Pskoloji

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2683

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1649
PSKOLOJ
Yazarlar
Do.Dr. Zeynep CEMALCILAR (nite 1)
Dr. Selin KESEBR (nite 2)
Yrd.Do.Dr. Fuat BALCI, Yrd.Do.Dr. Ayfle KARSON (nite 3)
Do.Dr. Gkhan MALKO (nite 4)
Dr. Pelin KESEBR (nite 5)
Yrd.Do.Dr. Mahmut BAYAZIT (nite 6)
Yrd.Do.Dr. Serdar KARABATI (nite 7)
Do.Dr. Lemi BARUH, Dr. Hakan TUNEL (nite 8)
Editr
Do.Dr. Zeynep CEMALCILAR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
r.Gr.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman
Emine Koyuncu
Grafikerler
Aysun fiavl
Hilal Kkdaaflan
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Psikoloji
ISBN
978-975-06-1350-0
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 32.500 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Austos 2012
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
ix
Psikolojinin Doas...................................................................
PSKOLOJNN TANIMI ................................................................................

Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji ....................................................................
Bilimin Amalar .....................................................................................
PSKOLOJ BLMNN KKENLER VE TARHES...................................
Antik Yunan Filozoflar ve Avrupal Dflnrler .......................................
Psikolojinin Tarihindeki Akmlar ................................................................
Yapsalclk...............................................................................................
Gestalt Psikolojisi ....................................................................................
Psikanaliz .................................................................................................
fllevselcilik ..............................................................................................
Davranfllk ............................................................................................
Modern Psikoloji ..........................................................................................
PSKOLOJDE YAKLAfiIMLAR ......................................................................
Biyolojik Yaklaflm ........................................................................................
Nrobilimsel Yaklaflm ..................................................................................
Evrimsel Yaklaflm .........................................................................................
Psikodinamik Yaklaflm.................................................................................
Davranflsal Yaklaflm ....................................................................................
nsancl Yaklaflm .........................................................................................
Biliflsel Yaklaflm............................................................................................
Sosyokltrel Yaklaflm.................................................................................
Eklektisizm.....................................................................................................
PSKOLOJNN ALIfiMA KONULARI VE DER BLMLERLE LfiKS....
Psikolojinin Alt Dallar ..................................................................................
Biyolojik Psikoloji ...................................................................................
Biliflsel Psikoloji.......................................................................................
Geliflimsel Psikoloji .................................................................................
Kiflilik Psikolojisi .....................................................................................
Klinik Psikoloji ........................................................................................
Eitim Psikolojisi .....................................................................................
Sosyal Psikoloji........................................................................................
Kltrel Psikoloji .....................................................................................
Endstri ve rgt Psikolojisi ..................................................................
Nropsikoloji ...........................................................................................
Kantitatif Psikoloji/Psikometri ................................................................
Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar ........................................................
PSKOLOGLAR NE fi YAPAR? .....................................................................
PSKOLOJDE NEML SORUNLAR VE TARTIfiMALAR ............................
1. Sorun: Doa - evre Tartflmas (Nature vs. Nurture Controversy) ......
2. Sorun: Davranfllarn Sebepleri Bilinli mi
Bilindfl mdr? .............................................................................................
3. Sorun: Bireysel Farkllklar - Evrensel Kurallar .......................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
3
4
6
7
8
8
8
9
9
10
10
11
11
12
12
12
12
12
12
13
13
13
14
15
15
15
16
16
16
16
16
17
17
17
17
17
18
20
20
20
20
22
23
24
25
1. NTE
iv
indekiler
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................

Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2. NTE
Psikolojide Arafltrma Yntemleri........................... .............. 28

BLMSEL YNTEM.......................................................................................
Psikoloji Biliminin zellikleri .......................................................................
Psikoloji Bilimi Tm nsanlar lgilendiren Sorularla lgilenir ve Bu
Bilgileri Tm nsanln Ortak Birikimi Addeder..................................
Psikoloji Bilimi Gzlemlerle Snanabilir ve Yanlfllanabilir
nermelerden Oluflur .............................................................................
Psikoloji Bilimi Kendi Hatalarn Dzeltecek Bir Mekanizma zerine
Kurulmufltur.............................................................................................
Psikoloji Bilimi Birikerek lerler .............................................................
BLMSEL SRE: BLMSEL LKELERN SOMUTLAfiMIfi HL .................
SZDEBLM .................................................................................................
Szdebilimi Nasl Tanrz? .............................................................................
Szdebilim Sklkla Bilimsel Tnl Terimler Kullanarak Bir
Bilimsellik Kisvesi Yaratr .......................................................................
Szdebilim Test Edilip Doruluu Snanamayacak nermelerde
Bulunur ....................................................................................................
Szdebilim Bilimsel Sreten Kopuktur ................................................
Bir Szdebilim rnei: Astroloji...................................................................
KAVRAM VE fiLEMSEL TANIM....................................................................
Kavramlar lmenin Faydas Nedir? ...........................................................
fllemsel Tanm .............................................................................................
Kavramsal Geerlilik ...............................................................................
lmsel Gvenilirlik .............................................................................
Duyarsz fllemsel Tanmlar ....................................................................
Kirlenmifl fllemsel Tanmlar ...................................................................
KORELASYON ...............................................................................................
Korelasyon Neden-Sonu liflkisi Gstermez...............................................
DENEYSEL YNTEM ....................................................................................
Deneyin Anatomisi........................................................................................
Deneysel alflmalarda Geerlilik.................................................................
Geerlilik .............................................................................................
Dfl Geerlilik...........................................................................................
Neden Korelasyonel alflmalar? ............................................................
PSKOLOJK ARAfiTIRMALARDA ETK ........................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
3. NTE
25
26
27
29
29
29
30
30
30
31
33
33
33
33
34
34
36
37
37
38
38
40
40
41
42
44
45
46
47
47
47
48
50
51
52
53
54
54
55
Beyin ve Davranfl .................................................................... 56

SNR SSTEMNN ANA BLMLER..........................................................
Merkez Sinir Sistemi.....................................................................................
evresel Sinir Sistemi ....................................................................................
SNR SSTEMNN HCRESEL ZELLKLER .............................................
57
57
58
59
indekiler
Sinir Hcresi ..................................................................................................

Sinir Sisteminin Dier Hcreleri ..................................................................
Sinir Hcrelerinde Uyarnn Oluflmas, letilmesi ve Aktarlmas ..............
Sinir Hcresinde Uyar Nasl Oluflur?.....................................................
Bir Hcrede Aksiyon Potansiyeli le Taflnan Elektriksel Sinyal
Dier Hcrelere Nasl letilir? ................................................................
Sinir Hcreleri Arasnda Haberleflme.....................................................
SNR SSTEMNN KMYASAL ZELLKLER..............................................
Nrotransmiterler ve Reseptrleri ................................................................
Nrotransmiter-Reseptr Etkileflimi Hedef Hcrede
Neyi Deifltirir? .......................................................................................
Nrotransmiter Tipleri...................................................................................
Glutamat ve GABA..................................................................................
Asetilkolin ................................................................................................
Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin ...................................................
SNR SSTEMNN YAPISAL VE fiLEVSEL ZELLKLER ..........................
evresel Sistemle n Beyin Arasnda Geifllerin Saland ve
Refleks Merkezlerinin Bulunduu Temel Yaplar; Omurilik ve
Beyin Sap......................................................................................................
Omurilik (Medulla Spinalis) ...................................................................
Beyin Sap................................................................................................
Vcut Dengesinin Korunmasnda evresel Sistemlerle Etkileflen
Merkez n Beyin Blgesi; Hipotalamus ....................................................
Hipotalamus le liflkili evresel Sistemler ............................................
Kendisine Ulaflan Sinyalleri flleyerek Beyin Kabuuna Aktaran
Yap; Talamus................................................................................................
Duygular ve Hafza le lgili Sinirsel Devrelerin Oluflturduu
Limbik Sistem; Amigdala ve Hipokampusun zgn Rolleri ......................
Hipokampus ............................................................................................
Amigdala ..................................................................................................
Hareketlerin Dzenlenifline Katlan Beyin Kabuu Dflndaki
Yaplar; Serebellum ve Bazal Gangliyonlar.................................................
Beyincik (Serebellum).............................................................................
Bazal Gangliyonlar..................................................................................
Sinir Sisteminin Bilinli fllevlerine Araclk Eden En st Dzey
Btnlefltirme Blgesi: Beyin Kabuu (Korteks) ........................................
Frontal Lobda Motor, n Motor ve n liflkilendirme
Korteksi Bulunur .....................................................................................
Pariyetal, Oksipital ve Temporal Loblarda Duysal ve
liflkilendirme Alanlar Bulunur .............................................................
Beyin Kabuunun Sa ve Sol ki Taraf Farkl Fonksiyonlarda
Uzmanlaflmfltr ........................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
59
61
62
62
64
64
66
66
67
67
67
68
68
69
70
70
72
73
74
77
77
78
79
79
80
81
82
84
85
86
90
91
92
92
93
94
94
vi
indekiler
4. NTE
Biliflsel Psikoloji ....................................................................... 96

BLfiSEL PSKOLOJNN DOASI ...............................................................
Biliflsel Psikolojinin Ksa Tarihi ....................................................................
ALGI ...............................................................................................................
Grme ............................................................................................................
Renk Grme ............................................................................................
Derinlik algs ..........................................................................................
Algsal Organizasyon ..............................................................................
flitme..............................................................................................................
flitme algs..............................................................................................
Koku Algs ....................................................................................................
Tat Algs ........................................................................................................
Dokunma .......................................................................................................
DKKAT..........................................................................................................
Seici Dikkat ..................................................................................................
flitsel Dikkat ..........................................................................................
Grsel Dikkat ..........................................................................................
Blnmfl Dikkat ..........................................................................................
BELLEK ..........................................................................................................
Bellein Yaps...............................................................................................
Hatrlama ve Unutma ....................................................................................
ZHNSEL TEMSL..........................................................................................
DfiNME, AKIL YRTME VE PROBLEM ZME..................................
KARAR VERME .............................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
5. NTE
97
99
100
103
105
107
108
110
110
111
112
112
113
113
114
115
115
116
116
118
119
121
123
125
127
128
128
129
130
Sosyal Psikoloji......................................................................... 132

SOSYAL PSKOLOJYE GRfi .......................................................................
Sosyal Psikolojinin Ksa Tarihi .....................................................................
Sosyal Psikolojinin ki Temel lkesi .............................................................
nsanlar Ne ster?...........................................................................................
SOSYAL BLfi ................................................................................................
Kifli Algs .......................................................................................................
fiemalar...........................................................................................................
Davranfllara Sebep Atfetme ........................................................................
SOSYAL ETK ................................................................................................
taat ................................................................................................................
Grup Etkisi.....................................................................................................
Sosyal Kolaylafltrma ...............................................................................
Sosyal Kaytarma ......................................................................................
Grup Kutuplaflmas .................................................................................
Kitlelerin Bilgelii....................................................................................
SOSYAL LfiKLER ........................................................................................
Saldrganlk ve fiiddet....................................................................................
flbirlii ve Yardm .......................................................................................
Yardm Davranfl.....................................................................................
133
133
134
134
135
136
137
138
139
141
143
143
144
144
145
146
146
147
147
vii
indekiler
Gruplararas liflkiler......................................................................................
nyarg ..........................................................................................................
zet................................................................................................................
Yaflamn inden............................................................................................
149
149
151
153
154
155
155
155
alflma Psikolojisi ve Endstri liflkilerinin Doas.............. 156

ALIfiMA PSKOLOJS ALANININ TANIMI VE KISA TARHES ............
alflma Psikolojisi Alannn Tarihesi ........................................................
Bilimsel Ynetim Akm..........................................................................
nsan liflkileri Akm ...............................................................................
II. Dnya Savafl ve Sonras....................................................................
DEfiEN DNYADA DEfiEN ALIfiMA HAYATI...................................
TRKYEDE ALIfiMA HAYATI VE STATSTKLER ...............................
NSAN KAYNAKLARI (K) POLTKALARI VE ALIfiANLARIN
TUTUM VE DAVRANIfiLARI .........................................................................
alflanlarn Tutum ve Davranfllar ..............................................................
ALIfiAN - fiVEREN LfiKSNE FARKLI BAKIfi AILARI VE
ALTERNATF YAKLAfiIMLAR .......................................................................
Sendikal rgtlerin Varlk Nedenleri ve Fonksiyonlar..............................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
157
158
159
162
163
164
165
168
172
176
178
181
182
183
184
184
184
rgtsel Davranfla Girifl...................................... .................. 188

RGTSEL DAVRANIfi NEDR? ...................................................................
Yneticilerin Grevleri..................................................................................
Deiflen Dnyada rgtsel Davranfl...........................................................
ALGILAR VE KARAR VERME........................................................................
Karar Verme...................................................................................................
DAVRANIfiLARI BELRLEYEN KfiSEL ZELLKLER ..................................
Kiflilik Nedir?..................................................................................................
Deerler .........................................................................................................
MOTVASYON KURAMLARI.........................................................................
Gereksinimlere Odaklanan Motivasyon Kuramlar .....................................
Srece Odaklanan Motivasyon Kuramlar ...................................................
LDERLK........................................................................................................
Klasik Liderlik Kuramlar ..............................................................................
Davranfl Olarak Liderlik ...............................................................................
Durumun Gerektirdii Liderlik.....................................................................
Dnfltrc Liderlik ....................................................................................
RGT KLTR ........................................................................................
Hofstede Kltr Boyutlar.............................................................................
Deal ve Kennedy rgt Kltr Snflandrmas ........................................
Charles Handy Snflandrmas......................................................................
Trompenaars Yaklaflm ................................................................................
6. NTE
189
190
191
192
193
194
195
196
198
198
200
202
202
202
203
203
204
205
207
208
208
7. NTE
viii
indekiler
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
8. NTE
210
212
213
213
214
214
215
Pazarlama letiflimi, Tketici Davranfl ve kna

Psikolojisi.................................................................................. 216
PAZARLAMA LETfiM LE LGL ANAHTAR KAVRAMLAR ....................
TKETC DAVRANIfiINA GENEL BR BAKIfi.............................................
Tketici Karar Verme Sreci.........................................................................
1. Basamak: Problem Teflhisi .................................................................
2. Basamak: Bilgi Arayfl ........................................................................
3. Basamak: Alternatifleri Deerlendirme ve Btnlefltirme ................
4. Basamak: Satn Alma Karar ...............................................................
5. Basamak: Satn Alma Sonras Deerlendirme ...................................
TKETCNN KARAR VERME SRECN ETKLEYEN PSKOLOJK
VE BLfiSEL UNSURLAR ...............................................................................
Gdleme ......................................................................................................
Maslowun htiyalar Hiyerarflisi Kuram ...............................................
Freudun Psikanaliz Yaklaflm................................................................
Dichterin Motivasyon Arafltrmalar .......................................................
Alglama .........................................................................................................
Bernaysn Halkla liflkilerde Psikolojiden Faydalanmas......................
Tutumlar.........................................................................................................
Tketici Tutumlarnn Yaps ..................................................................
Tutumlarn fllevleri .................................................................................
Tutumlarn Bileflenleri.............................................................................
Tutumlarn Davranfllara Etkisi ...............................................................
KNA EDC LETfiM VE TUTUMLARIN ETKLENMES ............................
Tutumlarn Deifltirilebilmesi ya da Pekifltirilebilmesi in Gereken
fiartlar .............................................................................................................
Tutumlarn Deifltirilebilmesi le lgili Modeller ve Stratejiler ....................
Dflnlmfl Eylem Kuram ve Planlanmfl Davranfl Kuram ..............
Sosyal Yarg Kuram................................................................................
Detaylandrma Olasl (Detayl Ayrntlandrma Olasl) Kuram ....
Denge Kuram .........................................................................................
Biliflsel eliflki (Uyumsuzluk) Kuram ..................................................
Pasif renme Kuram ...........................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
217
219
219
220
220
220
221
221
221
221
222
223
223
224
224
225
225
226
227
228
230
230
231
231
232
233
235
236
237
238
240
241
242
242
244
nsz
nsz
Kendini ve baflkalarn anlamaya alflmak insann doasnn bir parasdr. Psikoloji insan davranfl ve zihinsel srelerini alflmakta uzmanlaflmfl bir bilim daldr. nsan ilgilendiren her soru psikolojinin alflma alanna girer. Dolays ile bir
psikoloji kitabnda yer alabilecek niteler iin saysz seenek vardr. Biz bu kitab hazrlarken, iflletme, ekonomi ve iletiflim rencilerinin ihtiyalarn gz nnde bulundurduk. lk blmde temel bir bilgi taban salamak amacyla, psikolojinin tanm ve yntemini anlattktan sonra sinir sistemi ve davranfl, biliflsel psikoloji ve sosyal psikoloji nitelerine yer verdik. Son nitede ise psikolojinin uygulamal alanlarna yer verdik. alflma Psikolojisi ve Endstriyel liflkiler nitesinde eflitli psikoloji kuram ve arafltrma sonularnn alflan tutum ve davranfl ile
alflan- iflveren iliflkilerini anlamadaki rol anlatlyor. Takip eden rgtsel Davranfla Girifl nitesinde ise daha genel anlamda bir kurum ve rgtte gzlemlenebilen hem bireysel hem de grup davranfllar ile ilgili kuram ve alflmalara yer veriliyor. Son nitemizde ise zellikle biliflsel psikoloji ve sosyal psikoloji kuram ve
arafltrmalarnn pazarlama iletiflimi ve tketici davranfllarn anlamadaki rneklerine yer veriliyor.
nitelerin her biri kendi alannda uzman arafltrmaclar tarafndan yazlmfltr.
Her nitede ilgili konuda tarihsel geliflim zetlendikten sonra, temel kuramlar tantlmfl ve ayn zamanda da en modern arafltrmalardan rnekler verilmifltir. Yazarlarmz bu kitabn uzaktan eitim yoluyla eitim alan renciler tarafndan
okunacan gz nnde bulundurarak mmkn olduunca basit bir dille ve bol
rnekle nitelerini yazdlar. Kitapta yer alan konular hakknda daha detayl bilgi
almak isterseniz nitelerde nerilen Internet siteleri, kitaplar ve akademik makalelerden faydalanabilirsiniz.
Kitabn hazrlamasnda emei geen tm yazar arkadafllarma ve Anadolu niversitesinde bize yardmc olan grevlilere teflekkr ederim.
Editr
Do.Dr. Zeynep CEMALCILAR
ix
PSKOLOJ
Amalarmz
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Psikoloji bilimini tanmlayabilecek,
Bilimsel yntemin zelliklerini aklayabilecek,
Psikoloji biliminin tarihsel geliflimini zetleyebilecek,
nsan davranfln anlamada psikologlar tarafndan kullanlmfl eflitli yaklaflmlar tanmlayabilecek,
Psikolojinin alt dallarn birbirinden ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Psikoloji
Davranfl
Zihinsel sreler
Bilim
Perspektif/Yaklaflm
Psikolojinin Alt Dallar
indekiler
Psikoloji
Psikolojinin Doas
PSKOLOJNN TANIMI
PSKOLOJ BLMNN KKENLER
VE TARHES
PSKOLOJDE YAKLAfiIMLAR
PSKOLOJNN ALIfiMA
KONULARI VE DER BLMLERLE
LfiKS
PSKOLOGLAR NE fi YAPAR?
PSKOLOJDE NEML SORUNLAR
VE TARTIfiMALAR
Psikolojinin Doas
PSKOLOJNN TANIMI
Bir gn yolda giderken bir kiflinin (Ahmet) baflka bir kifliye (Hasan) sinirlice yaklaflp birdenbire ona vurmaya baflladn grdnz dflnelim. Byk bir ihtimalle, bu davranfla bir anlam vermeye, sebebini anlamaya alflacaksnz. Acaba
flahit olduunuz bu davranfln sebebi ne olabilir? Olas baz aklamalar;
Ahmet sinirli bir kiflilie sahiptir,
Hasan bu davranfl hak edecek bir fley yapmfltr,
Bu olaya bu iki kiflinin dflnda bir nc kifli veya nc kiflilerin davranfllar veya szleri yol amfltr,
Bu olay tamamen bir yanlfl anlamann sonucunda meydana gelmifl olabilir.
Bu olaya Ahmetin sinirli/saldrgan kifliliinin sebep verdiini varsayalm. Peki sizce Ahmet neden saldrgan bir kiflilie sahiptir? Ahmetin anne - babas da
saldrgandr ve bu zellikler genler yoluyla ona gemifltir. Ahmetin hormonsal
dengesizlikleri vardr. Ahmet byrken anne-babasndan fliddet grmfltr. Ahmetin anti-sosyal kiflilik bozukluu vardr. Dier olaslklara bakarsak daha nce Hasan Ahmete byk bir hakszlk yapmfl olabilir. Her ikisinin ortak arkadafllar olan nc bir kifli Hasann Ahmet hakknda kt bir sz sylediini sylemifl olabilir. Ahmet Hasan bir baflkasna benzetmifl olabilir. Veya biz aslnda
flakalaflan iki arkadafl grmfl ve yanlfllkla onlarn birbirlerine vurduklarn dflnmfl olabiliriz.
Bu rnekten karmnzn, bir davranfln tek bir aklamas olmayabilecei, hatta birden fazla aklamann ayn anda doru olabilecei olmaldr (Eysenck, 2004).
Psikoloji, davranfllar ve zihinsel sreleri inceleyen bir bilim daldr.
Yukardaki rnekte grdmz gibi, davranfllarn birden fazla sebebi olabilir.
Ayrca davranfl birisine vurmak gibi gzlemlenebilen bir ifllem/olgu olabilecei
gibi sinirli olmak gibi gzle grlmeyen ancak dolayl olarak gzlemlenebilen ve
davranfllara yansmalar ile llebilen olgular da olabilir. Psikologlar sadece konuflmak veya hareket etmek gibi gzle grlebilir davranfllar deil duygu, alg,
ryalar, motivasyon, tutum gibi soyut ama dolayl olarak llebilen davranfllar
da anlamaya alflrlar. Davranfllar ve zihinsel sreler sadece gz krpmak kadar
basit veya en zor matematik problemlerini zmek kadar karmaflk olabilir. Dolaysyla insanlarn yaptklar, dflndkleri, hissettikleri ve hatta bedensel fonksiyonlarn srdrmelerini salayan biyolojik aktiviteler bile psikoloji biliminin alflma alan iine girmektedir.
Psikoloji Yunancada Ruh

anlamna gelen Psiko
(Psyche) ve Bilim
anlamna gelen Loji (Logos)
terimlerinin birleflmesinden
meydana gelmifltir.
http://www.biltek.tubitak.go
v.tr/gelisim/psikoloji/nedir.h
tm
Davranfllar kiflinin yapt
ve gzlemlenebilen
hareketlerdir.
Zihinsel sreler dflnme,
hatrlama, hissetme gibi
isel olgulara iflaret eder.
Ancak davranfllara olan
yansmalar ile dolayl olarak
llebilirler.
Bilim belli bir konuyu bilme
isteinden yola kan, belli
bir amaca ynelen bir bilgi
edinme ve yntemli
arafltrma srecidir.
Psikoloji
nsan davranfllarn sadece psikologlar anlamaya alflmaz. Gnlk hayatta da

SIRA SZDE (ve hatta kendimizin) neyi neden, nasl yaptn, duygular,
hepimiz baflkalarnn
dflnceler ve davranfllar arasndaki iliflkileri anlamaya alflrz. Filozoflar, sanatlar, edebiyatlar
tarih boyunca psikologlarn sorduu sorulara benzer sorular sorD fi N E L M
mufllardr. Ancak psikoloji bir bilimdir ve bu sorularn cevaplarn aramada sistematik, objektif ve ampirik verilere dayal bilimsel yntemler kullanr. Bylece znel,
R U
sezgisel veyaS Orastgele
deil nesnel, dorulanabilir ve genellenebilir cevaplar retir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Ampirik/Grgl:
alglanabilen, deneyime dayal.
D K KDuyularla
AT
rnein bir kiflinin zeka seviyesini lmek iin kullanlacak ampirik veri, kiflinin eflitli
zeka testlerinde
ald puanlar olabilir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
Afladaki ifadelerin
doru (D) mu, yanlfl (Y) m olduunu belirtiniz.
SIRA SZDE
1. nsanlar
beyinlerinin sadece %10unu kullanmaktadrlar.
AMALARIMIZ
2. Psikoterapinin etkili olmas iin danflanlarn ocukluktaki problemlerine inip onD fi N E Lgerekir.
M
lar zmesi
K
T
A
P yntemi cezalandrmaktr.
3. En etkin retme
4. SokaktaS baflnza
bir kaza gelse etrafnzda ne kadar ok kifli varsa birinin size yarO R U
dm etme ihtimali o kadar yksektir.
T E L E Vou
Z Y O Nayn zamanda delidir.
5. Dahilerin
DKKAT
6. Yeni renilmifl bir davranfln srekliliini garantilemek iin en iyi yntem, kifliyi o
davranfl yerine getirdii her sefer dllendirmektir.
SIRA bir
SZDE
7. Hafzamz
video kamera gibi yafladklarmz kayt eder.
NTERNET
8. nsanlarn olaylar hakkndaki tutumlarn bilerek, nasl davranacaklarn tahmin
edebiliriz.
AMALARIMIZ
9. Kendine gvenen insanlar her ifli baflarrlar.
10. nsanlar yafllandka hayattan aldklar zevk azalr.
N N
K T A P
Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji

Bildiiniz herhangi bir fleyi dflnn. Mesela Trkiyenin baflkenti Ankaradr. Kedilerin 4 aya
vardr. Terliyken su imek hasta eder. Kargalar siyahtr. Peki flimdi
TELEVZYON
bu bildiklerinizi neden bildiinizi dflnn... Baz bilgiler bize retilir. Bazlarn
konunun uzmanlarndan duyarz, ya da Internetten okuruz. Bazlarn sezgilerimizle biliriz, bazlarn kendimiz deneyimlediimiz iin, bazlar ise nesiller boyu
N T E Riin
N E T dorudur. Peki bu bildiklerimiz kesin dorular mdr? Mesebiline geldii
la sadece bir bilim dalnda uzman olan kiflinin, gnlk olaylar da doru bildiini mi varsaymalyz? Nesiller boyu gelen bilgiler, sosyal, ekonomik veya teknolojik deiflikliklerden etkilenmifl ve deiflmifl olamaz m? Mesela, hava kirlilii yznden baz blgelerde kargalar artk siyah olmayabilir. Peki ya gzlerimizle grdmz her fleye inanmal myz? Mesela fiekil 1.1e bakn. Sizce hangi izgi daha
uzun? Bir ok kifli (b) izgisinin daha uzun olduunu syler (nk yle grr).
Elinize bir cetvel alp ln, greceksiniz ki iki izgi de aslnda ayn uzunluktadr.
Sonu olarak, btn bu yukarda saylan yntemler, bilgiye ulaflmak iin sklkla
kullandmz yntemlerdir. Soru sormak, bilgiye ulaflmaya alflmak insann doasnda var olan bir meraktr. Ancak bu yntemlerle ulafllan bilgilerin her zaman geerli ve doru olduklarn sylemek mmkn deildir.
Bilim de bilgiye ulaflma yntemlerinden biridir. Bilimin szlk anlam Evrenin
veya olaylarn bir blmn konu olarak seen, deneye dayanan yntemler ve
gereklikten yararlanarak sonu karmaya alflan dzenli bilgidir (Trk Dil Ku-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
1. nite - Psikolojinin Doas
SIRA SZDE
rumu Web sitesi, http://www.tdk.gov.tr). Aslnda bilimsel yntemin ne olduunu daha iyi anlamak iin,
temel zelliklerini bilmek gerekir. Bilimsel yntem:
Ampirik
Sistematik
Nesnel
Snanabilir/yanlfllanabilir
Genellenebilir ve
Geicidir.
N N
SIRA SZDE
fiekil 1.1
AMALARIMIZ
Mller-Lyer
AMALARIMIZ
yanlsamas
K T A P
K T A P
TELEVZYON
(a)
TELEVZYON
(b)
N T Eisterseniz
RNET
Mller-Lyer yanlsamas ve baflka yanlsamalar hakknda bilgi edinmek
Tbitak
tarafndan hazrlanmfl bu sayfaya gz atabilirsiniz.
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm#mulleryanilsama
NTERNET
Bilimsel yntem ampirik bilgi salar. Sorulara cevap ararken, sezgiler veya saduyu deil, duyularla alglanabilen, deneyime dayal veriler toplanr. Sonra bu veriler
analiz edilerek sonulara ulafllr. rnein kiflilerin kendilerinden farkl m yoksa benSIRA
SZDE belirli kiflizer kiflilik yapsnda efllerle mi daha mutlu olduunu anlamak iin,
iftlerin
lik zellikleri llr ve kiflisel mutluluk deerleri ile iliflkisine baklr. Bu flekilde direk
veya dolayl flekilde llebilen her kavram aslnda bize ampirikDveri
salamaktadr.
fi N E L M
Bilimsel yntem sistematiktir. Bilimsel metodun uygulanmasnda nceden belirlenmifl, rasyonel ve sistematik bir ifllemler dizisi izlenir. Bu diziye genel olarak
S O R U
arafltrma denir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Psikolojide kullanlan arafltrma yntemleri hakknda detayl bilgiyi 2. nitede

