TURISTIKI PROIZVOD KAO OSNOVA UNAPRJEENJA KVALITETA

TURISTIKE PONUDE BOSNE I HERCEGOVINE

Mr. sc. Samira Dedi, vii asistent
Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli
Bosna i Hecegovina, kao turistika destinacija, nalazi se u fazi u kojoj je neophodno direktno i
efikasno involviranje turistike ponude u evropske i svjetske tokove, od stvaranja uslova
pogodnih za privlaenje inostranog kapitala i njegovog ulaganja u razvoj turizma, razvijanja
malog i srednjeg preduzetnitva, podizanja kvaliteta usluga, pa do ouvanja prirode i drugih
resursa, kao fundamentalnih pretpostavki turistikog prosperiteta. Da bi se
bosanskohercegovaka ponuda to prije integrisala u evropsku, pa i svjetsku turistiku ponudu i
udovoljila sve zahtjevnijoj tranji emitivnih turistikih zemalja, neophodna je nunost
sagledavanja i primjene iskustva turistiki razvijenih zemalja, a sve u cilju premoavanja jaza
izmeu raznovrsnosti ponude razvijenih zemalja i siromatva vlastite ponude. Turizam u BiH
zbog brojnih komparativnih prednosti u odnosu na druge djelatnosti, moe posluiti kao jedan od
najpouzdanijih i najefikasnijih "kanala" za izlazak na meunarodno trite. A propos, sve se vie
javlja potreba za stratekim planiranjem razvoja turizma i upoznavanjem osnovnih determinanti
turistikog proizvoda, kao glavnim pretpostavkama u svrhu podsticanja budueg razvoja
turistike ponude.
Turistiki proizvod kao temeljna determinanta turistike ponude
Turistiki proizvodi koji se pojavljuju na tritu sastavljeni su od fizikih, opipljivih osobina i to
je za turizam specifino, velikog broja neopipiljivih elemenata. Meu te osnovne elemente
moemo uvrstiti: smjetajne i ugostiteljske kapacitete, objekte turistike i komunalne
infrastrukture, dostupnost i komunikacije, okolinu i atraktivnost prostora, ljudske resurse,
promociju, sigurnost, kvalitet usluga, te cijene. Bez tog miksa nije mogue primjereno
opredijeliti razvojne vizije i ciljeve, kao i sredstva za njihovu realizaciju, pa je stoga od velikog
znaaja ukazati bar na one determinante turistikog proizvoda koje su od imanentnog znaaja za
razvoj turistikog sektora BiH. Prevashodno se misli na:
prostornu dimenziju,
razvoj prometne infrastrukture,
edukaciju kadrova,
promociju turistikog proizvoda i
cijenu turistikog proizvoda.
Prostorna dimenzija kao osnova turistikog proizvoda
Kvalitetno planiranje prostora svakako je jedan od najvanijih preduslova za dugoroan i odriv
razvoj turizma. Prostor u uem i irem smislu osnovna je pretpostavka za dolazak i boravak
gostiju, a istovremeno je i aktivan faktor razvoja destinacije. Prostorni planovi su jedan od
temeljnih dokumenata razvoja turizma, jer usmjeravaju i odreuju planiranje svih privrednih
grana i djelatnosti koje aktivno sudjeluju u formiranju turistike ponude.

