chrzszczy, a mczyni wychodzili do pracy na pole albo do miasteczka. Lecz tego ranka, kiedy
dzieci witay si ze mn, drc si na cae gardo, syszaem, jak urojona wygodna grzda, na ktrej
siedziaem, pka z trzaskiem.
Przez chwil znalazem si w centrum uwagi mczyzny, ktry przyprowadzi mnie do wioski,
oraz jego pobratymcw stojcych przed chatami. Wszyscy byli uzbrojeni cz miaa karabiny,
pozostali maczety, siekiery i motyki i mogem si zaoy, e gdy tak na mnie patrzyli, kademu
z nich przeszo przez myl podobne pytanie: Dlaczego pozwolilimy temu czowiekowi zosta u nas
tak dugo?
Pomachaem chopcu i jego ojcu. Zignorowali mnie. Ich uwag, podobnie jak pozostaych
mieszkacw, bez reszty pochonli nowi przybysze. Stanowili zagroenie byli obcy i zdesperowani,
a przez to dwakro bardziej groni lecz kwestia, co z nimi pocz, pozostawaa otwarta przynajmniej
jeszcze przez kilka minut.
W kocu ojciec chopca, mj przewodnik, wyszed przed ogrodzenie. Oznaczao to, e decyzja
zapada. Wszyscy pozostali mczyni doczyli do niego. Wsplnie tworzyli lini obrony liczc
dwudziestu chopa, przez ktr nikt nie zdoaby si przedrze, choby by nie wiem jak
zdesperowany.

*
Mogliby trwa na swych pozycjach, czekajc, a uchodcy wycofaj si do lasu; mogliby te ich
odstraszy, oddajc salw w ich kierunku. Lecz ani jedno, ani drugie nie rozwizaoby problemu;
istniao ryzyko, e odpdzeni powrc, jeli nie tego wieczoru to nastpnego. Isaak si myli;
niebezpieczestwo czaio si wszdzie i z kad godzin narastao. Kaci i ich ofiary istnieli rwnie
z dala od pl bitewnych.
Mczyni z wioski znali si na rzeczy. Musieli mie ustalony plan obrony, a moe podobn akcj
przeprowadzili ju wczeniej. Po krtkiej naradzie posiadacze broni palnej wystrzelili w tum
uchodcw. Nie celowali do nikogo w szczeglnoci. Zamierzali zabi wszystkich, wic nie miao
znaczenia, kto zginie pierwszy.
Ci spord przybyszw, ktrzy byli w stanie biec, rzucili si do ucieczki, nie ogldajc si za siebie.
Dostrzegem moe z tuzin kobiet i dzieci kryjcych si w lesie. Inni po prostu stali albo siadali na
ziemi, niektrzy kadli si na ciaa zastrzelonych i czekali na mier. Kilku mczyzn zdecydowao si
doby noy i ruszy do ataku. Od razu zostali ostrzelani, lecz pociski zamiast w nich trafiy w dwie
stojce z tyu kobiety. Gdyby atakujcy trzymali si razem, mieliby wiksze szanse, lecz walczc
w pojedynk, szybko zostali osaczeni i powaleni uderzeniami toporw i motyk.
W dobijaniu rannych lecych na skraju lasu brali udzia wszyscy mczyni z wioski. Zadawali im
mocne ciosy w gow. Po sposobie, w jaki posugiwali si narzdziami, wida byo, e s rolnikami.
Kiedy skoczyli, ustawili si jeden za drugim i pomaszerowali do lasu. Zabij kadego, kogo
napotkaj, a reszt zostawi na pastw losu. Nie zamierzaem czeka na ich powrt. Kobiety i dzieci
wloky trupy do lasu, a ja w tym czasie usiowaem utrwali na pimie to, czego wanie byem
wiadkiem. Mylaem o tym, eby policzy zabitych, lecz to okazao si niewykonalne. Potem
prbowaem opisa wygld jednego z trupw, ale widziaem jedynie mier nie twarz, nie oczy, ale
ziejc pustk, ktrej nie miaem odwagi bliej si przyjrze. Kiedy wic i to mi si nie udao,
zwrciem uwag na kobiet cignc po trawie zwoki starca, lecz zanim przyszy mi do gowy
odpowiednie sowa, znikna mi z oczu, a po chwili wrcia ju sama. W tym czasie pobojowisko
zostao niemal cakowicie uprztnite. Trupy ukryto w gstwinie drzew; las wchonie szcztki, nim
ktokolwiek si zainteresuje i zacznie poszukiwania. Nie znaem imion tych ludzi, nie znaem nawet
nazwy osady zbyt maej, by znalaza si na mapie. W tej sytuacji tylko jedno przyszo mi do gowy.
Poczekaem na moment, gdy nikt nie zwraca na mnie uwagi, i wymknem si stamtd. Wracajc do
rodzinnego miasteczka Josepha, sporzdziem mapk przebytej trasy. Zaznaczyem na niej kady
zakrt i rozwidlenie drogi, uzupeniem je szkicami dawno porzuconych domostw ledwo widocznych
z drogi. Dalekie to byo od poezji, nie dorwnywao pamitnikowi, a jako wiadectwo nie miao adnej
wartoci.

HELEN

Pamitam z dziecistwa jedn z nielicznych moich wsplnych zabaw z ojcem. Polegaa na tym, e,
pdzc samochodem przez miasto, udawalimy, e jestemy par ciganych bandytw. Pyta mnie, czy
sysz wycie policyjnych syren, a gdy odpowiadaam, e tak, kaza mi zapi pas, poniewa bdziemy
jechali tak szybko, e nikt nas nie dogoni. Kiedy ruszylimy spod domu Rose, przepeniaa mnie
wdziczno za to mie wspomnienie, ktremu mogam si teraz odda. Nic nie mwic, bawiam si
w duchu jak za dawnych lat z ojcem: przed dwoma skrzyowaniami zatrzymaam si tylko na chwil,
po czym przejechaam na czerwonym wietle, a na trzecie wjechaam na tym, cho dobrze
wiedziaam, e nie zd na czas go opuci. Gdy minlimy granice miasta, zatrzymaam si zaraz za
tablic z napisem, ktry nie zmieni si od czasu, kiedy miaam dziesi lat: Laurel, rok zaoenia
1872. Liczba mieszkacw 15 752.
*
Zapytaam Isaaka, czy chce po raz ostatni spojrze na miasto.
Odwr si i naciesz jego widokiem powiedziaam. Kto wie, kiedy znw je zobaczysz.
Po obu stronach drogi cigny si wieo uprztnite pola kukurydzy, a kilkaset metrw przed
nami wznosi si srebrzysty silos. Na szosie nie byo nikogo oprcz nas. Uwielbiaam wiejskie
krajobrazy rodkowego Zachodu wanie za t pustk.
Isaak posucha mojej rady. Odwrci si i spojrza na krajobraz za nami, waciwie niczym
niernicy si od tego, co mielimy przed sob. Kiedy ju si napatrzy, ruszylimy dalej. Nie zdawa
sobie sprawy, e wyjeda std na zawsze, wic odprawiam w jego imieniu cich ceremoni
poegnaln. Poegnaam jego mieszkanie i pozostawione w nim ksiki, bibliotek uniwersyteck,
kupione wsplnie meble i wreszcie wszystkie miejsca, w ktrych razem bywalimy, jakie tylko
mogam sobie przypomnie: od urzdu pocztowego po sklep spoywczy i nieszczsn restauracj
Billa. Poegnaam te w jego imieniu Davida, z ktrym nigdy si nie spotka, i kartotek, do ktrej
nigdy nie mia wgldu, a na koniec wszystkie dzielnice miasteczka, te znane mu i te zupenie
nieznane.
Skoczyam akurat wtedy, gdy dojedalimy do autostrady. Nie byo mi wcale do paczu, jednak
w pewnym momencie poczuam, e wilgotniej mi oczy. Isaak dostrzeg zy spywajce mi po
policzkach i otar je kciukiem.
Co si dzieje? zapyta.
Wiedziaam dobrze, co chciaam mu powiedzie: Rozstaj si z tob, powoli, po kawaku, tylko
w ten sposb moe jako to przeyj. Zamiast tego powiedziaam, e al mi Rose.
*

