SONLU FARKLAR

GENEL DENKLEMLER
Bir elastik ortamn gerilme probleminin Airy gerilme fonksiyonu ile formle edilebilen halini gz nne alalm. Problem matematiksel olarak blgede
biharmonik denklemi salayan snrlarda ise kendisi ve normal dorultuda
trevi bilinen fonksiyonun bulunmasdr. Hacm kuvvetlerinin sabit olmas
halinde dzlem gerilme ve dzlem ekil deitirme problemi
Blgede
Snrda

2 ( x y ) 4 F

dF
Qt ( s )
dn

4F
4F
4F

0
x 4
x 2y 2 y 4

F M ( s)

eklinde yazlr. Burada M(s) ifadesi, snrda alnan bir balang noktasndan itibaren snr kuvvetlerini snr zerindeki noktalara gre momentidir.
Qt(s) ise snr kuvvetlerinin, teetin pozitif yn erinin artm yn ile ayn
olmak zere, teet zerinde izdmleridir.
Yukarda verilen problem diferansiyel denge denklemi ayrklatrlarak bir
cebirsel denklem dntrlerek saysal olarak zlr. Denklemin ayrklatrlmasnda temel dnce trevler yerine fonksiyon deerlerinin kullanlmasdr. Bu ayrklatrlma sonunda fonksiyon deerlerine; yani F deerlerine bal bir cebrik denklem sistemi elde edilir. Bu denklem sistemi zlerek nokta nokta F deerleri bulunur. F deerleri bulunduktan sonra saysal
olarak trev deerleri yazlarak x,y,xy gerilmeleri bulunur.

2 Elastisite

Saysal trev bantlar: Ayrklatrma iin blge zerinde ekilde grld gibi a alalm. ki bamsz deikenli fonksiyon u ve bamsz deikenler x, y olsunlar. Bu fonksiyonun xi ve yj noktasndaki deerini

ui , j u( xi , y j )

(11.78)

ekil 11.1
ile gsterelim. u(x,y) fonksiyonu, ekil 11.1 de grld gibi, serbest deikenleri x ve y gibi eit aralklarla sralanan bir a zerinde verilsin.
ekilde a zerindeki noktalarn indisleri grlmektedir. xi ve yj noktas civarnda ui+1,j ve ui1,j deerleri,
u ( x )2 2u ( x )3 3u ( x )4 4u

R4 (11.79)
x
2! x 2
3! x 3
4! x 4
u ( x )2 2u ( x )3 3u ( x )4 4u
ui , j x

R4 (11.80)
x
2! x 2
3! x 3
4! x 4

ui 1, j ui , j x
ui 1, j

u(x,y) fonksiyonun (xi,yj) noktasnda x e gre ksmi trevi, u/x, yukarda

verilen birinci bantdan veya ikinci bantdan veya birinci ile ikinci bantnn birbirinden kartlmasndan aada verilen ayr ekilde elde
edilir (Not yukardaki denklemlerin sa tarafndaki terimlerden ikisi kullanlm nc terim hata mertebesini vermektedir).

Sonlu Farklar 3

u ui 1, j ui , j

O ( x )
x
x
u ui , j ui 1, j

O ( x )
x
x
u ui 1, j ui 1, j

O[( x )2 ]
2 x
x

(11.81)

Bu trevlerden birincisi ileriye doru, ikincisi geriye doru ve ncs ise

merkezi farklar formunda yazlmtr. Benzer ekilde; u(x,y) fonksiyonun
(xi,yj) noktasnda y e gre ksmi trevi, u/y, aada verildii ekilde bulunur.
u ui , j 1 ui , j

O ( y )
y
y
u ui , j ui , j 1

O ( y )
y
y
u ui , j 1 ui , j 1

O ([y ]2 )
2 y
y

(11.82)

kinci trev ise (11.79) ile (11.80) bantlarnn birbirleri ile toplanmasndan aada verilen ekilde bulunur.
2u ui 1, j 2ui , j ui 1, j

O[( x )2 ]
2
2
( x )
x

(11.83)

Fonksiyonun y e gre ikinci ksmi trevi, benzer ekilde, aada verildii

gibi bulunur.
2u ui , j 1 2ui , j ui , j 1

O[( y )2 ]
y 2
( y )2

(11.84)

Kark trev ise, (11.82) da verilen birinci trevin merkezi fark bants
kullanlarak aada verilen ekilde bulunur.