Prostorni planovi trebaju osigurati optimalan raspored ljudi, dobara i djelatnosti na odreenoj
teritoriji radi njegove najpovoljnije upotrebe. Njihov glavni zadatak jeste uspostavljanje
ravnotee izmeu smjetaja, prometa i drugih usluga, a da se pritom zatite atraktivni resursi
na kojima se temelji turistiki razvoj. Razvoj turizma BiH mora se oslanjati na prostorne
planove kao kljune provedbene dokumente koji turizmu daju ulogu razvojnog uporita i
odrednice ukupnog privrednog razvitka, te osiguravaju odgovornije i efikasnije upravljanje
resursima turistike destinacije. BiH bi trebala u skorije vrijeme donijeti prostorni plan razvoja
turizma, u okviru kojeg bi uzela u obzir ne samo fizike, ve i kvalitativne i logistike aspekte
razvoja u turistikim destinacijama. Osim toga, od velikog znaaja je i izrada master planova,
odnosno stratekih dokumenata o lokalnom razvoju turizma za svaku pojedinu turistiku regiju, a
koji bi bili konzistentni sa strategijom razvoja turizma na nacionalnoj razini.
Master plan mora sadravati:
identifikaciju i valorizaciju postojeih turistikih resursa,
opis lokalnih tema i karakteristika turistikog proizvoda koje treba razviti (planinski
turizam, zdravstveni, lovni, seoski, itd.),
opis potrebne turistike infrastrukture, smjetaja, logistike, distribucije, te kljune
principe za odreivanje cijena i strategije marketinga i
plan akcije za implementaciju master plana, ukljuujui izvore sredstava za finansiranje
programa, potrebnu lokalnu organizacijsku strukturu, procese i potreban kadar.
Razvoj prometne infrastrukture
Infrastruktura prostora predstavlja opsean i sloen sistem vrlo razliitih komunalnih i drugih
djelatnosti i sadraja. Rije je o opremi i djelatnostima urbanih (i neurbanih) naselja koje
stanovnitvu i privredi osiguravaju temeljne preduslove za ivot i poslovnu aktivnost. Nivo i
intenzitet razvoja ukupne privrede kao i djelatnosti u vrlo tijesnoj je sprezi sa tempom razvoja i
nivoom razvijenosti infrastrukture. Infrastruktura je istovremeno, ne samo faktor i posljedica
privrednog razvoja, ve i kljuna komponenta prostornog planiranja.
Zbog svog geografskog poloaja, nivoa drutvenog proizvoda po stanovniku, a posebno tretmana
po pitanju prometne infrastrukture u bivoj SFRJ, ija je republika bila, BiH predstavlja
prometno nerazvijenu zemlju. Ukupnu mreu puteva u BiH karakterie neujednaenost stanja
izgraenosti i kvaliteta, to je u najveoj mjeri posljedica razliitih perioda izgradnje, primjene
tehnologije gradnje i specifinosti terena. BiH nema izgraen autoput, tako da veinu puteva ine
magistralni putevi. Neophodno je apostrofirati da bi podizanje kvaliteta prometne infrastrukture
rezultiralo veim brojem turista, koji bi ujedno postali i potencijalni potroai razliitih usluga i
sadraja koji se nalaze uz puteve kojima se kreu. Osim to omoguava brzo i udobno
putovanje, savremena i kvalitetna prometna infrastruktura istovremeno prua mogunost
regijama kroz koje prolazi da putnicima u tranzitu prezentiraju ostalu turistiku ponudu, te
tako znatno poveaju prihode od turizma.
Od prioritetne je vanosti usklaenost svih projekata razvoja prometne infrastrukture sa
postojeim prostornim planovima, kako se osnovni turistiki resurs prirodno okruenje ne bi
preopteretio i ugrozio. Ukoliko BiH eli iskoristiti komparativnu prednost povoljnog
geografskog poloaja i relativnu blizinu evropskih emitivnih trita, potrebno je podii nivo

kvaliteta cjelokupne prometne infrastrukture radi omoguavanja pruanja konzistentnog kvaliteta