D K K Areneceksiniz.
T
DKKAT
Bilimsel yntem nesneldir. Arafltrmac kendi kiflisel tercihSIRA

veya
yarglarndan
SZDE
yola karak deil, objektif bir flekilde lt verilerin analizi ile sonulara ulaflr.
Nesnellii garanti etmek iin arafltrmaclar makalelerinde kavramlar nasl tanmlayp ltklerini ok ak bir flekilde anlatrlar. Bylece bu alflmay
tekrarlamak isAMALARIMIZ
teyen bir baflka arafltrmac, ayn tanm ve lm yntemlerini kullanarak ayn sonularn doruluunu test edebilir.
K T A Pampirik veri
Bilimsel yntem snanabilir, yanlfllanabilir. Var olan yntemlerle
toplanamayan ve test edilemeyen sorular bilimsel sorular deildir. rnein lmden sonra hayat var mdr? sorusu, gnmzdeki teknik imknlarla veri toplanarak
L E V Zkiflilerin
YON
snanabilecek bir soru deildir. Ancak rnein yafl gruplarnaT Egre
lmden sonra hayatn var olduuna inancnn deiflip deiflmedii amprik ve snanabilir bir sorudur. Ayrca arafltrmac bir alflma sonunda verdii cevaplarn her zaman
iin yanlfllanabileceini kabul eder. Bu yanlfllanabilme, deiflik gruplar, deiflik
NTERNET
metotlar kullanarak yaplan alflmalar sonunda olaca gibi, llen olayn deiflmesi sebebiyle de olabilir. Dolaysyla bilimsel yntemle elde edilen sonular her
zaman iin geicidir ve yeni bilgiler flnda srekli kendi hatalarn dzeltir.
N N
Hayatn anlam nedir? Sorusu bilimsel olarak test edilebilecek birSIRA

soruSZDE
mudur? Cevabnz aklaynz.
D fi Bilimsel
NELM
Son olarak bilimsel yntemle varlan bilgiler genellefltirilebilir.
yntem
tek bir bireyi deil, bireyleri anlamaya alflr. rnein hafza sistemlerini arafltran
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Psikoloji
Bilimsel yntemlerle
yaplmfl eflitli
arafltrmalarn sonular bir
araya getirilerek psikolojik
olgular aklayan kuramlar
oluflturulur.
SIRA SZDE
Elefltirel dflnce: Srekli

soru
D fisorma,
N E L akl
M yrtme,
analiz ve deerlendirme gibi
zihinsel srelerden oluflan
birSdflnme
O R U biimidir.
Hipotez: ncelenmekte
D K K A T olan olaylar arasndaki iliflkileri ve bu olaylarn nedenlerini geici
olarak aklayan fikirler, yarglar veya tahminlerdir. Hipotezler yaplan alflmalarla ya
dorulanr ya
rtlr.
SIRA SZDE
Kuram / Teori: Bir olguyu veya olgular arasndaki iliflkiyi sistematik bir biimde aklayan
SIRA
SZDE dzenidir. Kuramlar, eflitli alflmalarda test edilen birbirleriyle
genel bilgi ve
aklama
iliflkili hipotezlerin
desteklenmesi ile oluflturulur. Olgular aklamakta ve yordamakta
AMALARIMIZ
(tahmin etmekte) kullanlrlar. Ayrca her yeni alflmada test edilen hipotezler de gene
D fi N E L M
var olan kuramlardan yola karak oluflturulur. Bilimsel yntem, kuramlarn srekli test
edilip desteklenerek
K T A Pkuvvetlenmesini, ya da var olan olgular da kapsayacak flekilde gnO R rtlmesini
U
cellenmesini Sveya
gerektirir.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
bir alflmann sonular, o alflmaya katlan bireylerin hafzalar ile snrl kalmamaldr. Ama genel olarak, herhangi bir hafza sorunu olmayan kiflilerin hafza sistemlerini anlamaktr. Ancak bireysel yntemle elde edilen bulgularn her bir bireye de ayn flekilde uygun olaca dflnlemez. llen her kavram ve olgu iin
(bu kiflilerin boyu gibi fiziksel bir zellik, veya kayg durumlar gibi soyut bir durum olabilir) kiflisel farkllklar olacaktr. Bilim ancak bu kiflisel farkllklardan yola
karak kavramlar ve aralarndaki iliflkileri anlamaya alflr.
SIRA SZDE
Sonu olarak, bilimsel yntem, bir konu veya olay hakknda gvenilir ve genellefltirilebilir veri taban oluflturacak bilgiler retmeye yarayan bir yntemdir. Bilimsel yntemD elefltirel
fi N E L M bir dflnce tarz gerektirir. Elefltirel dflnce, verileri olduu
gibi kabul etmek yerine, dnyay anlamada aktif bir rol edinilmesini esas alr. Sosyal bilimciler, bu yntemi insan davranfl ve sosyal olgular anlamak, aklamak ve
S O R U
sosyal problemleri zmek iin kullanrlar (Cozby, 2009).
N N
K T A P
S O R U
Bilimin Amalar
T E LD E VK KZAYTO N
T E LDE VK KZAY TO N
Doal bilimler: Fizik, kimya,
biyoloji gibi doa olaylarn
alflan
bilim dallar.
SIRA SZDE
Sosyal bilimler: Psikoloji,
NTERNET
sosyoloji, ekonomi gibi insan
davranfllarn ve sosyal
AMALARIMIZ
topluluklar alflan bilim
dallar.
Bu iki ana bilim dalnn
sadece alfltklar konularn
K T farkldr,
A P
ierikleri
her
ikisinin de yaklaflmlar
bilimseldir, benzer metotlar
kullanrlar.
Bilimin drt temel amac vardr; Betimleme (tanmlama), yordama (tahmin etme),
aklama, ve deifltirme. Betimleme en basit amatr; olgularn ve olaylarn sadece
SIRA gerektirir.
SZDE
tarif edilmesini
kinci hedef yordamadr. Olgularn birbirleriyle olan sis
N
T
E
R
N E Tbelirledikten sonra, meydana geliflleri hakknda tahmin yrtetematik iliflkilerini
bilmeyi mmkn klar. nc hedef aklamadr, ve bir olgunun meydana gelAMALARIMIZ
mesinin sebeplerini belirlemeyi amalar. Son hedef ise deifltirmedir, ve olgularn
oluflmasn kontrol etme ve deifltirme anlamna gelir (Passer & Smith, 2011).
Psikologlar
bilimsel arafltrmalar ile insanlarn davranfl ve zihinsel sK Tyaptklar
A P
relerini betimlemeye, yordamaya (tahmin etmeye) ve aklamaya alflrlar. Hatta
bu bilimsel alflmalarn sonunda elde edilen bilgiler kiflilerin ve sosyal gruplarn
sorunlarn gidermede, problemli grdkleri davranfllardan kurtulmalarna yardm
TELEVZYON
etmekte, yeni davranfllar edinmelerini salamakta, ksaca daha iyi bir hayat yaflamalarn salamada da kullanlmaktadr.
N N
TELEVZYON
NTERNET
Bilimin 4 temel amac

vardr: Betimleme
(tanmlama), yordama
(tahmin etme), aklama ve
deifltirme.
Sosyal Medyann
N T E Rinsan
N E T iliflkilerine etkisi zerine yaplmfl bir psikoloji arafltrmasn okumak
isterseniz flu adrese bakabilirsiniz: http://spl.stanford.edu/pdfs/2011%20Jordan%20PSPB.pdf
rnein Facebook veya Twitter gibi sosyal medyann insan davranfllarn nasl etkilediini arafltrrken eflitli amalarmz olabilir. Sosyal medyann kullanm
alanlarn, hangi demografik zelliklere sahip kiflilerin ne sklkta, hangi boyutlaryla sosyal medyay kullandn tanmlayan bir arafltrma betimsel bir arafltrmadr. Bir baflka alflma sosyal medya kullanm ile kiflilerin psikolojik durumlar, rnein depresyon seviyeleri veya mutluluk dzeyleri arasndaki iliflkiye bakabilir.
Bylece sosyal medya kullanmlarna gre kiflilerin mutluluk dereceleri tahmin
edilebilir. Yine bir baflka alflma sosyal medyann yz yze iletiflime tercih edilmesinin sebeplerini arafltrabilir. Son olarak, nceki arafltrmalarn sonularna gre,
sosyal medyann daha salkl bir flekilde kullanlmasn amalayan baz mdahale programlar gelifltirilip, rnein okullarda uygulanabilir.
PSKOLOJ BLMNN KKENLER VE TARHES

Psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak kurulmas 19. yzyln bafllarnda insan
davranflnn laboratuvarlarda alfllmaya bafllamas ile olmufltur. Fakat insan doasyla ilgili dflnceler psikoloji biliminden ok daha eskidir. Modern psikolojinin
kkenleri Antik Yunan filozoflarna kadar uzanmaktadr. Aflada psikoloji bilimine etkisi olmufl dflnrlerin alflmalar zetlendikten sonra, bilimsel psikolojinin
tarihindeki nemli dflnce okullar tantlmaktadr.
fiekil 1.2
M.. 5000
Kafatasnda
kemikleri krmak
yntemiyle fleytani
ruhlardan
arndrma yaplrd.
M.. 430
Hipokrat kifliliin
drt mizac
olduunu savundu.
Modern
psikolojinin
tarihisi
1879
Wilhelm
Wundt
Almanya
Leipzig de ilk
psikoloji
laboratuvarn
kurdu.
1900
Sigmund Freud
psikodinamik
bakfl asn
gelifltirdi.
1915
Zeka testleri
nem
kazand.
Psikolojinin Kkenleri
M.. 400-300
Plato ve Aristo
benlik, ruh,
gerein doas
gibi konular
zerinde
dflnmfllerdir.
1951
Carl Rogers
nsancl bakfl
asn
glendirecek
olan Danflan
Odakl Terapi
kitabn
yaymlad.
lk Psikologlar
1920
Gestalt
Psikolojisi
etkin oldu.
1895
fllevselci model
kuruldu.
1637
Dekart
Beyin ve zihnin
birbirinden ayr
ancak etkileflimde
olduklarn
iddia etti.
1969
IQnun genetik
temelleriyle
ilgili
tartflmalar
yapld.
1932
Jean Piaget
ocuklarn
Ahlaki Geliflimi
kitabn
yaymlad.
1904
Ivan Pavlov
renmenin
prensilerini aa
kartan sindirimle
ilgili arafltrmas
sayesinde Nobel
dln kazand.
1890
William James
Psikolojinin
Prensipleri adl
kitabn yaymlad.
1954
Abraham
Maslow
Kendini
gereklefltirme
kavramn ne
srd
Motivasyon ve
Kiflilik kitabn
yaymlad.
Kaynak: Feldman
(2010, s. 16-17)
den adapte
edilmifltir.
1924
John B. Watson,
Davranfllk adl
kitabn
yaymlad.
1979
Elizabeth Loftus
Sahte anlar ve
grg flahidi
ifadeleriyle
ilgili nc
alflmalar yapt.
1985
Biliflsel
perspektife
verilen nem
artt.
2002
Daniel Kahneman
Karar ve tercih
sreleri alflmalar
ile Nobel Ekonomi
dln ald.
Modern Psikoloji
1953
B.F. Skinner
Davranflsal
bakfl asn
savunan Bilim
ve nsan
Davranfllar
kitabn
yaymlad.
1957
Leon Festinger
Sosyal psikolojide
ok etkili olan
Biliflsel eliflki
kitabn
yaymlad.
1974
Stanley Milgram
nl Otoriteye
taat kitabn
yaymlad.
1981
David Hubel ve
Torsten Wiesel
Beyindeki grme
hcreleriyle
ilgili alflmalarndan
dolay Nobel
dln aldlar.
1990
ok kltrllk ve
eflitlilikle ilgili
alflmalara
verilen nem artt.
Psikoloji
Antik Yunan Filozoflar ve Avrupal Dflnrler

Sokrates, Plato ve Aristo gibi filozoflar zihnin, ruhun, vcudun ve insan deneyiminin doas zerine grfller gelifltirmifl, psikoloji bilimi iin ok kritik olan baz sorular ilk defa sorgulamfllardr (Atkinson ve ark., 2008). Bu sorulardan bazlarna
hl tam bir cevap verilememektedir ve psikologlar hlen bu sorular irdelemektedirler. Bunlardan en nemlilerinden birisi nsanlarn biliflsel yetenekleri ve bilgileri doufltan m gelir, yoksa sonradan m edinilir? sorusudur. Plato baz bilgilerin
doufltan geldiini savunmaktadr. rnein her kltrde ocuklar seslerden kelime ve cmleler oluflturulabileceini anlayp zel bir eitim almadan ana dillerini
renebilmektedir. Bu durumda Plato ocuklarn dil ile ilgili bir bilgiyle doduklarn savunur. te yandan, Aristoya gre doduunda insan beyni tabula rasa
yani bofl bir levhadr ve sonradan yaflanan deneyimlerle flekillenir. Aristonun bakfl asndan dil renimi, ocuun deneyimleri erevesinde geliflmektedir.
Gnmzde bilgilerin ya da yeteneklerin tamamen doufltan geldiine ya da
tamamen deneyimle olufltuuna pek ihtimal verilmemektedir. Ancak nsanlarn
biliflsel yetenekleri ve bilgileri doufltan m gelir, yoksa sonradan m edinilir? sorusu gnmzde psikologlarn tartflmaya devam ettii ve cevaplarken Yunan filozoflarnn bakfl alarndan da faydaland bir sorudur.
Psikolojinin temelini oluflturan sorularla ilgilenen filozoflardan bir dieri de 17.
yzylda yaflamfl olan Fransz dflnr Ren Descartestr. Descartesa gre beyin
ve zihin birbirinden farkldr. Beyin somut maddeden oluflmaktadr, zihin ise ruhani bir varlktr. Beyin ve zihinin birbirlerinden ayr ancak etkileflimde olduklar fikrine dualizm (ikicilik) denmektedir.
Descartestan sonra beyin ve zihin hakknda dflnlmeye devam edildi. Franz
Joseph Gall frenoloji (kafatas bilimi) adl bir teori ortaya att. Frenolojiye gre beynin farkl ksmlar farkl grevler stlenmektedir. Frenoloji kafatasnn zerindeki
girinti ve kntlardan bir kiflinin zellik ve yeteneklerini anlamann mmkn olduunu iddia etmektedir. Bu teori bugnk biliflsel psikolojinin temelini oluflturur.
Ancak frenolojinin modern psikolojide bir geerlilii kalmamfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
nl bir psikolog
olan Ebbinghaus 1908 ylnda Psikoloji bilimini tanmlarken psikolojinin uzun bir gemifli ama ksa bir tarihi vardr demifltir. Bu deyifli aklaynz.
D fi N E L M
Psikolojinin
Tarihindeki Akmlar
nsan doas ile ilgili sorulara cevap ararken bilimsel yntemlerin kullanlmas 19.
S O R U Bu dnemde psikolojide eflitli dflnce okullar etkili olmufltur.
yzylda bafllamfltr.
S O R U
Resim 1.1
DKKAT
Wilhelm Wundt
(1832-1920)
SIRA SZDE
N N
Kaynak:
http://www.quin
tpub.com/displa
AMALARIMIZ
y_detail.php3?ps
ku=B2923
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Yapsalclk
19. yzyln ortasnda Almanyada fizyoloji
eitimi alan bilim insanlar psikolojiyi ok etkilediler. Helmholtzun kurbaalarla yapt
deney bu etkilerden biridir. Helmholtz, dflardan gelen bir drtnn beyinde alglanmasnn hemen olmadn, belli bir vakit aldn gsterdi (Bernstein ve ark., 2006). Fakat
psikolojinin bir bilim olarak kurulmas Wilhelm Wundtun alflmalar ile olmufltur.
1879da Leipzig niversitesinde ilk psikoloji laboratuvarn aan Wundt, bilimsel
psikolojinin kurucusu saylmaktadr. Wundta gre psikoloji bilin kavramna

odaklanmaldr. Bilin, bir insann tm znel deneyimlerini ierir. Wundt znel
deneyimlere odaklanrken igzlem metodunu benimsemifltir. gzlem, bir kiflinin kendi znel deneyimlerine bakfl anlamna gelmektedir. Wundt bilinci anlamaya alflrken bir btn paralarna ayrarak incelemek gerektiini savunmufltur. Bu yaklaflm Wundtun rencisi olan Edward Titchener tarafndan bilincin
yapsn tanmlamaya alfltklarndan tr yapsalclk olarak adlandrlmfltr
(Bernstein ve ark., 2006).
Wundt ile ayn zaman diliminde Hermann von Helmholtz ve Gustav Fechner
gibi dier Alman psikologlar da grme ve dier alglar zerinde nemli alflmalar
yapmaktalard.
Gestalt Psikolojisi
Wundt ile ayn dnemde nemli alflmalar yapan baflka bir Alman psikolog da
Hermann Ebbinghaustur. Ebbinghausa gre bilin kadar incelenmesi gereken bir
dier konu da renme ve hafza gibi
Resim 1.2
zihinsel srelerdir. Ebbinghausun atalyan ressam
lflmalar, bugn bile hafza hakknda
Arcimboldounun
bu resmi Gestaltn
bildiklerimizin temelini oluflturmaktabtn, paralarn
dr (Schacter, Gilbert, & Wegner, 2008).
toplamndan
1912de Max Wertheimer, Kurt
fazladr
prensibine rnek
Koffka, Wolfgang Khler gibi dier Alolarak
man psikologlar Wundtun insan degsterilmektedir.
neyimlerini ve bilincini paralara bleResimin btn
bir
SIRA SZDE
SIRA SZDE
rek inceleme fikrine karfl kmfllardr.
insan yzn
gstermesine
Almancada btn anlamna gelen Gesramen, tek tek
D fi N E L M
D fi N E L M
talt kelimesi bu psikologlarn oluflturbakldnda
duu akmn ismi olmufltur. Gestalt akmeyvelerden
oluflmaktadr.
mna gre, bir deneyimin btn onun
S O R U
S O R U
paralarnn toplamyla ayn deildir.
Bilinci anlamann yolu, paralar deil,
DKKAT
DKKAT
tm deneyimi bir btn olarak alflmaktan gemektedir (Bernstein ve ark.,
Kaynak: http://dontpanic-marci.blogspot.com/2010/11/gestaltSIRA SZDE
SIRA SZDE
2006).
psychology.html
Psikanaliz
N N
AMALARIMIZ
Wundt Almanyada bilinci arafltrrken Sigmund Freud da Avusturyada
bilinaltn
arafltrmaktayd. Freud, bir tp doktoru olarak tm davranfllarn ve aklsal srelerin sinir sisteminde fiziksel bir temele dayandna inanmflt. Fakat 1800lerin sonK T A P
larnda, birka hastasnn etkisiyle fikrini deifltirdi. Bu hastalarn ortak zellii,
hastalk semptomlar gstermelerine karfln, hastalklarnn hibir fiziksel sebebinin
olmamasyd. Hipnoz gibi metotlarla bu hastalarla grflen Freud, onlarn hastalkTELEVZYON
larnn sebeplerinin fiziksel olmadn, bilinlerinden attklar problemlerin hastalklar dourduunu ileri srd (Feldman, 2010).
Psikolojinin bir bilim dal olarak geliflmesindeki nemli kifliler ve olaylar

bil N T E R Nhakkndaki
ET
gilere http://www.learner.org/discoveringpsychology/history/history_nonflash.html adresinden daha detayl olarak ulaflabilirsiniz.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Psikoloji
Freud bu grflmelerden sonra, tm davranfllarn ve hatta ciddi zihinsel sorunlarn bile sebebinin tek olduuna kanaat getirdi. Ona gre, sebep, bilinaltmzdaki atflmalard. Freud elli yla yakn sren alflmalarn ve fikirlerini psikanaliz ad
altnda toplad. Psikanaliz, hem bir kiflilik teorisi, hem bir akl hastalklar teorisi,
hem de bir seri tedavi yntemini iermektedir (Bernstein ve ark., 2006).
Freudun teorisi genifl laboratuvar alflmalar zerine deil, snrl sayda vaka
alflmas zerine kurulmufltur. Dolaysyla gnmzde tamamen bilimsel ve geerli kabul edilmemektedir. Fakat, Freud yenilikleriyle psikolojideki birok teoriye
temel oluflturmufltur.
fllevselcilik
William James ve G. Stanley Hall Amerikadaki ilk psikoloji laboratuvarlarn kurmufllar ve psikolojiye yn vermifllerdir. James hem Wundtun hem de yapsalclarn yaklaflmlarn reddetmifltir. Jamese gre bilinci kendi baflna alflamayacak
paralara blmenin bir anlam yoktur. Bunun yerine, Darwinin evrim teorisine paralel olarak James alglarn, hafzann, ya da dier aklsal srelerin insanlarn ortamlarna adapte olmalarn nasl kolaylafltrdna odaklanmfltr. Bu akma ifllevselcilik denmektedir ve bu akm bilincin insanlarn karar verme ve problem zme gibi becerilerinde nasl rol oynadn anlamaya ynelmifltir.
Davranfllk
Davranfllk 1920-1960 arasnda psikoloji bilimini domine etmifl nemli bir akmdr. Bu akm Darwinin fikirlerine dayanr. 1900lerden sonra Darwinin evrim teorisi, psikologlar, insanlar anlamak iin hayvanlar incelemeye yneltti. Eer insanlar ve hayvanlar benzer flekillerde evrimlefltiyse o zaman insan davranfllarn
anlamak iin hayvanlar alflmak uygun bir yol olabilirdi. Bu dnemde psikologlar, hayvanlar gzlemleyerek renme, hafza, problem zme ve baflka aklsal
srelerle ilgili birok bilgi edindi (Feldman, 2010).
Ayn dnem iinde, John B. Watson, psikolojinin en nemli bilgi kaynann
gzlemlenebilen davranfllar olduunu iddia etti. Watsona gre, ne bilince ne de
bilinaltna odaklanmak anlamlyd. nemli olan, gzlemlenebilen davranfllara
odaklanmakt. Watson, en nemli srecin renme olduunu, ve hem hayvanlarn
hem de insanlarn renme sonucunda evrelerine uyum salayabildiklerini ne
srmfltr. B. F. Skinner da flartlanmay alflarak davranfl akmn bir baflka ncs olmufltur.
Resim 1.3
B.F. Skinner Skinner kutusu denen yandakine
benzer mekanizmalarla hayvanlarn renme
davranfllarn incelemifltir. Bu kutunun iine
konan fare, renmesi gereken davranfl
yaptnda (rn. belli bir pedala basmak gibi)
otomatik olarak yem verilerek
dllendirilmektedir. Bu dllenme sonucunda
fare bu davranfl renir.
Kaynak:
http://www.simplypsychology.org/operant-conditioning.html
11
Modern Psikoloji
1960larda bilgisayar teknolojisinin geliflmesi ile beyindeki srelerin yeni teknolojilerle izlenmesi mmkn olmufltur. Bu da davranflsal akmn etkisini azaltmfltr.
Bu akmn yerini biliflsel psikoloji almfltr. Bugn, zellikle teknolojik yenilikler sayesinde insann zihinsel srelerini bilimsel tarafszlkla alflmak mmkn hle
gelmifltir. Sonu olarak ana akm psikoloji hem davranfllar hem de zihinsel sreleri arafltran bir bilim dal hline gelmifltir.
Psikolojinin bafllangc Avrupada olsa da alflmalarn ilerlemesi ve hzlanmas
19. yzyl sonlarnda ve 20. yzyl bafllarnda Amerikaya g eden bilimciler sayesinde Amerikada olmufltur. Gnmzde hlen psikologlarn ou Amerikadadr
(Feldman, 2010), ancak psikoloji hzla evrenselleflmektedir (Kassin, 2006). Bugn
psikoloji bilimi ile uraflan kadn ve aznlk gruplara ait bilim insanlarnn says
flimdiye kadar tarihin en st noktasndandr. Ayn flekilde dnyann her kflesinde
psikoloji ile uraflan bilim insanlar vardr. Bilim insanlar arasnda grlen bu eflitlilik psikoloji alannda yeni yaklaflmlarn domasna yardmc olmufltur.
Modern psikolojide, bir nceki blmde anlatlmfl olan yapsalclk veya ifllevselcilik gibi dflnce okullar ortadan kaybolmufl, yerini biyolojik, davranflsal, biliflsel gibi eflitli yaklaflmlara brakmfltr (Bernstein ve ark., 2006). Aflada modern
psikolojinin nemli yaklaflmlar zetlenmifltir.
Psikolojinin bir bilim olarak geliflmesinde rol alan isimlerin bykSIRA
ounluu
SZDE beyaz, erkek ve Kuzey Amerika veya Avrupal bilim insanlardr. Sizce bu durumun psikolojin alflma alanlar ve kuramlar zerinde bir etkisi olmufl mudur? Aklaynz.
D fi N E L M
PSKOLOJDE YAKLAfiIMLAR
Resim 1.4e bakn. Ne gryorsunuz? Resmin neresine odaklandnza
gre yafll
S O R U
veya gen bir kadn profili gryor olmanz lazm. Hangisini ilk nce grdyseniz,
bakflnz deifltirin, dier yzn de farkna varacaksnz. (Gen kadnn kula ve
DKKAT
kolyesi ayn zamanda yafll kadnn sol gz ve azdr.) Yani ne grdmz, nasl baktmza baldr.
SIRA alflan
SZDE yaklaflmPsikolojide de bu flekilde ayn davranfl deiflik bakfl alarndan
lar (perspektif) vardr. Bu yaklaflmlar, sadece sorulan sorular deil, veri toplama
AMALARIMIZ
yntemlerini de etkiler. Mesela saldrganlk konusunu rnek alalm. Biyolojik yaklaflm beyin ve sinir sisteminin saldrganlK T A P
a etkisini incelerken, davranflsal yaklaflm evreden gelen dl ve cezalandrmalarn saldrganl arttrp arttrmadn
TELEVZYON
sorgular. Sosyokltrel yaklaflmdan bir
arafltrmacnn temel ilgisi ise kltrn saldrganlk zerindeki etkisi, veya saldrganlk davranflnn eflitli kltrlerde naNTERNET
sl deifltii olabilir. Bu sorulara cevap
ararken biyolojik yaklaflm beyin grntleme yntemleri veya hormon lmleri kullanrken davranflsal yaklaflma gre
bir arafltrmada sadece grnen davranfllar veri olarak kullanlabilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Psikolojide yaklaflmlar bir
davranfln veya zihinsel
srecin ele alnflSfleklini
O R U
etkiler. Her bir yaklaflm
bireylerin neden belirli bir
biimde davrandklarna
iliflkin farkl aklamalar
DKKAT
getirir. eflitli yaklaflmlar bir
araya geldiinde bir btn
olarak insan anlamamza
katkda bulunurlar.
SIRA SZDE
N N
Resim 1.4
Yafll kadn
- Gen
AMALARIMIZ
kadn yanlsamas
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
12
Psikoloji
Biyolojik Yaklaflm
Biyolojik yaklaflm, zihinsel sreler ve davranfllarn byk oranda biyolojik srelerle belirlendiini varsayar. Bu yaklaflm, genetik faktrler, hormonlar ve beyin
gibi biyolojik elerin psikolojik sreleri etkilemesi zerine kuruludur. Bu akm
dhilindeki alflmalar, fiziksel deiflimleri inceleyerek bunlarn psikolojik olgularla balantlarn kurmaya alflr.
Nrobilimsel Yaklaflm
Nrobilim, insan davranfllarnn aklamalarn beyin, sinir sistemi ve biyolojik faktrlerde arar. zellikle geliflmifl teknolojiler sayesinde beynin iflleyiflinin incelenebilir hle gelmesiyle psikolojide nrobilimsel yaklaflmn yeri genifllemektedir. Biyolojik ve evrimsel perspektiflere yakn duran bu yaklaflmn en belirgin oda,
davranfllarn nrolojik temellerini arafltrmak zerinedir.
Evrimsel Yaklaflm
Psikolojiye evrimsel yaklaflm, Charles Darwinin evrim teorisi zerine kuruludur.
Buna gre, insan ve hayvanlarn gnmzde sergiledii davranfllar, doal seleksiyonun bir sonucudur. Dolaysyla kiflileraras iliflkilerin dinamikleri, efl seimi, yardm etme gibi olumlu davranfllar gibi birok davranfln insanlar tarafndan gsterilmesi evrimsel sre boyunca yaflananlarn bir sonucu olarak aklanabilir.
Psikodinamik Yaklaflm
Freudun psikanalizine dayanan bu yaklaflm, insanlarn kendi ilerindeki bilindfl psikolojik atflmalar zerine younlaflr. Freuda gre, isel mcadelelerin ou
insanlarn doal ihtiyalarnn peflinden gitme isteiyle toplumsal kurallar arasndaki atflmadan kaynaklanmaktadr. nsan davranfllar da kiflilerin kontrol altnda olmayan bu isel atflmalarn bir sonucu olarak gerekleflmektedir.
Davranflsal Yaklaflm
Davranflsal yaklaflm, tamamen insanlarn gzlenebilir hareket ve davranfllarna ve bunlarn nasl renildiine younlaflr. Watson ve Skinnern perspektifine dayanan bu yaklaflm, psikolojinin insan zihni iinde geen ve gzlemlenemeyen srelere deil, objektif olarak gzlenebilen davranfllara odaklanmasn
savunur. Bu yaklaflmn nemli bir yn, davranfllarn insanlarn doufltan getirdikleri zellik ve yaplarndan domaktan ziyade evre etkisiyle sonradan renildiini vurgulamas ve bu nedenle renme srelerinin nasl gereklefltiini incelemesidir.
nsancl Yaklaflm
Biyolojik, biliflsel ve davranflsal yaklaflmlardan farkl olarak, insancl yaklaflm erevesinde insan davranfllar biyolojik etkenler, zihinsel sreler ve evreden renilenlerin deil, her insann kendine has dnyay alglayfl flekliyle iliflkilendirilir.
Bu perspektifin temelleri, Rogers ve Maslowun alflmalarna dayanmaktadr. Bu
perspektife gre, insanlar hayatlarnn ve davranfllarnn kontroln ellerinde tutar; herkes kendini gelifltirmek ve potansiyeline eriflmek amacyla hareket etmektedir. Tm insanlar birbirlerinden farkl olduundan, bir kiflinin davranfllar ancak
o kiflinin deneyimleri ve zellikleri zerinden anlamlandrlabilir.
13
Biliflsel Yaklaflm
Biliflsel yaklaflm, yalnzca gzlemlenebilir davranfllara odaklanan davranflsal yaklaflmn tam aksine, insanlarn zihinlerinde olup biten ve direk olarak gzlemlenemeyen srelerle ilgilenir. Bu yaklaflm, bilginin alglanfl ve ifllenifl srelerinin
davranfllara olan etkisine younlaflr. Bu srelerin ou otomatik olarak ve bilindflnda gerekleflmektedir. Bu yaklaflm dorultusunda insanlar dnyay alglayfllar bakmndan bir bilgisayara benzetilebilir. Dflardan gelen bilgiler biliflsel sreten gemek zere alglanan girdiler; davranfllarsa bu girdilerin ifllenmesi sonucu
ortaya kan ktlar olarak grlmektedir.
Sosyokltrel Yaklaflm
Sosyokltrel yaklaflm, sosyal ve kltrel etkilerin insan davranfllarna olan nemli etkisine younlaflr. Bu yaklaflma gre, insan davranfllarn aklarken sosyal ve
kltrel evrenin etkisini deerlendirmek byk nem taflmaktadr. Bu perspektif,
genetik ve biyolojik faktrlerin yan sra, sosyokltrel etkenlerin insanlarn tutum
ve davranfllarnn oluflmasnda etkili olduu dflncesine dayanr. Farkl kltrlerde davranfllarn farkl anlamlar olabildiinden, kiflilerin davranfllar incelenirken
geldikleri kltrn hesaba katlmas ve psikolojik arafltrmalarn kltre hassasiyet
gstermesi gerektii grfl, bu yaklaflmn temel tafllarn oluflturur.
Eklektisizm
Psikologlar alflmalarn yalnzca tek bir yaklaflmla snrlandrmak zorunda deildir. Gnmzde psikologlar, nceki blmde akland gibi, insanlarn dflnce
ve davranfllarn birok farkl yaklaflmdan incelemekte ve aklamaya alflmaktadr. Eklektisizm, insan davranfllarn aklarken birok yaklaflm harmanlamak anlamna gelir. rnein bir kiflinin agresif davranfllar aklanmaya alfllrken hem
ailede renilmifl davranfllara, hem de kiflinin yetifltii kltrdeki cinsiyet rollerine
eilerek, davranflsal ve sosyokltrel yaklaflmlar bir arada kullanlabilir. Eklektisizm sayesinde farkl bakfl alar birlefltirilerek daha kapsaml ve geliflmifl kuramlar retilip arafltrmalar gereklefltirilebilmektedir.
Tablo 1.1
Alt Ana Yaklaflmn Karfllafltrlmas
DAVRANIfiSAL
NSANCIL
nsan doasnn sel gler ve eliflkiler Bir hayvan olarak