Kiedy wjechalimy na autostrad, poprosiam Isaaka, eby wyj ze schowka atlas samochodowy
i ustali tras. Pooy sobie atlas na kolanach i zacz go studiowa. Stwierdzi, e musimy kierowa
si na wschd, dokadnie tak, jak to sugeruj znaki. Z rozbawieniem odczytywa z mapy nazwy
amerykaskich miejscowoci: Cairo, Athens, Paris, Rome.
Co za kraj stwierdzi. Czego wy tu nie macie?
Nie mielimy na przykad publicznych miejsc, gdzie taka para jak my mogaby si zatrzyma
i odpocz, nie naraajc si na nieprzyjazne spojrzenia. Kiedy jedlimy lunch w restauracji przy
autostradzie, mczyni popijajcy samotnie kaw przy stolikach nie spuszczali z nas wzroku penego
wrogoci. Nim weszlimy, siedzieli lepi i gusi na otaczajcy ich wiat, lecz z chwil kiedy nas
dostrzegli, kady co do jednego gapi si na nas ponuro spod ronda kapelusza. aden si nie odezwa.
Kelnerka, ktra bya niemal w wieku mojej matki, zwracaa si do nas z zawodow uprzejmoci per
skarbie i kotku. Isaak i ja zaczlimy si do siebie odnosi inaczej; moe nie ozible czy oschle, jak
podczas tego okropnego lunchu u Billa, lecz tak, jakby rozdzielaa nas niewidzialna, ale jak najbardziej
rzeczywista bariera nie wysoki, cakowicie odgradzajcy nas mur, ale raczej sigajcy ramion pot
umoliwiajcy kontakt wzrokowy i prowadzenie rozmowy. Staralimy si tym nie przejmowa. Nie
trzymalimy si za rce, nie dotykalimy si, lecz przez cay ten czas, kiedy jedlimy lunch i pilimy
kaw, ani na chwil nie odrywalimy od siebie wzroku. W pewnej chwili, po duszym milczeniu,
Isaak zaproponowa: Na trzy wybuchamy miechem. Kiedy doliczy do trzech, zaczlimy chichota:
chichot, z pocztku niemiay, przerodzi si w miech, ktry sprawia nam autentyczn przyjemno.
Wychodzilimy z knajpy w nie najgorszym stanie ducha.
Zanim wjechaam z powrotem na autostrad, przyjrzaam si mapie. Pocztkowo miaam zamiar
jecha prosto, a dopiero pniej odbi na pnoc, lecz uznaam, e lepiej bdzie, gdy jak najszybciej
opucimy poudniow cz stanu. Nie informujc Isaaka, postanowiam ruszy na pnoc, a pniej
skrci na wschd.
Chicago powiedziaam.
Wyobraziam sobie Isaaka i siebie w hotelu Knickerbocke, w towarzystwie ducha Ala Capone. My
te bylimy wyjci spod prawa.
*
Dotarlimy do Chicago jeszcze przed zmrokiem. Droga wioda wzdu linii brzegowej jeziora.
Chciaam dojecha do hotelu Knickerbocker, ale nie znaam drogi.
To niesprawiedliwe odezwa si Isaak.
Co takiego?
Wskaza jezioro za szyb.
Macie ocean w rodku kraju.
To nie ocean.
Wiem odpar. To, co dla was jest jeziorem, dla mnie jest oceanem. To, co dla was jest dungl,
dla mnie jest lasem. Ameryka to wiat, a nie kraj.
Od chwili kiedy na horyzoncie ukazao si Chicago, musiaam jecha znacznie wolniej. Nigdy nie
byam w miecie podobnej wielkoci; nigdy nie widziaam tylu samochodw naraz. Na myl o tym, ilu
ludzi w nich jest, poczuam niepokj. Miaam wraenie, e wjedamy do ogromnej paszczy ywej
istoty niczym zbiskami poyskujcej biaymi wieyczkami na szczytach budynkw.

Za kadym razem, kiedy zatrzymywalimy si na wiatach, patrzyam na Isaaka. Wyglda na

urzeczonego, tak jak si spodziewaam.
Wskaza najwyszy budynek przed nami.
To musi by Hancock Center.
Pogaska mnie po przedramieniu. Odebraam ten gest jako dowd na to, e nie domyla si, co
zamierzam zrobi.
Bdzie cudownie orzek.

ISAAK

Wracajc do rodzinnej wioski Josepha, nikogo po drodze nie spotkaem. Spodziewaem si

nowych uchodcw, onierzy, jakich oznak toczcej si w pobliu wojny, lecz cieka bya pusta, tak
jak wtedy, kiedy szedem ni po raz pierwszy. Kiedy dotarem do rzdu domw wyznaczajcych
zachodni skraj miasteczka, usyszaem nadjedajce ciarwki. Jeli Isaak przey, to pewnie jecha
ktr z nich. Zaleao mi na tym, eby si z nim spotka, wic przyspieszyem kroku, starajc si nie
sprawia wraenia, jakbym przed czym ucieka. Kiedy doszedem do gwnej drogi, zobaczyem trzy
ciarwki stojce midzy rzeb z brzu a hotelem. Na skrzyniach pierwszych dwch siedzieli ciasno
stoczeni onierze. Tym razem tumy nie wiwatoway na powitanie. Syszc nadjedajce wozy,
wszyscy mieszkacy pochowali si w domach. Strach to w istocie jedyna wiedza bdca udziaem
ogu, a w tym przypadku wszyscy zareagowali tak samo.
onierze niemrawo gramolili si z ciarwek; tylko ja im si przygldaem. Ci, ktrzy zeszli jako
pierwsi, wygldali na wyczerpanych; po zeskoczeniu na ziemi z trudem chwytali rwnowag, szli
powolnym, niepewnym krokiem, lecz przynajmniej jako tako poruszali si o wasnych siach. Nie
mona byo tego powiedzie o pozostaych. Kad kolejn grup wysiadajcych stanowili onierze
w coraz gorszym stanie. Pierwsi mieli lekkie obraenia, widoczne rany cite na ramionach i piersiach;
nastpni odnieli powane urazy koczyn, rce zwisay im na temblakach, uda byy spowite
w bandae. Na koniec przysza kolej na ledwo ywych, tych, ktrzy nawet jeli si wyli z ran, przez
reszt ycia bd cierpie; ich trzeba byo wynosi.
Trzecia ciarwka staa na skraju drogi pod drzewem. Nie siedzia na niej ani jeden onierz, lecz
przez szpary w skrzyni zdoaem dojrze rk, kpk wosw, buty, skrawki spodni i koszuli
w barwach maskujcych. Nad ciarwk unosiy si roje much; mona si byo spodziewa, e
niebawem zlec si te spy, usid na drzewie i cierpliwie bd czeka na rozwj wypadkw.
Wypatrywaem Isaaka pord ywych najpierw wrd zdrowych, a potem wrd rannych. Nigdzie
go nie dostrzegem; stwierdziem, e jeli ley gdzie midzy trupami na ostatniej ciarwce, to ja
nie chc nic o tym wiedzie. Gotw byem zaakceptowa jego mier, lecz nie na takich warunkach.
Nic tu po mnie, pomylaem. Nie miaem pojcia, dokd pjd, wiedziaem tylko, e moja noga ju
nigdy nie postanie w stolicy. Postanowiem ruszy gwn drog na poudnie, liczc na to, e moe
kto mnie podwiezie do nastpnej wioski. Ledwo uszedem kilka krokw, gdy zatrzymao mnie dwch
onierzy. Jeden z nich wskaza ciarwk z trupami. Udawaem, e nie rozumiem, o co mu chodzi.
Chciaem odej, lecz drugi onierz zapa mnie za rami i szarpn do tyu.
Masz si za kogo szczeglnego? zapyta.
Pokrciem przeczco gow. Dopiero teraz go rozpoznaem. To on, na rozkaz Isaaka, wyprowadzi

z hotelu na miejsce strace wsacza z bycz gow.

To dlaczego ci si wydaje, e moesz tak po prostu odej? My dla ciebie naraamy ycie, a ty
chcesz nas zostawi?
Umiechn si drwico, jakby nie chodzio o zabitych ludzi, lecz o dobre maniery i etykiet.
Odwrci si do stojcych za nim kompanw i wskaza domy po drugiej stronie drogi. onierze
w pojedynk wchodzili do zabudowa, a po chwili wyaniali si, wyprowadzajc z nich mczyzn
i chopcw. Ju nie byem sam; zebrao si nas w sumie z pidziesiciu. onierz, ktry trzyma mnie
za rami, wycign rk w kierunku ostatniej ciarwki.
Na co czekacie? Pochowajcie ich.
Jest wrd nich Isaak? spytaem.
Zmruy oczy, jakby pytanie zbio go z tropu albo wyprowadzio z rwnowagi; tak czy siak, nie mia
pojcia, o kim mwi. Nigdy nie sysza o Isaaku. Zna go pod innymi imieniem, jak pozostali
onierze.
Kapitan wyjaniem.
Popchn mnie do przodu. Odwrciem si, eby zada mu kolejne pytanie, lecz by ju zajty
czym innym; zapa modego chopaka za kark i prowadzi niczym psa.
Najmodsi z naszej grupy zostali wyznaczeni do wykopania mogiy, reszta utworzya ywy acuch
cigncy si z ciarwki do miejsca, gdzie jedno na drugim ukadane byy ciaa. Ja staem na skrzyni.
Tworzyem drugie ogniwo tego acucha, razem ze znacznie starszym ode mnie mczyzn, ktry
mia szczupe, lecz uminione ramiona. Jak wszyscy pozostali wykonywa swoje zadanie w milczeniu.
Nie uala si nad sob, do pewnego stopnia wydawa si wrcz wdziczny, e tylko tyle od niego
dano. apalimy kolejne ciaa, ktre nam podawano, on za nogi, a ja za rce, a to oznaczao, e chcc
nie chcc musiaem patrze na ich twarze.
Nadal szukaem Isaaka, lecz ju przy drugim trupie przestaem si przyglda rysom twarzy.
Zerkaem tylko po to, eby si upewni, e to nie Isaak, a do tego wystarcza uamek sekundy. Jeli
zabity by wyranie niszy, wyszy czy tszy ni Isaak, w ogle nie patrzyem na twarz. Po prostu
chwytaem sztywne ramiona i przekazywaem je nastpnemu. Po pitnastym czy dwudziestym
postanowiem, e nadam im wszystkich wsplne miano Adam jakby byli jednym ciaem. Mwiem
do nich w mylach: Bye dzielnym onierzem, Adamie Matka i ojciec bd za tob tskni Trzeba
byo nie rusza si ze swojej wioski, Adamie Nie bye stworzony do wojaczki Moge pj na
studia i zosta lekarzem, Adamie. A kiedy wyczerpay mi si pomysy, powtarzaem po prostu:
Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam,
Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, Adam, dopki
nie wyadowalimy z ciarwki ostatniego trupa. Dopiero wtedy pozwoliem sobie odetchn z ulg:
wrd ponad setki Adamw nie natrafiem na ani jednego Isaaka.
Zoylimy wszystkie zwoki do wsplnego pytkiego grobu wykopanego za drzewem, ktre
oddzielao mogi od wioski. Pracujc na zmian, zasypalimy grb. Kiedy skoczylimy,
sprowadzony ze wsi ksidz odmwi modlitw za zmarych. By niski i krpy, ubrany na czarno.
Jedyny kolorowy akcent w jego stroju stanowi purpurowy konierzyk. Odmwi modlitw bez
zaangaowania, jakby ju dawno temu przesta wierzy w sw misj albo uzna, e jego wiara nie
obejmuje polegych na polu walki. Tak czy owak, odprawi ceremoni i nasze zadanie dobiego koca.