turistike ponude.
Edukacija menadmenta i zaposlenih u turizmu
Koliko je podruje obrazovanja znaajno za turizam, potvruje i injenica da je razvoj kadrova
bio prihvaen kao sredinji dio programa WTO-a za 2002. godinu. Inae, obrazovanje kadrova u
turizmu determiniu dva bitna faktora, turistika tranja i interdisciplinarni karakter fenomena
turizma. Znaajno je istaknuti, da na model obrazovanja utie trenutno politiko stanje i vaei
sistem obrazovanja, koji predstavljaju okvir koji ne dozvoljava da u potpunosti dou do izraaja
zahtjevi tranje u smislu profiliranja kadrova, kao ni specifinosti obrazovnog profila. Jedan od
prioritetnih stratekih ciljeva, svakako bi trebao biti poveanje udjela visokoobrazovnih kadrova
u turizmu, te insistiranje na permanentnoj edukaciji kadrova na svim nivoima, kako bi se odrao
korak sa savremenim tehnolokim dostignuima i trendovima u svjetskom turizmu. Obrazovanje
u turizmu treba da bude fleksibilno, kao to je elastina turistika tranja, te se kroz kontinuiranu
edukaciju kadrova treba prilagoavati uslovima tranje. U tom smislu, treba u obzir uzeti
pozitivnu praksu razvijenijih zemalja, kao to je primjer turistike regije Emilie Romagne u
Italiji, koja za sezonske radnike angauje uesnike i studente turistikih kola i fakulteta, ujedno
vrei i selekciju kadrova, koje moe angaovati u budunosti.
Istraivanje koje je obavljeno u Halle-u (Njemaka), identifikovalo je sljedee pakete vjetina,
odnosno novih profila potrebnih u turistikom sektoru:
dizajner putovanja, online putniki agent i event dizajner za rezervaciju i dizajn godinjeg
odmora,
turistiki vodi za ljude ograniene pokretljivosti, animatori, predstavnici za odnose s
gostima, te za putnike usluge,
menader poslovnih putovanja i
agencijski konsultant za podrku putnikim agentima.
Otkrivanje novih zanimanja i kombinacija vjetina prouavajui drutvene trendove i trenutni
razvoj turistikog sektora zasigurno je korisno, ali ne i dovoljno. Elaboracija novih profila
zanimanja i ukljuivanje zahtjeva za istim u obrazovne programe je izuzetno zahtjevno podruje
bez ega se ne moe, ukoliko se eli kvalitetno opstati na turistikom tritu. Tako, na primjer, u
Tuzlanskom kantonu postoje samo dvije srednje kole sa smjerom hotelsko-turistiki tehniar,
dok se ostali smjerovi iskljuivo odnose na ugostiteljstvo.
Pozitivni primjeri drugih zemalja po pitanju novih turistikih profila su zasigurno poticaj za
reformu i u BiH. Dakle, izrazito je bitno strukturu obrazovanja u turizmu koncipirati tako da
ukljuuje savremene discipline, znanja i vjetine, te da veliki udio u obrazovanju turistikog
kadra dobije praktina obuka. Ako BiH eli da formira turistiki proizvod na konkurentnom
nivou, tada treba da formira adekvatnu kadrovsku strukturu, s obzirom na strategiju razvoja
turizma, te da potie turistika preduzea za poboljanje edukacije, ukljuujui investiranje u
daljnju edukaciju svog menadmenta i ostalih uposlenika, zapoljavanje mladih, struno
obrazovanih kadrova, kroz praktinu nastavu srednjeg i vieg obrazovanja i sl.