alglanmas
tarafndan kontrol edilen insan
insan
PSKODNAMK
BYOLOJK
evresine tepki
veren insan
Kendini gereklefltirmeyi Dflnen insan Bir topluluun/kltrn

amalayan bamsz
iindeki sosyal varlk
kimse
Davranfllar
oluflturan
ana sebepler
Bilinaltndaki drtler,
eliflkiler ve savunma
mekanizmalar; erken
ocukluk dneminde
yaflanan deneyimler ve
zlmemifl eliflkiler
Gemiflteki
renme
deneyimleri ve
uyarclar ile flu an
ki evrede olan
davranfllar
Hr irade, seim ve
kendini gereklefltirmeye
doru olan iten gelen
gd; kiflisel varoluflun
anlamn arayfl
Dflnceler,
beklentiler,
planlama, alg,
dikkat ve hafza
sreleri
Normlar, sosyal
etkileflimler, grup
sreleri gibi kiflinin
kltrnde ve
evresinde olan sosyal
gler
Arafltrma
metotlar
Kiflilik srelerinin klinik Beyin-davranfl

ortamda gzlenmesi, baz iliflkisinin alfllmas,
laboratuvar arafltrmalar hormonlarn ve
biyokimyasal
faktrlerin
davranfltaki etkisi,
davranfl genetii
arafltrmalar
renme
srelerinin uyarc
ve tepkilere
odaklanlarak
laboratuvar ve
gerek dnya
ortamlarnda
alfllmas
Hayattaki anlam, deer

ve amalarn alfllmas,
benlik kavram ve
dflnce, duygu ve
davranfllardaki etkisinin
alfllmas
Biliflsel
srelerin
genellikle ok
kontroll
laboratuvar
koflullarnda
alfllmas
Farkl kltrlerdeki
insanlarn davranflsal
ve zihinsel srelerinin
alfllmas, insanlarn
sosyal uyarclara olan
tepkilerinin alflan
deneyler
Genetik ve evresel
faktrler, beyindeki
sreler ve
biyokimyasal sreler
Kaynak: Passer & Smith, 2011, s. 6dan adapte edilmifltir
BLfiSEL
SOSYOKLTREL
14
Psikoloji
PSKOLOJNN ALIfiMA KONULARI VE DER

BLMLERLE LfiKS
Psikologlarn alflma konular ok eflitlidir; sinir sistemi, duyular ve alglar, renme ve hafza, zeka, dil, dflnce, geliflim, kiflilik, sosyal topluluklar iinde normal
davranfllar, psikolojik hastalklar ve tedavi yntemleri sklkla alfllan bafllklardr.
Bu kitapta bu konularn birkan tanyacaz ve ayrca psikolojinin uygulama alanlar hakknda bilgi edineceiz.
Aslnda insan alflan bir ok bilim dalnn znde, insan davranfln anlama
abas vardr. Dolaysyla psikoloji bilimi, insan davranfln eflitli ynlerden alflan biyoloji, tp, sosyoloji ve ekonomi, gibi bir ok temel ve sosyal bilim dalyla
yakndan iliflkilidir (Baymur, 1994).
rnein sosyoloji ile psikoloji birbirinden beslenen ve birok kesiflme alan olan bilim dallardr. Sosyoloji, veya toplum bilim, toplumsal yapy inceler.
Toplumu oluflturan bireyler ise psikolojinin arafltrma konusudur. Bireyler ve
toplum birbirinden bamsz paralar olmadndan, toplumsal yapnn ve bireylerin incelenmesinde bu iki bilim dal birbirlerinin bakfl as ve arafltrmalarn alflmalarna entegre etmektedirler. zellikle bireylerin toplum iindeki
davranfllarn inceleyen sosyal psikoloji, sosyoloji ve psikolojinin kesiflimiyle
oluflan bir alt daldr.
nsan bedeni ve sinir sisteminin insann davranfllarna olan etkisi hem tplarn, hem de psikologlarn ortak konusudur. Zaten zihinsel hastalklar tedavi
etmede bir tp uzman olan psikiyatristler ile klinik psikologlar birlikte alflabilmektedirler. Ayrca nropsikologlarn ve biliflsel psikologlarn alflmalar yafllanma ve beyindeki hasarlarn insanlarn alglarn ve zihinsel yeteneklerini nasl etkilediini gstermektedir. Doktorlar da bu bulgulara gre hastalara tavsiyeler vermektedirler.
Ekonomistler eflitli insan davranfllarn ekonomik balamlarda anlamaya
alflrlar. Mesela sklkla alfltklar karar verme sreleri sosyal ve biliflsel psikoloji alanlarndaki bir ok alflma ve teoriden faydalanmaktadr. yle ki, 2002
ylnda Daniel Kahneman adndaki psikolog, ekonomi alannda Nobel dl
kazanmfltr.
Psikoloji arafltrmalarnn temelinde istatistik bilimi vardr. Yukarda bahsedildii gibi psikologlar hipotezlerini test etmek ve kuramlar oluflturmak iin insanlardan ampirik veri toplarlar. Bu verilerin analizi ve yorumlanmas iin eflitli istatistiksel yntemler kullanlr. Ayn zamanda insan davranflnn karmaflkln zme
gereklilii, eflitli istatistiksel analizlerin kurgulanmasna da frsat vermifltir. Dolaysyla psikoloji, matematik ve istatistik ile de yakn iliflki iindedir.
15
fiekil 1.3
Tp
Salk ve
hastalklarn
sebeplerini ve
tedavilerini
inceleyen
bilim dal
Bilgisayar
Bilimi
Bilgi ve hesaplamann
kurumsal temellerini ve
uygulamalarn
inceleyen bilim
daldr
Biyoloji
Canllar
inceleyen bilim
daldr
Psikoloji
Davranfllar ve zihinsel
sreleri inceleyen bilim
daldr
Mhendislik
Bilimsel ilkelerin
makineler, yaplar
ve sistemler
tasarlamaya
uygulanmas
Psikoloji bir ok
baflka bilim dal ile
iliflkilidir (Passer &
Smith, 2011, s 4)
Antropoloji
Kltrleri,
evrimi ve insan
eflitliliini
inceleyen bilim
daldr
Ekonomi
Mal ve hizmetlerin
retim, datm ve
tketimlerini
inceleyen bilim
daldr
Sosyoloji
nsan topluluklarn
ve etkileflimlerini
inceleyen bilim
daldr
Psikolojinin Alt Dallar

Psikologlar, insan zihni ve davranfllarnn birok yanna odaklanabilirler. Bu farkl odaklar, psikolojinin alt dallarn oluflturmaktadr. Aflada psikolojinin eflitli alt
dallarna ve bu alt dallarn belli bafll ilgi alanlarna ksaca deineceiz.
Biyolojik Psikoloji
Biyolojik psikoloji, ya da dier bir adyla fizyolojik psikoloji, bedendeki fizyolojik sreler, hormonal sistemler ve beynin iflleyiflini, davranfllar ve zihinsel sreleri aklamakta kullanan alt daldr. zellikle genetik faktrlerin kiflilik ve davranfllarmzla
olan balants, organlarmzn stresle bafla kmadaki rol gibi konular, biyolojik psikologlarn ilgi alanna girer. Biyolojik psikologlar bu konular zerinde alflrken, ileri teknoloji rn tarama cihazlar gibi cihazlar kullanarak insan beynini inceler; beyin aktiviteleri ile zihinsel sreler arasnda balantlar kurmaya alflrlar.
Biliflsel Psikoloji
Biliflsel psikologlar, alglama, renme, hafza, zek, bilin gibi zihinsel sreler ve
yetilerle ilgilenirler. Bu alanda alflan psikologlarn younlafltklar ilgin konulardan biri de insanlarn evrelerindeki bilgileri alglarken birtakm yanlsamalar yaflamalardr. rnein, illzyon ieren resimlere baktmzda (fiekil 1.1 veya resim
1.4 gibi), her seferinde ayn resme bakyor olmamza ramen ayn grnty alglamayabiliyoruz. Bu da beynimizin alglama esnasnda uyaranlar nasl zihinsel olarak deifltirebildiine iflaret eder. Biliflsel psikologlar, gzle grlemeyen zihinsel
sreleri, gzlemlenebilen tepki ve davranfllar zerinden anlamaya alflrlar. rnein, bir kiflinin kendisine yneltilen bir soruyu duymasyla yant vermesi arasnda gerekleflen ve direk olarak gzlemlenemeyen biliflsel sreler, biliflsel psikologlarn arafltrma konularna dhildir.
16
Psikoloji
Geliflimsel Psikoloji
Geliflim psikologlar insanlarn zihinsel sre ve davranfllarnn hayat boyu nasl
deifltiini incelerler. Doumdan ileri yafllara kadar insanlarn zihinsel yetilerinin
hangi sebeplerle ne flekilde deifltiini ve bu deiflimlerin nasl sonulara yol atn anlamaya alflrlar. Bu alandaki alflmalar, balanma, ocuk bakm, ergenlik
dnemindeki deiflimlerden, ileri yafllarda hafzadaki deiflimler ve yafll bakmna
kadar genifl bir konu skalasn kapsar ve bu alflmalardan edinilen sonular birok
alandaki uygulamalarda kullanlabilir. Geliflim psikologlar zellikle ocukluk dnemi ve bu dnemdeki deneyimlerin kiflinin eriflkin hayatna etkileri ile ilgilenirler. rnein, bebeklik dneminde anne ile ocuk arasndaki balanmann, ocuun eriflkin olduktan sonraki iliflkilerine nasl yansd gibi konularda sorular sorar ve arafltrmalar yaparlar.
Kiflilik Psikolojisi
Kiflilik psikolojisi, bireyleri birbirinden ayran kiflilik zellikleri zerine younlaflr. Kiflilik psikologlar, insanlarn karakter zelliklerini anlayabilmek iin eflitli
kiflilik testleri gelifltirirler. Bu testler, her bir bireyin dfla dnklk, yenilie aklk, duygusallk gibi birok kiflilik zelliine ne dzeyde sahip olduunun anlafllmasn salar. Bu sayede, bu kiflilik zelliklerinin baflkalarna n yargyla yaklaflma, stresle bafl edebilme, depresyon riski gibi pek ok konuyla iliflkisini incelerler. Kiflileraras farkllklara younlaflan psikologlar, zek zerine de alflmalar yapmaktadr.
Klinik Psikoloji
Klinik psikologlar, zihinsel hastalklarn nedenleri ve tedavileri zerine arafltrmalar yaparlar ve hastalara sorunlarnn stesinden gelmelerinde yardmc olurlar.
Depresyondan flizofreniye kadar birok sorun ve hastaln genetik ve evresel
faktrlerle iliflkisinin arafltrlmas, en etkili tedavi yntemlerinin gelifltirilmesinde
kullanlmaktadr.
Eitim Psikolojisi
Eitim psikolojisi, psikolojinin retme ve renme sreleri zerine younlaflan
alt daldr. Eitim psikologlar, zellikle retim tekniklerinin gelifltirilmesi, okul
terk oranlarnn dflrlmesi, reninim en etkili flekilde gerekleflmesi gibi nemli uygulamalar olan konular zerinde alflrlar. Ayrca IQ lm, rencilerdeki
renim glklerinin tespit edilmesi ve rencilerin okuldaki memnuniyetlerinin
artrlmasyla ilgili alflmalar yaparlar.
Sosyal Psikoloji
Sosyal psikoloji, insanlarn birbirlerini nasl etkilediklerini, birbirleriyle olan iliflkileri ve grup iindeki davranfllarn inceler. Sosyal psikologlarn ilgilendii konular gruplarn insanlarn tutum ve davranfllarna etkisinden, nyarg, kifliler
aras iliflkiler ve iknaya kadar uzanr. rnein ikna zerine alflan sosyal psikologlar, sigaray brakma gibi konularda insanlar zerinde en etkili olacak mesajlar ve kampanya flekilleri zerine arafltrmalar yapabilirler. Gruplar aras iliflkilerle ilgilenen sosyal psikologlar ise insanlarn aidiyet hissettikleri milliyet, cinsiyet gibi gruplarn davranfllarn ve baflkalarna yaklaflmlarn nasl etkilediini
arafltrabilirler.
17
Kltrel Psikoloji
Kltrel psikoloji, kltrn insanlar nasl flekillendirdiini ve dflnce ve davranfllarna nasl yansdn ele alr. Farkl kltrlerdeki yaflayfl flekilleri, normlar ve
gelenekler, insanlarn psikolojik sreleri yaflayfln farkllafltrmakta ve davranfllarna yansmaktadr. Kltrel psikolojinin ortaya kflyla kltr ve psikoloji iliflkisi
nemsenmeye bafllanmfl, Amerika ve Avrupa kltrlerinden farkl kltrlerde yetiflen insanlarn psikolojik olgular zerine alfllmaya bafllanmfltr.
Endstri ve rgt Psikolojisi
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Endstri ve rgt psikologlar insanlar ifl ortamnda inceler. Liderlik, verim, performans, iflten alnan tatmin, motivasyon, ekip alflmas gibi konularda arafltrmaD fi N E L M
lar yrtrler. flyerleri, endstri ve rgt psikologlarnn alflmalarndan performans ve verimi artrma, alflanlarna etkili eitimler verme ve alflan memnuniyeS O R U
tini artrma gibi birok alanda yararlanmaktadrlar.
D fi N E L M
S O R U
alflma Psikolojisi alt daln nite 6da, rgtsel Davranfl alt daln Dise
K Knite
A T 7de rnek
olarak okuyacaksnz.
Nropsikoloji
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Nropsikoloji, beyin ve davranfl iliflkisine younlaflarak, beynin ve genel olarak

AMALARIMIZ
sinir sisteminin insan davranflnda roln arafltrr. eflitli kaza
ya da hastalklar
sonucu beyinlerinin belirli ksmlar hasar gren bireyler zerine alflan nropsikologlar, rehabilitasyon programlarnn oluflturulmas ve uygulanmas ile de ilK T A P
gilenirler.
Kantitatif Psikoloji/Psikometri
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Kantitatif psikoloji, lmleme, arafltrma dizayn ve istatistiksel analiz gibi konulara younlaflr. nsan zelliklerinin llebilmesi iin eflitli metotlarn gelifltirilmesi, psikolojik srelerin matematiksel olarak modellenmesi, veri analizi gibi konu N T E R N yeni
ET
lar, kantitatif psikologlarn ilgi alanna girer. Kantitatif psikologlar
ve etkin
arafltrma metotlar gelifltirilmesi zerine de alflrlar.
NTERNET
Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar

Psikolojinin uygulamal alt dallar arasnda psikolojik danflmanlk, adalet, salk
gibi alanlar saylabilir. Psikolojik danflmanlk, klinik psikolojiye yakn bir alan
olup, insanlarla terapi erevesinde ilgilenmeyi kapsar. Adalet alannda alflan psikologlar, adli srelerin psikolojik ynyle ilgilenir. Bu alanda alflan psikologlar
zellikle su davranfllar, sulu psikolojisi ve su arafltrmalar zerine younlaflr.
Hkml ve cezaevi alflanlarnn psikolojilerine younlaflr, dava sreleri zerine alflabilirler. Salk psikologlar ise toplum saln desteklemek ve salksz
davranfllarn azaltlmasn salamak zerine alflr. Zararl madde kullanmnn
azaltlmasndan, dzenli salk kontrollerinin artrlmas ve kanser, kalp krizi gibi
salk riskleriyle mcadeleye kadar, toplum salyla ilgili eflitli konular salk
psikologlarnn ilgi alanndadr.
Psikolojinin alt dallar ile eflitli yaklaflmlar nasl iliflkilendirebilirsiniz?
rnek vererek
SIRA SZDE
aklayn.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
K T A P
TELEVZYON
18
NTERNET
K T A P
Psikoloji
TELEVZYON
Trk Psikologlar
web sitesine bu linkten ulaflabilirsiniz. http://www.psiko N T E R N Dernei
ET
log.org.tr/
PSKOLOGLAR NE fi YAPAR?
Psikoloji zerine lisans derecesi alan psikologlar, psikolojinin alt dallarndan birinde yksek lisanslarn tamamlayarak, bu alanda uzmanlaflabilirler. Psikoloji, birok
alt dal olan bir alan olduundan, psikologlar danflmanlktan eitime ve insan kaynaklarna kadar pek ok farkl ifl alannda alflabilmektedirler.
Yukarda, psikolojiyi, insan davranfln anlamaya alflan dier alanlardan
ayran zelliinin bilimsel bir yaklaflm kullanmas olduunu belirmifltik. Bir bilim dal olarak psikolojinin iki temel amac vardr. nsann davranfln aklayan, genel kabul edilebilir bir bilgi taban oluflturmak; ve ulafllan bu bilgileri
gnlk hayata uygulamak, pratik sorunlar zmede kullanmak. Bu flekilde
psikoloji aslnda temel (basic) bir bilim ve uygulamal (applied) bir bilim olarak ikiye ayrlabilir.
Amac temel bilim yaparak sadece oluflan bilgi tabanna katkda bulunmak olan
bilim insanlar daha ok akademik ortamlarda veya eflitli arafltrma merkezlerinde
alflrlar. Yukarda bahsedilen deiflik yaklaflmlar kullanarak (biyolojik, biliflsel,
sosyo-kltrel gibi) insan davranfllarnn sebeplerini, sonularn ve iliflkilerini
aklayan kuramlar oluflturmay amalarlar. rnein insanlarn renkleri nasl alglad, nasl rendikleri veya tutumlarn nasl deifltirdikleri daha ok temel bilim
sorulardr.
Uygulamal alanlarda alflan psikologlar ise bu bilgi tabanndan ve var olan kuramlardan yola karak gnlk hayattaki pratik sorunlara zmler bulmay amalar. Psikolojinin uygulamalar gnmzde zellikle salk, trafik, eitim, ifl, hukuk,
politika, mhendislik, ve spor gibi alanlarda yaplmaktadr. rnein, insanlarn
renk algs bilgisinin trafik iflaretlerinin tasarmnda kullanlmas, renme flekillerine gre ders programlarnn dzenlenmesi, veya tutumlarn nasl deifltii bilgisinden yola karak reklamlar yaplmas psikolojinin uygulamalarna rnek olabilir. Dolaysyla uygulamal alanlarda alflan psikologlar, gene akademik ortamlarda veya eflitli arafltrma merkezlerinde alflabilecei gibi iflyerleri, okullar, hastaneler, medya gibi ortamlarda da grev alabilirler.
Aslnda iki alan birbirinden tamamen ayrmak doru deildir. Arafltrma yapan
psikologlar bu iki alandan birisine odaklanp alflmalarn o alanda yrtebilecei
gibi, iki alanda ortak alflmalar da yapabilirler. Sadece uygulamac olarak alflan
kifliler ise arafltrma yapmadan, var olan kuramlar ve arafltrma sonularn kullanarak da psikoloji bilgi tabanndan faydalanabilirler. Mesela iflyerlerinde eitim
program hazrlamak ve uygulamak ile grevli bir insan kaynaklar yneticisi, endstriyel psikologlar veya biliflsel psikologlar tarafndan gelifltirilmifl renme kuramlarndan faydalanabilir.
19
Psikolojinin lisans program olarak rabet grmesinin nemli nedenlerinden biri olarak
psikologlarn birok farkl ve ilgin alanda ve iyi kazan salayabilen ifllerde alflabilmesi
saylabilir. Psikoloji dersleri ayrca tp, hukuk, iflletme gibi farkl alanlarda eitimlerine devam
etmek isteyen renciler iin de iyi bir temel salamaktadr.
Tablo 1.2
Psikologlarn Tipik
alflma Alanlar ve
Faaliyetleri
alflma Alan
rnek Faaliyetler
niversiteler
retim ve arafltrma, ounlukla farkl disiplinlerden

arafltrmaclarla iflbirlii iindedirler
Kaynak: Bernstein ve
ark., 2006, s. 9dan
adapte edilmifltir
Ruh sal merkezleri

(hastaneler, klinikler,
danflmanlk merkezleri)
ocuklar ve yetiflkinler iin lmleme ve tedavi; ruh sal

konularnda danflmanlk
alflan adaylarna test uygulanmas; alflan memnuniyetinin

llmesi; atflmalar tespit etme ve zme; liderlik
flyerleri, devlet kurumlar ve becerilerini gelifltirme; stress ynetimi ve dier alflan geliflim
programlar sunmak; retkenlii maksimize edecek ve kazalar
organizasyonlar
nleyecek ekipman tasarmn salamak; alflanlarn eitim
ihtiyalarn belirleme ve uygun eitim programlar gelifltirme
Zihinsel becerileri ve dier zellikleri lmlemek; problemli
Okullar (zel eitim okullar da
ocuklar tespit etmek; ailelerle grflmek; akademik
dahil)
performans artracak programlar tasarlamak ve uygulamak
Sivil Toplum rgtleri
Bilimsel alflmalardan da faydalanarak toplumdaki sorunlar

belirlemek; bu sorunlar ve zmleri hakknda arafltrmalar
yapmak; arafltrma fonlarn ynetmek; sosyal politikalar
alannda kanun yapclara destek vermek
Dier
zel kurumlarda arafltrma yapmak; adli konularda danflmanlk;

cezaevindeki mahkumlara eitim vermek; sosyal hizmetler; yaflam kalitesini ykseltecek programlar hazrlamak ve uygulamak
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Trkiyede 2011 akademik yl itibaryla 66 niversitede Psikoloji blm varD fi N%

E L61i
M psikoloji
dr ve toplam 13.000 psikoloji blm mezunu vardr. Mezunlarn
ile ilgili bir alanda alflmaktadr. (Smer, Msrlsoy, & Helvac, 2011).
fiekil 1.4
S O R U
S O R U
Dier, psikoloji
dflnda %13
Dier
psikoloji
%11
D K K Psikolojik
AT
Klinik %18
Danflmanlk
%13
SIRA SZDE
Endstri-rgt
%8
zel Eitim
%22
Geliflim %7
AMALARIMIZ
D fi N E L M
2011 yl
istatistiklerine gre
DKKAT
Trkiyede lisans
derecesinden sonra
rencilerin
SIRA SZDE
alflma alanlar
(Smer, Msrlsoy,
& Helvac, 2011).
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Biliflsel %3
Adli %3 Sosyal %2
Amerikada Psikoloji derecesi alp ilgin ifllerde alflan kiflilerin anlattklarn

ister N T E R N Eokumak
T
seniz, http://www.apa.org/science/resources/careers/index.aspx adresine gz atabilirsiniz.
NTERNET
20
Psikoloji
PSKOLOJDE NEML SORUNLAR VE TARTIfiMALAR

Tarihe blmnde de belirtildii gibi Antik Yunan filozoflarndan beri insan davranfln anlamaya alflanlarn tartflmakta olduu baz kritik sorunlar vardr. Geleneksel olarak bilim insanlar, bal bulunduklar yaklaflmlar flnda bu tartflmalarda iki kampa blnmfllerdir. Bugn gelinen noktada psikologlar bu tartflmalarn tek bir cevab olmad, aslnda tartflmalarda savunulan her iki grfln de
nemli olduunu ve insanlarn davranfl ve zihin srelerini anlamada faydal olaca konusunda hemfikirdirler. Dolaysyla insan davranfln anlatan bu grfller
aslnda birbirilerine rakip olarak deil, bir dzlemin iki ucu olarak deerlendirilir.
Arafltrmaclarn yaklaflmlar bu dzlemin zerinde herhangi bir yere dflebilir; yani her bir yaklaflm, znde, her iki utaki grflten de bir miktar barndrabilecei gibi, bir tarafa daha yakn olabilir (Lilienfeld, Lynni Namy & Woolf, 2010; Feldman, 2010).
Aflada psikologlarn zerinde tartflt 3 sorun zetlenmektedir:
1. Sorun: Doa - evre Tartflmas (Nature vs. Nurture

Controversy)
Kiflilerin davranfllarnn ne kadar kaltsal ve yapsal etkenlerden (doa), ne kadar ise evresel etkenlerden (evre) kaynaklanmaktadr? Doaclar kaltmn roln
vurgularken, evreciler aile ii tutumlar, ocuk yetifltirme uygulamalar, sosyoekonomik stat vb. gibi sosyal-kltrel ve sosyolojik etkenlerin belirleyici olduunu
savunmaktadr.
Arafltrmaclarn bu tartflmann hangi tarafnda yer ald biraz da hangi yaklaflma daha yakn olduklarna baldr. Mesela nrobilim yaklaflmna yakn alflan
geliflim psikologlar geliflimde kaltmn rol zerinde dururken, davranfl yaklaflmna yakn alflan geliflim psikologlar iin aile veya okul gibi evresel etkenler
daha aklayc olabilir (Lilienfeld ve ark., 2010).
2. Sorun: Davranfllarn Sebepleri Bilinli mi

Bilindfl mdr?
kinci nemli tartflma davranfllarn sebeplerinin bilinli mi bilindfl m olduudur. Herhangi bir davranfln ne kadarn kiflinin farknda olduu, ne kadarn ise bilinalt sreler belirler? Mesela psikodinamik yaklaflm benimseyen
klinik psikologlar, zihinsel hastalklarn kkeninde bilinalt sebepler arar. Biliflsel yaklaflm belirleyen klinik psikologlar ise kiflilerin kalplaflmfl dflnce
sistemlerinin zihinsel hastalklara olan etkisini arafltrmaktadr. Gnmzde
ok nem kazanmakta olan sosyal-biliflsel yaklaflm, kiflilerin herhangi bir anda maruz kaldklar ok miktarda uyaranla ancak hem otomatikleflmifl, bilinalt srelerle hem de ayn zamanda daha fazla dikkat ve aba gerektiren bilinli srelerle ortak bir flekilde bafl edebildiini ngrmektedir (Bargh & Williams, 2006).
3. Sorun: Bireysel Farkllklar - Evrensel Kurallar

nc bir tartflma, kiflilerin davranfllarnn ne kadarnn kendilerine has, zel
vasflarndan dolay, ne kadarnn ise ilerinde yafladklar toplum ve kltrn
sonucu olduu zerinedir. Hatta bu tartflmann bir ucundaki evrimsel psikologlar, davranfln tamamen kiflinin insan trne ait olmasndan dolay gereklefl-
tiini ve dolays ile evrensel olduunu savunmaktadrlar. zellikle nrobilim

yaklaflmn benimsemifl arafltrmaclar iin evrensel kurallar geerlidir. Onlar
mesela beynin iflleyiflini arafltrrken, kiflinin hangi kltrden geldii ile ilgilenmezler. Zaten onlara gre bu kiflisel fark temel mekanizmalarda bir fark da yaratmaz. Buna karfllk insancl yaklaflm benimseyen kiflilik psikologlar bireyleri dierlerinden farkl klan zellikleri belirlemek zerine alflmalar yapmaktadrlar (Feldman, 2010).
Bu temel tartflma gnmzde hl sregelmektedir. Bu kitapta okuyacanz nitelerde deiflik arafltrmaclarn bu tartflmalarn hangi tarafnda yer alarak
alflmalarn yaptklarn grebileceksiniz.
21
22
Psikoloji
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
Psikoloji bilimini tanmlamak.