onierze, ktrzy nas pilnowali, odeszli bez sowa, jakby wanie byli wiadkami ulicznego
przedstawienia, ktre nieszczeglnie ich zaciekawio. Sdziem, e teraz ju bez przeszkd mog
wyruszy na poudnie, tak jak planowaem, lecz onierz, ktry wczeniej bez sowa wskaza mi
ciarwk z trupami, przekaza mi informacj, e w hotelu czeka na mnie pukownik. Poszedem za
nim na dziedziniec peen lecych; ich nieopatrzone rany ropiay na socu.
Pukownik powiedzia, wskazujc pnocno-zachodni naronik galerii.
Na widok Isaaka spogldajcego na mnie z gry poczuem zaskoczenie, ktre po chwili cakowicie
zdominowaa ulga. A wic kapitan zosta pukownikiem; kto wie, moe kiedy dochrapie si
generalskich szlifw. Zasugiwa na to choby tylko z tego powodu, e przey. Pomachalimy do
siebie; ten drobny gest sprawi mi niezwyk przyjemno. aowaem, e nie moemy macha do
siebie duej, tak jak robi to krewniacy i kochankowie egnajcy si albo witajcy na lotniskach
i dworcach kolejowych.
Isaak da mi znak rk, ebym wszed na gr. Po caym ranku spdzonym przy zbiorowej mogile
wolaem mie twardy grunt pod stopami, eby uwolni si od wraenia, e ja te si zapadam.
Pokazaem mu poplamione krwi donie i kiwnem, eby zszed na d.
Jedyne rdo wody w hotelu stanowia pompa stojca w gbi dziedzica. I tam wanie odnalaz
mnie Isaak. Napeniaem wiadro, eby si umy, a on da mi kostk myda ze sowami:
Uywaj oszczdnie. To moe by ostatnie mydo, jakie si uchowao w hotelu.
Ju wkadaem rce do wody, lecz Isaak mnie powstrzyma.
Masz brudne wosy stwierdzi. Pochyl si.
Nachyliem si obok wiadra, a Isaak pola mi gow wod z plastikowego naczynia, a potem
namydli mi wosy i spuka pian.
Teraz kolej na rce zarzdzi.
Wycignem przed siebie donie wewntrzn stron do gry.
Nie jestemy w Europie rozemia si. Nie moemy tak szafowa wod.
Zczy mi donie i w powstae zagbienie nala troch wody, ebym mg spuka krew, zanim
porzdnie je umyj. Kiedy skoczyem, za mn sta ju dugi sznur czekajcych na dostp do wody.
Daj mi kilka minut powiedzia Isaak.
Odszedem na bok, a moje miejsce zaj nastpny z kolejki. Podobnie jak mnie, Isaak pomg
doprowadzi si do porzdku jemu i caej pozostaej dwunastce. Z ostatniej kostki myda pozosta
kawaltek nie wikszy ni koniuszek palca. Isaak tar mydo w doniach tak dugo, a rozpucio si do
koca, umy twarz i opuka si resztk wody z wiadra. Na prawym policzku zostaa mu smuga
zaschnitej piany.
Jak wygldam? zapyta.
Wygldasz na zmczonego odparem. I masz pian na policzku.
Otar twarz rogiem konierza, jedyn czci munduru, ktrej nie pokrywaa wyrana warstwa
brudu i kurzu.
Obawiaem si, e wrcisz powiedzia.
A dokd miaem pj?
Wszystko jedno, byle nie tutaj.
Nie zamierzaem zosta dugo.

 To dobrze. Do rana nie bdzie tu ju co zbiera.

Chwyci moj do i opucilimy dziedziniec, trzymajc si za rce. Doszlimy do drzewa, za
ktrym w zbiorowej mogile spoczywali zabici onierze.
Dlaczego zostali pochowani wanie tutaj? zapytaem.
Ich towarzysze nalegali odpar, wskazujc gow hotel. Powiedzieli, e jeli po tym wszystkim
pochowamy ich na terenie wioski, ich dusze nigdy nie zaznaj spokoju. Moliwe, e maj racj.
Zauway, e zerkam w stron grobu.
Nie ualaj si nad nimi powiedzia, biorc moje zainteresowanie za lito. Przynajmniej
pomoge ich pochowa.
Obszed drzewo i stan na kopcu usypanym w miejscu pochwku zabitych onierzy. Mylaem, e
splunie na grb, lecz on tylko wbi obcas w mikk ziemi.
Co si tam wydarzyo? spytaem.
Udawa, e nie dosysza mojego pytania. Wwierca si obcasem w ziemi coraz gbiej; czynno ta
zdawaa si pochania ca jego uwag.
Odezwa si dopiero po kilku minutach.
Po co chcesz to wiedzie?
Nie potrafiem szczerze odpowiedzie, wic zareagowaem w sposb, jaki uznaby za stosowny.
Wycignem notes, ktry od niego dostaem. Do tej pory zdyem zapisa sze stron; na czterech
widniay narysowane przeze mnie mapy, a na dwch niedokoczone zdania, lecz poza mn nikt o tym
nie wiedzia.
Jeli koniecznie chcesz co napisa, to napisz co miego powiedzia. Co, co sprawi ludziom
rado. O tym, co si naprawd wydarzyo, nikt nie musi wiedzie.
Wbi w ziemi drugi obcas i zacz wierci. Nie przerywaem mu. Odczekaem kilka minut, nim
powtrzyem to samo pytanie: Co si tam wydarzyo?. Moe za drugim razem wyraziem si nieco
inaczej. Tak czy owak, sformuowaem pytanie niewaciwie. Byo oczywiste, co tam zaszo. Nie
wiedziaem jedynie, jaki udzia mia w tym Isaak.
Nie patrzc na mnie, machn nog w moj stron i obsypa mi wosy ziemi. Odsunem si par
krokw, lecz to nie wystarczyo. Obszedem go z lewej strony i stanem kilka metrw za nim.
Sprbowaem jeszcze raz.
Zabie kogo?
Zamachn si praw nog, jakby znw chcia kopn ziemi, ale w chwili, gdy dotkn jej butem,
rozmyli si.
Gupie pytanie. Powiniene zapyta ilu.
Ilu?
Ilu ludzi zabiem.
Ilu ludzi zabie?
Nie wiem odpar. Straciem rachub. Na pewno zbyt wielu.
Czekaem, a si odwrci, lecz on uparcie wpatrywa si w drzewo i dga obcasami ziemi.
Zapytaj, jak ich zabijalimy.
Jak ich zabijalicie?
Nie strzelalimy.

 Wyrnlicie ich?
Tak. Tuklimy ich czym popado, palilimy. Zabrako nam amunicji. Zapytaj, czy pochowalimy
zabitych.
Pochowalicie zabitych?
Nie. Zostawilimy spom i psom na poarcie. A potem ucieklimy, eby nie patrze na swoje
dzieo.
Praw stop mia zagrzeban w ziemi po kostk. Wreszcie dotaro do mnie, po co to robi.
Gboki jest ten d? zapyta.
Do pytki odparem.
Wycign stop i otrzsn z ziemi.
To dobrze stwierdzi. Na gbszy nie zasuyli.