4 Elastisite

2u
u u
1
u
u
( )
[( )i , j 1 ( )i , j 1 ]

yx y x
x
2y x
(11.85)
ui 1, j 1 ui 1, j 1 ui 1, j 1 ui 1, j 1
2u
2u

O[( x y )2 ]
x y yx
4 x y
u fonksiyonunun x e gre nc, drdnc ve kark trevlerinin hesaplan ve sonular aada verilmitir.
nc Trev

3u
2u
1 2u
2u

(
)

] O[( x )2 ]
3
2
2
2
x
x x
2x x i 1, j x i 1, j
3u ui 2, j 2ui 1, j 2ui 1, j ui 2, j

O[( x )2 ]
3
3
2( x )
x
3
u ui , j 2 2ui , j 1 2ui , j 1 ui , j 2

O[( y )2 ]
3
3
y
2( y )

(11.88)

Kark Trev
3u
2u
1 2u
2u

( 2)
[ 2
2
] O[( x y )2 ]
2
x y
x y
2x y i 1, j y i 1, j
u
2ui 1, j ui 1, j 1 ui 1, j 1 2ui 1, j ui 1, j 1
3u
i 1, j 1
O[( x y )2 ]
2
2
x y
2( x )( y )
(11.89)

Kark Trev
3u
2u
1 2u
2u

( 2)
[ 2
2
] O[( x y )2 ]
2
yx
y x
2y x i , j 1 x i , j 1
u
2ui , j 1 ui 1, j 1 ui 1, j 1 2ui , j 1 ui 1, j 1
3u
i 1, j 1
O[( x y )2 ]
2
yx
2( y )( x )2
(11.90)

Sonlu Farklar 5

Drdnc Trev

4u
2 2u
1 2u
2u
2u

(
)

2
] O[( x )2 ]
x 4 x 2 x 2
( x )2 x 2 i 1, j
x 2 i , j
x 2 i 1, j
4u ui 2, j 4ui 1, j 6ui , j 4ui 1, j ui 2, j

O[( x )2 ]
4
4
( x )
x
4
u ui , j 2 4ui , j 1 6ui , j 4ui , j 1 ui , j 2

O[( y )2 ]
4
4
y
( y )

(11.91)
Kark Trev

4u
1 2u
2u
2u

] O[( x y )2 ]
2
2
2
2
2
2
y x
( y ) x i , j 1
x i , j x i , j 1
u
2ui , j 1 ui 1, j 1 2ui 1, j 4ui , j 2ui 1, j ui 1, j 1 2ui , j 1 ui 1, j 1
4u
i 1, j 1
2
2
y x
( x )2 ( y )2
(11.92)

Yukarda verilen trevlerde fonksiyon deerlerinin katsaylar hatrlamak ve

baz uygulamalarda yardmc olmas iin aada ekil 11.2 de verilen ablonlar kullanlr. ablonlarda, tek dereceli trevlerde (birinci ve nc trev) ilgili eksenin yn nemli olduundan, eksenin yn ekilde gsterilmitir. Eksen yn olarak ekilde gsterilen ynn tersi alndnda, deitirilen eksen dorultusundaki katsaylarn simetriini almak gerekir. Buna ait
rnek ekilde 2u/xy ve 3u/x3 trevinde gsterilmitir.