Psikoloji insan davranfln ve zihinsel srelerini
inceleyen bir bilim daldr. llebilen her davranfl ve motivasyon, dflnme, anlama gibi isel
olgular psikoloji biliminin alflma konusudur.
nsan anlamaya alflmak sadece psikologlara
zg bir aba deildir. Ancak psikoloji bir bilim
daldr. nsan davranfln anlamaya alflrken fizik, biyoloji gibi doa bilimleri tarafndan da kullanlan bilimsel yntemleri kullanr. Psikolojiyi
bu dallardan ayrt eden kulland yntem deil,
alflt konudur; doa bilimleri doa olaylarn
incelerken, sosyal bilimler insan ve sosyal topluluklar inceler. Ancak doa bilimleri de sosyal
bilimler de ampirik verilere dayal sistematik arafltrmalar yaparak nesnel, dorulanabilir ve genellenebilir sonulara ulaflmaya alflr.
Bilimsel yntemin zelliklerini aklamak.
Bilimsel yntem asl olarak bir soru sorma ve bilgiye ulaflma yntemidir. Ancak bilimsel yntemin nceden belirlenmifl, sistematik bir yaps
vardr. Sezgiyle veya kalplaflmfl bilgilerle gre
deil, deneyimlerle llebilen, ampirik verilere
dayaldr. Bilim insanlarnn bu verilere yaklaflm
nesneldir; kendi subjektif beklenti veya yarglarn gz nnde bulundurmazlar. Ampirik veri toplanarak test edilemeyen sorular bilimin konusu
deildir. Bilimsel yntemle ulafllan sonular, her
zaman tekrar snanabilir, ve yeni bulgular eflliinde yanlfllanabilir. Dolaysyla bilimsel bilgi
geicidir. Son olarak bilimsel yntem genellenebilir bilgilere ulaflr. Bir bilim dal olarak psikoloji bireysel aklamalar yapmaz, ounluklar anlamaya alflr. Sosyal bilimlerde bu yntemle elde edilen bilgiler birleflerek insan davranfln veya sosyal olgular anlatan kuramlar hline gelir.
Psikoloji biliminin tarihsel geliflimini zetlemek.
nsan doasyla ilgili sorular antik Yunan filozoflarna kadar uzanmaktadr. Ancak bir bilim dal
olarak psikolojinin bafllangc 19. yzyln bafllarna denk gelmektedir. Psikolojinin tarihesinde
eflitli dflnce okullar etkili olmufltur. Bu dflnce okullarnn baflnda yapsalclk, ifllevselcilik ve davranfllk gelmektedir. Yapsalclk bir
olguyu anlamak iin ncelikle yapsn yani onu
meydana getiren paralar anlamak gerektiini;
ifllevselcilik ise bu olgularn grevlerini ve insan
davranflndaki rollerini anlamak gerektiini ne
N
A M A
N
AM A
srmfltr. Davranfllk ise insan anlamak iin

sadece grlebilen davranfllara odaklanmfltr.
Ancak gnmzde, zellikle geliflen teknolojilerin de sayesinde, grnen davranfllar kadar bilin, dflnme gibi zihinsel srelerde bilimsel
olarak alfllabilmektedir. Modern psikolojide,
bu dflnce okullar yerlerini eflitli yaklaflmlara
(perspektif) brakmfltr.
nsan davranfln anlamada psikologlar tarafndan kullanlmfl eflitli yaklaflmlar tanmlamak.
Psikolojide yaklaflmlar bir davranfln veya zihinsel srecin ele alnfl fleklini etkiler. Her bir yaklaflm bireylerin neden belirli bir biimde davrandklarna iliflkin farkl aklamalar getirir. Yaklaflmlar sorulan sorular kadar, kullanlan metotlar
da etkiler. Gnmzde sklkla kullanlmakta
olan yaklaflmlar; biyolojik yaklaflm, nrobilimsel yaklaflm, evrimsel yaklaflm, psikodinamik
yaklaflm, davranflsal yaklaflm, biliflsel yaklaflm,
insancl yaklaflm, ve sosyokltrel yaklaflmdr.
rnein evrimsel yaklaflm, davranfl insan trnn evrimsel geliflimi ile aklamaktayken biliflsel yaklaflm davranfl insan beynindeki srelerin sonular olarak ele alr. nsan davranfl gibi
karmaflk bir olgu birka yaklaflmn bir araya gelmesi ile daha iyi anlafllr. Birka yaklaflmn harmanlanarak kullanlmasna eklektisizim denir.
Psikolojinin alt dallarn birbirinden ayrt etmek.
Psikologlar insan zihni ve davranfllarnn deiflik
yanlarna odaklanabilirler. Bu farkl odaklar psikolojinin alt dallarn oluflturmaktadr. Deiflik alt
dallarda uzmanlaflmfl kifliler yukarda saylmfl
olan deiflik yaklaflmlara sahip olabilirler. rnein hem zihinsel hastalklarn nedenleri ve tedavileri zerine alflan klinik psikologlar, hem de
beyin hasarlarnn insan davranflna etkisini arafltran nropsikologlar nrolojik bir yaklaflma sahip olabilirler. Ayn zamanda kimi klinik psikologlar sadece biliflsel veya psikodinamik bir yaklaflmla da arafltrma yapyor olabilirler.
Psikolojinin alt dallar ayrca temel bilim veya uygulamal alt dallar olarak da gruplanabilir. Temel
bilim dallarnn amac daha ok insan davranfln
aklayan, genel kabul edilebilir bir bilgi taban
oluflturmaktr. Uygulamal dallarn amac ise temel bilimin oluflturmufl olduu bilgi tabann bireylerin ve topluluklarn sorunlarn zmektir.
23
Kendimizi Snayalm
1. Psikolojinin tanm iin afladakilerden hangisi en
uygundur?
a. Psikoloji insann grnen davranfllarn inceler
b. Psikoloji insann zihinsel srelerini inceler
c. Psikoloji insann tm llebilen davranfllarn
ve zihinsel srelerini inceler
d. Psikoloji insann duygularn inceler
e. Psikoloji insann dflncelerini inceler
2. Afladakilerden hangisi bilimin aklama amacna
uygun bir ifadedir?
a. nsanlar daha ok kiflilikleri kendilerine benzeyen kifliler ile evlenirler.
b. Akademik baflar rencilerin kendilerine gvenlerini etkiler.
c. Freuda gre kiflilii oluflturan unsur vardr;
id, ego, superego.
d. Fiziksel salk ile zihinsel salk birbiri ile iliflkilidir.
e. Hafzamz bir video kamera gibi yafladklarmz
kayt eder.
3. Afladakilerden hangisi bilimin zelliklerinden deildir?
a. Sistematik olmak
b. Yanlfl olmak
c. Nesnel olmak
d. Ampirik olmak
e. Genellenebilir olmak
4. Afladaki bilim insanlarndan hangisinin alflmalar
ile psikoloji bir bilim olarak tanmlanmaya bafllanmfltr?
a. Freud
b. Wertheimer
c. Wundt
d. James
e. Watson
5. Afladakilerden hangisi psikolojinin tarihindeki
nemli akmlardan biri deildir?
a. Eklektisizm
b. Davranfllk
c. Yapsalclk
d. Gestalt
e. fllevselcilik
6. nsann dnyay alglayfln bir bilgisayara benzeten

ve sadece gzlemlenebilen davranfllar deil, zihinsel
sreleri de alflan psikoloji yaklaflm afladakilerden
hangisidir?
a. Biyolojik yaklaflm
b. Davranflsal yaklaflm
c. Evrimsel yaklaflm
d. Psikodinamik yaklaflm
e. Biliflsel yaklaflm
7. Psikodinamik yaklaflm afladakilerden hangisine
gre insan davranfln anlamaya alflr?
a. Doal seleksiyona
b. Beynin kimyasna
c. Bilinalt sreler
d. Kltr
e. renilen davranfllar
8. Aflada sralanmfl psikolojinin hangi alt dal ifl ortamnda insan davranfl, performans ve verimi artrma,
alflan memnuniyeti, liderlik, motivasyon gibi konularla ilgilidir?
a. Geliflim psikolojisi
b. Klinik psikoloji
c. Nropsikoloji
d. Psikometri
e. Endstri ve rgtsel Psikoloji
9. Klinik psikologlar ile psikiyatristlerin fark nedir?
a. Klinik psikologlar zihinsel hastalklarla, psikiyatristler bedensel hastalklarla ilgilenirler.
b. Klinik psikologlar normal insan davranfllar ile,
psikiyatristler normal olmayan insan davranfllar ile ilgilenirler.
c. Klinik psikologlar terapi yaparlar, psikiyatristler
terapi yapamazlar.
d. Psikiyatristler tp doktorudur ve tedavilerinde ila
verebilirler; klinik psikologlar ila veremezler.
e. Klinik psikologlar ile psikiyatristler arasnda bir
fark yoktur, ayn ifli yaparlar.
10. Afladaki ifadelerden hangisi psikolojideki yaklaflmlarn bilimdeki roln tanmlamada dorudur?
a. Psikolojik yaklaflmlarn uygulamal bilimde hibir deeri yoktur.
b. Psikolojik yaklaflmlar birbirleriyle eliflen bilgiler verir.
c. Psikolojik yaklaflmlar bilimsel olarak test etmek imkanszdr.
d. Psikolojik yaklaflmlar birbirini tamamlar.
e. Psikolojik yaklaflmlar zneldir.
24
Psikoloji
Yaflamn inden
Grmeden gren beynin srr

Eflref Armaan, ok zel bir Trk ressamdr. Eserleri hem Trkiye apnda, hem de yurt dflnda eflitli sergilerde yer almfltr.
ngiliz bilim dergisi New Scientist, doufltan kr ressam

Eflref Armaana sayfa ayrd. Dergi, Armaann beyninin nasl alfltn arafltrd...
Eflref Armaan, doufltan kr. Hi okula gitmedi, krler
alfabesini bile 30undan sonra rendi. 6 yaflnda, bofl
bulduu ktlara, dokunduu nesneleri izmeye bafllad. lk tablosunu 14nde yapt. Grenleri hayrete dflren saysz alflmas var. Yine de tablolar satmayan,
yokluk iinde yaflamaya alflan Armaan, ngiliz bilim
dergisi New Scientistin dikkatini ekti. Armaana Grmeden grmek bafllyla sayfa ayran dergi, resim
kabiliyeti ve beyninin nasl alfltnn yantn arad.
Harvard niversitesi Nroloji Blm profesrlerince
geen yl beyin yaps incelenen Armaann, beynini
gren insanlar gibi kulland belirtildi. Armaann yetenekleri flyle anlatld:
ok byk soru Resimleri soyut da deil. Canl, parlak, gerek kelebekler, yzler, gller, dalar, evler iziyor. Bunu nasl baflaryor, hem de bugne kadar onlardan birini bile gerekten grmeden? Eer, Armaan,
gren biri gibi izebiliyorsa, ok byk soru geliyor akla: Beyin, akldaki grntleri sadece o grntler grnd zaman deil, grnmediinde nasl kuruyor?
Harvard niversitesinden Prof. Dr. John. M. Kennedy,
Armaanla ilgili ilk sonular, Trkiyede yaflayan
ABDli ngilizce retmen John Erncelle de paylaflt.
10 yl nce Armaanla tesadfen tanflan Erncel, geliflmeleri Milliyete anlatt. Amacnn Armaan dnyaya
tantmak olduunu belirten Erncel, krler zerinde
arafltrma yapan Kennedy ile irtibata geti. Kennedynin
davetlisi olarak geen yl ABDye giden Armaann,
Harvard niversitesinde MR ekildi. eflitli nesneleri
resmetmesi istendi. Sonulara inanamayan Kennedy,

ayn cisimlerin baflka alardan da izimlerini istedi. Sonu yine baflarlyd. Kennedy alamaya bafllad. Erncel, yaflananlar flyle aktaryor: Alaynca inanamadm. Bize, Yllarca dnyann bir yerinde byle biri yafladn syledim, ama inanmadlar dedi. Sonular istedik, gizlilik gerekesiyle paylaflmadlar. Geenlerde,
bir bilgiye ulafltklarn, Armaann gren insanlar gibi,
beynin ayn noktasn kullandn kantladklarn syledi. Beyin fotoraflarn da gnderdi. Sonulara gre,
Armaann beyni, krlerin de grsel hafzaya sahip olabileceini kantlayabilir. nk, dier grme engellilerin aksine, Armaann beyninin grsel hafza blm
gren birininki gibi alflyor.
Kaynak: http://www.esrefarmagan.com/index-tr.html
New scientist dergisinde kan makaleyi okumak isterseniz: http://www.newscientist.com/article/mg185248
41.700-senses-special-the-art-of-seeing-withoutsight.html
25
Okuma Paras
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Yafllym ama mutluyum
1. c
Amerikada yaplan uzun sreli bir alflma, kiflilerin

yafllandka daha mutlu ve duygusal adan daha dengeli bir hale geldiini ne sryor.
Stanford niversitesinden psikoloji profesr Laura Carstensen, insanlarn ilerleyen yaflla beraber duygusal adan
daha dengeli ve sorundan ok zmlere odaklanan, retken bir yaflam tarzna doru kaydklarn ortaya koyuyor.
Carstensen ve ekibi, 1993 ve 2003 yllar arasnda 18 ila
94 yafllar arasndaki 180 kifliyi takip etmifller. lerleyen
yllarla birlikte lenlerin yerine yeni kifliler de eklenmifl.
Her befl yln sonundaki bir haftalk sre iinde tm deneylere tafldklar ar cihazlar vastasyla sorular gnderilerek, nerede olurlarsa olsunlar cevaplamalar istenmifl. Sorularsa, kiflinin herhangi bir zaman iinde ne derece mutlu, hoflnut ve huzurlu olduunu anlamaya ynelik olarak tasarlanmfllar.
Daha nceki baz alflmalarn da benzer bir korelasyonu ortaya koymasna karfln Carstensenin Amerikan
Psikoloji Birliinin karmakta olduu Psychology and
Aging dergisinin son saysnda yaynlanan alflmas,
belirli bir grup uzun sreli olarak ilk defa izlendii iin
olduka nemli.
Arafltrmaclar yaflla beraber gelen mutlulukta, kiflinin zamanla ekonomik adan daha refah bir dzeye eriflmesinin de pay olup olmadn gz nne almay ihmal etmemifller. Carstensen bulgularnn bunu desteklemediini veya kiflinin nerede ve ne zaman doduunun da bir
nemi olmadn sylyor: nsanlar yaflllkla beraber
basite daha mutlu bir hale geliyorlar. Daha dengeli bir
duyarlla sahip oluyor ve duygusal problemlerle olduka baflarl bir flekilde bafla kabiliyorlar. Kiflilerin olaylara karfl olumsuz yaklaflmlarnda, daha gen olduklar
dneme gre belirgin bir azalma dikkati ekiyor.
Genler ve ergenler, ifl yaflamlar ile iliflkilerinde dfl krkl, endifle ve hsran olduka youn bir flekilde tecrbe ederken, yaflllar hayatn getirdii baflar ve fiyaskolar karflsnda daha dengeli ve barflklar. Dier bir
ifadeyle, stres iinde olduklar durumlar ok daha az.
alflmaya gre insanlar yafllandka lm hakkndaki
farkndalklar artyor. Mutluluk verici bir ann tecrbe
edilmesi genellikle yaflamn ne derece krlgan ve sonlu olduu dflncesini de beraberinde getiriyor. Kendisi de 56 yaflnda ve eskiye oranla daha mutlu olduunu
belirten Carstensene gre bu durum olduka salkl
bir duygusal yapnn iflareti.
Kaynak: http://www.ntvmsnbc.com/id/25146670/
Makalenin orjinalini okumak isterseniz: http://www.ps
y.vanderbilt.edu/postdocs/gregoryrsl/cv/assets/llc11p
a.pdf
2. b
3. b
4. c
5. a
6. e
7. c
8. e
9. d
10. d
Yantnz yanlfl ise Psikolojinin Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Bilimin Amalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Psikoloji Biliminin Kkenleri ve Tarihesi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Psikoloji Biliminin Kkenleri ve Tarihesi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Psikolojide Yaklaflmlar
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Psikolojinin Alt Dallar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Psikolojinin Alt Dallar konusunu yeniden gzden geiriniz.
26
Psikoloji
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Doru bildiimiz yanlfllar...Yukardaki ifadelerin hepsi
yanlfltr. Psikologlar tarafndan ampirik veri toplayarak
yaplmfl alflmalar yukardaki ifadelerin ounlukla
yanlfl olduunu gstermifltir. nsan davranfllarn daha
iyi rendike, bu inanfllarn neden yanlfl olduunu
daha iyi anlayacaksnz.
Sra Sizde 2
Bu soru bilimsel olarak test edilebilecek bir soru deildir. Bilimsel olarak test edilebilecek sorularn objektif,
snanabilir ve genellenebilir sorular olmas gerekir. Bu
soru kiflilerin deerlerini sorgulamaktadr. Mesela Deiflik yafl gruplarndaki kiflilere gre hayat deerli klan
unsurlar nelerdir? sorusu ise ampirik olarak test edilebilir bir sorudur. rnein 10-20; 21-30; 31-40; 41-50 ve 51
ve st yafl gruplarndan 100er kifliye kendilerine gre
hayatlarn anlaml klan unsurlar nelerdir diye sorulup,
verdikleri cevaplar birlefltirilebilir. Bu sorunu cevab, rnein ergenler iin arkadafllklar veya akademik baflar,
yetiflkinler iin ise ifl hayat, maddi imkanlar veya romantik iliflkiler olabilir. Bylece deiflik yafl gruplarna
gre hayatn anlamn yordayan unsurlar belirlenmifl olabilir. Benzer flekilde, bilimsel olarak test edilebilecek bir
baflka soru ise, hayatn anlaml bulmann kiflilerin mutluluklar ile iliflkili olup olmad olabilir.
Sra Sizde 3
Bu deyifl psikolojinin konularnn ok uzun senelerdir,
zellikle filozoflar tarafndan sorulmakta olan sorular
olmasna ramen, bu konular anlamada bilimsel yntemlerin kullanlmasnn ancak 1900lardan sonra bafllanmfl olmasna iflaret etmektedir. Bilimsel yntem kiflinin davranfllarn ve zihinsel srelerini anlamada ampirik verilere dayanmaktadr. Aynen fizik veya biyoloji
gibi doa bilimlerinde olduu gibi, bir bilim dal olarak
psikoloji de sistematik, objektif, nesnel, yanlfllanabilir
ve genellenebilir ifllemler kullanarak insan davranfllarn anlamaya alflr. nsan davranflnn bilimsel yntemlerle alfllmas Wilhelm Wundt ve John Watson gibi
bilim insanlarnn laboratuvar alflmalar ile bafllamfltr.
Dolaysyla bir bilim dal olarak psikolojinin tarihi ancak 19. yzyln ortalarna kadar uzanmaktadr. Ancak
sorulan sorular asndan psikolojinin gemifli insanln ilk gnlerine kadar uzanmaktadr.
Sra Sizde 4
Psikolojinin bir bilim dal olarak geliflmesinde rol alan
isimlerin ounun beyaz, ve erkek olmas, geliflmifl lkelerde yaflyor olmas ve hatta orta-yksek sosyo-ekonomik snflardan geliyor olmas, onlarn sorduklar sorularn snrl olmasna sebep vermifltir. Her ne kadar
bir bilimsel arafltrmaya bafllamann pek ok ihtimali olsa da bilim insanlar kanlmaz olarak kendi evrelerinde grdkleri olaylar anlamaya, sorunlar zmeye
alflrlar. Dolaysyla zellikle psikolojinin ilk dnemlerinde alfllan konular rnein dflk sosyo-gruplardan
olan kiflilerin veya deiflik etnik gruplarn gnlk hayatndan uzak konular olmufltur.
Bu sorunun nemli bir baflka paras da bu ilk alflmalarda ampirik verilerin de genellikle benzer flekilde, bilim insanlar ile ayn kltrler yaflamakta olan ve niversiteye
devam etmekte olan beyaz ve erkek rencilerden toplanmfl olmasdr. Sonu olarak bu verilerden elde edilen
bulgular dorultusunda oluflturulan kuramlar, deiflik
gruplarn davranfllarn anlatmakta yeterli olmayabilir. Ancak son birka on yldr zellikle sosyo-kltrel yaklaflmn da etkisi ile, ok eflitli kltrlerde, eflitli demografik
zellikleri olan kiflilerden veriler toplanarak var olan psikoloji kuramlar test edilmekte ve gerek grld flekilde deifltirilmektedir. Ayrca 2000li yllara gelindiinde artk psikoloji biliminde erkek, beyaz ve kuzey Amerikal bilim insanlarnn egemenliinden bahsetmek mmkn deildir; psikoloji uluslararas bir bilim dal hline gelmifltir.
Sra Sizde 5
Psikolojinin deiflik alt dallarnda uzmanlaflmfl kifliler yukarda saylmfl olan deiflik yaklaflmlara sahip olabilirler.
rnein hem zihinsel hastalklarn nedenleri ve tedavileri
zerine alflan klinik psikologlar, hem de beyin hasarlarnn insan davranflna etkisini arafltran nropsikologlar
nrolojik bir yaklaflma sahip olabilirler. Ayn zamanda kimi klinik psikologlar sadece biliflsel veya psikodinamik
bir yaklaflmla da arafltrma yapyor olabilirler. kinci bir
rnek olarak geliflim psikologlar biliflsel veya sosyo-kltrel yaklaflma sahip olabilirler. Ancak baz uzmanlk alanlar ounlukla bir yaklaflm tercih ediyor olabilirler. Mesela nropsikologlar genellikle nrolojik yaklaflma sahiptirler. Bir davranfl anlamak iin deiflik uzmanlk alanlarndaki veya ayn uzmanlk alanndan deiflik yaklaflmlar kullanan arafltrmaclar bir arada alflabilirler.
Yararlanlan Kaynaklar
Atkinson, R.C., Atkinson, R. Smith, E. E., Bem, D. J.,
Hoeksama S. N. (2008). Psikolojiye girifl (ev. Yavuz Alogan). Arkadafl Yaynlar.
Baymur, F. (1994). Genel psikoloji. (11. Bask), stanbul:
nkilap Kitapevi.
Bargh, J., & Williams, E (2006). The automaticity of social life. Current Directions in Psychological Science, 15, 1-4.
Bernstein, D. A., Penner, L.A., Clarke-Stewart, A., &
Roy, E. J. (2006). Psychology (7. basm.) Boston: Houghton Mifflin Company.
Cozby, C. P. (2009). Methods in behavioral research
(10. Bask). Boston: Mc Graw Hill.
Eysenck, M. W. (2004). Fundamentals of psychology.
Psychology Press.
Feldman, R. S. (2010): Understanding psychology, (10.
Bask). Boston: Mc Graw Hill.
Lilienfeld, S.., Lynn, A. J., Namy, L. L., & Woolf, N. J.
(2010). Psychology: A framework for everyday thinking. Boston:Pearson.
Rathus, S. A. (2012). Psychology, CA: Wadsworth.
Schacter, D., Gilbert, D., & Wegner, D., ( 2008). Psychology. New York: Worth Publishers.
Smer, N., Msrlsoy, M., & Helvac, E., (2011). Employability of psychology graduates in Europe: An online survey in Turkey. 12. Avrupa Psikoloji Kongresinde sunulmufl arafltrma. Istanbul.
27
2
PSKOLOJ
Amalarmz
N
N
N
N
N

Szdebilimi ve bilimden ayrld ynlerini aklayabilecek,
fllemsel tanm ve iyi bir ifllemsel tanmn zelliklerini anlatabilecek,
Korelasyonu ve nedensellik iliflkisi gstermemesinin sebeplerini aklayabilecek,
Deneyin tanmn ve nemini ifade edebilecek,
yi tasarlanmfl bir deneyin zelliklerini listeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilimsel Sre
Szdebilim
fllemsel Tanm
Kavramsal Geerlilik
lmsel Gvenilirlik
Korelasyon
Deney
Geerlilik
Dfl Geerlilik
indekiler
Psikoloji
Psikolojide
Arafltrma
Yntemleri
BLMSEL YNTEM
BLMSEL SRE
SZDEBLM
KAVRAM VE fiLEMSEL TANIM
KORELASYON
DENEYSEL YNTEM
PSKOLOJK ARAfiTIRMALARDA
ETK
Psikolojide Arafltrma
Yntemleri
BLMSEL YNTEM
Bir dflnn eer her sorunuzun cevabn alabilecek olsaydnz hangi sorular sorardnz? En ok neleri merak ediyorsunuz? Elbette, cevabn merak ettiimiz pek
ok soru bizler iin cevapsz kalacaktr. te yandan insanlk cevaplamas imknsz
gibi gzken pek ok soruya yantlar bulabilmifltir: Gneflin merkezinde scaklk
ka derece? Yerkrenin en merkezinde ne var? Gkyzndeki yldzlar bize ne
uzaklkta? Niin gnefl sistemimizdeki gezegenler yuvarlak da patates gibi biimsiz
deil? Niin dnyann kimi yerleri lken kimi yerleri usuz bucaksz yamur ormanlaryla kapl? Hcrelerimizin iinde neler oluyor? Beynimiz nasl alflyor? Bu
ve bunun gibi cevaplanmas imknszca zor gzken yz binlerce soruyu cevaplamaya alflrken en gvenilir klavuz bilimsel yntemdir. Bilimsel yntem sorduumuz sorulara gitgide daha geerli cevaplar bulmamzda bize yardmc olur.
lk nitede bilimin ne olduunu ana hatlaryla grdk. Bu nitede psikolojik
arafltrma metodlarnn temelini oluflturan bilimsel yntemi daha yakndan ele alacaz ve psikolojinin kulland arafltrma yntemlerini gzden geireceiz. Ayn
zamanda bilimsel srecin iflleyiflini de greceiz. Psikolojik arafltrma yntemlerini
ve bilimsel srecin iflleyiflini iyice anlamak bir yandan bilim insanlarnn nasl alflt hakknda bize bir fikir verirken bir yandan da bize sunulan bilgileri daha bilinli deerlendirmemize yardmc olacakdr.
Psikoloji Biliminin zellikleri

lk nitede de grdmz gibi insanlar ve evren hakknda pek ok kaynaktan
bilgi ediniriz. Ama bu kaynaklar iinde bilim zel bir nem taflr. Bilimi dier sorgulama ve bilme biimlerinden ayran zellikleri ksaca grmfltk. fiimdi bu zellikleri psikoloji bilimi zelinde daha ayrntl ele alalm.
Psikoloji Bilimi Tm nsanlar lgilendiren Sorularla lgilenir ve Bu