HELEN

Obralimy kurs na widoczny z daleka Hancock Center. Isaak obserwowa miasto przez boczn
szyb po mojej lewej stronie, a ja raz po raz spogldaam na jezioro widoczne po prawej. Wci
bylimy na rodkowym Zachodzie, ale brakowao mi staego, twardego gruntu uchodzcego podobno
za jego charakterystyczn cech. Miasto koczyo si gwatownie, zamiast przeksztaca stopniowo
w rozlege pola jak na przykad Laurel. Budzio to we mnie pewien niepokj. Wiedziaam, e Isaakowi
zupenie to nie przeszkadza, wic nie wspomniaam o swoich obawach. Trzymalimy si brzegu
jeziora, omijajc rdmiecie. Za ostrym zakrtem, podajc za sznurem samochodw, wjechalimy
na ruchliw Michigan Avenue i zobaczylimy przed sob Hancock Center. Isaak niemal przyklei nos
do przedniej szyby, eby lepiej mu si przyjrze. Wszystko tu wydawao mu si wspaniae. Dostrzega
jedynie wielkie moliwoci, jakie obiecyway te strzeliste budowle zwaszcza ludziom takim jak on,
ktrzy nie maj pojcia, z czym wie si dotarcie na szczyt.
*
Zaparkowalimy trzy przecznice od drapacza chmur, ktry tak bardzo urzek Isaaka. Kiedy
wysiedlimy z samochodu, owiadczyam, e od tej chwili to Isaak przejmuje dowodzenie.
Teraz to twj pochd powiedziaam.
Umiechn si. Nie mia pojcia, co to oznacza.
Teraz ty jeste przewodnikiem wyjaniam.
Nie wiedzielimy, gdzie jestemy. Jedynym punktem orientacyjnym by Hancock Center, wic
Isaak ruszy w jego stron t sam ulic, ktr przyjechalimy.
Chc go dotkn oznajmi.
Zabrzmiao to tak, jakby przyznawa si do wstydliwej obsesji. Wyobraziam sobie powierzchni
lisk i wilgotn, ktra zostawi na mojej doni trway lad.
No to chodmy go dotkn powiedziaam.
Pokonywana na piechot odlego wydawaa si znacznie wiksza, odstpy midzy przecznicami
dusze. Chodniki, szerokie i zatoczone, bardziej przypominay jezdnie; sprawiay wraenie niezbyt
bezpiecznych. Isaak bdzi wzrokiem po strzelistych budynkach, a ja przygldaam si twarzom
przechodniw. Cho nie trzymalimy si za rce, szlimy obok siebie. Ilekro Isaak zobaczy co, co go
zadziwio, odwraca si do mnie, eby podzieli si odkryciem. Budynki zdobiy gargulce, gzymsy,
iglice, dziwne ryty, ktre mona byo dostrzec pod warunkiem, e szo si z zadart gow. Isaak
podziwia nie tylko budowle. A to zaintrygowa go zabytkowy czerwony krownik szos, zaparkowany
po przeciwnej stronie ulicy, a to fontanna; kady mijany przez nas ebrak zasugiwa na uwag, nawet
jeli nie budzi jego ciekawoci. Patrzyam tam, gdzie mi kaza, i natychmiast sprawdzaam reakcj

mijajcych nas przechodniw. Wygldao na to, e jako para nie budzimy sensacji. Pomylaam, e
wreszcie wiem, jakie to uczucie by niewidzialnym, lecz kiedy w swych rachunkach od naszej pary
odjam Isaaka, uzyskany wynik podpowiedzia mi, e tak samo si czuam, zanim pojawi si w moim
yciu. Byam nie tyle niewidzialna, ile stanowiam naturalny element ta, uprawniony do wszelkich
przywilejw nalenych z tytuu wasnoci.
*
Stanlimy przed budynkiem Hancocka. Isaak chcia go obejrze z rnych perspektyw, wic
przeszlimy na drug stron ulicy, wciskalimy si w rozmaite zakamarki, wyginalimy szyje we
wszystkie strony, eby nacieszy oczy jego lnic czarn fasad, a zakrcio si nam w gowach.
Jest niesamowity stwierdzi.
Jego zachwyt by autentyczny; nie miaam pojcia, jak udao mu si tak dugo go w sobie podsyca.
Stanlimy przed gwnym wejciem. Przyoylimy donie do powierzchni ciany. Bya gadka
i ciepa, zaryzykowaabym stwierdzenie, e bardziej mikka, ni si spodziewaam.
Wejdziemy do rodka?
Isaak pokrci przeczco gow.
Wewntrz na pewno nie przedstawia si tak imponujco owiadczy, biorc mnie za rk.
Lepiej przejdmy si gdzie.
Wahalimy si przez chwil, spogldajc nie na siebie, lecz na nasze splecione donie. W kocu
zebralimy si na odwag i ruszylimy. Szlimy ulic, trzymajc si za rce, i cho nie odnielimy
jakiego znaczcego zwycistwa, przepeniaa mnie duma. Towarzyszy jej jednak strach. Kiedy
dotarlimy do pierwszej przecznicy, byam wdziczna za to, e czuj w swej doni do Isaaka, a nawet
za lk, jaki temu towarzyszy. Po dwch kolejnych przecznicach wdziczno zastpi al, e nie
odwaylimy si na to wczeniej. Przez cay ten czas, pomylaam, osigalimy w porywach tylko
poow tego, na co byo nas sta.
Chciaam, eby moga nas zobaczy teraz matka. Chciaam, eby David przyglda si nam zza
rogu.
Wszystko w porzdku?
Nie pakaam, lecz wszystko widziaam jak przez mg.
Czuj si wietnie. Znakomicie odparam.
cisnam mocno jego do. Isaak odwzajemni ucisk. Wierzyam, e pki idziemy, nic nie moe
nas rozdzieli.
Kiedy dochodzilimy do kolejnego skrzyowania, wiato zmienio si na czerwone.
Zatrzymalimy si, przy przejciu zaraz zacz si zbiera tum. Stalimy przy samym krawniku,
zawsze to lepiej ni w rodku tumu, lecz i tak nie uniknlimy ciekawskich spojrze. Od razu
zauwayam, e mczyzna obok Isaaka i kobieta stojca przy mnie gapi si na nas; i nie tylko oni.
Patrzyam przed siebie, nie chciaam wnika w to, co wyraa ich wzrok. Zreszt si domylaam. Byam
jednak przekonana, e poza oburzeniem, politowaniem, pogard, moe nawet zawici, w ich
spojrzeniach kryje si te odrobina podziwu czy wrcz zachwytu w kocu przedstawialimy
niezwyky widok.
Kiedy zapalio si zielone wiato, Isaak przytrzyma mnie; chcia, ebymy przeszli przez ulic
jako ostatni.

 Dokd teraz? zapyta.

To byo oczywiste. Pokazaam rk przed siebie. On nacieszy si swoim drapaczem chmur, teraz
przysza kolej na moje jezioro. Miasto maskowao jego ogrom drzewami, budynkami i obwodnic
i z miejsca, w ktrym stalimy, jezioro wydawao si miniaturk przestworu, jaki ogldalimy
wczeniej przez szyby samochodu.
Powinienem ci chyba uprzedzi, e nie umiem pywa powiedzia Isaak.
Nie przejmuj si odparam. Moja opieka nad tob polega midzy innymi na tym, eby
uratowa ci przed pjciem na dno.
*
Poszlimy do samego koca Michigan Avenue za grup idcych pod rk plaowiczw. Nieli koce
i kosze piknikowe, ubrani byli w szorty albo pastelowe letnie sukienki w delikatne wzorki, na nogach
mieli sanday.
Zupenie tak jak my stwierdziam. Ale jeli chodzi o ubir, mamy nad nimi przewag.
Powiedziaam to na gos, lecz nie kierowaam tych sw do Isaaka. Chodzio mi o sprawdzenie, jak
sobie radz pewne prawdy, kiedy przestaj by wasnoci prywatn i wkraczaj w przestrze
publiczn.
Podajc za plaowiczami, weszlimy do przejcia podziemnego pod Lakeshore Drive,
prowadzcego do jeziora. W tunelu znalazo si nas ponad trzydziecioro ruch odbywa si w obie
strony, lecz wracajcych z play byo zdecydowanie wicej. Jaki mczyzna na przedzie rykn, eby
usysze echo. Podchwycili to najpierw jego towarzysze, a potem caa reszta z Isaakiem wcznie.
Spojrzelimy na siebie i krzyknlimy. Szlimy dalej, wydzierajc si na cae gardo. Popatrzylimy
w gr na sklepienie i ryknlimy na przejedajce nad nami samochody. Ryczelimy na wracajcych
z play, a oni odpowiadali nam tym samym. Gdy zblialimy si do wyjcia z tunelu, ryknam na
otwierajc si przede mn przestrze, na drzewa, na piasek i na wod. Syszaam swj gos odlegy
i zdaniem Isaaka znacznie groniejszy, ni wskazywaby na to mj wygld.
Jeszcze jedno, co w tobie uwielbiam powiedzia, kiedy wyszlimy z tunelu. Twj gos.
*
Szlimy alejk wysadzan drzewami, ktra na pocztku odbijaa ukiem w stron jezdni, a potem
gwatownie skrcaa w kierunku play. Widziaam j wczeniej z samochodu, lecz teraz po raz
pierwszy miaam postawi na niej stop. Chciaam nacieszy si t chwil. Kiedy wzrok przesta mi si
mci, zobaczyam, e chodnik si urywa, a zaraz za nim zaczyna si piaszczysta plaa. Zrozumiaam
wtedy, e niepotrzebnie wczeniej si niepokoiam. Nie byo powodu do obaw. Miasto przystawao na
skraju wody tylko na chwil, by zaraz biec dalej wzdu brzegu.
Szukaam sw, eby przekaza t myl Isaakowi. Zatrzymaam go, nim weszlimy na piasek.
Nie koczy si tak nagle, jak mi si wydawao powiedziaam.
Wskazaam budynki cignce si caymi kilometrami na pnoc. Spojrza na roztaczajcy si przed
nami widok.
Tak. Z daleka miasto wydaje si znacznie mniejsze, ni jest w rzeczywistoci odpar, droczc si
ze mn, udajc, e chodzi mi o architektur.
Obj mnie i razem weszlimy na piasek.
Podobno chodzenie po play w butach przynosi pecha.