6 Elastisite

Sonlu Farklar 7

Biharmonik denklemin ayrklatrlmas:

4u
4u
4u
( u ) u 4 2 2 2 4 f ( x , y ) (15.188)
x
x y
y
Yukarda verilen biharmonik denklemin aadaki ekilde grlen (i,j) noktasnda, trevleri yerine (11.91) ve (11.92) ile verilen trev bantlar diferansiyel denklemde yerlerine yazlarak ayrklatrlr.
2

Ayrklatrma sonunda elde edilen bantda x=y alnp bant dzenlendiinde aada verilen sonu bulunur.

20 ui , j 8 (ui 1, j ui 1, j ui , j 1 ui , j 1 ) 2 (ui 1, j 1 ui 1, j 1 ui 1, j 1 ui 1, j 1 )
ui , j 2 ui , j 2 ui 2, j ui 2, j ( x )4 fi , j

(15.189)

Yukarda verilen bantda i indisi x dorultusunu j indisi ise y dorultusunu

kontrol etmektedir.
Yukarda verilen bant yerine ekil 15.38 de grlen ablon da kullanlabilir. ablon ayn bantnn ematik gsterimi olup kullanm kolaydr. ablon yukarda verilen bantdan elde edilecei gibi ekil 11.2 de verilen
4u/x4, 4u/y4 ve 2*4u/x22y2 ablonlarn toplayarak da elde edilebilir.

8 Elastisite

Sonlu fark denklemlerinin yazlmas: Aada verilen ekilde grld

gibi biharmonik denklemin zlecei blgede bir a tekil edelim. Ada M
satr N kolon bulunsun. Bu durumda ada M.N nokta bulunacak. Ada
tip nokta vardr.

Sonlu Farklar 9

a) Snr noktalar: Bu noktalar snrda bulunan noktalardr. ekilde dikdrtgen ile gsterilmi olup 2M+2N-4 adettir.
b) noktalar: Bu noktalar blgenin iindedir. ekilde daire ile gsterilmi
olup (N-2)(M-2) adettir.
c) D noktalar: Bu noktalar blgenin tamamen dndadr. ekilde gen ile
gsterilmitir. Gerektiinde kullanlr. Tamam kullanlmayabilir. Bunlar
gerektii kadar kullanlaca iin saylar nemi deildir. Ayrca bu noktalar
d blgedeki noktalar olduu iin teorik olarak saylar sonsuzdur. ekilde
belirli sayda gsterilmitir.
Problemde snrdaki Airy gerilme fonksiyonun deerleri verildiinden sadece i noktalardaki deerleri bilinmiyor. Dolaysyla problemdeki bilinmeyen
says (N-2)(M-2) dir. Ksaca, bilinmeyenlerin says i nokta saysna eittir.
Sonlu fark denkleminde veya sonlu fark ablonunda grlen ui,j noktasna
pivot nokta ad verilir. Pivot nokta i noktalara getirilerek sonlu fark denklemleri yazlr. Bu ekilde bilinmeyen says kadar sonlu fark denklemi elde
edilir. Bu denklemler zlerek her noktada Airy gerilme fonksiyonun deerleri bulunur.
Airy gerilme fonksiyonu nokta nokta bulunduktan sonra (i,j) noktasnda
x,y,xy gerilmeleri

2 F Fi , j 1 2 Fi , j Fi , j 1

( y ) 2
y 2
2 F F 2 Fi , j Fi 1, j
y 2 i 1, j
( x ) 2
x
F
F
( Fi 1, j 1 Fi 1, j 1 )
2F
xy
i 1, j 1 i 1, j 1
4 x y
xy

bantlar ile bulunur.

10 Elastisite

Sonlu fark denklemleri yazlrken pivot nokta olarak snrn hemen yanndaki nokta alndnda ekil 15.40 daki durum ortaya kar. ekil 15.40 da grld gibi, pivot nokta (P2 noktas) snra yakn olduunda denklemlere
bir sra d noktadaki fonksiyon deerleri girer. Bu durumda d noktalar
nedeni ile bilinmeyen says artar. Bu bilinmeyenlerin hesab iin ek bantlara ihtiya vardr. Bu bantlar Airy gerilme fonksiyonun snrdaki trevi
ayrklatrlarak elde edilir.

ekil 15.40 da grlen P0 noktasnda birinci trev merkezi farklar kullanlarak ayrklatrldnda
u( P1 ) u( P2 )
u
( P0 )
x
2x

u( P1 ) u( P2 ) 2x

u
( P0 )
x

(15.195)

bants elde edilir. Bu bant grlen ksm trev -Qt(s) eit olduundan
bilinmektedir. Dolaysyla d nokta deerleri i nokta deerlerine balanmtr.
Sonu olarak bilinmeyen says kadar denklem elde edilir. Bu denklemler
dorusaldr.