Bilgileri Tm nsanln Ortak Birikimi Addeder
Etrafmzdaki insanlar hakknda pek ok fleyi merak ederiz. Kendi kendimize sorarz: Acaba niye bana yle dedi?, acaba o benim iin ne hissediyor?, acaba
onu en ok ne mutlu eder? Bu sorular cevaplamaya alflrken bilimsel yntemlerin faydasn grebiliriz ama bu gibi flahsi sorularmz psikoloji biliminin kapsamna girmez. Neden? nk psikoloji bilimi daha genel ve tm insanlar ya da belli
insan gruplarn ilgilendiren sorulara cevap arar. Bu bilimin genellenebilirlik zelliinden kaynaklanr.
Muhteflem bir fley, bir

yerlerde keflfedilmeyi
bekliyor. - Carl Sagan
30
Psikoloji
Tm insanl ilgilendiren sorularla ilgilenen bilim tm insanln hizmetine

adanmfltr. rnein, flirketler kendi rnlerini nasl daha fazla satabileceklerini
grmek iin pazar arafltrmas yaparlar. Bu arafltrmalarda anket ve deney gibi bilimsel yntemlerden yararlanlr ama elde edilen bilgiler tm insanlkla paylafllmaz ve flirket karlarna hizmet eder. Psikoloji bilimi ise btn insanl ilgilendiren bilgiler edinmeyi amalar. Bilim tm insanla mal olmufl bir urafl olduu iin
bilimsel bilgiler aka paylafllr. Paylafllmayan bilgi bilimin bir paras olamaz.
Psikoloji Bilimi Gzlemlerle Snanabilir ve Yanlfllanabilir

nermelerden Oluflur
lk nitede de grdmz gibi bilim bamszca dorulanabilecek ampirik gzlemlere dayanr. Bilimin temelinde otoritelerin grflleri, yaygn inanlar, flahsi sezgiler deil, herkes tarafndan nesnel olarak tasdik edilebilecek gzlemler yatar. Bu
sebepten dolay bilim gzlem ve akl yrtme yoluyla tm insanlarn zerinde uzlaflabilecei nermelerden oluflur. Bugn Freudun psikanalitik kuramlar bilimsel
kabul edilmemektedir nk nermeler gzlemlerle dorulanamamfltr. Takdir
edersiniz ki ancak herkes tarafndan gzlemlenebilen bilgiler zerinde mutabakata varlabilir.
Bu, bilim insanlarnn her zaman grfl birlii iinde olduu anlamna gelmez.
Bir konu henz tam anlafllmamflsa o konu hakknda farkl teoriler retilir ve bilim insanlar bu teoriler arasnda hangisinin daha geerli olduunu bulmak iin deney ve gzlemler yapar. En nihayetinde hangi teorinin geree daha yakn olduuna karar verecek olan ampirik gzlemlerdir. Uzun vadede bir teoriyi destekleyen gzlemler biriktike o konuda bilimsel bir grfl birlii oluflmaya bafllar.
Psikoloji Bilimi Kendi Hatalarn Dzeltecek Bir Mekanizma

zerine Kurulmufltur
Bilimin dier bilme biimlerinden ayrlan bir zellii kendi hatalarn dzeltecek
bir mekanizma zerine kurulmufl olmasdr. Bilimsel bilgilere gvenmemizin sebebi budur. Hayatta bazen dediim dediki, Nuh deyip peygamber demeyen insanlarla karfllaflrz. Byle kifliler bir kere bir fleye inanmfllarsa tersine ikna olmalar
imknszdr, ortaya koyacanz hibir argman fikirlerini deifltiremez. Bilimin iflte bunun tam ztt bir tavr benimsemifltir. Bilim insanlar ortadaki kantlara ve argmanlara bakarak fikirlerini deifltirirler. Yeni gzlemler, yeni teoriler ortaya ktka eskileri gzden geirilir ve kimi nermeler elenir.
Bu bilimin zayfl deil aksine gcdr. Bilime gvenmemizin sebebi asla deiflmeyecek bilgileri flaflmaz bir kesinlikle gstermesi deil, elefltiriye, kendini gzden geirmeye, eksiklerini tamamlamaya daima ak bir faaliyet olmasdr. Zamannda kabul grmfl inanfllar bilimsel bir mercekten geirilmifl olmasa bugn hl dnyann evrenin merkezinde olduunu ya da kafatas fleklinden bir insann karakterini tahlil edebileceimizi sanmaya devam ediyor olabilirdik.
Psikoloji Bilimi Birikerek lerler

Newton, Eer daha ilerisini grebildiysem bunun sebebi devlerin omuzlar zerinde durmamdr, demifltir. Newton bu szyle kendinden nce gelen bilim insanlarnn kendi bilimsel faaliyetlerine katksndan bahsetmektedir. Her yeni nesil arafltrmac bilimsel yolculuuna gemiflten szlp gelmifl bilgi birikimini zmseyerek bafllar. Bilgi retimi bu birikimin zerine infla edilir. Bu sre uzun vadede bil-
31
2. nite - Psikolojide Arafltrma Yntemleri
ginin sistematik biimde birikimine yol aar. Elbette, kimi zaman daha nceki nesillerin bulgu ve teorileri reddedilebilir. Ama yine de her nesil nceki nesillerin
rettii yntem ve bilgileri kendine kfl noktas alr. Byle olmasayd
SIRA SZDE da her nesil bilimsel alflmalara sfrdan bafllamak zorunda kalsayd bugn evreni, hayat,
ve insanlar anlayflmz ok ama ok daha snrl olurdu.
D fi N E Lkimi
M
Buna karfllk, eer bilimsel bilgilerin nesilden nesile aktarmnda
kesintiSIRA SZDE
ler olmufl olmasayd bugn bilim daha ileri bir noktada olabilirdi.
rnein milattan nce 3. yzylda kurulan skenderiye Ktphanesinde on binlerce
S O R U el yazmas
eser vard. Ktphane devrin tm bilgi birikimini bnyesinde toplama amac gtD fi N E L M
mekteydi. Bu sebeple yurt dflna gnderilen memurlar bu lkelerde bulduklar kiD K karlp
KAT
taplar satn alp getirirlerdi ve Msra giren her kitabn bir nshas
sahibiU
S O Rbilim
ne verilir, kitabn asl ktphanede kalrd. Bylece, bir dnemin
ve kltr
hazinesi bu ktphanede toplanmflt. Eer bu ktphane yaklmasayd
SIRA SZDEve bylece
iindeki bilgileri kaybetmeseydik insanlk bugn bilimsel adan
ok daha ileri bir
DKKAT
noktada olabilirdi.
AMALARIMIZ
Bilimsel bilgi gemiflten gnmze pek ok bilim insannn
merak, yaratclk,
SIRA SZDE
azim ve emeklerinin vcut bulmufl hlidir. Bu emekler sonraki
nesillerin zerine
basp ykselecei bir basamak olur. Psikoloji pek ok bilim dalndan daha gen olK T A P
masna ramen o da geliflimini her bilim dal gibi nceki nesillerin
alflmalarna
AMALARIMIZ
borludur.
N N
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
ELEVZYON
Bilim felsefesi ve metodolojisi ilginizi uyandryorsa Bilim, FelsefeTKve
adl ki Metodoloji
T A P
tap size hitap edebilir. ( fiadi Can Saruhan,Ata zdemirci, Beta Yaynevi, 2011)
TELEVZYON
K T A P
Bilim gzlem ve akl yrtmeye dayanr. Dolaysyla bilimsellik mantksal

keskin
T E NL TE EV R ZNhatalar
YEOTN
bir farkndalkla seebilmeyi gerektirir. Zihninizi mantk hatalarna karfl keskinlefltirmek
iin Alev Alatl tarafndan hazrlanmfl olan Safsata Klavuzu kitabn http://safsatakilavuzu.com adresinden okuyabilirsiniz.
T E NL TEEVR ZNYEOT N
NTERNET
BLMSEL SRE: BLMSEL LKELERN

SOMUTLAfiMIfi HL
Fizik, corafya, psikoloji gibi farkl bilim dallarnn hepsi iin geerli olan temel bilimsel ilkeleri grdk. Ancak bu ilkelerin bir anlam taflmas iin bilimin pratiinde
somutlaflmalar gerekir. Bu ilkelerin hayattaki karflln grmek iin flimdi bilimsel srecin iflleyiflini gzden geireceiz.
Bilimin tm insanlkla paylafllmak amacyla edinilen bilgilerden olufltuunu
sylemifltik. Bir arafltrmac ne kadar nemli bir bulguya ulaflmfl olursa olsun, baflkalaryla paylafllmadka bu bulgunun bir deeri yoktur. Bu paylaflm gnmzde
bilimsel dergiler yoluyla olmaktadr. Bilim insanlar elde ettikleri bulgular paylaflma sunmak iin makaleler yazp bu makaleleri dergilerde yaymlatmak iin uraflrlar. Gemiflte dergiler matbaada baslp ktphanelere datlyordu. Gnmzde
bu dergilere nternet zerinden de ulafllabilmektedir. nmzdeki yllarda datmn tamamen nternet zerine kaymas mmkndr. fiimdiden bu eilim kendini
gstermekte, kimi bilimsel dergiler sadece nternet zerinde yaymlanmaktadr.
Bilimin ilkeleri arafltrmaclarca yazlan makalelerin temel formatn da belirler.
Bilimin birikerek ilerlemesi prensibi uyarnca, arafltrmaclar alflmalarnda konu
hakkndaki ilgili dier alflmalara atfta bulunur. Bu atflar makalenin inceledii
konuyu nceki bilimsel alflmalarla iliflkilendirir ve atfta bulunulan metot ve bulgular zerinden yeni yordam, bulgu ve sentezlere varmay amalar.
NTERNET
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
32
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bilimde, bilim insanlarnn

ska Biliyor musunuz, bu
iyi bir argman; benim
fikrim sanrm yanlfl
dediini duyarsnz. Sonra
fikirlerini deifltirirler ve
eski fikirlerini bir daha dile
getirmezler. Bunu gerekten
yaparlar. Bunun olmas
gerektii kadar sk
yapmazlar, nk onlar da
nihayetinde insandr ve
deiflmek zordur. Fakat
bilimde her gn olur bu tr
bir fley. - Carl Sagan
Psikoloji
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bilimsel bir makale yazarken dikkat edilen nemli bir husus izlenilen metodu
K T A P
aka ortaya koymaktr. Nedir bu zeni gerekli klan? Arafltrmaclar makalelerinde arafltrmann detaylarn ince ayrntlaryla ortaya koyarlar ki baflkalar bu testleri tekrarlamak isterse ellerinde yeteri kadar bilgi olsun. Metodun aka yazlmas
TELEVZYON
varlan karmlarn
geerliliinin deerlendirilmesini de mmkn klar. Bu netlik
bilimsel nermelerin herkese test edilebilir olmas ilkesinin bir sonucudur.
Bilimsel makalelere
N T E R N E Tulaflmak iin http://scholar.google.com adresindeki arama motorunu
kullanabilirsiniz.
Arafltrmaclar bir makale yazdktan sonra ounlukla o makaleyi meslektafllarna yollayp onlardan makaleyi elefltirmelerini rica ederler. Bu flekilde makalenin
hatal, eksik ya da anlafllmaz olmas riskini azaltmaya alflrlar. Meslektafllardan fikir alnp gerekli dzeltmeler yapldktan sonra arafltrmaclar makalelerini
yaymlatmak amacyla bilimsel bir dergiye yollarlar.
Gerek anlamda bilimsel bir dergide makaleler konunun uzman dier bilim insanlarnca gzden geirilir. Bu kiflilere hakem ad verilir. rnein, bir psikolog
yazd makaleyi hakemli bir psikoloji dergisine yolladnda o makale daha nce
benzer konularda alflmalar yapmfl baflka arafltrmaclara yollanr ve arafltrmaclardan o makale iin hakemlik yapmalar istenir. Hakemler makaleyi okur ve problemli bulduklar ynlerini yazl olarak bildirirler. Hakemler sadece makalenin
problemlerini belirtmez, ounlukla makale yazarna makalenin bilimsel deerini
arttracak yapc nerilerde de bulunurlar. ou dergi en az iki hakemin grflne
baflvururken kimi dergilerde bu say drde kadar kabilir. Eer hakemler makalenin birtakm dzeltmelerle derginin standartlarn yakalayabileceini dflnrlerse
makale yazar(lar)na makaleyi dzeltip tekrar dergiye yollamak iin flans verilir.
Eer hakemler makaleyi derginin bilimsel standartlar asndan yetersiz grrlerse
reddeder. Dolaysyla hakemli bir dergide makale yaymlamak kolay deildir.
Hakem deerlendirmesi sreci makalenin uzman kiflilerce incelenip elefltirilmesini salar. Bu flekilde makale daha yksek bir kaliteye ulaflr. Btn dergiler hakemli deildir ama gvenilen ve bilim insanlarnn nem verdii dergilerin hepsi
hakemli dergilerdir. Bunun sebebi aktr: Hakemli bir dergide baslmak iin bir
makalenin konu hakknda uzman dier arafltrmaclarn onayn almas, dolaysyla yksek bir standart tutturmufl olmas gerekir.
Dergi ve kitaplarda arafltrmalarn yaymlamann dflnda bilim insanlar konferanslar dzenleyerek alanlarndaki yenilikleri birbirleriyle paylaflrlar. Bu konferanslarda en yeni bulgular dier arafltrmaclara sunulur ve fikir alflveriflinde bulunulur.
Ksaca, bilimsel srecin iflleyiflinde bilimin temel ilkelerini grebiliriz. Edinilen
bilgilerin paylafllp yaylmas iin makaleler yazlr. Bu makalelerde konu hakknda daha nce retilmifl bilgilere atfta bulunulur ve varlan sonulara hangi admlar izlenerek ulaflld aka belirtilir ki sonularn geerlilii deerlendirilebilsin
ve isteyenler testleri tekrar edebilsin. Bilim retme srecinin her aflamasnda arafltrmaclarn youn bir flekilde birbirlerinin fikirlerine baflvurmas ve elefltirilerden
yararlanmas ile fikirler zenginleflir ve hata yapma oran azalr.
33
SZDEBLM
Grdmz gibi bilimsel alflma belli standartlar gerektirir. Bilime olan gvenimiz bundan ileri gelir. Szdebilim, bilimin gerektirdii standartlar taflmad ve bilimsel arafltrmalarla desteklenmedii halde bilim klf altnda bize sunulan bilgi ve
pratiklerdir. Szdebilim, toplumda bilime duyulan sayg ve gvenin kimi kifli ve
gruplarca, ounlukla maddi kar salamak amacyla ktye kullanlmasdr.
Kim ileri srmfl olursa olsun test edip snamadan iddialarn doru olup olmadn bilmek mmkn deildir. Kimi zaman bilim insanlar tarafndan ne srlen
iddialar teste tabi tutulduktan sonra bilimsel bir deerleri olmad anlafllabilir. rnein 19. yzyln sonunda kimi bilim insanlar kafatas fleklinden insan karakterinin saptanabildiini iddia ettiler. Frenoloji ad verilen bu iddialar test edildiinde
geerlilikleri olmad grld. Ancak gnmzde hl frenolojiye inanan kifliler
vardr. Demek ki bilim kapsamnda ne srlen bir iddia reddedildikten sonra szdebilime dnflebilir. yleyse szdebilimin bilimden fark ne srd iddialar
deil bu iddialar ne srerken bilimsel ilke ve sreleri izlememesidir. rnein,
biri kafa masaj terapisinin psikolojik skntlara iyi geldiini iddia edebilir. Bir baflkas havu-kereviz-maydanoz diyetiyle karacier kanserinin nnn kesilebileceini ne srer. Bu iddialarn geerli olma ihtimali vardr. Ancak bu iddialar salam
yntemlerle test edilip onaylanmadklar hlde bizetartflmasz dorular olarak sunuluyorlarsa flpheyle yaklaflmamz gerekir.
Eitim ve uzmanlmz olmayan konularda neyin bilim neyin szdebilim olduunu ayrt etmek kolay deildir. Yine de szdebilimin belli bafll zelliklerini bilmek dayanaksz bilgileri bilimden ayrt etmede bize yardmc olur.
Szdebilimi Nasl Tanrz?

Szdebilim Sklkla Bilimsel Tnl Terimler Kullanarak Bir Bilimsellik
Kisvesi Yaratr
Kitaplarda Kuantum Dflnce Teknii, ekim Yasas ile Baflar ve Zenginlik,
Kozmik Bilim ve Bilinle Yaflam Enerjisi, Zengin Olma Bilimi gibi isimlere sahip kitaplarla karfllaflabilirsiniz. Bu bafllklar kuantum, ekim yasas, enerji gibi bilimsel kavramlar kullandklar iin bilimsel bir temele dayandklar izlenimini yaratabilirler. Oysa incelendiinde bu kitaplarn fizikle hibir ilgisi olmayan kiflilerce
yazld ve kuantum ya da enerji gibi konularda yzeysel, yanlfl veya uydurma
bilgiler ierdikleri grlr. Dolaysyla bu kitaplarn bilimsel bir temeli ve deeri
yoktur. Bilimsel terimler bir gz boyama aracdr.
Szdebilim Test Edilip Doruluu Snanamayacak nermelerde

Bulunur
Szdebilimin nermeleri ou zaman mulak, dolaysyla her durumda onaylanacak nermelerdir. rnein, szdebilimsel bir kitapta ekim yasas ad altnda ne
srlen bir fikre gre insanlar istedikleri fleyleri kendilerine ekerler. Bu iddiaya
gre bir fleyi yeteri kadar isterseniz o fley gerekleflecektir. Peki bu iddiay rtmek mmkn mdr? Diyelim ki bir fleyi ok istediniz ama o fley gerekleflmedi.
ddia rtlmfl olur mu? Hayr, nk siz bir fleyi ne kadar ok istemifl olursanz
olun, yasa size yeteri kadar isteseydiniz olurdu cevabn verecektir. Demek ki
bu iddia rtlebilecek bir iddia deildir. Bir iddiann rtlemeyecek olmas elbette o iddiann doruluunu gstermez.
Szdebilim, bilimin
gerektirdii standartlar
taflmad ve bilimsel
arafltrmalarla
desteklenmedii hlde bilim
klf altnda bize sunulan
bilgi ve pratiklerdir.
34
Psikoloji
Szdebilim Bilimsel Sreten Kopuktur

Bilimsel srete bilgilerin hakemli dergilerde yaymlanmasnn nemini sebepleriyle grdk. Szdebilim bilimsel dergilerde kendine bir yer bulamaz ya da bilimsel dergilerde yaymlanan alflmalar szdebilimin iddialarn rtr. Bilimsel sreten kopuk olduklar iin szdebilimsel iddialar bilimsel metod kullanan alflmalara dayanmaz. Onun yerine sklkla anekdotlara baflvurulur. rnein, yukarda
bahsi geen ekim yasasn anlatan kitap bir fleyi ok isteyip o fleye kavuflan kiflilerin hikyelerini anlatr. Peki bu anekdotlar kant saylmaz m? Hayr, anekdot
kant saylmaz. Anekdot kant saylmaz nk bir ya da birka rnekten genellemeye varmak mmkn deildir. Tek bir rnein her zaman istisna olmas ihtimali
vardr. rnein, ortalama bir Trk erkeinin boyu nedir bilmek istiyorsak bir basketbolcunun boyuna bakmak bizi yanltr. Genellenebilir sonulara varmak iin
daha genifl insan gruplarn incelememiz gerekir. Bunun da tesinde szdebilim
anekdotlarn rastgele deil iddialarn dorulamak zere seer. rnein, ekim
yasasndan bahseden bir kitapta ekim yasasn yanlfllayan bir anekdot bulmak
mmkn deildir. Dolaysyla anekdotlar kant deeri taflmaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sigarann sala
zararl olduunu gsteren bulgulardan sz ettiinizde bir arkadaflnz
SIRA SZDE
size Hseyin Amcam on yaflndan beri sigara ier. fiimdi yetmifl yaflnda, senden benden
daha salkl. Hepimizi gmer valla diye karfl kt. Bu rnee dayanarak bahsettiiniz
D fi Nolamayacan
ELM
bulgularn doru
iddia etti. Arkadaflnzn argmann geersiz klan nedir?
Arkadaflnza ne cevap verirdiniz?
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
Szdebilim ounlukla ticari bir ama gder. ne srlen iddialar kitap satmak, bir hizmeti pazarlamak, mflteri ekmek iin bir ara olabilir. Oysa bilimsel aDKKAT
lflmalar insanln faydasn ama edindii iin kr amac gdlmez. Temel deer
geree daha yakn bilgiler elde etmektir. Bilimsel yntem bilmek bize sunulan bilSZDE flekilde yaklaflmamza yardmc olur. Bu dayanaksz bilgilere
gilere dahaSIRA
flpheci
kanarak maddi ve manevi zarara urama ihtimalimizi azaltr.
Szdebilimi bilimden ayrmann bir yolu bulgularn hakemli bilimsel dergilerde
AMALARIMIZ
yaymlanp yaymlanmadna bakmaktr. Bir dier yntem iddialar ortaya atanlarn profesyonel kimliini gzden geirmektir. Herhangi bir bilimsel nvan bulunmayan, bilimsel bir formasyon srecinden gememifl, bilimsel kurumlarla iliflii olK T A P
mayan kifliler bilimsel iddialarda bulunuyorsa bu iddialara flpheyle yaklaflmakta
fayda vardr. Bilimin bugn geldii noktada her alanda uzmanlaflmak ciddi bir zaman ve emek gerektirir. Dolaysyla kendi alannda uzman olan bir bilim insannn
TELEVZYON
uzmanl dflnda bir alandaki grflleri konusunda da dikkatli olmalyz. rnein
bir kimyager alannda ne kadar ileri gitmifl olursa olsun, bu onun sosyolojik grfllerinin haklln gstermez.
N N
NTERNET
Bir Szdebilim rnei: Astroloji

fiimdi szdebilimin yukarda saydmz zelliklerini bir rnek zerinde inceleyelim. Ele alacamz rnek astroloji olacak. Astroloji gnefl sistemindeki gezegenlerin hareketlerinden insanlarn karakterleri ve kaderiyle ilgili karmlar yapar.
Szdebilimin ilk zellii bilimsel kavramlar kullanarak bir bilimsellik kisvesi
yaratmasyd. Astroloji astronominin ilgi alanna giren gkcisimsel hareketlerden
yola kar, dolaysyla kulland terminoloji astrolojiyle kesiflir. rnein, bir astroloji sitesinde Terazi burcunda yer alan Vens, Kova burcunda geri gitmekte olan
Neptn ile gen a yapyor fleklinde bir ifade okuyabilirsiniz. Bu tr ifadeler astrolojiye bilimsel bir tn verir. Gkcisimlerinin hareketleriyle ilgili bu gzlemler
doru bile olsa, bu hareketlerin insan hayatn flekillendirdii iddias bu gzlemlerin doruluundan bamszdr.
Szdebilimin ikinci zellii snanamayacak ya da yanlfllanamayacak tahminlerde bulunmasdr. Bu zellii pek ok astrolojik tahminde grmek mmkndr. Bir
bur sitesinden alnmfl afladaki rnei inceleyelim:
Sevgili Kolar, flefkat, dostluk, yardmseverlik, ilgi dolu tavrlarnz, ifl evreniz baflta olmak zere sevdiiniz herkese gstermenizi salayan Ay gezegeninin Balk burcu seyri altnda gne devam etmektesiniz. Dost diye bildiiniz insanlarn size ktlk yapabileceini aklnza bile getirmezsiniz. Fakat bir gn karflnzdaki kiflinin
yanlfln yakaladnzda tabii ki en acmasz flekilde cezalandrrsnz. Bu yzden
sizi sinirli biri olarak grrler.
Bu rnekte Ko burlarna bir yandan flefkat, dostluk, yardmseverlik gibi tavrlar yakfltrlrken bir yandan da bu bur insannn sinirli olabilecei ve en acmasz davranfllar gsterebilecei sylenmektedir. Yani normal koflullarda birbiriyle
badaflmayan acmaszlk ve flefkat gibi iki zellik ayn anda ayn kifliyi tasvir etmekte kullanlmaktadr. Ko burcu insanlarnn flevkatli ve yardmsever davranacaklar iddia edilseydi bu insanlarn sinirli ve acmasz davranfllarn gzlemlediimizde bu tahminin tutmadn syleyebilirdik. Ayn flekilde acmasz ve sinirli
davranacaklar iddia edilseydi, dostane ve flefkatli davranfllar tahminleri yanlfllard. Ama en acmaszdan en flefkatlisine kadar her trl davranfl yukardaki tahmini dorulayacak niteliktedir. Byle mulak bir tahmini yanlfllamak zordur, dolaysyla tahmin her flekilde doru gzkecektir.
fiimdi bir de gnlk fal rnei gzden geirelim:
Bask altnda kaldnz zaman doru bildiiniz konularda bile hatalar yapabiliyorsunuz. Bugn deiflen koflullara ayak uydurmakta zorlanabilirsiniz. evrenizi snamadan hibir flekilde dflncelerinizi ortaya koymamalsnz.
Bask altnda hatalar yapmak ve deiflen koflullara ayak uydurmakta zaman zaman zorlanmak hemen herkes iin geerli durumlardr. Dolaysyla bu fal her zaman dorulanacak tahminlerde bulunmakta elimize onu yanlfllama imkn vermemektedir. Ayn zamanda tahmin bu bur insann bir baflka bur insanndan ayracak herhangi bir bilgi iermemektedir. Bu iki rnekte grdmz gibi szdebilim
mulak ve reddedilmesi g iddialarda bulunma eilimindedir.
Szdebilimin nc zellii bilimsel sreten kopuk olmasdr. Szdebilimsel
iddialar bilimsel sreten gememifltir, yahut gemifllerse bilimsel olarak rtlmfllerdir. Astroloji rneinde ikinci durum sz konusudur. Astrolojik tahminlerin
gereklik deeri taflyp taflmadn grmek zere pek ok alflma yaplmfltr. Bu
alflmalar astrolojik tahminlerin rastgele tahminlerden fazla bir deer taflmadn
gstermifltir. Peki ama astrolojinin doruluunu nasl test edebiliriz? Diyelim ki bir
bilimsel komisyon kuruldu, sizi de komisyona ye atadlar. Greviniz astrolojik
tahminlerin geerliliini test etmek. Astrolojinin geerli olup olmadn nasl test
edebilirsiniz? Devam etmeden bir durup dflnn.
Astrolojiyi bilimsel olarak test etmek iin yaplmas gereken astrolojinin tahminleriyle gerekte olanlar ya da astrolojinin tahminleriyle rastgele tahminleri kyaslamaktr. Eer astrolojik tahminler gereklerle uyuflmuyorsa veya astrolojik tahmin-
35
36
Psikoloji
lerin gerekte olanlarla uyuflma ihtimali rastgele tahminlerinkinden fazla deilse astrolojik tahminlerin bir deer taflmadn syleyebiliriz. Aflada astrolojiyi test etmek iin baflvurabileceimiz yollardan sadece birka tanesini grebilirsiniz:
Yntem 1: Standart psikolojik leklerle insanlarn kiflilik yaplar llr.
Kiflilik yaplar ile burlar arasnda dzenli bir iliflki olup olmad incelenir.
Eer ayn burtan insanlar benzer ve astrologlarca ngrlen kiflilik zelliklerine sahipse burlarn kiflilikle bir ilgisi olduu fikri desteklenmifl olur.
Eer byle dzenli bir iliflki gzlenmezse burlarn kiflilik yapsyla ilgisi olmad ihtimali g kazanr.
Yntem 2: Bir gnn sonunda o gnn astrolojik fallar farkl burlardan insanlara verilir. Fallar verilirken her bir faln hangi burca ait olduu bilgisi silinir. Kiflilerden yafladklar gn en iyi tasvir eden fal semeleri istenir. Eer
kova burcu insanlar kova burcu faln, terazi burcu insanlar terazi burcu faln dier burlarn fallarndan daha yksek oranlarda seerse fallarn bir geerlilii olduu karmn yapabiliriz. Ama kiflilerin burlaryla setikleri fallar arasnda bir iliflki gzlemlenmezse o zaman gndelik fallarn bir gereklik deeri olmad iddias desteklenmifl olur.
Yntem 3: Evlenme ve boflanma istatistikleri incelenir. Boflanan iftlerle evli kalan iftler arasnda karfllafltrma yaplr. Astrologlarn daha uyumlu olduunu iddia ettii iftlerin (rnein Terazi kadn ile Yenge erkei) daha
uyumsuz olduu iddia edilen iftlere kyasla daha dflk oranlarda boflanp
boflanmamfl olduklar incelenir. Eer iyi anlaflaca iddia edilen iftlerin boflanma oran kt anlaflaca iddia edilen iftlerden farkl deilse astrolojik
iddialarn geerli olmad tezi glenir.
Yntem 4: Her bir denek iin astrologlar tarafndan doduklar yer, yl, gn
ve saate gre bir horoskop hazrlanr. Astrologlardan bu horoskoplar inceleyerek horoskopun sahibi hakknda bir rapor yazmalar istenir. Deneklere
astrologlar tarafndan hazrlanmfl farkl rapor verilir ve bu rapor arasndan kendilerini en iyi anlatan semeleri istenir. Bu rapordan biri deneklerin kendi horoskoplar iin hazrlanmfl olan rapor, dier ikisi baflka
denekler iin kartlmfl raporlardr. Eer bu astrolojik raporlarn bir geerlilii varsa denekler kendileri iin kartlmfl olan raporu dier denekler iin
hazrlanmfl olanlardan daha yksek oranlarda semelidir. Ama eer bir
geerlilikleri yoksa her bir raporu seme ihtimalleri eflit olmaldr.
Grdmz gibi astrolojik bilgilerin gvenilir ve geerli olup olmadn test
etmenin pek ok yntemi vardr. Bu ve benzer yntemlerle yaplan alflmalar astrolojik tahminlerin bir geerlilii olmadn gstermifltir. rnein, drdnc yntemi kullanan bir alflmada 83 denekten 28i (%33.7) kendi horoskoplarna baklarak hazrlanmfl olan raporu seerken dier denekler baflkalar iin hazrlanmfl
raporlar semifltir. Bu oran raporlar arasnda rastgele bir seim yapldnda elde
edeceimiz orana (1/3) ok yakndr. Bu alflmalarn sonular bize astrolojinin bir
bilim deil szdebilim olduunu ve astrolojik bilgilere gvenmemizin akllca olmadn syler.
KAVRAM VE fiLEMSEL TANIM

Szdebilimin aksine psikoloji insanlarn i dnyalar ve davranfllarna dair iddialar bilimsel testlere tabi tutar. Astrolojiyi incelerken bu gibi testler sayesinde astrolojinin bilimsel bir deer taflyp taflmadn gsterebileceimizi grdk. fiimdi biraz daha ayrntl biimde bilimsel testleri nasl tasarlayabiliriz gzden geireceiz.
Gndelik deneyimlerimizin paras olan pek ok olgu psikolojinin ilgi alanna

girer. Hafza, yaratclk, kiflilik, nyarg, zek, liderlik, empati, maddiyatlk, mutluluk, kadercilik, nezaket, zgven, dikkat, korku, ahlk, ve sevgi psikolojinin inceledii kavramlardan yalnzca birkadr. Dikkat ederseniz bu kavramlarn ortak
zellii mutlak bir fiziksel tanmlar olmayan soyut kavramlar olmalardr. rnein,
zekay cetvelle lemeyiz, mutluluu terazide tartamayz. Zek, mutluluk, nezaket
karflmza pek ok farkl surette kar, tek bir mutlak tanmlar yoktur. Peki o zaman nasl leceiz bu soyut kavramlar? Bu soyut kavramlar lmek istiyorsak
yaratc yntemler gelifltirmemiz gerekir. flte bu bir psikoloji arafltrmasnda afllmas gereken ilk engeldir. Ama soyut kavramlar nasl leriz sorusunu cevaplamadan durup flyle bir soru sorabiliriz. Madem bu kavramlar hacim ler gibi rahatlkla lemiyoruz, lmesek olmaz m? Soyut kavramlar lmek iin abalamamza gerek var m?
Kavramlar lmenin Faydas Nedir?