Wymyliam to na poczekaniu i susznie; porzekada i kuchenne mdroci, wrd ktrych

dorastaam, miay ograniczone zastosowanie. Usiedlimy, zdjlimy buty i skarpetki. Zagbilimy
bose stopy w piasku. Okaza si twardszy i zimniejszy, ni si spodziewaam.
Nie umywa si do budynku Hancocka stwierdziam.
Pokazaam palcem w d, eby wiedzia, o czym mwi.
Masz na myli piasek?
Miaam na myli to, e czowiek czsto co sobie wyobraa, a potem si przekonuje, i jest
odwrotnie.
Sdziam, e piasek na play bdzie miciutki i zocisty, moe nawet biay. e mona bdzie na
nim spa. A na tym si nie da. Jest za twardy. Nawet kolor ma nie taki.
Czujesz si rozczarowana?
Nie. Raczej oszukana.
Wyraziam si niezrcznie, biorc pod uwag nasze wczeniejsze wsplne dowiadczenia.
Przykro mi to sysze.
Oszustwo nie zawsze musi by ze dodaam.
Umiechn si pgbkiem i wbi wzrok w piasek. Nabra pen gar i rozciera ziarenka w doni.
Co zapakowaa do walizki? zapyta.
Przypomniaam sobie, e to on zanis walizk do samochodu; musia wyczu, e jest niemal
pusta. Nadesza odpowiednia chwila, ebym ujawnia swoje zamiary.
Wiesz, dlaczego chciaam ci tu przywie?
Mog si tylko domyla.
Wydawao mi si, e mam plan. Pomylaam, e jeli wywioz ci z Laurel, sam zrozumiesz, e
nie ma sensu tam wraca. Chciaam, eby tu zosta. Pomogabym ci si urzdzi.
A potem?
A potem obiecaabym, e bd ci tu odwiedza do czasu, a staniesz na nogi i zaczniesz nowe,
samodzielne ycie. Do tego waciwie od pocztku sprowadzao si moje zadanie.
Zawdziczam ci znacznie wicej.
Naprawd tak uwaasz? Takie miasteczko jak Laurel z czasem staje si zbyt ciasne. Wolaam
pomc ci wyjecha, ni patrze, jak nasz zwizek powoli tam dogorywa.
Nie dopucibym do tego.
Ale moe ja sama bym do tego doprowadzia. Moe nie da si tego w aden sposb powstrzyma,
i to wanie przeraa mnie najbardziej.
Przykry moj stop swoj i wcisn j w piasek.
Ja martwi si o nas przez cay czas powiedzia. Patrz na tych facetw na drugim kocu play
i si boj, e zaraz wstan i rusz w naszym kierunku. Boj si kiedy przychodzisz do mnie i kiedy
wychodzisz e zauway ci jaki twj znajomy. Jeszcze nie tak dawno przejmowaem si tym, o czym
mylisz, budzc si w moim ku. Baem si myli, ktre chodz mi po gowie, kiedy pisz obok.
Wyobraam sobie straszne rzeczy, z ktrymi nie da si y. Dlatego spakowaem wszystkie swoje
rzeczy, tak jak kazaa.
Bo miae ju do Laurel.
Nie, wcale nie dlatego. Henry nauczy mnie prowadzi po to, ebym mg wyjecha z Laurel,

kiedy ju do tego dojrzej. Mwi, e gdy skoczy mi si wiza, mog odstawi samochd na lotnisko
i znikn albo zatrzyma go na duej i zosta w Stanach, dopki nie uznam, e jestem gotw
wyjecha. Nie chc, eby czu si tu uwiziony, owiadczy. To poczucie moe by tak koszmarne
jak pieko, przez ktre przeszede. Wtedy wanie mu powiedziaem, e poznaem ciebie. Zaleca
ostrono. Radzi, ebym by wobec ciebie szczery i ebym mocno stpa po ziemi. Nie zrozumiaem
tej ostatniej rady. Mylaem, e mam zosta w kraju z tob, i obiecaem mu, e tak zrobi. Dlaczego
miabym std wyjecha?, pomylaem. Przecie tu jest tyle ciekawych miejsc do obejrzenia. Wtedy
postanowiem kupi ci te pamitki. Zanim ci je wysaem, pokazaem Henryemu. ycz, eby udao
si wam odwiedzi cho jedno z tych miejsc, powiedzia. Zrozumiaem, co mia na myli, mwic,
ebym mocno stpa po ziemi. Ale i tak nadaem t przesyk. Chciabym mu przekaza, e myli si co
do nas wsplnie zaszlimy dalej, ni przewidywa ale to nie jest takie wane. Najwaniejsze, e
jestemy tutaj; razem. Przebylimy dug drog.
To samo powtarzam swoim podopiecznym. Tumacz, e jeli zrobili wszystko, co w ich mocy, to
nie powinni sobie robi wyrzutw. Mwi to, kiedy si obwiniaj o niepowodzenia albo zadrczaj.
Ty nie musisz o nic si obwinia ani si zadrcza.
atwo powiedzie.
Isaak wsta, chwyci mnie za rce i pomg mi si podnie.
Jeszcze nie spacerowalimy po play stwierdzi. Przejechalimy taki kawa drogi. Szkoda
byoby tego nie zrobi.
Widok, jaki si przed nami rozciga, nie sprosta moim oczekiwaniom. Wyobraaam sobie, e
podczas mojego pierwszego spaceru po play soce bdzie zachodzio nad poyskujc wod.
Tymczasem soce zdyo ju znikn za horyzontem, a na niebie pozostay tylko purpurowe chmury
i rozproszone, jasne smugi, ale one nie zdoay rozwietli jeziora. Woda wydawaa si szara i zimna,
przy niej niebo wygldao wprost urzekajco; to ono przycigao wzrok.
Stanlimy nad wod, ktra omywaa brzeg, delikatnie, jakby niemiao, po czym si wycofywaa.
Taki widok bardziej ci odpowiada? zapyta Isaak.
Bardziej przypomina mi rodzinne strony odparam. Przywykam do paskich terenw,
rozlegych przestrzeni. Lubi widzie, co jest przede mn.
Rozemia si, odchylajc gow, najwyraniej szczerze rozbawiony.
Wyraasz si okrnie stwierdzi.
Teraz ja nie zrozumiaam. Domyliam si, e o to wanie mu chodzio.
le przetumaczyem. To powiedzenie mojego ojca. Oznacza, e kto nie mwi wprost tego, co
myli. Na przykad, kiedy kto mwi, e chmury na niebie s ciemne, tak naprawd chodzi mu o to, e
czuje si zmczony, godny albo samotny.
A o co mi naprawd chodzio?
To byo proste pytanie, a odpowied narzucaa si sama. Jak wielu ludzi, moe nawet wikszo,
chciaam wiedzie, co bdzie dalej. Zanim poznaam Isaaka, zawsze mogam z grubsza przewidzie, co
mnie czeka za chwil.
Nie mog powiedzie, przyniosoby ci to pecha.
Sam to wymylie?
Oczywicie.

*
Zapaam go za rk i zaczam ni wymachiwa pocztkowo ostronie, a potem, kiedy Isaak
podchwyci pomys, unosilimy ramiona wysoko nad gowy niczym ptaki machajce skrzydami.
Zrozumiaam, co musimy zrobi niezalenie od tego, czy zostaniemy tutaj, czy wrcimy do Laurel.
Musimy wymyli nowe sentencje, nowe zasady i nowe aksjomaty, wedug ktrych bdziemy y.
Machalimy tak dugo, a rozbolay nas ramiona. Nie miaam pojcia, ile czasu mino. ciemnio
si ju i Isaak zapyta, co dalej.
Popatrzyam w d, na piasek. Rozejrzaam si, zobaczyam plaowiczw, za ktrymi szlimy
w tunelu, mczyzn, ktrym Isaak przyglda si ukradkiem przez cay czas.
Ju nic nam nie zagrozi stwierdziam.
Isaak cisn mi do.
Damy rad.
le to wszystko zaplanowaam. Byo jeszcze inne zakoczenie, ktrego nie braam pod uwag, bo
brakowao mi odwagi.
Nie zostawi ci tu samego owiadczyam.
Co masz na myli?
To, e dopki jeste przy mnie, niczego si nie boj.
Myl wybiegam kilka dni w przd: wyobraziam sobie, jak sama jad do Laurel, a potem wracam
do Chicago z walizkami i pudami, ktre przechowywaam w piwnicy.
Wci trzymajc go za rk, zaczam znw wymachiwa ramionami najpierw niemiao, a potem
coraz mocniej. Wyrzucaam je wysoko w powietrze na znak triumfu, bo wanie odnielimy
zwycistwo i ogaszalimy to wiatu. Wygralimy, lecz na tym nie koniec bdziemy dalej nieustannie
walczy, eby tego naszego zwycistwa nie zaprzepaci.
Kiedy uniosam ramiona wysoko nad gow, Isaak zapyta:
Co dalej?
Znw zaczam macha.
Nie widzisz? odparam. Wzbijamy si do lotu. Wreszcie odrywamy si od ziemi.