Sonlu Farklar 11

Sonlu fark denkleminin zmde kullanlan yntemler: Sonlu fark denklemlerinin zmnde kullanlan dolaysz yntemler ile ardk yaklam
yntemleri ksaca aada karlatrlmtr.

Bilinmeyen says az ise dolaysz yntemlerden Gauss eliminasyon yntemi

uygulanr. Katsaylar matrisinin iinde fazla miktarda sfr var ise bunlar
Gauss eliminasyonda kaybolurlar. Bu sfrlar muhafaza etmek iin en iyi
yntem ardk yaklam yntemidir. Ayrca katsaylar matrisinin mertebesi
byk ise, rnein 100 den fazla, ardk yaklam yntemi nerilir. Ayrca
ardk yaklam yntemi elektronik tablolarda dk mertebeli matrisler
iin de uygun zm yntemidir.
Ardk yaklam yntemleri, (15.189) bants aada verilen ekilde yazlarak uygulanr.

1
[8(ui 1, j ui 1, j ui , j1 ui , j 1 ) 2(ui 1, j1 ui 1, j1 ui 1, j 1 ui 1, j 1 )
20
(ui , j2 ui , j2 ui 2, j ui 2, j ) ( x )4 fi , j ]
ui , j

Excel tablolarnn kullanlmas: Excel tablosunda, tablonun dairesel dng

zellii kullanlarak biharmonik denklem ardk yaklam ile kolay bir ekilde zlr. Tabloya kontrol altnda tutabilmek iin bilinmeyenler ok fazla olmamaldr. Excel tablolarnda fark denklemleri ok kolay bir ekilde
yazlr ve sonular bir matris eklinde elde edildiinden yorumlanmas da
ok kolaydr.
Excel tablolarnn kullanmnn esas, her a noktasna bir hcre kar getirip
bu hcrede aranan fonksiyonun deerini saklamaktr. Ardk yaklamda
aranan fonksiyonun deeri ilem srasnda bu hcrede deitirilir. Hcrelerin dizilii a noktalarnn dizilii ile ayndr.
lem sras aada verilmitir:
a) Excel tablosunda nce her a noktasna kar gelen hcreler belirlenir.
b) Snr noktalarna kar gelen hcrelerdeki deerler bellidir ve deerleri
yerlerine yazlr.

12 Elastisite

c) D noktalarn deerleri i noktalara forml ile balanr. Her hangi bir d

noktann deeri i noktann deerine

u( P1 ) u( P2 ) 2x

u
( P0 ) u( P2 ) 2xQt
x

(15.195)

forml ile balanr.

d) kar gelen hcrelere ise balang deerleri, genelde sfr, yazlr. Daha sonra i noktalardan birine
1
ui , j
[8(ui 1, j ui 1, j ui , j 1 ui , j 1 ) 2(ui 1, j 1 ui 1, j 1 ui 1, j1 ui 1, j 1 )
20
(ui , j 2 ui , j2 ui 2, j ui 2, j ) ( x )4 fi , j ]
bants forml olarak yazlr ve sonra bu forml btn i noktalara kopyalanr.
Kopyalama ilemi bittikten sonra dairesel dng alarak, hcrelerdeki deerleri ardk yaklam ile hesaplayp yerlerine yazar. Dairesel dngnn
alabilmesi iin Exelin , Aralar, Seenekler, Hesaplama mensnde Yineleme dmesine onay verilmi olmas gerekir. Ayrca ayn
mende En byk deiiklik ksmna yazlan say ile iki yinelenen deer
arasnda fark belirlenir; bu fark salannca yineleme durur. Bu ksm ile istenilen hesap incelii ayarlanr. Yine ayn mende En fazla yineleme says ile yineleme saysna bir snr konulur. Yineleme yeterli olmad takdirde, yineleme says byltlr veya F9 tuuna baslarak tekrar ayn miktarda yineleme yaptrlr.
Burada grld gibi denklemler forml olarak yazlmakta sonular ise
ilgili hcrelerde matrisi formunda elde edilmektedir.