Eer kavramlar saylara dnfltrebilirsek onlar daha yksek bir hassasiyetle tasvir edebiliriz. fiyle bir rnek dflnelim: Bir insan gen, orta yafll, yafll gibi sfatlarla tanmlayabiliriz. Bu sfatlar bize bahsedilen insan hakknda genel bir fikir verir. Ama o insann yafln saysal olarak bilirsek elimizdeki bilgi ok daha netleflir.
stelik bu sayy baflka bilgilerle iliflkilendirerek yeni bilgilere varma imknmz
olur. rnein bir ocuun yafln biliyorsak okulda kanc snfa gittiini, bir bymzn yafln biliyorsak 2. Dnya Savafl srasnda hayatta olup olmadn
kestirebiliriz. Saylar hem bize daha kesin bilgiler verir hem de baflka kavramlarla
iliflki kurmamz kolaylafltrr.
Saysallafltrma ayn zamanda bize elimizdeki bilgileri kyaslama imkn verir.
Yukardaki rnekten devam edersek orta yafll olarak tanmladmz iki farkl kifliden hangisinin daha gen olduunu bilemeyiz ama eer yafllarn renirsek bu
karfllafltrmay yapabiliriz. Bu sayede sadece tek tek bireyleri deil gruplar da kyaslayabiliriz. nk saysallafltrma bireyler hakkndaki bilgileri birlefltirip daha
genel bilgilere varmamza imkn tanr. rnein, bir tiyatro oyununa gittiimizi varsayalm. Etrafmza bakndmzda seyircilerin ounlukla genlerden olufltuunu
gzlemleyebiliriz. Ama eer btn seyircilerin yafllarn bilseydik seyircilerin ortalama yaflnn 25.4 olduunu bulabilirdik. Bu da bize tiyatro oyununun o seanstaki
izleyici kitlesini bir baflka seanstaki izleyici kitlesiyle ya da bir baflka oyunun izleyicileriyle karfllafltrma imkn salar. Demek ki ilgilendiimiz kavramlar saylara
dkmek bize pek ok yeni bilgiye ulaflma flans tanyacaktr.
fllemsel Tanm
lgilendiimiz kavramlar saylara dnfltrmek neden arafltrmann ilk ve hayati
bir aflamasdr grdk. Kavramlar saylara dkerek hem daha net bir bilgiye erifliriz
hem de bu bilgiyi baflka bilgilerle iliflkilendirme gc kazanrz. lmlediimiz
deerler zerinden ortalama almak gibi ifllemler yaparak gruplar kyaslayabiliriz.
Bu psikoloji bilimi asndan ok nemlidir nk bu ifllemler olmadan merak ettiimiz pek ok soruyu cevaplayamazdk. Diyelim ki kadnlarla erkekler arasnda
yaratclk ynnden bir fark var m bilmek istiyoruz. O zaman kadnlarn ve erkeklerin yaratclklarn saylara dnfltrr, iki grubun da ortalamasn alr ve istatistiksel yntemlerin yardmyla bu ortalamalar kyaslayarak bir sonuca ulaflabiliriz.
37
38
Psikoloji
fllemsel tanm bir kavramn

alaca deerleri sayya
dnfltrmemizi salar.
Bir kavramn alabilecei deerleri saylara dnfltrmeye yarayan tanma ifllemsel tanm denir. fllemsel tanm sayesinde bir kavram bir rakama evirebiliriz.
Tablo 1de psikolojinin ilgilendii baz kavramlar iin rnek ifllemsel tanmlar sralanmfltr.
Diyelim ki bir arafltrmac uykusuzlukla hafza performans arasndaki iliflkiyi
inceliyor. Bu arafltrmac her fleyden nce uykusuzluu ve hafza performansn ifllemsel olarak tanmlamak zorundadr. Bir baflka deyiflle arafltrmac bu kavramlar
ne flekilde leceine karar vermelidir. Bir kavram pek ok farkl flekilde llebilir. rnein uykusuzluu lmek iin kiflilere 1den 9a uzanan bir skalada kendilerini ne kadar uykulu hissettikleri sorulabilir. Bir dier yntem kiflilere son 48 saat iinde toplam ka saat uyumufl olduklar sormaktr. En son uykudan uyanldndan beri geen sre de bir baflka ifllemsel tanm seeneidir. Demek ki bir kavram bir deil birden fazla flekillerde ifllemsel tanma dnfltrlebilir. Eer bir kavram birden ok flekilde llebiliyorsa hangi lm semek daha dorudur? Hangi ifllemsel tanm kullanacamza nasl karar veririz?
Tablo 2.1
fllemsel tanm
rnekleri
SIRA SZDE
D fi N E L M
KAVRAM
fiLEMSEL TANIM RNE
Nezaket
Gn iinde ltfen ve teflekkr ederim deme says
Hafza
Kelimelerden oluflan bir liste okunduunda aklda kalan kelime says
Mutluluk
Hayatmdan memnunum, Hayatmda deifltirmek istediim bir fley yok gibi

sorulardan oluflan bir lekten alnan puan
Uykusuzluk
En son uykudan uyanldndan beri geen zaman
Yaratclk
Bir tula hangi farkl amalar iin kullanlabilir sorusuna belli bir sre iinde
verilen cevaplarn says ve kalitesi
Maddiyatlk
Pahal bir ev ve arabaya sahip olan insanlara imreniyorum gibi sorulardan oluflan bir lekten alnan puan
nsanlarn kiflilik
zellikleri ile sosyal evrelerinin genifllii arasndaki iliflkiyi lmek isSIRA SZDE
tediinizi varsayalm. Sosyal evrenin geniflliini hangi farkl flekillerde belirleyebilirsiniz? Bu kavram lmek iin iki farkl ifllemsel tanm sralayn.
D fi N E L M
Kavramsal Geerlilik
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Bir arafltrmac
hedefimiz elbette lmek istediimiz kavram yksek bir
S O Rolarak
U
hassasiyet ve dorulukla len bir ifllemsel tanm semektir. fllemsel tanmmzn
lmek istediimiz kavram doru lebilme derecesine kavramsal geerlilik
DKKAT
(conceptual validity) denir. Yksek kavramsal geerlilii olan bir ifllemsel tanm ilgilenilen kavramn farkl deerlerini hassasiyet ve kesinlikle ler.
SIRA SZDE
Bir ifllemsel
tanmn yksek kavramsal geerlilik taflmas iin ne gibi zelliklere sahip olmas gerekir ve kavramsal geerlilie glge dflren problemler nelerdir flimdi grelim.
N N
AMALARIMIZ
lmsel Gvenilirlik
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bir leinKyksek
T A Pkavramsal geerlilik (reliability) taflmas iin ncelikle gvenilir olmas gerekir. Gvenilir bir lek ayn koflullar altndaki her lmde ayn sonucu verir. Bunun iin lek rastlantya bal lm hatalarndan arnmfl olmaldr. rnein,
bir tart bir ktleyi her ltnde ayn saysal deeri veriyorsa o tarTELEVZYON
tya gvenebiliriz. Ama her lmde farkl sonu alyorsak o tartya gvenemeyeceimiz aktr. Psikolojide de gvenilir bir lek benzer koflullarda benzer deerleri veren bir lektir. fiimdi lmsel gvenilirliin farkl trlerini grelim:
NTERNET
1. Test-yeniden test gvenilirlii. Bir testi belli aralklarla bir kifliye yeniden
uyguladmzda ne kadar benzer sonular alyorsak testin test-yeniden test
gvenilirlii o kadar yksektir. Mesela bir zek testi bir renciye bir ay
arayla iki kere uygulandnda alnan sonularn birbirine ok yakn olmas
beklenir. ki farkl lmde bambaflka deerler alyorsak sonularn doruluuna gvenemeyiz. Tabii psikolojik kavramlarn deeri zaman iinde deiflebilir. rnein tutum ya da bilgilerimiz hayatmz boyunca ayn kalmaz.
Hatta zek gibi daha sabit olduu varsaylan bir zelliin bile zaman iinde
deiflebilecei gsterilmifltir. O zaman test-yeniden test gvenilirlii llen
kavramn sabit kaldn varsaydmz sreler iinde yakn lmler alnmasn ngrr.
2. Gzlemciler aras gvenilirlik. Uzunluk lmek iin cetvel son derece
gvenilir bir lektir nk lmler kifliden kifliye deiflmez. Buna karfllk
karfl iyi bir lek deildir nk karfl uzunluu kifliden kifliye deiflir. Eer
lmler kifliden kifliye farkllk gstermiyorsa lein yksek bir gzlemciler aras gvenilirlie sahip olduunu syleyebiliriz. Kiflilerin tanmadklar
biriyle konuflurken ne kadar heyecanl olduunu lmek istiyor olalm. Bunun iin deneklerimizden tanmadklar biriyle on dakika sohbet etmelerini
isteyip bu sohbeti videoya kaydelim. ki gzlemciden bu videolar izleyip
kiflilerin ne kadar heyecanl olduunu puanlamalarn isteyebiliriz. Eer bu
iki gzlemcinin puanlar birbirine yaknsa lmler yksek bir gzlemciler
aras gvenilirlie sahiptir. Gzlemcilerin puanlamalar arasnda bir paralellik yoksa gzlemciler aras gvenilirlik dflktr ve bu lmlere gvenemeyiz.
3. sel gvenilirlik. Psikologlar ilgilendikleri kimi kavramlar lmek iin lekler hazrlarlar. Bu leklerin gvenilir lmler vermesi iin lei oluflturan farkl sorular arasnda paralellik olmas gerekir. br trl her bir soru farkl bir telden alaca iin lein btn belli bir kavram tutarl olarak lemez. rnein yemek yemeyi ne kadar seviyorsunuz, turuncu
rengini ne kadar seviyorsunuz, ve kelebekleri ne kadar seviyorsunuz sorularndan oluflan uydurma bir lek dflnelim. Bu sorular arasnda bir tutarllk olmad iin kiflilerin bu sorulara verdikleri cevaplar da birbirinden
bamsz olacaktr. Dolaysyla byle bir lein hangi kavram lt belirsizdir. Bir kavram saysallafltrmak istiyorsak leimizdeki sorularn her
biri bu kavram lmelidir, o zaman sorulara verilen cevaplar arasnda tutarllk olur. Eer bir lein farkl sorularna verilen cevaplar birbirine paralelse o lein yksek isel gvenilirlie sahip olduu sylenir.
fiimdi lmsel gvenilirlik ile kavramsal geerlilik arasndaki iliflkiyi dflnelim. Kavramsal geerlilik lmek istediimiz kavram ne dorulukla lebildiimizle ilgilidir. Gvenilir olmayan bir lein kavramsal bir geerlilii olabilir mi? Eer
lmmz gvenilir deilse neyi ltmz tam olarak belli deildir. Mesela bir
termometre bozulduysa ve rastgele lmler veriyorsa bu lmlerin karfllk dflt bir kavram yoktur. Ayn flekilde yukarda rneini verdiimiz isel gvenilirlii olmayan sorulu lek de belirli bir kavram lmez. Eer ortada net olarak
llmfl bir kavram yoksa bu kavram doru llp llmediinden sz etmenin anlam olmaz. Demek ki kavramsal geerlilie ulaflmamz iin ncelikle gvenilir bir leimiz olmas gereklidir.
Peki elimizde gvenilir bir lek olduunu varsayalm. rnein saati on dakika ileri gsteren bir duvar saatimiz olsun. Bu gvenilir bir lm aletidir, hatal bi-
39
40
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Psikoloji
le olsa gnn ayn saatinde ayn lm verecektir. Ayn flekilde iki kilo dflk
gsteren bir tart da gvenilir bir lektir nk ayn ktlede bir cismi her zaman
SZDE
ayn kilodaSIRA
gsterecektir.
Peki bu bozuk saat ve bozuk tartnn bize verdii lmlerin kavramsal geerlilii var mdr? Cevap hayrdr, nk bu saat ve tart lmek
istenen kavramlar doru olarak lmez, yani lmleri gvenilir olsa bile geerli
D fi N E L M
deildir. Demek ki bir lein gvenilir olmas llmesi istenen kavram geerli
biimde lt anlamna gelmez. Gvenilir lmler kavramsal geerlilie ulaflS O R U
mamz iin gereklidir
ama yeterli deildir.
Gvenilir birDlek
geerliliin ilk flartdr. Ama elimizde gvenilir bir lek ol K K A kavramsal
T
mas bu lein ilgilendiimiz kavram lt anlamna gelmez. Gvenilir lmler yksek kavramsal geerlilie ulaflmamz iin gereklidir ama yeterli deildir.
N N
SIRA SZDE
Duyarsz fllemsel Tanmlar
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yksek kavramsal
geerlilie ulaflmamz iin elimizdeki ifllemsel tanmn gvenilir
AMALARIMIZ
olmasnn yan sra bize hassas lmler vermesi gerekir. Duyarsz bir lek llen kavramn farkl dzeylerini birbirinden ayramayan bir lektir. rnein bir
arafltrmac Kkiflilerin
T A P kendilerini ne kadar yalnz hissettiklerini lmek istesin. Arafltrmac bu kavram hayatta sizden daha yalnz hi kimse olmadn dflnyor
musunuz? sorusuyla lmeye alflrsa alaca yantlar fazla bilgilendirici olmayacaktr. nk
T E L E herkes
V Z Y O N kendini zaman zaman yalnz hissedebilse de pek az kifli dnyada kendisinden yalnz hi kimse olmadn dflnr. Dolaysyla bu soruya hemen hemen herkes hayr yantn verecek ve arafltrmac yalnzlk hissinin farkl
dzeylerini birbirinden ayramayacaktr. Arafltrmac duyarsz bir lek kullanmfltr.
NTERNET
leklerde duyarllk meselesini eitim kurumlarnda verilen snavlar rneinde de dflnebiliriz. Bir snav farkl dzeyde bilgiye sahip rencileri birbirinden
ayrabilmek iin yksek duyarllkta olmaldr. Bir matematik testi ok basit olursa
btn renciler yksek notlar alr, konuyu iyi bilen ile kt bilen renciler birbirinden ayrt edilemez. Ayn flekilde test ok zor olursa hibir renci iyi not alamaz, ve yine konuyu kimin renip kimin renmedii tam anlafllmaz. O zaman
ideal bir lek ltmz kavramn farkl dzeyleri arasndaki farkllklar ayrmlayabilen bir lektir. Duyarl bir testte rencilerin notlar genifl bir dalm gsterir. Duyarsz bir testte ise skorlar dar bir alana kmelenmifl olur ve llen kavramn farkl deerleri birbirine ok yakn saysal deerlere dnfltrlr.
Kirlenmifl fllemsel Tanmlar

Bir ifllemsel tanmn geerliliine glge dflrecek bir baflka unsur da llen dflnda baflka kavramlar lmesidir. Ayn anda ilgilenilen kavramn dflnda kavramlar da len bir ifllemsel tanma kirlenmifl ifllemsel tanm denir. Byle bir tanm
kullanyorsak bir kavram ltmz sanrken daha baflka bir kavram lyor
olabiliriz.
Diyelim ki ilgilendiimiz kavram arkadafl says olsun ve bu kavram kiflilerin
Facebooktaki arkadafl saylarna bakarak lmeye karar verelim. Bu ifllemsel tanm kiflilerin arkadafl says hakknda bize bir fikir verse bile ayn zamanda ilgilenmediimiz baflka kavramlar da lt aktr. Facebooktaki arkadafl says bir insann hayatta sahip olduu arkadafl saysnn yan sra o kimsenin yafl, bilgisayar
kullanma yetisi, sosyal medyadaki etkinlii, ve arkadafllarnn Facebookta bulunma ihtimali gibi pek ok baflka deiflkene de baldr. Demek ki Facebooktaki arkadafl says bir insann hayatndaki arkadafllarn tespit etmek iin ideal bir ifllem-
41
sel tanm deildir. Alternatif bir ifllemsel tanm kiflilerin son bir ay iinde sosyal
SIRAtanm
SZDE da arkadafl
amala yz yze grflmfl olduu insanlarn saysdr. Ama bu
says dflnda pek ok etkene baldr. rnein kiflinin bulunduu yerde ne zamandan beri ikmet ettii, arkadafllarnn corafi dalm ve alflma
tempolar giD fi N E L M
bi etkenler kiflinin son bir ayda grflt arkadafl saysn etkiler. Dolaysyla arkadafl saysn lmek isterken saydmz bu gibi dier deiflkenleri de leriz. lS O R U
mmz baflka deiflkenlerle kirlenmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Bir kavram pek ok farkl flekillerde ifllemsel tanma dnfltrlebilecei

D K Kgibi
A T bir ifllemsel
tanm birden fazla kavram lebilir.
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Psikolojinin ilgilendii kavramlar karmaflk ve ok ynl olduundan ifllemsel

tanmlar az ya da ok baflka kavramlarla kirlenmifltir. Biz ne kadar en az kirlenmifl
bir ifllemsel tanm semeye alflsak da setiimiz tanmn aynAMALARIMIZ
anda baflka kavramlar da lmesi ok muhtemeldir. Peki o zaman yapmamz gereken nedir? Bir zm arafltrmalarmzda ayn kavramn bir deil birka farkl ifllemsel tanmn kul T A P says, telelanmaktr. rnein arkadafl saysn lmek iin FacebooktakiK arkadafl
fonda kaytl insan says, kiflinin son bir ayda sosyal amala grflt insan says,
kiflinin doum gnn kutlayan insan says gibi pek ok farkl lmler alabiliriz.
T E L Edeiflkenlerle
VZYON
Eer bu lmler birbirine paralel rakamlar veriyorsa ve baflka
(rnein, yalnzlk hissi) benzer iliflkiler gsteriyorsa bulgularmza gvenimiz artar.
Bu sebepten dolay psikoloji makalelerinde bir kavramn birden fazla ifllemsel tanmla llmesine dikkat edilir. Bu flekilde tek bir ifllemsel tanmn ierdii probNTERNET
lemlerin sonulara glge dflrmesi ihtimali azaltlr.
Yalanclk kavramn lmek isteyelim. Bir seenek kiflilere ne sklkta
SIRAyalan
SZDEsylediklerini sormaktr. Yalanclk kavramn bu flekilde lersek ifllemsel tanmmz kirleten unsurlar neler olabilir? Bir dier deyiflle bu ifllemsel tanmmzla yalanclk dflnda baflka neleD fi N E L M
ri lyor olabiliriz?
KORELASYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
fiimdiye kadar tek bir psikolojik kavramn nasl lleceini grdk. Ama psikoloji tek tek kavramlardan ziyade kavramlar arasndaki iliflkilerle ilgilenir ve kavramDKKAT
lar arasndaki dzenli iliflkileri saptamaya alflr. rnein psikolojik bir alflmann
bulgular flu flekli alabilir:
1. fiiddet eilimi gsteren insanlarn daha dflk zekya SIRA
sahipSZDE
olduklar gzlenmifltir.
2. zgven eksiklii yaflayan insanlarn lks tketime daha ok yneldii sapAMALARIMIZ
tanmfltr.
lk rnekte fliddet eilimi ve zek llmfl, daha sonra bunlar arasndaki iliflki
ortaya konmufltur. kinci rnekte zgven ve lks tketim ynelimi llmfl, sonK T A P
ra bu iki kavram iliflkilendirilmifltir. Tek baflna zgveni lmek ya da tek baflna
lks tketim ynelimini lmek bize fazla bir bilgi vermez. Daha ilgin olan bu
kavramlarn birbiriyle nasl bir iliflki iinde olduklardr.
TELEVZYON
Demek ki kavramlar lmek istememiz ou zaman onlar baflka kavramlarla
iliflkilendirmek iindir. Bu flekilde ilgin sorulara cevaplar bulabiliriz: Bir ocuun
evindeki kitap says ile ocuun zeks arasndaki iliflki nedir? fiiddet ierikli ya N T E R N E T iin kavynlar izlemenin saldrganlkla iliflkisi nedir? Peki bu sorular cevaplamak
ramlar birbiriyle nasl iliflkilendireceiz?
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
Psikoloji
ki kavram arasnda dzenli bir iliflki var m grmek iin kullanlan en temel istatistiksel yntem korelasyondur. Eer deiflkenlerden birinin ald deerler artarken dieri de dzenli olarak artyor ya da azalyorsa bu iki deiflken arasnda bir
korelasyon vardr. Bu korelasyonun deeri saysal olarak belirlenebilir. Korelasyon
katsays -1 ile 1 arasnda bir saydr ve iki deiflken arasndaki dorusal iliflkinin
kuvvetini gsterir. Eer iki deiflken arasnda hibir dorusal iliflki yoksa korelasyon katsays 0 deerini alr. Eer deiflkenlerden biri artarken dieri de artyorsa
katsay pozitif bir deer alr. rnein, boy ve kilo arasnda yaklaflk 0.7 byklnde bir korelasyon vardr. Ayn flekilde gelir dzeyi ile eitim seviyesi arasnda
da pozitif bir korelasyon gzlenir. Deiflkenlerden biri artarken dieri azalyorsa
katsay negatiftir. rnein sigara tketimi ile yaflam beklentisi arasnda negatif bir
korelasyon vardr. Saynn mutlak deeri arttka korelasyonun kuvveti artar (fiekil
2.1). Dolaysyla aralarnda -0.8 korelasyon gzlemlenen iki deiflken arasndaki
iliflki aralarnda 0.5 korelasyon gzlemlenen iki deiflken arasndaki iliflkiden daha
kuvvetlidir.
fiekil 2.1
ki deiflkenin farkl dalmlar iin elde edilen korelasyon katsaylar. nc srada grld zere
dalmlar son derece dzenli olsa bile iliflki dorusal olmad srece korelasyon katsays 0 kabilir.
0.8
0.4
-0.4
-0.8
-1
-1
-1
-1
Kaynak: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d4/Correlation_examples2.svg/1000pxCorrelation_examples2.svg.png
ki deiflken arasndaki korelasyonun 0 olmas her zaman aralarnda bir iliflki

olmad anlamna gelmez. ki deiflken arasnda kuvvetli ama dorusal olmayan
bir iliflki mevcut olabilir. rnein, iki deiflken arasnda parabolik bir iliflki varsa
korelasyon katsays 0a yakn kacaktr. Arafltrmalar stres ve performans arasnda byle bir iliflki gstermifltir. Zor bir ifli yerine getirmeye alflrken eer heyecan
dzeyimiz ok dflk ya da ok yksekse performansmz dfler. En yksek performansa heyecan dzeyi bu iki u arasndayken ulafllr. Bir dier deyiflle zor ifller iin heyecan ve performans arasndaki iliflki bafl afla evrilmifl bir U harfine
benzer. Bu iki deiflken arasnda bir iliflki vardr ama iliflki dorusal deildir (heyecan arttka performans baflars dzenli olarak dflmez ya da artmaz). Dolaysyla kavramlar arasnda bir iliflki olmasna ramen bir korelasyon gzlemlenmez.
Demek ki korelasyon kavramlar arasndaki dorusal iliflkilere iflaret eder.
Korelasyon Neden-Sonu liflkisi Gstermez

Korelasyonel bulgular hakknda ASLA unutmamamz gereken bir fley var: Korelasyon nedensellik gstermez. ki deiflken arasnda pozitif ya da negatif bir korelas-
yon olmas birinin dierinin sebebi olduu anlamna gelmez. Korelasyon bize sadece iki deiflken arasnda bir iliflki bulunduunu syler. Ama bu illa ki bir deiflken dierine sebep oluyor demek deildir. A ve B iki deiflkenimiz olsun. Bu iki
deiflken arasnda bir korelasyon varsa A ve B deiflkenleri arasndaki iliflki flunlardan biri olabilir:
A deiflkeni Bnin sebebidir. A deiflkeni ile B deiflkeni arasnda bir korelasyon gzleniyorsa kimi zaman bunun sebebi gerekten de Ann Bye sebep olmasdr. rnein, sigara imek (A) ile akcier kanserine yakalanma
riski (B) arasnda pozitif bir korelasyon vardr. Deneysel yntemlerle yaplan alflmalar sigara imenin gerekten de akcier kanseri riskini arttrdn gstermifltir. Yani bu durumda korelasyonun sebebi Ann Bye sebep olmasdr. Hatrlamamz gereken bunun korelasyonun olas aklamalarndan
sadece biri olduudur. fiimdi dier ihtimalleri gzden geirelim.
B deiflkeni Ann sebebidir. Diyelim ki korelasyonel arafltrmalar sert ve
otoriter ebeveynlere sahip ocuklarn daha asi davranfllarda bulunduunu
gsterdi. Bu durumda ocuklara sert davranmann (A) ocuklar asi davranfllara (B) ynelttii dflnlebilir. Ama belki de nedensellik ters yndedir.
Asi davranfllarda bulunmaya meyilli ocuklarn ebeveynleri bu davranfllarn nne gemek iin daha sert davranfllar benimsiyor olabilirler. Yani A
deiflkeni B davranfln douruyor varsaydmz kimi durumlarda B davranfl Aya sebep oluyor olabilir.
A ve B karfllkl olarak birbirlerine sebep olmaktadrlar. Kimi zaman iki deiflken birbirini ayn anda etkileyebilir. rnein, depresif duygular hissetmekle (A) arkadafllarla geirilen zaman (B) arasnda negatif bir korelasyon
olduunu varsayalm. Depresif duygular hissetmek kiflilerin kendi kabuklarna ekilip arkadafllaryla daha az zaman geirmelerine sebep olabilir. Ayn
zamanda yalnz kalmak ve arkadafllarla vakit geirmemek depresif duygular arttrabilir. Yani bu durumda ift tarafl bir nedensellik iliflkisi olasdr. A
deiflkeni Bye, B deiflkeni Aya sebep olmaktadr.
Hem A hem de Bye sebep olan bir C deiflkeni vardr. Kimi zaman A ile B
arasnda korelasyon gzlemlenmesine ramen ne A deiflkeni Bye sebep
olmaktadr ne de tam tersi. Bu gibi durumlarda nc bir C deiflkeni hem
Aya hem de Bye sebep verebilir. rnein, bir insann teninin yankl ile
vcudundaki sinek sr says arasnda pozitif bir korelasyon gzlemlenmesi olasdr. Yank tenin sinek srna sebep olmas ya da sinek srnn
yank tene sebep vermesi ok makul aklamalar deildir. Yank tenle sinek
sr arasndaki balantnn sebebi havalar scakken sinek saysnn artmas ve ayn zamanda insanlarn daha ok yanmalardr. Yani bu durumda
nc bir deiflken (hava scakl) hem sinek saysnn artmasna hem de
yank tene sebep vermektedir.
Bu son rnekte olduu gibi, kimi zaman korelasyondan nedensellik sonucu karamayacamz grmek kolaydr, nk akla daha yatkn baflka aklamalar vardr. Ama kimi korelasyonlar bize makul gelen nermeleri destekler. flte o zaman
korelasyonun nedensellik anlamna gelmediini hatrlamak daha zordur. rnein,
bir arafltrma daha ok brokoli yiyen insanlarn daha az hasta olduunu gstermifl
olsun. Arafltrma yenen brokoli miktar ile hastala yakalanma ihtimali arasnda
negatif bir korelasyon gstermifltir. Brokoli yemenin hastala yakalanma riskini
azaltmas akla yakn bir karm gibi durmaktadr. Dolaysyla fazla dflnmeden
bu karm kabullenebiliriz. Ama bu hatal bir karm olur. Brokoli yemenin has-
43
44
Psikoloji
talk riskini azaltmas mmkndr ama illa byle olmas gerekmez. Salklarna daha fazla zen gsteren insanlar hem daha ok brokoli yiyor hem de hastalk riskini dflrecek dier baflka davranfllarda bulunuyor olabilirler. Brokoli yemenin dSIRA SZDE
flnda bu insanlar
ayn zamanda bol hareket ediyor ve salksz gdalardan uzak
durup bol bol meyve sebze yiyorlarsa bu insanlarn hasta olma riski daha dflk
olacaktr. Bu durumda nc bir deiflken (sala gsterilen zen) hem insanlaD fi N E L M
r brokoli yemeye sevk etmekte hem de hastala yakalanma riskini azaltmaktadr.
Bu rnekten anlafllaca zere korelasyonlar bize mantkl gelen tezleri destekliS O R U gstermediklerini gzden karmamz daha kolaydr.
yorsa nedensellik
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
KorelasyonunD neden-sonu
iliflkisi gstermediini gzden karmak ok kolaydr. GazeteKKAT
lerde ve televizyonda maalesef sklkla korelasyonel alflmalar neden-sonu iliflkisi olarak yorumlayan haberlere rastlyoruz. Sizler bu niteyi okuduktan sonra bu tarz haberlerSIRA SZDE
deki problemli karmlar annda yakalayabilmelisiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
KD fi T NAE LP M
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
Somonya niversitesinden
arafltrmaclar yeni boflanmfl iftlerle mlakat yaptlar. Bu mAMALARIMIZ
SIRA SZDE
lakatlarda boflanmfl iftlerin %33 evlilikleri srasnda para nedeniyle ciddi kavgalar etmifl olduklarn belirttiler. Bir gazete haberi bu arafltrmann bulgularn Para kavgas boDK fi TNbafllyla
EAL PM
flanmaya sebep
duyurdu. Haberde boflanma ihtimallerini dflrmek iin evli
iftlere paralarn ynetmeyi renmeleri nerildi.Arafltrmann bulgularndan gerekten
de parann boflanmaya
sebep olduu sonucuna varabilir miyiz? Bu gazete haberi niye
S O R U
problemlidir?
TELEVZYON
DKKAT
DENEYSEL
YNTEM
Korelasyonel bulgulardan neden-sonu iliflkisi karamayacamz grdk. Ne N T E RSZDE