ISAAK

Uznaem, e nie mamy zbyt wiele czasu, i podaem Isaakowi rk, ponaglajc go w ten sposb, eby
zszed z kopca. I ju jej nie puciem; szlimy, trzymajc si za rce. W stolicy nie mielimy takiego
zwyczaju, cho wszyscy znani mi rwienicy lubili chodzi pod rk i to nie tylko z najlepszymi
przyjacimi. Isaak prowadzi, a ja szedem posusznie tam, gdzie on. Od gwnej drogi odchodzia
krta cieka, wzdu ktrej stay stoczone jedno obok drugiego domostwa. Spodziewaem si, e lada
chwila si zatrzymamy i rozstaniemy, a ja bez sprzeciwu udam si tam, dokd wyle mnie Isaak, tak
jak ostatnio, cho tym razem nie dostan na drog osa.
*
Droga bya pusta. Ta cz miasteczka wygldaa na cakiem opuszczon; zewszd otaczaa nas
gucha cisza, w powietrzu nie unosiy si adne zapachy. Z wygldu przypominaa mi dzielnic ndzy,
w ktrej kiedy mieszkalimy, tyle e jej zabudowania wydaway si trwalsze, przynajmniej
z zaoenia. Przecinay j takie same drki, po ktrych spyway strumyczki nieczystoci. Nauczyem
si porusza w takim terenie, kierujc si suchem i wchem. Wychodek, dom peen dziecicego
gwaru, zapach jedzenia to byy moje drogowskazy. Dotychczas nie zdarzyo mi si znale w samym
rodku slumsw i nie odbiera adnych wrae zmysowych. Chciaem podzieli si spostrzeeniami
z Isaakiem.
Gdzie si wszyscy podziali? spytaem.
Rozejrza si, jakby dopiero teraz uzmysowi sobie brak jakichkolwiek oznak ycia.
Mnie si tak podoba stwierdzi. Jest bardzo Szlimy dalej i dopiero po duszej chwili
dokoczy, jakby wreszcie znalaz odpowiednie sowo: spokojnie.
*
cieka, ktr szlimy, zataczajc uk, czya si z szersz, pokryt czerwonym pyem drog na
skraju wsi. Bieg tdy stary, sigajcy czasw poprzedzajcych przybycie Europejczykw szlak
handlowy, ktry prowadzi do targowiska. Znaem to miejsce. Pierwszy raz trafiem tu przypadkiem,
drugi raz wybraem si celowo. Dwukrotnie spdziem tutaj niemal cay ranek i cz popoudnia,
obserwujc tum, ktrego liczebno wahaa si w zalenoci od pory dnia wedug ustalonego rytmu.
W caej Afryce mona byo znale tysice takich targowisk; postanowiem je opisa, po to wanie
przyszedem tu za drugim razem. Stanem w pobliu straganu z warzywami, otworzyem notes
i napisaem na pierwszej pustej stronie: Istniej setki takich miejsc jak to. Nie wierzyem, ale
przelanie tych sw na papier poprawio mi wtedy samopoczucie. Teraz, gdy ciasno poustawiane obok
siebie drewniane kramy, gdzie wczeniej wisiay pocie misa, byy puste, a maty i dywaniki, na
ktrych wystawiano na sprzeda warzywa i nadwyki zapasw, znikny, poaowaem tych sw.

Szukaem pozostawionych przypadkiem ladw dawnego ttnicego yciem bazaru czstki

owocu, gnijcego okrawka misa lecz wszystko zostao ogoocone do czysta i dokadnie sprztnite.
Isaak puci moj rk. Wszed midzy puste, poznaczone plamami krwi kramy, stukajc w nie po
kolei, jakby podejrzewa, e kto si w nich ukrywa.
Joseph obieca nam po powrocie wspania uczt. Powiedzia, e szybko podbijemy tamto
miasteczko i wrcimy w chwale jak bohaterowie. A podczas uczty bdziemy je, a nic nie zostanie.
Zapuka do dwch kolejnych straganw.
Mia racj, e nic nie zostanie stwierdzi.
Gdzie on teraz jest? zapytaem.
Moe gdzie tu si chowa odpar Isaak, wskazujc ostatnie ssiadujce ze sob kramy.
Uznaem, e w ten sposb daje mi do zrozumienia, i Joseph nie yje. Myl o jego mierci musiaa
wywoa na mojej twarzy wyraz ulgi, gdy Isaak natychmiast doda:
Nic mu nie jest. Wkrtce przyjedzie.
Sowa te zdaway si sprawia mu bl. Nie wzdrygn si, lecz wyglda tak, jakby przeszy go
wewntrzny dreszcz. Znw wzi mnie za rk, ciskajc mi rodkowe palce.
Chod, musz ci co pokaza oznajmi.
Doszlimy do koca drogi prowadzcej na targowisko, ktra kluczc i zwajc si stopniowo,
czya si ostatecznie z gwn brukowan drog biegnc od pomnika do hotelu. Usyszelimy
zebranych wok rzeby onierzy, cho jeszcze ich nie widzielimy. Zatrzymalimy si tu przed
skrzyowaniem.
Sprawd, co tam si dzieje, tylko ostronie szepn mi do ucha Isaak. Schowa si w cieniu
domu, a ja wyjrzaem zza wga.
Wok pici z brzu zgromadzili si wszyscy onierze, ktrzy tego ranka o wasnych siach
wysiedli z ciarwek. Tworzyli krg, a w rodku, tu przy pomniku, sta onierz, ktry kaza mi
grzeba trupy. Przemawia spokojnie, lecz arliwie, z praw doni zacinita w pi. Opisaem t
scen Isaakowi i czekaem na wyjanienie.
Postpuj dokadnie wedug planu stwierdzi.
To wanie chciae mi pokaza?
Wzi mnie za rk.
Nie. Mam ci do pokazania co znacznie ciekawszego.
Wrcilimy na targowisko. Kiedy doszlimy do ostatnich straganw, Isaak skrci w wski
przesmyk prowadzcy do ledwo widocznej cieki, ktra, jak si zdawao, biega prosto do lasu.
Porastajca j wysoka po pas trawa wkrtce ustpia miejsca gstwinie drzew. Spodziewaem si lada
chwila usysze od Isaaka, e nie pozostao mi nic innego, jak schroni si w lenej guszy tak jak ci
uchodcy, ktrych widziaem rano. Lecz las skoczy si gwatownie i naszym oczom ukazaa si
szeroka, okrga polana rednicy ponad trzydziestu metrw. Porodku sta parterowy dom z betonu
i drewna, pomalowany na biao.
*
Osobnym kluczem, ktry nosi w bucie, Isaak otworzy drzwi frontowe; wyrzebione na nich znaki
i symbole sprawiay wraenie, jakby peniy tu funkcj dekoracyjn wbrew swemu pierwotnemu
przeznaczeniu. Poprowadzi mnie do rodka. Wszystkie okiennice byy zamknite, lecz salon