Promocija turistikog proizvoda BiH

Danas, kada je savremeno trite okrenuto potroau i njegovim potrebama, nezamislivo bi bilo
njegovo postojanje bez djelotvorno osmiljenih propagandnih aktivnosti, jer upravo je promocija
ta koja stvara imid na tritu i koja poveava tranju. Promocija, kao i sve njene aktivnosti,
moraju biti u funkciji ostvarenja marketing ciljeva, odnosno usmjerene ka dugoronom
zadovoljavanju drutveno pozitivno valorizovanih potreba potroaa i ostvarenju primjerene
dobiti privrednog subjekta.
Iz prethodnog proizilaze i zadaci promocije na turistikom tritu:
informisanje turista s ciljem olakavanja izbora turistike destinacije,
detaljno upoznavanje turista sa karakteristikama i prednostima odreene destinacije,
kreiranje imida o vlastitim proizvodima i uslugama i sl.
Mnoge zemlje se suoavaju sa problemom fragmentiranosti turistike promocije. Tamo gdje je
ona bolje razvijena, nosilac promocije turizma, u pravilu, je nacionalna ili dravna turistika
organizacija, kao budetska institucija, esto finansirana kroz partnerski odnos javnog i privatnog
sektora. Kao to je pomenuto, u sloenoj strukturi BiH turizam je u nadlenosti entiteta. Za
osvajanje trita emitivnih turistikih zemalja vano je da se trajno obezbijedi prepoznatljivost
BiH i da se stvori samostalan nastup po kojem bi se razlikovala od drugih zemalja. U tom
kontekstu promotivni logo igra izuzetno vanu ulogu u ponovnom prepoznavanju i vezuje se za
pamenje potroaa.
Novi turistiko-promotivni logo BiH zvanino je promovisan 24. maja 2006. godine (slika 2.).
Logo je izradila marketinka agencija Fabrika, a njeno rjeenje je pobijedilo u konkurenciji sa
najuspjenijim marketinkim agencijama u BiH koje su svoja rjeenja uradili slijedei svjetske
trendove u ovoj oblasti. Turistiko-promotivni logo je prvi korak u stvaranju vizuelnog identiteta,
koji e oslikavati promjene koje su se u naoj zemlji desile, kao i velike
razvojne
potencijale. Vizuelni identitet zemlje e pomoi da budemo prepoznatljivi, a time i
prihvatljivi stranim investitorima, ali i potencijalnim kupcima iz BiH.
Slika 2. Turistiko-promotivni logo Bosne i Hercegovine

Cijena turistikog
proizvoda
Turistiki proizvod
vrednuje se preko
cijene
kao
instrumenta marketinga, koja je od imanentnog znaaja za uspjeh istog. Taj znaaj nuno
proizilazi iz specifinosti funkcionisanja turistikog trita i to s obzirom na: (1) visoku
elastinost turistike tranje (2) mogunost ekonomskog varijabiliteta (sniavanja) cijena
turistikog proizvoda konkurencije, (3) vrlo visoke fiksne trokove u turizmu, (4) relativno
znaajnu kontrolu drave u pojedinim segmentima integrisanog turistikog proizvoda i dr.

Postoje miljenja, da se na razliitim tritima i u zavisnosti od situacije preferiraju pojedini