NET
den-sonu SIRA
iliflkilerini bilmek bizim iin nemlidir nk ancak nedenini bildiimiz
fleylerin sonularn kontrol altna alabiliriz. rnein; sebze ve meyve yemenin
kansere karfl koruyucu etkisi olduunu bilirsek, daha ok meyve-sebze yemeye
AMALARIMIZ
alflabiliriz. Kendilerine kitap okunmasnn okul ncesi ocuklarn kelime hazinesini gelifltirdiini bilirsek okul ncesi yafltaki ocuklarmza kitap okur, o yafllarda
ocuu olan
tandklarmza ocuk kitab hediye ederiz. Korelasyonel bulgulardan
K T A P
neden-sonu iliflkisi karamasak da elimizde neden-sonu iliflkilerini tespit etmek
iin gl bir ara mevcuttur. Bu ara deneydir. Deney (experiment) psikolojinin
en temel yntemidir. Dolaysyla deneyin mantn kavramak psikolojik arafltrmaTELEVZYON
nn mantn kavramaktr. Peki nedir deneyin mant?
Deneyin mantn nce gndelik bir rnekte grmeye alsalm. Diyelim ki
mercimek orbasna rendelenmifl havu eklemek orbann lezzetini arttrr m bil N T E R N ESizce
T
mek istiyorsunuz.
bu bilgiye ulaflmann en iyi yolu nedir? Herhlde aklnza
ilk gelen yant orbay havu rendesiyle piflirip tadna bakmak olacaktr. Peki ama
byle yaparak havu rendeli orbann lezzetini neyle kyaslayacaksnz? Daha nce piflirmifl olduunuz mercimek orbalarnn hatrnzda kalan tadyla cevabn verebilirsiniz. Ama ya hafzanz sizi yanltrsa? Ya o an ok a olduunuz iin yaptnz orba size ok lezzetli gelirse? Hafzanz size yanltmasa bile daha nce piflirdiiniz orbalar ile flimdi piflirdiiniz havu rendeli orba arasnda havu rendesinden baflka farklar olmas olasdr. rnein; flimdi piflirdiiniz farkl bir tr mercimek olabilir, bu sefer orbaya kimyon eklemeyi unutmufl, mercimein suya orann arttrmfl ya da orbay ksk ateflte daha uzun sre kaynatmfl olabilirsiniz. Eer
piflirdiiniz orba size daha lezzetli gelirse lezzetin srr havu rendesi deil bu
farkllklardan herhangi biri olabilir.
N N
Demek ki bir sr deiflkeni ayn anda deifltirdiiniz zaman etkinin kaynan

belirleyemezsiniz. Peki o zaman daha kesin bir sonuca ulaflmak iin ne yapmanz
lazmd? zm ayn anda iki ayr tencerede mercimek orbas piflirip havu rendesi dflnda her fleyi sabit tutmaktr. Ancak o zaman lezzet farknn havu rendesinden kaynakland sonucuna varabiliriz. flte deneyin mant budur: A deiflkeni (havu rendesi) dflnda her fleyi sabit tuttuumuzda B deiflkeninde (orbann
lezzeti) bir fark gzlemliyorsak o farkn Adan baflka bir aklamas olamaz. Dolaysyla gvenle A deiflkeni Bnin sebebidir diyebiliriz.
Deneyin bu mant sabittir ve bilim ve mhendisliin her alannda deney kullanlr. rnein, bir botanik bilimci bir gbrenin etkisini tespit etmek iin ayn tohumlardan gelen bitkileri ayn topraa ayn anda dikip onlar ayn iklim koflullar
iinde muhafaza eder. Sadece bir grup bitkiye gbre verip bir dier gruba vermezse o gbrenin o bitkinin geliflimine etkisini saptayabilir. Deneysel yntemde
nemli olan mantktr, deneyin nerde, kime, neye yapld fark etmez. Bu mantk bizim gndelik hayatta sonular karmak iin kullandmz mantn daha rafine edilmifl bir hlidir. fiimdi bilimsel bir deneyin zelliklerini daha ayrntl biimde grelim.
Deneyin Anatomisi
Her deney temel olarak ayn anatomiye sahiptir. Deneyde en az bir deiflkenin bir
baflka deiflken zerindeki etkisi incelenir. rnein, demin grdmz rnekte
havu rendesinin orbann lezzetine etkisini inceledik. Deneyde etkisini incelediimiz deiflkene bamsz deiflken denir. rneimizde havu rendesi bamsz
deiflkendi. Bamsz deiflkene bal olarak deiflmesi beklenen deiflkene baml deiflken denir. rneimizde baml deiflken orbann lezzetiydi. Bamsz deiflkeni sebep, baml deiflkeni sonu olarak dflnebiliriz.
fiimdi bir baflka rnek zerinden deneyin dier yaptafllarn inceleyelim. Cevap
aradmz soru alflrken mzik dinlemenin renilen bilgi miktarna etkisi olsun.
Bu rnekte bamsz deiflken mzik dinlemek, baml deiflken renmedir. Diyelim ki korelasyonel arafltrmalar alflrken mzik dinleyen insanlarn derslerinde
daha baflarl olduunu gstermifl olsun. Biliyoruz ki bu korelasyonel bulgulardan
alflrken mzik dinlemenin renmeyi arttrd sonucunu karamayz. Bu korelasyonun baflka aklamalar olabilir. rnein, belki alflrken mzik dinleyen insanlar daha uzun sre ders alflyordur. Belki de renme yetisi daha yksek insanlar alflrken mzik dinlemeye daha eilimlidir. Mzik dinlemek renmeyi yavafllatsa bile, eer mzik dinleyerek daha uzun sre alfllyorsa ya da daha abuk
renen insanlar ayn zamanda mzie daha dflkn insanlarsa iki deiflken arasnda pozitif bir korelasyon gzlemlenebilir. alflrken mzik dinlemek ve renme arasnda gerekten bir neden-sonu iliflkisi var m grmek istiyorsak bir deney
yapmak zorundayz. Gelin bu deneyi birlikte tasarlayalm.
Yapmamz gereken mzik dinleyerek alflan bir grup insan mzik dinlemeden alflan bir grup insanla kyaslamaktr. Bu iki grup arasndaki tek fark alflrken mzik dinlemek olmaldr ki iki grubun renme miktarnda bir fark gzlemlersek bunun dinlenen mzikten baflka bir aklamas olamasn. fiyle bir yntem
izleyebiliriz: Denekleri laboratuvara getirip onlara bir metin veririz. Deneklere bu
metindeki bilgileri renmeleri gerektiini, yarm saat sonra metinde anlatlan konudan bir snava gireceklerini syleriz. Deneklerin yars istedikleri bir mzii din-
45
46
Psikoloji
leyerek metin zerinde alflrken dier yars sessiz bir ortamda alflr. ki grup denek de 30 dakika boyunca verilen metin zerinde alfltktan sonra her iki gruba
da metinle ilgili sorular ieren bir test verilir. Bu testten alnan skor baml deiflkenimiz olan renme kavramnn ifllemsel tanmn teflkil eder.
Etkisini incelediimiz bamsz deiflkene maruz kalan gruba deneysel grup
ad verilir. Tasarladmz bu deneyde mzik dinleyen grup deneysel gruptur. Deneysel gruba uygulanan farkl muameleye deneysel maniplasyon denir. rneimizdeki deneysel maniplasyon gruba mzik dinletmektir. Deneysel maniplasyonumuzu uyguladmz deneysel grupla kyaslayacamz gruba kontrol grubu
denir. Kontrol grubu ile deneysel grup arasndaki tek fark deneysel maniplasyon
olmaldr. Yoksa iki grubun renme miktar arasnda gzlemleyeceimiz fark maniple ettiimiz bamsz deiflkenden (yani mzik dinlemekten) deil dier farkllklardan kaynaklanabilir. rnein, iki gruba renmeleri iin farkl metinler verildiini ya da metin zerinde alflmak iin bir gruba dierinden daha uzun sre
tanndn dflnelim. Bu durumlarda iki grup arasnda bir renme fark bulursak bunun mzik dinlemekten baflka aklamalar olabilir, yani elde ettiimiz sonulardan mziin renmedeki rolne dair bir karm yapamayz. Dolaysyla
deney ve kontrol grubu deneysel maniplasyon dflnda her konuda tamamen ayn muameleyi grmelidir.
Bir dier dikkat etmemiz gereken unsur da deney ve kontrol grubumuzdaki deneklerin birbirine denk zelliklere sahip olmasdr. rnein, bir gruptaki denekler
ortalamada dierlerinden daha zeki ya da metindeki konu hakknda daha bilgiliyse bu durum iki grubun renme dzeyi arasnda bir fark yaratabilir. O zaman iki
grup arasnda gzlemleyeceimiz renme farknn mzik dinlemekten kaynaklandna emin olamayz. Peki iki grubun birbirine denk olmasn nasl salarz?
Bunun iin psikologlar rastgele tahsis (random assignment) ad verilen yntemi
kullanrlar. Bu yntemde denekler deneysel gruba veya kontrol grubuna rastgele
tahsis edilir. rnein, bir denein hangi gruba dahil olaca yaz tura atarak belirlenirse ortalamada bir grubun dier gruptan farkl olmas iin bir sebep olmaz. Bu
yntemle gruplar arasnda sistematik farklar olmasnn nne geilmeye alfllr.
Bu verdiimiz rnekte tek bir deneysel grubumuz olsa da bir alflmada deneysel grup says birden fazla olabilir. rnein, spor yapmann hafzaya etkilerini incelemek istediimizi dflnelim. Tasarlayacamz deneyde kontrol grubuna
hi spor yaptrmazken iki farkl deneysel grubun birinden gnde yarm saat, dierinden gnde bir saat spor yapmalarn isteyebiliriz. Bylece bamsz deiflkenin farkl deerlerinde (spor yapma sresi) baml deiflkenimizi (hafza) lerek
ilgilendiimiz iliflki hakknda daha derinlemesine bilgi ediniriz. Kimi zaman da bir
deil birden fazla bamsz deiflkenin baml deiflken zerindeki etkileriyle ilgilenebiliriz.
Deneysel alflmalarda Geerlilik

Deneysel alflmalarda geerlilik, i geerlilik ve dfl geerlilik diye iki bafllkta incelenebilir. geerlilik deneyden karlan neden-sonu iliflkisine ne kadar gvenebileceimizin bir lsdr. Dfl geerlilik ise deney sonularn arafltrma dflndaki insan, grup ve ortamlara ne lde genelleyebileceimize dairdir. fiimdi bu
iki tr geerlilii inceleyelim.
Geerlilik
geerlilik bir deneyin sonularn maniple ettiimiz bamsz deiflkene gvenle balayabilme derecemizdir. Bir baflka deyiflle bir deneyin yksek i geerlilie
sahip olmas iin bamsz deiflkenle baml deiflken arasnda nedensel bir ba
olduunu gvenle syleyebilmemiz gerekir. Bunun iin bamsz deiflkenin baml deiflken zerindeki etkisini aklayabilecek bamsz deiflken dflnda bir
etken olmamas gerektiini grdk. Ancak tm dier alternatif aklamalar bertaraf edebilirsek kurduumuz nedensellik iliflkisine gvenebiliriz.
Deneyde bamsz deiflkenle birlikte deiflim gsteren deiflkenler maniplasyonumuzu kirletir. Bu gibi deiflkenlere kirletici deiflken (contounding variable)
ad verilir. Kirletici deiflken rneklerini mercimek orbas rneimizde grdk.
Eer havu rendesi miktar deiflirken ayn zamanda tenceredeki su veya baharat
miktar da deiflirse bunlar birer kirletici deiflkendir. Bu kirletici deiflkenler lezzet farknn havu rendesinden kaynakland karmn yapmamza engel olur.
Daha genel olarak deneysel grup ve kontrol grubu arasnda bamsz deiflkenden
baflka deeri farkllk gsteren bir deiflken varsa bu kirletici bir deiflkendir.
Bir ilacn iyilefltirici etkisi var m tespit etmek iin tasarlanan bir deney dflnelim. Deneysel gruba hapmz verip de kontrol grubuna hibir fley vermezsek iki
grup arasnda ilacn vcuttaki kimyasal etkisi dflnda bir baflka fark daha olur. la
verilen grup psikolojik olarak iyileflme beklentisi iine girecektir. Bu durumda bu
psikolojik beklenti bir kirletici deiflken olur. Bu kirletici deiflkeni bertaraf etmek
iin bu tr arafltrmalarda kontrol grubuna plasebo ad verilen sahte bir hap verilir.
Dfl Geerlilik
Deneyimiz yksek i geerlilie sahipse elde ettiimiz neden-sonu iliflkisinin
doruluuna gvenebiliriz. Ancak bu deneyimizin sonularn deney haricindeki
insan ve durumlara genelleyebiliriz anlamna gelmez. Dfl geerlilik elde edilen sonular baflka kifli, yer ve zamanlara genelleyebilme derecemizdir. Deneklerimiz
genelleme yapmak istediimiz grubu ne kadar temsil ediyorsa yapacamz genelleme o kadar geerli olacaktr. rnein, deneyimize sadece niversite rencileri
katldysa sonularmzn daha ileri yafllardaki insanlara genellenip genellenemeyecei bir soru iflaretidir. Bir kltrde elde edilen sonularn bir dier kltrde gzlemlenip gzlenmeyecei de dfl geerlilikle ilgili bir sorudur.
Peki bir deney iin dfl geerlilik mi daha elzemdir, i geerlilik mi? Eer deneysel bir alflmann i geerlilii yoksa baml deiflkendeki fark yaratann bamsz deiflken olup olmad belli deildir. Dolaysyla deneyin sonularnn genellefltirilip genellefltirilemeyeceini tartflmann bir anlam yoktur nk deneyin net
bir sonucu yoktur. Demek ki deneysel bir alflmay ciddiye alabilmemiz iin yksek i geerlilie sahip olmas nkofluldur. Bu koflul salanyorsa sonular baflka
insan ve ortamlara genelleyip genelleyemeyeceimiz sorusunu sorarz.
Neden Korelasyonel alflmalar?

Grdmz gibi deney neden-sonu iliflkileri kurabilmek iin elimizdeki en iyi
aratr. Bu sebepten dolay psikologlar mmkn olduunca deneysel yntemi kullanmay tercih ederler. Herhangi bir deiflkenin maniple edilmedii, deiflkenlere mdahale edilmeden mevcut iliflkilerin gzlemlendii alflmalara korelasyonel alflmalar denir. Bu alflmalara korelasyonel alflma denmesinin sebebi ver-
47
48
Psikoloji
dikleri sonularn korelasyonel yapda olmas, yani neden-sonu bilgisi vermemesidir. Peki psikologlar neden her zaman deneysel yntemi kullanmazlar da kimi
zaman korelasyonel alflmalar yaparlar? fiimdi bu sebepleri grelim.
Kimi zaman ilgilendiimiz kavramlar deneysel olarak maniple edebilmemiz
imknszdr. rnein, gelir dalmndaki eflitsizliin bir toplumun fertleri arasndaki iliflkileri nasl etkilediini arafltran bir psikoloun gelir dalmn maniple edebilmesi imknszdr. Boflanmann ocuklar zerindeki etkilerini inceleyen bir psikolog evli ve ocuklu iftleri rastgele ikiye ayrp bir ksmnn boflanmasn salayamaz. Arafltrmalar mecburen kendiliinden geliflen boflanmalarla snrl kalacaktr. Ayrca deneysel maniplasyon mmkn olsa bile bunun gibi baz durumlarda
ahlaki olarak kabul edilemez. rnein, elektrik floku vermenin ocuklarn renmesi zerine etkisini lmek iin ocuklara elektrik floku vermek elbette ahlaki
olarak kabul edilebilir bir yntem deildir.
Kimi zaman da psikologlar neden-sonu iliflkileri ile deil var olan tasvir etmekle ilgilenirler. rnein, kiflilik yapsyla politik ynelimler arasndaki iliflkileri
ya da cinsiyet ile mesleki ynelim arasndaki ilgiyi inceleyen bir psikolog korelasyonel alflmalarla var olan iliflkileri betimler. Psikologlarn ilgilendikleri baz sorular uzun zaman dilimleri iinde kendiliinden geliflen srelerle ilgilidir. Bu gibi
sreleri incelemek iin deneysel yntem uygun olmayabilir. rnein, bir yaknmzn yasn tutma sreci ne gibi evreler izler ya da ocuklarn dil geliflimi nasl
ilerler gibi sorulara deneysel olmayan yntemlerle cevap alnabilir. Bu gibi alflmalarda genellikle tek bir sefer deil zaman iinde tekrarlanan lmler yapmak
gerekir. Ayn kiflilere zaman iinde tekrar tekrar lm yaplan alflmalara boylamasna alflma denir. Boylamasna alflmalarda ayn kifliler belli bir zaman dilimi iinde tekrar lmlenirken enlemesine alflmalarda ayn zaman dilimi iinde farkl gruplara lm yaplr. rnein bir arafltrmac evliliklerin nasl ve neden
boflanma ile sonuland ile ilgileniyor olsun. Bu arafltrmac 300 yeni evli ift belirleyip her yl bu iftlere anket uygulayabilir. On befl yl sonra istatistiksel olarak
bu iftlerden bir ksm boflanmfl olacaktr. Arafltrmac boflanmfl iftlerin ankete
yantlar ile boflanmamfl iftlerin yantlarn karfllafltrarak hangi duygu, dflnce
ve davranfl biimlerinin bir evliliin srdrlmesiyle ilgili olduunu grebilir.
Ksaca, deneysel yntem neden-sonu iliflkisi kurmamza imkn salamas asndan ideal olsa da neden-sonu iliflkisi kuramayan (yani korelasyonel) alflmalarn da psikolojide nemli yeri vardr. Bunun nedeni deneysel alflmalarn her zaman mmkn veya arzu edilir olmamasdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Souk algnlna
yakalandnz dflnelim. Bir arkadaflnz elma kabuu kaynatp imeSIRA SZDE
nizi nerdi, sizin de aklnz yatt ve iki gn boyunca elma kabuu kaynatp itiniz. nc
gnde de iyilefltiniz. Buradan kaynatlmfl elma kabuunun sizi iyilefltirdii sonucunu kaD fi N E L M
rabilir miyiz?
S O R U ARAfiTIRMALARDA ETK
PSKOLOJK
Psikologlarn alflmalarnda kimi zaman etik sorular bafl gsterir. Bu sorulara yant ararken bir
baflvuru kayna olmak amacyla Trk Psikologlar Dernei 2004 yDKKAT
lnda bir etik ynetmelik kabul etti. Bu ynetmelik arafltrma srasnda izlenmesi
gereken ilkeleri de ieriyordu. Arafltrmalarda izlenmesi gereken temel ilkelerden
SIRA SZDE
bazlar flunlardr:
N N
AMALARIMIZ
K T A P
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Arafltrmalara katlm gnlldr. Arafltrma ncesi olasAMALARIMIZ

katlmclara arafltrma hakknda bilgi verilip arafltrmaya dahil olmak istediklerine dair onaylarnn alnmas gerekir.
Katlmclar arafltrmadan istedikleri zaman kabilirler. K T A P
Kiflilerden edinilen bilgilerin gizliliinin korunmas gerekir.
Katlmclara daima nezaket ve saygyla davranlr.
E L E V edinme
Z Y O N olana
Katlmclara arafltrmann sonunda arafltrma hakknda Tbilgi
verilir.
Trk Psikologlar Derneinin 2004 ylnda kabul ettii etik ynetmelie

ulafla N T Eflu
R Nadresten
ET
bilirsiniz: http://www.psikolog.org.tr/Belgeler/tpd-yonetmelikler/turk-psikologlar-dernegi-etik-yonetmeligi
SIRA SZDE
49
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
50
Psikoloji
zet
N
A M A
N
A M A
Szdebilimi ve bilimden ayrld ynlerini aklayamak.

Szdebilim bilimsel bir temeli olmad hlde bilim klf altnda bize sunulan bilgi ve pratiklere
denir. Szdebilim bilimsel terimler kullanarak bir
bilimsellik kisvesi yaratr ama bu kullanmlar hatal, yersiz ve dayanakszdr. Szdebilimsel iddialar ounlukla yanlfllanamayacak mulaklktadr
ve bilimsel bir kimlii olmayan kiflilerce savunulur. En nemlisi, szdebilimsel iddialar bilimsel
sreten kopuktur: ddialar bilimsel olarak ya
test edilmemifllerdir ya da edildilerse reddedilmifllerdir. Szdebilim ounlukla maddi kar
salamak amacyla bilimin toplum iindeki saygnlk ve meflruiyetini istismar eder. Szdebilimi
bilimden ayrt edebilmek bizi dayanaksz bilgilerin izinde maddi ve manevi zarara uramaktan
koruyacaktr.
fllemsel tanm ve iyi bir ifllemsel tanmn zelliklerini anlatmak.
fllemsel tanm ilgilenilen kavram bir sayya dnfltrmeye yarayan tanmdr. Bir kavram ifllemsel olarak tanmlamak demek o kavram ne flekilde leceimize karar vermek demektir. Kavrammz yksek kesinlik ve hassasiyetle lebilen ifllemsel tanmlarn yksek kavramsal geerlilii olduunu syleriz. Yksek kavramsal geerlilik taflmas iin ifllemsel tanmmzla edindiimiz lmn ncelikle gvenilir olmas, yani
ayn koflullarda ayn sonular vermesi gerekir.
Gvenilir olmann dflnda lmler duyarl olmal, yani deiflkenin farkl deerleri arasndaki
ince ayrmlar yapabilmelidir. Son olarak iyi bir
ifllemsel tanm llmek istenen kavram lmeli, dier baflka kavramlar lmemelidir. Psikolojinin ilgilendii kavramlar ok ynl ve ok katmanl olduu iin ifllemsel tanmlar ounlukla
ilgilenilmeyen baflka kavramlar da ler. Bundan dolay ideal olan bir kavram birden fazla ifllemsel tanmla lmektir. Eer farkl ifllemsel tanmlar benzer lmlere ulaflyor ve dier kavramlarla benzer iliflkiler sergiliyorsa sonularmza olan gvenimiz artar.
N
A M A
N
A M A
N
AM A
Korelasyonu ve nedensellik iliflkisi gstermemesinin sebeplerini aklamak.

Korelasyon iki deiflken arasnda dorusal iliflkinin bir lsdr. Deiflkenlerden birinin ald
deerler artarken dierininkiler de dzenli olarak artyorsa korelasyon pozitif; birinin deerleri
artarken dierininkiler dzenli olarak azalyorsa
korelasyon negatiftir. ki deiflken arasnda bir
korelasyon olmas deiflkenlerden birinin dierinin sebebi olduu anlamna gelmez. Korelasyon
bize sadece veriler arasndaki saysal iliflkiyi gsterir, nedensellik iliflkisi hakknda bir bilgi vermez. ki deiflken arasnda korelasyon gzleniyorsa iki deiflkenden biri dierinin sebebi olabilecei gibi kimi zaman da nc bir deiflken
her iki deiflkene de sebep olur.
Deneyin tanmn ve nemini ifade etmek.
Deney etkisini lmek istediimiz deiflken dflnda her fleyi sabit tutarak bu deiflkenin bir baflka deiflken zerinde ne fark yarattn tespit etmemize imkn salayan arafltrma yntemidir. Deneyin nemi bize neden-sonu iliflkisi gstermesinden kaynaklanr. Deney dflnda hibir yntem
bize kesin bir nedensellik bilgisi veremez.
yi tasarlanmfl bir deneyin zelliklerini listelemek.
yi tasarlanmfl bir deney yksek i geerlilie sahip olmaldr. geerlilik baml deiflkende
gzlenen fark bamsz deiflkene balayabilme
derecemizdir. Bir dier deyiflle, yksek i geerlilie sahip bir deney bamsz deiflkenle baml deiflken arasndaki neden-sonu iliflkisini
baflka aklamalara ak kap brakmayacak flekilde gsterir. Yksek i geerlilik elde edebilmek iin bir deneyde deneysel grupla kontrol
grubu birbirine denk olmal ve deneysel maniplasyon haricinde iki grup tamamen ayn muameleyi grmelidir. O zaman baml deiflkende gzlenen deifliklii bamsz deiflkenle aklamaktan baflka seeneimiz kalmaz.
51
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi bilimin bir ilkesi deildir?
a. Elefltiriye ak olma
b. Herkes tarafndan tasdik edilebilecek gzlem ve
akl yrtmelere dayanma
c. Uzmanlar arasnda sregiden karfllkl grfl alflverifli
d. Bilgi ve bulgularn flaflmazlna sarslmaz gven
e. Edinilen bulgularn paylafllmas
6. Afladaki korelasyon katsaylarndan hangisi deiflkenler arasnda daha kuvvetli bir dorusal iliflkinin varlna iflaret eder?
a. 0.77
b. 0.55
c. 0.23
d. -0.01
e. -0.82
2. Szdebilim hakknda aflada belirtilenlerden hangisi dorudur?

a. Szdebilim ounlukla bilimsel bir kimlikleri bulunmayan kiflilerce ortaya srlr.
b. Szdebilimin iddialar bilimsel sreten geip
onaylanmamfltr.
c. Szdebilim ounlukla bir rn ya da hizmet
satma amacndadr.
d. Szdebilim ou zaman yanlfllanamayacak kadar mulak iddialarda bulunur.
e. Yukardakilerin hepsi
7. Neden-sonu iliflkisi kurabilmek iin hangi arafltrma yntemi izlenmelidir?