Sonlu Farklar 13

e) Airy gerilme fonksiyonlar nokta nokta hesaplandktan sonra

2 F Fi , j 1 2 Fi , j Fi , j 1
x 2
( y ) 2
y
2 F Fi 1, j 2 Fi , j Fi 1, j
y 2
( x ) 2
x
F
Fi 1, j 1 ( Fi 1, j 1 Fi 1, j 1 )
2F
xy
i 1, j 1
4 x y
xy
bantlar ile gerilmeler nokta nokta hesaplanr.
rnek Problem: ekilde grlen levhay dey dorultuda 10 arala yatay
dorultuda 4 arala ayran a kullanarak levhadaki gerilmeleri sonlu farklar yntemi ile bulunuz.

zm: ekilde grld gibi levhay zerinde aralklar eit a kuralm.

Adaki snr noktalar 1,2, 28 olarak iaretlenmitir. noktalar arp
iaretleri ile d noktalar ise daireler ile gsterilmitir. ekilde 28 snr nokta
ve 27 i nokta bulunmaktadr. Balang noktas olarak her hangi bir nokta
eilebilir.

14 Elastisite

Snr noktalarnda Airy gerilme fonksiyonun deerleri d yklerin noktalara

gre momentleri alnarak aada verilen ekilde bulunur:
F1= F2= F3= F4=F5= F6= F7=0
F8=p0a2/2 F9=2p0a2 F10=4p0a2
F11= F12=F13=F14=F15=F16=F17=F18=F19=F20=4p0a2
F21=2p0a2
F22=p0a2/2
F23= F24= F25= F26=F27= F28= 0
Snr noktalarnda, Airy gerilme fonksiyonun normal dorultudaki trevlerini deerleri aada verilmitir. 6,10,20 ve 24 noktalarnda trevde sreksizlik olduunda iki deer verilmitir. 6 ve 24 noktalarnda trev deerleri iki
dorultuda da sfr olduundan tek deer verilmitir. 10 ve 20 noktasnda iki
trev deeri bulunduundan ayr ayr verilmitir.
(dF/dn)1= (dF/dn)2= (dF/dn)3= (dF/dn)4=(dF/dn)5= (dF/dn)6= (dF/dn)7=0
(dF/dn)8=(dF/dn)9=0
(dF/dn)10=(0,2p0a)
(dF/dn)11=(dF/dn)12=(dF/dn)13=(dF/dn)14=(dF/dn)15=(dF/dn)16=(dF/dn)17=
(dF/dn)18=(dF/dn)19=2p0a
(dF/dn)20=(2p0a,0)
(dF/dn)21=(dF/dn)22=(dF/dn)23= (dF/dn)24= (dF/dn)25= (dF/dn)26=(dF/dn)27=
(dF/dn)28= 0

Sonlu Farklar 15

Saysal hesaplar a=1 ve p0=1 alnarak yaplmtr.