instrumenti marketinga u odnosu na druge. Praksa je pokazala da cijena i promocija predstavljaju
efikasnije instrumente turistikog miksa, jer su prilagodljive moguim promjenama na
turistikom tritu. Neophodno je akcentirati da kvalitetan turistiki proizvod u sebi involvira sve
elemente turistikog miksa, i da se svaki element formira u skladu sa njegovim karakteristikama.
Megatrendovi meunarodnih turistikih trita
U kompleksnim uslovima naglih promjena ivota i rada ljudi u postindustrijsko doba, turistika
tranja se korjenito i burno mijenja. Sa eljom da se sagledaju mogue promjene i naznae
trendovi turistike tranje, iznijee se opta obiljeja moguih i oekivanih kretanja na
turistikom svjetskom tritu, s posebnim osvrtom na kretanje tranje u Evropi.
Trendove i prognoze razvoja turizma treba posmatrati dvojako: kvantitativno, kao kretanje
fizikih veliina i finansijskih uinaka, te kvalitativno, kao osjetljive strukturne promjene. Tako
najnovije trendove u razvoju turizma treba sagledati u kontekstu dosadanjeg razvoja turizma i
najnovijih ekonomskih i socio-kulturnih trendova.
Megatrendovi predstavljaju opte pravce kojima se predviaju kretanja u buduem realno
sagledivom razdoblju. Iz segmenta ponude WTO-a istie se pet mega trendova i to:
Eko-turizam, koji u najirem smislu nudi, kako razvojne anse, tako i mogunosti da se
finansiraju zatiene zone. Ekoloki sadraji iznimno su vani za turistiku tranju, te je
stoga neophodno sprovoditi adekvatne mjere koje e jamiti zatitu okolia.
Kulturni turizam, u okviru kojeg svjetska turistika organizacija diferencira izbor izmeu
malih trinih nia sa specijalnim interesovanjem i velike grupe, koje posjetu kulturnim
spomenicima ukljuuju u svoj program odmora, koji inae ima drugaije teite.
Tematski turizam predstavlja turizam koji je usmjeren na veoma specifina
interesovanja i predstavlja jedno relativno malo trite. Fokusiran na tri velika "E"Entertainment, Excitement, Education (Zabava, Uzbuenje, Obrazovanje) tematski
turizam moe djelovati kao katalizator razvoja.
Avanturistiki turizam, predstavlja malu, ali rastuu trinu niu. Ovaj segment preferira
interesovanje za istraivanje vrhova planina, dubine mora, svemira i sl.
Krstarenja, u okviru kojih se prua mogunost da se u relativno kraem vremenu mnogo
toga vidi ("time poor money rich").
Savremeni trendovi u turistikoj tranji slijedit e navike i potrebe ljudi koji ive i rade u
uslovima koje je nametnuo stil i nain ivota svojstven ljudima tree tehnoloke revolucije.
U svjetskim razmjerima turistiki je promet bio obiljeen lokalnim ratovima (rat u zemljama
bive Jugoslavije, Perzijski rat, rat u Iraku, stalna kriza na Bliskom Istoku), pojavama terorizma
(napad na New York, Bali, Madrid, itd.). Ipak, broj putovanja se nije smanjio na svjetskoj razini
ve biljei stalni porast od 2,7% godinje. Evropska kretanja turistikog prometa ine oko 60%
svih svjetskih putovanja. Prema predvianjima WTO-a, evropski turistiki promet imat e isti
udio iduih dvadeset godina, a predviena godinja stopa rasta trebala bi iznositi 3,1%. Prva

istraivanja iz 1991. godine, predviala su da e se broj turista u meunarodnom turizmu u

svijetu prosjeno godinje poveavati i to:
od 1990. 2000. za 3,8% i
od 2000. 2010. za 3,5%.
Kretanja meunarodnog turizma u periodu od 1950. 2001. godine prikazana su u narednoj
tabeli:
Tabela 1.2. Meunarodni turizam u svijetu za period od 1950 2001. godine
Razdoblje
1950 - 1960
1960 1970
1970 1980
1980 1990
1990 1998
1999 2000
2000 - 2001

Dolasci turista
Prosjena
Prosjena godinja
godinja stopa
stopa rasta, Evropa
rasta, svijet (%)
(%)
10,6
9,1
5,6
4,8
4,0
7,44
-0,87

11,6
8,4
5,1
4,3
3,5
5,92
-0,6

Prihodi od turizma
Prosjena godinja Prosjena godinja
stopa rasta, svijet stopa rasta, Evropa
(%)
(%)
12,6
10,1
19,4
9,8
6,5
4,5
-2,9

15,9
11,0
19,1
8,8
5,4
-0,7
-0,6

Izvor: Yearbook of Tourism Statistics, 1999.

Kao to se vidi, meunarodni turizam u svijetu u razdoblju od 1950. 2000. imao je izuzetno
dinamian razvoj. Intenzivne stope rasta svjetskog turizma sve do devedesetih godina iznosile su
oko 8% godinje. U razdoblju izmeu 1980-1990. godine iznose 4,8%, a tokom devedesetih
godina 4,0% godinje. Nakon uspjene turistike 2000. godine, zahvaljujui obiljeavanju novog
milenijuma, dolazi do turistike stagnacije u 2001. godini. Pad od oko 1% potvrda je teze da
politika nestabilnost i politiki uticaji (terorizam) znaajno utiu na kretanje turizma. Najnovija
istraivanja predvianja razvoja meunarodnog turizma odnose se na period od 2010. 2020.
godine, koja su takoe vrena u okviru Svjetske turistike organizacije. Predvianja kretanja
turistikih dolazaka u narednim godinama su izrazito optimistina. Vanu ulogu u turistikom
prometu u narednom periodu imat e Istona Azija, Sjeverna i Juna Amerika, te okeanske
zemlje. Predvia se da e manju stopu rasta, pa ak i pad turistikog prometa, zbog prethodno
pomenutih potekoa i prijeteeg terorizma biljeiti Juna Azija, Afrika i Bliski Istok.
Kvantitativne odrednice razvoja turizma u budunosti e prema predvianjima WTO-a sa 698
miliona 2000-te godine, porasti na milijardu 2010-te godine, odnosno na oko 1,6 milijardi 2020te godine (Tabela 1.3.).