owietlay promienie soca wpadajce przez liczne wietliki w dachu. Nieumeblowane pomieszczenia
tchny pustk. Podogi wykonane byy z tego samego drewna co drzwi i belki dachowe; byszczay,
mimo e pokrywaa je warstwa kurzu.
To wanie miaem zobaczy?
To jeszcze nie wszystko odpar.
Stan na rodku pokoju, ukucn i palcem star z podogi odrobin kurzu.
Podobne podogi Joseph mia w swoim domu w Kampali stwierdzi. Szkoda, e ich nie
widziae. Kaza je sprztaczce szorowa na kolanach, i to codziennie. Powiedzia mi, e drewno
sprowadzi z Brazylii. Zapytaem, gdzie to jest. Nigdy wczeniej nie syszaem o takim kraju,
mylaem, e ley gdzie w Afryce. Pokaza mi Brazyli na mapie i obieca, e wybierzemy si tam
kiedy razem.
Lecz w tym domu zastosowano inne drewno, wyjani mi Isaak. Joseph uy miejscowych
gatunkw drzew. Podogi w Kampali zrobione byy z mahoniu.
Isaak pokaza mi pozostae pokoje mieszczce si w dwch oddzielnych skrzydach, do ktrych
przechodzio si z salonu. Wszystkie pomieszczenia wyglday niemal identycznie drewniane
podogi, biae ciany, okna wychodzce na tyy domu lecz miay spenia rozmaite funkcje i to je od
siebie odrniao, mimo e byy nieumeblowane. Isaak kolejno je nazywa.
To miaa by jadalnia.
To pokj dla suby.
To kuchnia.
To biblioteka.
Podobnie Isaak przedstawi mi pokoje mieszczce si w drugim skrzydle domu, lecz tym razem
w kadym zatrzymywa si duej.
To s pokoje gocinne owiadczy. Josephowi zostao niewielu krewnych, ma za to mnstwo
przyjaci na caym wiecie. W Europie nawet w Ameryce.
Nastpny pokj przeznaczony by dla Josepha. Nie wchodzilimy do rodka; stalimy w progu,
jakbymy nie chcieli zakca snu picej tam osobie.
Joseph wybra sobie najmniejsz sypialni w caym domu. Zapytaem, po co budowa dom
z tyloma pokojami, jeli samemu zajmuje si najmniejszy. Odpar, e powinienem myle o nich nie
jak o pokojach, lecz jak o rnych wymiarach ycia. Jeden mia mu suy do pracy, inne przeznaczone
byy dla przyjaci, dla goci, a jeden do tego, eby spdza czas w samotnoci.
Przeszlimy do ostatniego pomieszczenia, znacznie wikszego ni sypialnia Josepha,
najjaniejszego w caym domu; wiato wpadao tu z trzech stron przez szczeliny w okiennicach. Tym
razem Isaak wszed do rodka.
Ten pokj mia by mj owiadczy.
Przez chwil rozwaa w mylach wypowiedziane sowa, po czym zwrci si do mnie:
Wiesz, po co ci to wszystko mwi?
Odparem, e tak, nawet si nie zastanawiajc, czy to prawda. Dopiero pniej pojem, e to nie
byo wyznanie; Isaak dawa mi w ten sposb do zrozumienia, jak wiele przyjdzie mu utraci.
Zacz chodzi po pokoju wolnym krokiem.
Joseph chce, ebym pojecha na studia do Ameryki. Wszystko zaatwi. Mwi, e gdy wrc,

w kraju bdzie ju bezpiecznie, walki ustan. Zdaje sobie spraw, e nie wygra tej wojny, ale liczy na
to, e Brytyjczycy doprowadz do zawieszenia broni, a jego mianuj ministrem albo
wiceprezydentem. Joseph uwaa, e tylko tak przyszo ma przed sob demokracja w Afryce. Jest
przekonany, e zostanie kiedy prezydentem, e to tylko kwestia czasu, a wtedy bdzie mg robi, co
zechce. Ale to zwyke mrzonki. Nigdy nie bdzie prezydentem. Nie ma domu z tyloma pokojami, eby
nas wszystkich pomieci. Zapytaem go raz, Jaki rewolucjonista zatrudnia sprztaczk do
szorowania podg u siebie w domu?. Rozemia si i odpar: Po to ludzie zostaj rewolucjonistami
eby inni szorowali im podogi. Co mogem na to odpowiedzie? Mieszkaem wtedy u niego.
Pierwszy raz w yciu kto o mnie dba: kiedy si budziem, czekay ju czyste ubrania, mogem liczy
na dwa, trzy posiki dziennie i je do woli. To mi uwiadomio, e moja rewolucja ju si zakoczya.
Isaak otworzy okna w pokoju, ktry kiedy mia nalee do niego. Rosncy przed domem
bananowiec agodzi ar i przepuszcza chodnawy wietrzyk, ktrego powiew czu byo nawet
w rodku. Isaak pochyli si i wystawi gow za okno.
Myli, e jestem w poowie drogi do Kenii, ale ja chciaem jeszcze raz zobaczy ten dom. aden
z nas nigdy w nim nie zamieszka: ani on, ani ja.
Nic nas ju tu nie trzyma stwierdziem.
Wkrtce wyjedziemy, obiecuj.
Pokj spowijaa zocista mgieka sonecznego blasku. Ostatni raz czuem taki spokj pierwszego
dnia w domu Josepha w stolicy. Obaj wiedzielimy, e nie naley go zakca. Usiedlimy na pododze
i oparci plecami o cian, nie ruszalimy si, dopki nie zaczo zmierzcha. Wpadajce do rodka
wiato soca zmienio barw na czerwonorow, co oznaczao, e w powietrzu unosi si py
nawiewany przez silny wiatr.
Isaak wsta pierwszy.
Chodmy ju powiedzia. Joseph zaraz wrci do hotelu. Musz go uprzedzi, e wyjedam.
Nie sprzeciwiaem si; nie miaem nic przeciwko temu, eby si z nim poegna, jeli taka miaa
by cena jego wolnoci. Wybralimy najkrtsz tras prowadzc z powrotem do gwnej drogi. Py
w powietrzu sprawia, e zwyky zachd soca przeistoczy si w feeri czerwieni na niebie,
o odcieniach budzcych podziw albo groz. Stanlimy na rozstaju drg i przygldalimy si
widowisku rozgrywajcemu si nad naszymi gowami. Po jakim czasie usyszelimy ryk potnego
silnika i zobaczylimy nadjedajc ciarwk, a za ni samochd osobowy.
Jad powiedzia Isaak.
Najwyszy czas si std zabiera.
Ale najpierw musisz zobaczy co jeszcze odpar.
Dotarlimy do hotelu przed Josephem i jego ludmi. Isaak kaza mi si ukry w ktrym z pokoi
i zaczeka, a rozmwi si z Josephem.
Przyjd po ciebie we waciwym czasie obieca.
Dziedziniec nadal zapeniony by rannymi; w cigu dnia trzech zmaro, ich zwoki okryway
bkitne hotelowe przecierada. Na miejscu pozostao nieco ponad dwudziestu sprawnych mczyzn.
Nigdzie nie zauwayem onierza, ktry rano zapdzi mnie do grzebania trupw.
Isaak mi poradzi, ebym wybra jaki pokj na pitrze, krcio si tam mniej ludzi. On pozosta na
dziedzicu, a ja wszedem na gr. Miaem si stamtd nie rusza, dopki po mnie nie przyjdzie, lecz

nie mogem si oprze pokusie, eby ostatni raz popatrze na Josepha.

Oba pojazdy: wypeniona onierzami ciarwka i jadcy za ni samochd, zatrzymay si przed
hotelem. Isaak sta z zaoonymi rkami na rodku dziedzica; wyglda jak waciciel hotelu
oczekujcy goci. Kiedy otoczyli go onierze, mierzc do niego z rewolwerw i karabinw, sprawia
wraenie bardziej rozbawionego sytuacj ni zaniepokojonego. Stanli w pkolu, po chwili doczya
do nich kolejna grupa. W kocu na dziedziniec wszed Joseph w asycie ywej tarczy ochroniarzy. To
byli ci sami ludzie, ktrzy pilnowali jego domu w stolicy roli, krzepcy mczyni, za ktrych
lojalno sowicie zapaci. Rozstpili si i mogem lepiej przyjrze si Josephowi. Zamiast munduru
mia na sobie ciemny trzyczciowy garnitur, co wiadczyo o tym, e porzuci wojaczk i wrci do
wczeniejszej roli polityka.
Podszed do Isaaka, ktry mia ju by przecie daleko std. Z umiechu na twarzy Josepha mona
byo wywnioskowa, e ucieszy go jego widok. Pooy mu rk na ramieniu i obaj, w towarzystwie
ochroniarzy, przeszli do pustego pokoju na parterze.
Staem w drzwiach i czekaem, a stamtd wyjd. Po godzinie pooyem si do ka i zupenie
nieoczekiwanie zasnem. Na materacu podpartym drewnianymi skrzynkami niem, e znajduj si
w ogromnym domu niedaleko centrum miasta. Umwiem si z kim na spotkanie i ju byem
spniony, lecz nie mogem si wydosta z labiryntu pomieszcze. Bkaem si pord niezliczonych
pokoi sprawiajcych wraenie identycznych i powtarzaem sobie w mylach: Byem ju tu wczeniej,
musi by std jakie inne wyjcie. Sen mia wszelkie znamiona koszmaru, gdy wydawao si, e
nigdy si od niego nie uwolni, a mimo to si nie baem. Cho z desperacj szukaem wyjcia, czstka
mnie wierzya, e wszystko skoczy si dobrze, e czowiek, z ktrym mam si spotka, zaczeka na
mnie tak dugo, jak bdzie trzeba. niem w najlepsze, kiedy do pokoju wszed Isaak. Wci jeszcze
zamroczony snem pomylaem, e miaem racj, nie wpadajc w panik, gdy Isaak rzeczywicie na
mnie zaczeka. Nie zdawaem sobie sprawy, e nie obudziem si do koca. Dopiero kiedy usyszaem
gos Isaaka proszcego mnie, ebym nie wstawa z ka, otworzyem oczy. Poniewa w pokoju byo
ciemno, widziaem jedynie zarys jego postaci. Nie posuchaem i wstaem. Po raz pierwszy zwrci si
do mnie, uywajc imienia, ktre ojciec nada mi, gdy przyszedem na wiat.
D, nie wstawaj. Nie ruszaj si std. Niedugo bdzie po wszystkim.
Syszaem onierzy krzyczcych po angielsku i w narzeczu kiswahili. Rozumiaem groby
i przeklestwa wypowiadane to w jednym, to w drugim jzyku.
Nie bj si powiedzia Isaak. To si zaraz skoczy.
Wchodzc do pokoju, nie zamkn za sob drzwi i na przekr temu, co mwi, wcale nie prbowa
mnie powstrzyma. Wyszedem na galeri i zobaczyem Josepha otoczonego resztk swojej armii.
Szybko odszukaem wzrokiem jego ochroniarzy. Stali w przeciwlegym kocu dziedzica i prowadzili
oywion rozmow. Nie sprawiali wraenia zaniepokojonych ani przygnbionych. Odwrciem si do
Isaaka; zosta w pokoju i wygldao na to, e nie zamierza si z niego rusza.
Joseph nadal mia na sobie ten sam elegancki garnitur. Wyglda nienagannie; jedynie krawat by
lekko przekrzywiony. Przyjrzaem si otaczajcym go onierzom i uzmysowiem sobie, e od naszego
powrotu do hotelu przybyo sporo nowych. Wrd nich rozpoznaem tego, ktry przemawia pod
pomnikiem. To on obj dowdztwo i to wanie chcia mi pokaza Isaak.
onierz podszed do Josepha, na co wszyscy pozostali si uciszyli. Stan przed nim na baczno