Aada verilen Excel tablosunda en altnda ve en st satrda nokta numaralar grlmektedir. Excel tablosuna nce snr noktalarnda Airy gerilme
fonksiyonunun deerleri yazlr. noktalardaki Airy gerilme fonksiyonun
deerleri tabloda sfr olarak yazlr. Bu noktalardaki deerler, ardk yaklamla bulunaca iin ilk yaklamdaki deerleri sfr alnmaktadr. ekilde
verilen tabloda sfr deerleri grlmemektedir.
20

4,000
0,000
0,000
0,000
0,000

19

18

17

16

15

14

13

12

11

10

6,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

6,000

4,000
2,000
0,500
0,000
0,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

4,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

4,000
2,000
0,500
0,000
0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

24

25

26

27

28

4,000
0,000
0,000
0,000
0,000

D noktalarn hesabna gelince bu deerler forml olarak girilir. D noktaya kar gelen i noktann deerine dF/dn eklenecek (ke noktalarda gelen
noktalar snr noktalardr). nokta deerleri balangta sfr alndndan
tabloda grlen deerler sadece 2x(dF/dn) deerleridir.
Daha sonra i noktalardan birine
1
ui , j
[8(ui 1, j ui 1, j ui , j 1 ui , j 1 ) 2(ui 1, j 1 ui 1, j 1 ui 1, j1 ui 1, j 1 )
20
(ui , j 2 ui , j2 ui 2, j ui 2, j )]
bants yazlr. Bu bant dier gzlere kopyalanr. Kopyalanma bittiinde
dairesel dng alarak denklem takmn zer sonu aada verilen tabloda grlmektedir. Tablonun altnda dier gerilmeleri hesaplayan tablolar
bulunmaktadr. Bu tablolar Airy gerilmelerinin bulunduu tablodan yararlanarak elde edilmitir.

16 Elastisite

4,000
2,089
0,699
0,089
0,000

6,000

6,089

6,176

6,223

6,243

6,248

6,243

6,223

6,176

6,089

6,000

4,000
2,000
0,500
0,000
0,000

4,000
2,089
0,699
0,089
0,000

4,000
2,176
0,863
0,176
0,000

4,000
2,223
0,950
0,223
0,000

4,000
2,243
0,986
0,243
0,000

4,000
2,248
0,995
0,248
0,000

4,000
2,243
0,986
0,243
0,000

4,000
2,223
0,950
0,223
0,000

4,000
2,176
0,863
0,176
0,000

4,000
2,089
0,699
0,089
0,000

4,000
2,000
0,500
0,000
0,000

0,000

0,089

0,176

0,223

0,243

0,248

0,243

0,223

0,176

0,089

0,000

0,000
0,500
1,000
0,500
0,000

0,178
0,521
0,780
0,521
0,178

0,351
0,512
0,625
0,512
0,351

0,447
0,503
0,547
0,503
0,447

0,486
0,499
0,515
0,499
0,486

0,496
0,498
0,507
0,498
0,496

0,486
0,499
0,515
0,499
0,486

0,447
0,503
0,547
0,503
0,447

0,351
0,512
0,625
0,512
0,351

0,178
0,521
0,780
0,521
0,178

0,000
0,500
1,000
0,500
0,000

0,000
-0,010
-0,018
-0,010
0,000

0,000
-0,015
-0,027
-0,015
0,000

0,000
-0,028
-0,051
-0,028
0,000

0,000
-0,039
-0,078
-0,039
0,000

0,000
-0,002
-0,035
-0,002
0,000

0,000
0,178
0,398
0,178
0,000

0,000
0,000
0,000
0,000
0,000

0,000
-0,011
0,000
0,011
0,000

0,000
-0,031
0,000
0,031
0,000

0,000
-0,063
0,000
0,063
0,000

0,000
-0,091 0,000
0,000 0,000
0,091 0,000
0,000

y
0,000
0,178
0,398
0,178
0,000

0,000
-0,002
-0,035
-0,002
0,000

0,000
-0,039
-0,078
-0,039
0,000

0,000
-0,028
-0,051
-0,028
0,000

0,000
-0,015
-0,027
-0,015
0,000

0,000
0,000
0,000

0,000
0,091
0,000
-0,091
0,000

0,000
0,063
0,000
-0,063
0,000

0,000
0,031
0,000
-0,031
0,000

0,000
0,011
0,000
-0,011
0,000

xy

4,000
2,089
0,699
0,089
0,000