Tabela 1.3. Vizija razvoja meunarodnog turizma u svijetu do 2020. godine

2000.
2010.
2020.
Prosjena godinja stopa
Regije
(u mil.)
(u mil.)
(u mil.)
rasta (%); 1995 - 2020.

Evropa
Istona Azija
Amerika
Afrika
Srednji Istok
Juna Azija
Svijet

403
527
717
112
195
397
130
190
282
27
47
77
20
36
69
6
11
19
698
1.006
1.561.
Izvor: Tourism Highlights, Madrid, WTO, 2001.

3,1
6,5
3,8
5,5
6,7
6,2
4,1

Zanimljivo je da Evropa ima najniu turistiku stopu rasta (3,1%), ali bez obzira na te podatke,
kao to je prethodno reeno, evropska kretanja turistikog prometa ine oko 60% svih svjetskih
putovanja. A propos, evropska kretanja bit e obiljeena posebnim potrebama da se putuje u
destinacije koje garantuju sigurnost. To je i dalje u prvom redu Mediteran, tj. zemlje
Sredozemlja, koje do sada ostvaruju 51% turistikog prometa Evrope. Od svih mediteranskih
zemalja Francuska ima najvei udio u ukupnim putovanjima Evrope, a predvia se da e 2020.
godine Francuska, panija i Italija biti meu deset vodeih turistikih destinacija u svijetu (tabela
1.4.).
Tabela 1.4. Prognoziranje inostranog turistikog prometa - Deset najveih turistikih destinacija
u 2020. godini
Rang

Zemlja/regija

Broj inostranih
turistikih dolazaka (u
000)

Udio na
tritu (%)

Stopa rasta
1995. 2020. (%)

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
1.-10.

Kina
SAD
Francuska
panija
Hong Kong
Italija
Velika Britanija
Meksiko
Ruska Federacija
eka
Ukupno
Svijet ukupno

137.100
102.400
93.300
71.000
59.300
52.900
52.800
48.900
47.100
44.400
708.800
1.600.000

8,6
6,4
5,8
4,4
3,7
3,3
3,3
3,1
2,9
2,7
44,2
100

8,0
3,5
1,8
2,4
7,3
2,2
3,0
3,6
6,7
4,0
-

Kada je rije o Centralnoj i Istonoj Evropi, oekuje se da e potranja za putovanjima i

turizmom porasti sa 234.750 miliona US $ u 2005. godini na 425.260 miliona US $ u 2015.
godini, da e se putovanja i turizam sa 2,2 % doprinosa BDP-a u 2005. godini poveati na 2,6%
u 2015. godini. Potronja od strane meunarodnih posjetilaca, prema predvianjima WTO-a e
se sa 6,9% u 2005. godini poveati na 7,7% u 2015. godini, dok e privredna grana putovanja i
turizma generisati oko 3.246.400 radnih mjesta u 2015. godini. U narednoj tabeli date su
detaljnije procjene i prognoze za Centralnu i Istonu Evropu (* stvarni rast korigovan sa
inflacijom (%); ** 2006-2015 godinji stvarni rast korigovan sa inflacijom).