i co do niego mwi. Cho nie syszaem sw, domyliem si, e wymienia zbrodnie popenione
przez poprzednika.
W ogle nie przyszo mi na myl, eby zamkn oczy. Nawet nie mrugnem, kiedy nowy dowdca
podnis rk i strzeli Josephowi w gow, ani si nie odwrciem, kiedy stan nad jego ciaem i odda
jeszcze dwa strzay w pier. Chocia tyle mogem dla niego zrobi, poza tym tego wanie nauczy
mnie Isaak patrzenia.
Nie opakiwaem Josepha, ale jego mier bolenie mnie dotkna. ciskaem balustrad tak
mocno, e niemal popkaa mi skra na doniach. Wrciem do pokoju; Isaak siedzia na ku
i spokojnie mi si przyglda. Byo do widno, eby dostrzec, e pacze.
Trzeba byo to zrobi. Nie mielimy wyboru stwierdzi.
Uwierzyem, poniewa wiedziaem, e kocha Josepha.
Przesun si, eby zrobi mi miejsce na ku. Poda mi co, co wygldao na portfel. Przyjrzaem
si z bliska; to by kenijski paszport.
Brakuje w nim zdjcia powiedzia. Twoja w tym gowa, eby po przekroczeniu granicy go
uzupeni. Jest twj.
Na pierwszej stronie widniao imi Isaaka poczone z nazwiskiem Josepha: Isaak Mabira.
Joseph da mi go jeszcze w stolicy. Wykupi mi bilet na samolot i zaatwi wiz, ale powiedziaem,
e nie chc wyjeda. Mia nadziej, e we waciwym czasie zmieni zdanie, ale to przecie mj kraj.
Kim bd, jeli go opuszcz?
Nie sprzeczalimy si dugo. Nie by to gorcy spr. Nie podnosilimy gosu. Spokojnie bagaem
Isaaka, eby zmieni zdanie. Obiecywaem, e wyjad do Ameryki, jeli do Kenii pojedzie razem ze
mn, lecz aden wartociowy czowiek nie odstpuje tak atwo od swoich przekona, ja za gotw
byem wyrzec si kadego, byle tylko si stamtd wyrwa.
Poda mi torb, ktra leaa na pododze. W rodku znalazem notes; taki sam, jaki dostaem od
niego w szpitalu.
We to ze sob. Na dnie s pienidze. W notesie zapisaem ci wszystkie potrzebne informacje.
A teraz po prostu odejd i obiecaj, e si jeszcze spotkamy.
Wsta i wyszed na galeri.
Dalej nie mog z tob i. Poegnajmy si tutaj.
Obiecuj, e wkrtce si spotkamy powiedziaem.
Objlimy si i ucaowalimy w oba policzki. To nam jednak nie wystarczyo i ciskalimy si tak
dugo, a rozbolay nas rce.
Na dziedzicu odwrciem si i spojrzaem na galeri na pitrze, ale Isaaka ju nie byo. Wchodzc
do pokoju, zamkn drzwi, wic nie sysza odjedajcego samochodu Josepha. Rozstanie ze mn nie
byo najboleniejsz strat, jaka go tego dnia spotkaa; pocieszaem si te tym, e przynajmniej
ulotniem si po cichu, nie zakcajc spokoju.
Dotarcie do granicy z Keni zabrao mi dwa tygodnie. Pierwsze kilkaset kilometrw udao si
przejecha samochodem, a dalej musiaem radzi sobie sam; szedem pieszo, a jeli miaem szczcie,
podwozia mnie ciarwka wypeniona podobnymi do mnie uciekinierami. Joseph nie by
odosobniony w swym zamiarze oswobodzenia ludu. Mijaem opustoszae wioski, pozostawione przez
inne wyzwolecze armie. Ich widok towarzyszy mi przez ca drog, nad niektrymi unosi si jeszcze

dym. Kiedy znalazem si w kocu w Nairobi, zajrzaem do notesu, ktry dostaem od Isaaka.
Rzeczywicie, znalazem w nim wszystkie niezbdne informacje zwizane z podr do Ameryki:
numer wizy czekajcej na mnie w ambasadzie, nazw linii lotniczych, a nawet wskazwki, jak
odszuka czowieka o imieniu Henry, kiedy ju bd na miejscu. rodkowe strony zawieray zapiski
Isaaka przeznaczone specjalnie dla mnie. Na jednej z nich umieci nasz list Zbrodni Przeciwko
Pastwu, uzupenion o nowy punkt: To Zbrodnia Przeciwko Pastwu zapomnie o tym, co si
wydarzyo. Na innej zapisa wszystkie imiona i przydomki, jakie mi nada: Profesor, Langston, Ali,
a na kocu imi i nazwisko z paszportu, odtd nasze wsplne: Isaak Mabira. Dokonany przez niego
zapis naszego ycia przewysza moje dotychczasowe nieporadne prby. Wiedzia, po co to robi. Pisa
z myl o mnie. Ostatnie zdanie zanotowa rano w dniu naszego rozstania. Czytaem je raz po raz
przez ca drog do Ameryki, a potem wyrwaem t kartk z notesu i nosiem przy sobie wetknit
midzy strony paszportu. Przeczytaem je, stojc samotnie na jednej z ulic w Chicago, a chwil
wczeniej zacytowaem je Helen, jeszcze zanim si ze mn poegnaa, obiecujc, e wrci.
Nikt nigdy nie pokocha nikogo bardziej ni my siebie.

Podzikowania

Mam ogromny dug wdzicznoci wobec moich rodzicw, Hiruta i Tesfaye Mengestu; siostry,
Bezawit; oraz rodziny w Etiopii, Ameryce i Francji. Moim drogim przyjacioom kolegom
i redaktorom: Markowi Binellemu, Jonathanowi Fungenowi, Jonathanowi Hickmanowi, Steveowi
Toltzowi, Julien Chatelin, Pierreowi Scipionowi, Manuelowi Gonzalesowi, Stanislasowi Wang-Ghen,
Johnowi Freemanowi, Eliahowi Affreyowi, Francisowi Geffardowi, Pervaiz Shallwani, Aamer
Madhani, Julii Holmes (zdobywczyni Kanau Eriel), Jessice Lamb-Shapiro, Marceli Valdes, Shawnowi
McGibboneyowi, Nam Le, Christianowi Lorentzenowi, Megan Lynch, Mih-ho Cha, Michaelowi
Bronnerowi, Bhakti Shringapure i Brianowi Plazasowi skadam serdeczne podzikowanie za
wsparcie, jakiego udzielali mi przez tyle lat. Pragn podkreli, e wiele zawdziczam wspaniaej
ksice Andrew Fucea The teeth may smile but the heart does not forget, a take byskotliwemu esejowi
Marka Cevissera Edenvale, oraz kolegom i koleankom z Georgetown University, zwaszcza Carolyn
Forche, Davidowi Cewanterowi, Henryemu Schwarzowi, Normie Tilden, Markowi McMorrisowi,
Penn Szittya i Jessice Williams. Jestem rwnie zobowizany Patrickowi Lannanowi, Jo Chapman
i caej Fundacji Lannana, jak te Janowi Vilcekowi, Maricy Vilcek i Fundacji Vilcekw; Fundacji Baton
Rouge Area oraz Fundacji MacArthura za pomoc okazan w ostatnim okresie. Pracownikom
Wydawnictwa Knopf, a szczeglnie Caroline Bleeke i Gabrielle Brooks dzikuj wam za wkad, jaki
wnielicie w przygotowanie tej ksiki. Mojemu agentowi P.J. Markowi oraz mojej redaktorce Jordan
Pavlin wasza cierpliwo, mdro i wsparcie byy nieocenione. I oczywicie, przede wszystkim,
Gabrielowi, Louisowi-Selassie i Anne-Emmanuelle.