Tabela 1.5. Prognoze turistikih indikatora za Centralnu i Istonu Evropu

mil. us $

2005.
(relativn
o uee)

rast*

mil. us $

Lina putovanja i turizam

75.820,00

7,8

2,8

Poslovna putovanja
Vladini trokovi
Ulaganje kapitala
Izvoz ostvaren od strane
posjetilaca
Ostali izvozi
Potranja putovanja i turizma

23.908,00
8.207,70
45.758,00
48.296,00

3,0
11,8
6,9

10,4
3,8
9,1
0,8

134.250,0
0
34.015,00
10.368,00
88.727,00
99.601,00

32.656,00
234.750,0
0
36.804,00
160.990,0
0
2.846,40

4,6
-

-2,7
3,6

2,2
9,6

5,5
5,0

1,9

0,6

58.197,00
425.260,0
0
63.050,00
280.720,0
0
3.246,40

12.272,00

8,3

0,1

14.618,00

Centralna i Istona evropa

BDP turizma kao privredne grane

BDP ekonomije generisane
turizmom
Zaposlenost u turizmu kao
privrednoj grani
Zaposlenost u ukupnoj ekonomiji
generisanoj turizmom

2015.
(relativn
o uee)

rast*

9,9

6,5

3,0
12,7
7,7

4,2
3,0
8,2
8,0

4,5
-

6,3
6,8

2,6
11,6

6,0
6,5

2,2

1,3

9,8

1,8

ZAKLJUAK

U ovom radu je identifikovana potreba za najvanijem segmentom preko kojeg turistika

ponuda indisponira na tritu, odnosno dolazi u interakciju sa turistikom tranjom - turistikim
proizvodom i njegovim osnovnim komponentama. Sagledavanjem trenutnog stanja
bosanskohercegovakog turizma, uoava se nizak nivo razvijenosti turistikog sektora, uslijed
slabe organizacije i nerazvijenosti turistike ponude, koja za sobom povlai neadekvatan
pristup i odgovor turistike tranje. Taj zakljuak proizilazi iz injenice da BiH na jednoj strani
obiluje prirodnim resursima, a na drugoj strani je karakteriu zastarjeli i nestandardizovani
smjetajni kapaciteti, nerazvijenost pojedinih oblika turistikog proizvoda, nizak nivo
razvijenosti turistikog razmiljanja domicilnog stanovnitva i dr. Stoga je neophodno uz sve
prirodne pogodnosti turistiku ponudu BiH to vie planski obogaivati u smislu stalnih
inovacija turistikog proizvoda i kontinuiranom poboljanju kvaliteta svih njegovih komponenti,
te je na takav nain dovesti do nivoa razvijenijih turistikih zemalja. Meutim, da bi turistiki
potencijali bili pretvoreni u konkurentne turistike proizvode neophodno je strateko planiranje
razvoja turizma. Apostrofirali smo da u BiH ne postoji koncept razvoja odrivog turizma sa jasno
definisanim ciljevima, prioritetima i smjernicama za njihovo ostvarenje. Istakli smo injenicu da
neureenosti turistikog sektora u velikoj mjeri doprinosi i nepostojanje zakona o turizmu na
dravnom nivou. Osim toga, primarni zadatak turistikog sektora BiH jeste modernizacija i
rekonstrukcija kapaciteta kako bi se omoguila promjena dosadanjeg imida jeftine destinacije.
Veliki znaaj za unaprjeenje kvaliteta turistike ponude jeste poticanje malog i srednjeg
poduzetnitva, budui da mali i srednji pogoni u ugostiteljstvu i turizmu imaju prednost glede
preferencija samih potroaa, ali i fleksibilnosti u kriznim situacijama. Kao to je ranije
naglaeno, turistiki proizvod BiH se mora to preciznije definisati, jer se samo na takav nain
moe odrediti, odnosno precizno dimenzionirati ta sve moe biti involvirano u turistiku

ponudu. Turistiki proizvod je najvaniji dio turistikog sistema budui da predstavlja glavnu
sponu izmeu ponude i tranje. Kao takav mora se temeljiti prevashodno na kvalitetnom
planiranju prostora, razvoju turistikog razmiljanja domicilnog stanovnitva, ime e se dalje
profilirati adekvatna kadrovska struktura koja e razvijati turistiki sistem. Na takav nain e se
mnogo lake i progresivnije doi do realizacije neophodnih reformi po pitanju privatizacije
smjetajnih kapaciteta, razvoja prometne infrastrukture, primjena turistikih i drugih zakona i sl.
Tek kada se ispune ovi uslovi mogue je osigurati efikasnu promotivnu kampanju turistikog
proizvoda na globalnom turistikom tritu.
Meunarodni turizam e se i dalje masovno usmjeravati prema tri osnovna pravca: toplim
morima, planinskim turistikim centrima i velikim gradovima. U ovome e posebnu ulogu u
budunosti imati novi ekonomski i socio-kulturni trendovi kao to su ekoturizam, kulturni
turizam, tematski turizam, avanturistiki turizam itd. Realno je oekivati disperziju
meunarodnog turizma tokom godine, ali e ipak i dalje ljetni mjeseci imati dominantnu ulogu.
Meunarodni turizam e i dalje biljeiti veu prosjenu stopu rasta u odnosu na domai,
prvenstveno zbog povoljnijih uslova za odmor u drugim zemljama koje imaju kvalitetnije
turistike resurse, adekvatniju ponudu i relativno povoljne cijene turistikih usluga. Naglaeno je
da e Sjeverna i Juna Amerika, Istona Azija, okeanske zemlje, ali i cijela Evropa imati u
perspektivi najznaajniju ulogu u turistikim kretanjima.
LITERATURA
1.

Dedi S., Uloga metoda analize vremenskih serija u prognoziranju turistike tranje
u Bosni i Hercegovini, magistarski rad, Ekonomski fakultet Univerziteta u Tuzli,
Tuzla, 2007.
2. Jelini D. A., Trendovi i vjetine potrebni u turizmu dananjice, prema: Abicht L.,
Freikamp H., Preuss B., Qualificationsentwicklung in tourismus, Branchenbericht
zum projekt trendqualifikationen als basis zur frherkennung von
qualifikationsentwicklungen, Halle, 2002.
http://bib.irb.hr/datoteka/220848.Trendovi_i_vjetine.doc
3. Jelui A., Uloga turizma u uravnoteenju platnobilannih odnosa Republike
Hrvatske, magistarski rad, Ekonomski fakultet, Ljubljana, 2002.
4. Klapi M., Infrastruktura prostora kao faktor razvoja turizma TK, Zbornik radova:
Strategija ekonomskog razvoja u Sjeveroistonoj Bosni, Bosnia Ars, Tuzla, 2005.
5. Godfrey K., Clarke J., The tourism development handbook: A practical approach to
planning and marketing, Cassell, London, New York, 2000.
6. Graan D., Alkier. R. R., Analiza Hrvatskog turistikog trita i potencijalne
mogunosti razvoja Hrvatskog turizma, Zbornik radova Pravnog fakulteta u Splitu,
2003.
7. Martinovi P., Turistiki proizvod Crne Gore i strateki pravci njegova razvoja,
Ekonomski fakultet, Ljubljana, 2003.
8. Radni A. R., Graan D., Uloga strategijskog marketinkog planiranja u
repozicioniranju Opatijske rivijere na turistikom tritu, Tourism and Hospitality
Management, vol. 9., br.1., Fakultet za turistiki i hotelski menadment, Opatija,
2003.
9. Strategija razvoja Hrvatskog turizma do 2010. godine, finalna verzija, 2003.
http://hidra.srce.hr/arhiva/10/512/www.vlada.hr/Download/2003/11/06/073-1.3.pdf
10. http://www.usaidcca.ba/tour2b.pdf

11. http://www.usaidcca.ba/tourb1.pdf
12. http://www.bhmc.ae/turistickilogoBiH.htm