a. anket
b. deney
c. korelasyonel alflma
d. enlemesine alflma
e. gzlem
3. Bir arafltrmac kafeinin konsantrasyon zerine etkisini inceliyor. Bunun iin kontrol grubuna kafeinsiz
kahve iirilirken, deneysel grup kafeinli kahve iiyor.
Bu alflmada konsantrasyon nedir?
a. baml deiflken
b. bamsz deiflken
c. deneysel maniplasyon
d. ifllemsel tanm
e. kontrol grubu
4. Bir ifllemsel tanm afladaki hangi zelliklere ayn
anda sahip olamaz?
a. gvenilir ve geerli
b. gvenilir ve geersiz
c. gvenilir deil ve geerli
d. gvenilir deil ve geersiz
e. b ve c
5. Afladakilerden hangisi bilimsel srecin bir paras
deildir?
a. Arafltrmada izlenen metotlarn makalelerde ak
ve net flekilde belirtilmesi
b. Bilim insanlarnn yeni bulgu ve gzlemler flnda yeni fikirler benimseyip eski fikirlerini reddetmeleri
c. Hakemli dergilere gnderilen makalelerin o
alanda uzman kiflilerce deerlendirilmesi
d. Tannmfl ve gvenilen bilim insanlarnn hakemli deerlendirme srecinden muaf tutulmas
e. Bilim insanlarnn birbirleriyle srekli fikir alflveriflinde bulunmas
8. Deney grubuyla kontrol grubunu kyasladmz basit bir deneyde iki grup afladakilerden hangisi haricinde her bakmdan birbirine denk olmaldr.
a. deneysel maniplasyon
b. baml deiflken
c. rastgele tahsis
d. ifllemsel tanm
e. i geerlilik
9. Afladakilerden hangisi psikolojik arafltrmalarda izlenmesi benimsenen etik prensiplerden deildir?
a. katlmclarn zarar grme ihtimalinin minimuma
indirgenmesi
b. katlmn gnll olmas
c. katlmclarn mahremiyetine sayg gsterilmesi
d. katlmclara nezaket ve saygyla davranlmas
e. deneye bafllamadan katlmclara test edilen fikrin aklanmas
10. Bir deneyde deneysel gruba etkisi incelenen ilacn
hap verilirken, kontrol grubuna iinde aktif bir farmakolojik madde olmayan plasebo hap verilmektedir.
Arafltrmac kontrol grubuna hi ila vermemektense
plasebo hap vermekle afladakilerden hangisini arttrmay amalamaktadr?
a. dfl geerlilik
b. i geerlilik
c. kavramsal geerlilik
d. lmsel gvenilirlik
e. lmsel duyarllk
52
Psikoloji
Yaflamn inden
(DKKAT)
Bu yl Temmuz aynda 5
cuma, 5 cumartesi, 5 Pazar
bulunuyor. Bu 823 ylda bir
olan bir durum. Buna una
borsa di soldi, yani bereket
deniyor. Bu bilgiyi paylaflan
herkese drt gn iinde para
yayormufl, Feng Shui
teorisine gre... deneyelim
bakalm ya tutarsa:))))
BOL fiANS YA TUTARSA
Szdebilimsel ddialara fipheci Yaklaflabilmek
Facebookta veya bir baflka sosyal medya ortamnda
yukardaki mesaj grdnz dflnelim. Mesaj paylaflr mydnz? Bu mesaj kulaa bilimsel gelen birtakm
iddialarda bulunmaktadr. Ama dikkatli incelersek ciddiye alnacak bir yn olmad aktr. Nedir buradaki
problemler?
- lk olarak, Temmuz aynda 5 Cuma, 5 Cumartesi, 5
Pazar olmas 823 ylda deil 5-6 ylda bir rastlanan
bir durumdur. Temmuz ay 31 gn ektii iin her yl
haftann 7 gnnden tanesi 5 kere yaflanacaktr.
Bu gnlerin Cuma, Cumartesi ve Pazar olmasnda
herhangi bir olaanstlk yoktur. 2011 ylnda byle bir durum yaflanmfltr, 2016 ylnda, ve daha sonra 2022 ylnda yine yaflanacaktr. Demek ki 823 says tamamen uydurmadr.
- Bu durum sadece Temmuz deil, 31 gn eken dier alt ay iin de geerlidir. Temmuzun bir ayrcal yoktur.
- Una borsa di soldi talyanca para antas anlamna
gelmektedir. Feng shui ise in kkenli bir pratiktir.
in kkenli bir pratik niin talyanca terimler kullanr anlafllmaz.
- Sosyal medyada bilgi paylaflmak hangi fiziksel veya
psikolojik mekanizmalarla kifliye para yamasna yol
aabilir kestirmek mmkn deildir. Ayn flekilde
Temmuz aynda gnlerin dalmyla bolluk ve bereketin nasl bir nedensellik iliflkisi iinde olabilecei
de bir muammadr.
Bu mesaj Facebookta binlerce kifli tarafndan paylafllmfl bir mesajdr. nsanlar mit vaat eden bu mesajlar
ne kaybederim, ya tutarsa diyerek paylaflsa da, mesajn tutmas iin hibir sebep yoktur. Kifliye drt gn
iinde para yasa bile bunun sebebi mesaj paylaflmaktr diyemeyiz (korelasyon nedensellik gstermez). Bu
paylaflmla kaybedilen sadece vakittir ama dflnlmeden kabul edilen baflka iddialar ok daha pahalya mal
olabilir.
Kaynak: Benzeri aslsz bilgi ve hurafeleri rttld

ksa yazlar okumak iin http://yalansavar.org sitesini
takip edebilirsiniz.
53
Okuma Paras
Bir psikoloji arafltrmas hangi basamaklardan geer?
Bu nitede genel olarak bilimsel yntemi ve psikoloji biliminin kulland arafltrma metotlarnn temel zelliklerini
rendik. Peki, psikologlar bilimsel yntemi kullanarak bir arafltrma yaparken ne gibi basamaklar izlerler? Akademik bir arafltrmann sreleri afladaki flekilde zetlenmektedir.
Arafltrma
Fikri
Arafltrma fikrinin
belirlenmesi
Literatr arafltrmas
Fikrin soruya dnflmesi
Sorunun test edilebilir
hipotez haline dnflmesi
Arafltrma
Deseni
Verilerin
Toplanmas
Verilerin
Analizi
alflmann
makale haline
getirilmesi ve
baslmas
Uygulama iin etik

kurullardan izin alnmas
Katlmclarn
seilmesi
Verilerin toplanmas
Gerekiyorsa verilerin
bilgisayara girilmesi
Arafltrma deseninin seilmesi

(korelasyon, deney gibi)
Deiflkenlerin belirlenmesi
Deiflkenlerin ifllemsel
tanmlarnn belirlenmesi
Prosedrn belirlenmesi
Katlmclarn belirlenmesi
alflmann APA (Amerikan

Psikoloji Dernei) formatna
uygun olarak makale halinde
yazlmas
alflmann konferanslarda
sunulmas
Makalenin baslmak amacyla
Verilerin temizlenmesi hakemli dergilere gnderilmesi
Verilerin kodlanmas
Hakemlerden gelen geri
Analizlerin yaplmas
bildirimlere gre gerekli
Analizlerin yorumu
dzeltmelerin yaplmas
fiekil 2. 2 Bir psikoloji arafltrmasnn basamaklar

Arafltrmac ncelikle yapaca arafltrmann konusunu belirler. Arafltrma konusu bilim insannn kendi deneyimlerinden veya baflkalar ile ilgili gzlemlerinden ortaya kaca gibi, var olan kuramlar test etmek veya literatrde yer
alan arafltrmalarn bulgularndan yola karak yeni sorular sormak fleklinde de ortaya kabilir. Arafltrma fikri ok
geneldir; arafltrmac zerinde alflaca konuyu belirledikten sonra uzun bir srece girer. Bu sreteki amac arafltrmak istedii konuyu ampirik veri toplayarak test edilebilecek bir soru (hipotez) haline getirmektir. Bir fikrin hipoteze dnflmesinde var olan kuramlardan ve benzer konularda yaplmfl alflmalardan faydalanlr. nite 1de de anlatld gibi, hipotez en az iki kavram (deiflken) ve bu kavramlarn iliflkisini yordayan, test edilebilir bir yargdan
oluflur. Kavramlar belirlendikten sonra, yukarda anlatld gibi her kavramn ifllemsel tanm yaplr. Ayn zamanda
arafltrmann deseni belirlenir. Desen arafltrmann verilerinin nasl toplanacann bir plandr. rnein korelasyonel
bir alflma veya deney yaplabilir. Daha sonra bu desenin belirledii admlardan yola karak ve hazrlanmfl lme
aletleri kullanlarak, katlmclardan ilgili veriler toplanr ve analiz edilir. Verilerin analizinde genellikle zel istatistik
programlarndan yararlanlr. Analizlerin sonucuna gre arafltrmann hipotezi ya desteklenir, ya da rtlr. Son
adm, bu arafltrmann bulgularnn literatrde var olan dier alflmalar ve ilgili kuramlar flnda yorumlanmas ve
daha sonra bir makale haline getirilmesidir.
Burada ana hatlaryla anlatlan arafltrma metodlar ve istatistiki analiz, psikoloji eitiminin nemli bir ksmn teflkil
eder. Eer daha detayl bilgi edinmek isterseniz, http://psychology.about.com/od/researchmethods/a/steps-of-scientific-method.htm adresine bakabilirsiniz.
54
Psikoloji
1. d
Sra Sizde 1
Bu argman sorunlu klan tek bir anekdottan ok genifl kapsaml bir karma gitmesidir. Sigarann sala
zararn gsteren alflmalar yz binlerce insandan toplanan verilere dayanmaktadr. Tek bir vaka yz binlerce insandan toplanmfl veriyi rtmez. Elbette ki sigara herkeste ayn etkiyi yaratmaz ve kimi insanlar sigaradan dierlerine kyasla daha fazla zarar grr. Ama arafltrmalar gstermifltir ki sigara imek ortalamada pek
ok salk probleminin kma ihtimalini arttrr. Ayrca
arkadaflnzn Hseyin Amcas sigara imeseydi belki
flimdikinden bile daha salkl bir insan olacakt, bunu
bilemeyiz.
2. e
3. a
4. c
5. d
6. e
7. b
8. a
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise, Bilimsel Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise, Szdebilim konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Deneysel Yntem konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Kavram ve fllemsel Tanm konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Bilimsel Sre konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Korelasyon konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Psikolojik Arafltrmalarda
Etik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Sosyal evrenin genifllii ifllemsel olarak pek ok farkl
flekilde tanmlanabilir. Aflada bu olas ifllemsel tanmlardan birka sraldr:
Kiflinin telefonunda kaytl numara says
Kiflinin Facebooktaki arkadafl says
Kiflinin e-posta adres defterinde kaytl kifli says
Kiflinin doum gnn telefonla, mesajla, nternet
zerinden ya da yz yze kutlayan kifli says
Elbette bu tanmlarn hibiri mkemmel deildir ve her
birinin problemli ynleri vardr.
Sra Sizde 3
Yalan sylemek toplumda hofl karfllanmayan ve bireylerde istenmeyen bir zelliktir. Dolaysyla toplumsal
adan kabul edilir bir grnt izme ve olumlu bir intiba brakma arzular kiflilerin ne sklkta yalan sylyorsunuz sorusuna verdikleri cevab kirletebilir.
Sra Sizde 4
Gazete haberi problemlidir nk korelasyonel bulgulardan neden-sonu iliflkisi karmfltr. Boflanmfl iftlerin para konusunda kavga etmeleri boflanmalarnn sebebi bu anlaflmazlktr anlamna gelmez. Para konusunda kavga eden iftler daha yksek oranlarda boflanyor
olsa bile bunun alternatif aklamalar olabilir. rnein,
geim sknts hem iftlerin boflanma ihtimalini arttrp
hem de para konusunda daha sk kavga etmelerine yol
aabilir. Farkl karakterlerde iftler ya da birbirlerine
sevgi ve sayg duymayan iftler srf para konusunda deil her konuda daha fazla kavga ediyor olabilirler. Bu
iftlerin boflanma sebebi geimsizlik, uyumsuzluk, sev-
55
gisizlik ve saygszlk olabilir. Bu durumda para konusundaki kavgalar bu problemlerin bir sonucudur.
Ama bunun tesinde bu arafltrma sonular bize para
konusunda kavga eden iftlerin para konusunda kavga
etmeyen iftlerden daha yksek oranda boflandna
dair bir bilgi vermemektedir. Belki boflanmamfl iftlerin de tam tamna ayn oran, yani %33u para konusunda fliddetli kavgalar etmektedir. Hatta belki bu oran
%40tr. Elimizde bir lm olmadan bunu bilemeyiz.
Btn bu sebeplerden dolay bu korelasyonel bulgulardan para konusunda kavga etmenin boflanmaya yol at karmn yapmak mmkn deildir. Bu iddia geerli olabilir ama elimizdeki veriler bu geerlilii gsterebilecek nitelikte deildir.
Sra Sizde 5
Elma kabuunu kaynatp itikten sonra nc gn iyileflmemiz bize bu tedavi ynteminin etkinlii konusunda hibir fley sylemez. Kaynatlmfl elma kabuu suyunu imesek belki yine ayn srede iyileflecektik, hatta
kim bilir belki daha bile abuk iyileflecektik. Elimizde
karfllafltrma yapacak bir veri olmad iin kaynatlmfl
elma kabuunun etkisini bilemeyiz. Bu etkiyi saptayabilmek ancak bir deneyle mmkndr.
Mokk, D.G. (2001). Psychological Research: The Ideas

Behind the Methods. New York: W.W.Norton&Company.
Pelham, B.W.&Blanton, H. (2006). Conducting Research
in Psychology: Measuring the Weight of Smoke (3rd
Edition). New York: Whadsworth Publishing.
Shadish, W.R., Cook, T.D.,&Campbell, d.t. (2002).
Experimental and Quasi-Experimental Designs for
Generalized Causal Inference Boston: HoughtonMifflin.
3
PSKOLOJ
Amalarmz
N
N
N
N
N

Sinir sistemini snflandrabilecek,
Sinir hcrelerinin yapsn ve sinirsel iletiyi aklayabilecek,
Sinir sisteminin kimyasal bileflenlerini listeleyebilecek,
Sinir sistemindeki nemli yaplar listeleyebilecek, bu yaplar ve ifllevleri arasndaki iliflkiyi kurabilecek,
Beyin kabuunun yaplanmasn ve ifllevlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sinir Hcresi
Sinirsel leti
Sinaps
Nrotransmiter
Periferik (evresel) Sinir Sistemi
Duysal ve Motor fllevler
Hormon Sistemi
Otonom Sinir Sistemi
Limbik Sistem
Beyin Kabuu
n Beyin, Orta Beyin, Alt Beyin
indekiler
Psikoloji
Beyin ve Davranfl
SNR SSTEMNN ANA BLMLER

SNR SSTEMNN HCRESEL
ZELLKLER
SNR SSTEMNN KMYASAL
ZELLKLER
SNR SSTEMNN YAPISAL VE
fiLEVSEL ZELLKLER
Beyin ve Davranfl
SNR SSTEMNN ANA BLMLER
Sinir sistemi, merkez sinir sistemi (MSS) ve evresel (periferik) sinir sistemi (PSS)
olmak zere iki ana blme ayrlr (fiekil 3.1). Beyin ve omurilik merkez sinir sistemini oluflturur. Beyin ve omurilik dflnda kalan blmler periferik sinir sistemi
olarak adlandrlr. Merkez sinir sistemi kafatas ve omurgann oluflturduu kemik
yap tarafndan korunur.
fiekil 3.1
Sinir sistemini oluflturan merkez sinir sistemi ve periferik sinir sistemi. Merkez sinir sistemi beyin ve
omurilikten oluflur. Sinir sisteminin kafatas ve omurlarn dflnda kalan blm periferik (evresel) sinir
sistemi olarak adlandrlr. Kaynak: (sol flekil) Brooker, R., Widmaier, E.P., Graham, L.E., & Stiling, P. D.
(2011) Biology, 2nd Edition, McGraw-Hill Companies, New York.
Merkez Sinir
Sistemi
Beyin
Periferik (evresel)
Sinir Sistemi
Kafa
Sinirleri
Omurilik
SNR SSTEM
Beyin
Gangliyonlar
Spinal
Sinirler
Periferik (evresel)
Sinir Sistemi
Merkez
Sinir Sistemi
Omurilik
Motor
(Efferent)
Nronlar
Duysal
(Afferent)
Nronlar
Otonom
Somatik
Sinir Sistemi Sinir Sistemi
Sempatik Parasempatik
Sinir Sistemi Sinir Sistemi
Merkez Sinir Sistemi

Merkez sinir sisteminin dfl yzeyi zar tarafndan evrelenmifltir. Ayrca, beynin
iinde, ventrikller olarak bilinen boflluklar bulunur. Beynin dfl yzeyini saran ilk
iki zar arasndaki alanlar, beynin iindeki boflluklar ve bu boflluklarn omurilikteki
devam olan merkez kanal beyin omurilik svs (BOS) ile doludur. BOS, merkez
58
Psikoloji
sinir sistemi iin, fiziksel ve kimyasal bir tampon ifllevi grr. BOS un fiziksel tampon zellii sayesinde, merkez sinir sistemi ite ve dflta bulunan bu sv bir yatan iinde darbelere karfl korunmufl durumdadr. Eer BOS olmasayd, beynimiz
kafa arpmalar ve hatta ani kafa hareketleri sonucunda dahi zarar grebilirdi. Kan
ile BOS arasndaki madde geifli, hcreler ve molekllerden oluflan bir bariyer tarafndan sk bir flekilde kontrol edilir. Bu bariyere kan beyin bariyeri denir. Psikiyatrik ilalar gibi merkez sinir sistemine etki etmesi gereken ilalar, kan beyin bariyerini aflabilen molekllerdir. Sonu olarak, merkez sinir sistemi fiziksel ve kimyasal olarak koruma altndadr. Merkez sinir sistemimizin bu kadar iyi korunuyor
olmas, bu sistemin yaflammz iin olan nemini yanstmaktadr.
Merkez sinir sistemi ana blme ayrlabilir: (1) omurilik, (2) beyin sap (3)
n-beyin. Beyincik (serebellum) beyin sapnn arkasnda bulunur (fiekil 3.2). Omurilik ve beyin sap; evresel sinirlerin merkez sinir sistemine girifl veya kfl yapt ve refleks yantlarn oluflmas iin duysal ve motor sinyaller arasnda balantlarn kurulduu blgelerdir. n beyin blgeleri iinde yer alan beyin yaplar ise hipotalamus, talamus, bazal gangliyonlar, amigdala, hipokampus ve beyin kabuu
(korteks) dur. Bunlarn iinde hipotalamus ve talamus beyin sapnn zerinde ve
orta hatta yerleflmifl durumdadr. Dierleri ise beyin yarm kreleri iinde yer alr.
Beyin yarmkrelerinin en dflnda bulunan beyin kabuu, insanda en geliflmifl
olan beyin blgesidir. Beyin kabuu bilinli ifllevlere araclk eder, girinti ve kntlarla olduka genifl bir yzey alanna sahiptir. Derin girintilerle, frontal, oksipital,
pariyetal ve temporal lob olmak zere drt loba blnmfltr. Sa ve sol beyin yarm kreleri sinir lifi demetlerinden oluflan bir yap ile birbirine balanmfltr. Bu
yapya korpus kallosum denir.
fiekil 3.2
Merkez sinir sistemi
beyin ve omurilikten
oluflur. Omurilikten
sonra gelen arka
beyin (pons ve
medulla oblongata)
orta beyin ile birlikte
beyin sapn
oluflturur. Talamus ve
hipotalamus beyin
sapnn zerinde
bulunur.
Serebrum
Korpus Kallosum
Talamus
Oksipital Lob
Serebellum
Orta beyin
Pons
Medulla
Omurilik oblongata
Frontal lob
Hipotalamus
Optik Kiasma
Beyin sap
Kaynak: http://www.ohsu.edu/xd/outreach/programs/thinkfirst/kids-teens-adults/nervous-system.cfm
evresel Sinir Sistemi

evresel sinir sisteminin birincil grevi, merkez sinir sistemi ile vcudun dier blmleri (deri, iskelet kaslar, i organlar) arasnda iki ynl balanty salamaktr.
evresel yaplardan merkez sinir sistemine duysal bilgiyi taflyan sinirlere duysal
(afferent-getirici) sinirler, merkez sinir sisteminden evresel yaplara iletiyi salayan sinirlere ise motor (efferent-gtrc) sinirler denir. Afferent (duysal) ve effe-
59
3. nite - Beyin ve Davranfl
rent (motor) sinirlerin merkez sinir sistemine girifl ya da kfllar, omurilik ya da

beyin sap dzeyinde gerekleflir. Yukarda belirtildii gibi omurilik ile balantl
olan evresel sinirler spinal sinir adn alrlar. Beyin sap seviyesindeki sinirlere ise
kafa sinirleri (kafa iftleri) ad verilir.
Duysal sinyaller, deri, kas, eklemler gibi vcudun dflndaki yaplardan kaynaklanabildii gibi gz, kulak, burun gibi duyu organlarndan ya da damarlar ve i organlardan kaynaklanabilir. Duysal sinirlere kaynan belirtmek amacyla farkl
isimler verilmifltir. Organlara (damarlar dhil) ait sinirlere visseral duysal sinirler;
vcudun dflndaki yaplarndan kaynaklananlara ise somatik duysal sinirler denir.
Duyu organlarndan kaynaklanan sinirler ise tafld duyuya gre isimlendirilir
(rn. iflitme siniri, grme siniri, koku siniri). Koku ve grme duyusu ile ilgili sinyalleri taflyan sinirler merkez sinir sistemine omurilik ya da beyin sap dzeyinde
girifl yapmaz ve evresel sinir sistemi iinde yer almazlar. Merkez sinir sistemi iinde olduu kabul edilen bu sinirlere bu blmde yer verilmesinin nedeni duysal
sinyalleri taflyan sinirler olmalardr.
Merkez sinir sisteminden evre yaplara sinyal taflyan motor sinirler de iki ana
kola ayrlr. skelet kaslarna sinyal taflyan sinirlere somatik motor sinirler denir. Organlara sinyal taflyan sinirlere ise otonom sinirler denir. Otonom sinirler kendi iinde, sempatik ve parasempatik olmak zere, yine iki ana dala ayrlr. zet olarak,
evresel sinir sisteminin afferent blm i ve dfl ortama ait duysal bilgiyi merkez
sinir sistemine aktarrken efferent blm merkez sinir sisteminden kaynaklanan
uyarlar yant organlarna aktarr. Merkez sinir sisteminin rol, bu iki ynl ileti
arasnda btnlefltirmeyi salamaktr. Duysal-motor btnlefltirme, omurilikten kortekse kadar merkez sinir sisteminin farkl dzeylerinde gerekleflir.
Yukarda, sinir sistemine ait genel bir snflama yaplmfltr. Yap ve ifllev iliflkisine gemeden nce, sinir sistemine ait hcresel ve molekler zellikler anlatlacaktr.
SNR SSTEMNN HCRESEL ZELLKLER

Sinir Hcresi
Sinir sisteminde haberleflmeyi salayan temel hcresel bileflen, sinir hcresidir (fiekil 3.3). Sadece beyinde 100 milyardan fazla sinir hcresi olduu dflnlmektedir.
Sinir hcrelerini dier hcrelerden ayran en nemli zellik elektrokimyasal sinyal
iletimini gereklefltirebilmesidir. Bu blmde, elektrokimyasal sinyallerin bir nronda oluflup dier nronlara nasl iletildiini reneceiz.
Sinir hcrelerinde soma (Yunanca gvde) ad verilen hcre gvdesi bulunur.
Hcre gvdesinde dier hcreler gibi hcre ekirdei, sitoplazma (hcre iindeki
saydam ve homojen dolgu kitlesi) ve organeller (kk organlar) vardr. Sinir hcreleri dier hcrelerden farkl olarak, dendrit ve akson olarak adlandrlan 2 farkl
uzant tipine sahiptir (fiekil 3.3). Dendritler, dier sinir hcrelerinden sinyalleri alrken, aksonlar oluflan sinyallerin dier hcrelere aktarmn salar. letinin aktarld
hcreler baflka bir nron ya da nron dfl hcreler (rnein kas ya da bez hcresi)
olabilir. Dendritler genellikle aa dallarn andran flekilde ok sayda dallanmalara
sahiptir. Dendrit adnn tretildii dndron kelimesi Yunanca aa anlamna gelmektedir. Dendritlerin aksine, sinir hcresi gvdesinden sadece bir akson ayrlr,
sonra dallanr. Aksonlarn u blmlerine akson sonlanmas ad verilir. Akson sonlanmalar dme fleklinde geniflleme gsterdikleri iin u dmeleri olarak da adlan-
Nron: Sinir hcresi
60
Psikoloji
drlabilirler. Sinir hcreleri, kimyasal haberci molekllerini bu u dmelerinden hedef hcreleri (rnein dier sinir hcrelerini) etkileyecek flekilde dflar salglar.
fiekil 3.3
Sinir hcresinin flematik grnm.
Her hcrede olduu gibi sinir
hcrelerinin gvdesi, genetik bilgiyi
taflyan nkleer DNAnn bulunduu
hcre ekirdeini kapsar. Sinir hcresi
dier hcreler tarafndan iletilen
kimyasal sinyalleri bir aacn
dallarna benzeyen dentrit uzantlar
yoluyla alr. Bu sinyaller uyaran
nitelikte ise ve alnan toplam uyar
seviyesi belirli bir eflik dzeye ulaflrsa,
aksonun bafllad noktada (akson
bafllangc) aksiyon potansiyeli oluflur.
Aksiyon potansiyeli akson ularna
ulafltnda bu blgelerden sinaptik
arala nrotransmiter moleklleri
salnr.
Dendritler
Akson Ular
Ranvier
Boumu
Akson
Aksiyon Potansiyeli
Hcre
Gvdesi
Hcre
ekirdei
Miyelin
Klf
Akson Bafllangc
Kaynak: Myers, D. G. (2011).
Aksonlarn uzunluklar mikrometreden metreye kadar farkllk gsterebilir.

Kaslarmz kontrol eden sinirler, vcudumuzun en uzun sinir liflerine (aksanlara) rnek olufltururlar. Baz aksonlar miyelin ad verilen ya ierii yksek
bir klfla sarlmfltr. Bu tip aksonlara miyelinli lifler denir. Miyelin klf sinir
sisteminin destek hcreleri tarafndan oluflturulur. Miyelinli liflerde, akson boyunca miyelinli alanlarn arasnda kalan, ranvier boumlar olarak adlandrlan
blgeler bulunur. Sinir hcresinde oluflan sinyaller miyelinli akson boyunca
ranvier boumlarnda yeniden oluflarak srayc karakterde ilerler. Bu flekilde ilerleme iletiyi hzlandrr. Aksonlar, sinyali ileten kablolar olarak dflnlrse miyelin klf, kabloyu evreleyen yaltm malzemesine benzetilebilir. Sinir
lifinde ileti hzn arttran dier bir zellik sinir lifinin apdr. ap bydke
ileti hz artar. Organizmada, kaslar uyaran sinirler gibi iletinin hzl olduu sinir lifleri miyelinli ve byk apldr. Halbuki, ar duyusunu taflyan lifler daha kk apl miyelinsiz liflerdir.
Sinir sisteminde farkl tipte sinir hcreleri bulunmaktadr. fiekil 3.3te grlen
sinir hcresi sadece bir tr sinir hcresine rnek oluflturmaktadr. Yapsal adan
unipolar (tek kutuplu), bipolar (iki kutuplu), sahte unipolar ve multipolar (ok
kutuplu) ve aksonsuz nronlar fleklinde snflandrlrlar. fiekil 3.4te sinir sisteminin farkl blgelerinde bulunan nron tiplerine flematik rnekler verilmifltir. Hcresel farkllklar, sinir hcrelerinin fonksiyonlar ile yakndan iliflkilidir ve nronun yapsal zelliklerinin hcre fonksiyonlarna uyumlu bir flekilde biimlendii
grlmektedir.
61
fiekil 3.4
Nron Tipleri
Motor Nron
Multipolar Nronlar Purkinje Nron

Piramidal Nron
Dendritler
Akson
Bipolar Nronlar
Dendritler
Sinir hcresi
trleri: Multipolar,
bipolar, unipolar ve
aksonsuz nronlar.
Dendritler
Akson
Unipolar Nronlar
Dendritler
Akson
Aksonsuz Nronlar
Akson
Dendritler
Kaynak: http://www.interactive-biology.com/3247/the-neuron-external-structure-and-classification/
Sinir Sisteminin Dier Hcreleri

Merkez sinir sisteminde, nronlar dflnda hcreler de bulunur (fiekil 3.5). Tmne birden nroglia ad verilen bu hcrelerin says sinir hcrelerinin saysndan onlarca kat fazladr. Bu hcrelerden bazlar merkez sinir sistemindeki aksonlarn miyelin klfn oluflturarak sinirsel iletinin kalitesini ve hzn arttrrken (oligodendroglialar), dierleri merkez sinir sisteminde baflklk yantlarna araclk ederler
(mikroglialar). Oligodendroglialarn etkilendii bir bozukluk olan multiple skleroz
(MS) hastalnda motor ve duysal ifllevlerin yan sra biliflsel ve duygusal ifllevlerde de bozulma ortaya kabilmektedir. Bunun nedeni miyelin kayb sonucu sinirsel iletinin aksamasdr. Bir baflka hcre tipini oluflturan astrositler, sinir hcrelerinin gereksinim duyduu iyon ve molekl dengesinin salanmas, sinir hcreleri
arasnda yeni balantlarn oluflmasnn dzenlenmesi ve kandan beyne madde geiflinin kontrol gibi daha genifl etkinlie sahip hcrelerdir. Sinir sisteminde bulunan dier bir hcre tipi ise epandim hcreleridir. Bu hcreler beyin omurilik svsnn yapmndan sorumludur.
Merkez sinir sistemi

dflndaki aksonlarn miyelin
klf baflka bir hcre tipi
olan Schwann hcreleri
tarafndan yaplr.
62
Psikoloji
fiekil 3.5
Ependimal Hcre
Nroglia tipleri:
Oligodentrosit,
mikroglia, astrosit,
ve ependimal
hcre.
Nron
Miyelin
Klf
Mikroglia Astrosit
Oligodentrosit
Kaynak: http://www.wlu.edu/x32937.xml
Sinir Hcrelerinde Uyarnn Oluflmas, letilmesi ve

Aktarlmas
Sinir Hcresinde Uyar Nasl Oluflur?
Sinir hcreleri uyarlabilen ve uyary iletebilen hcrelerdir. Sinir hcrelerinin bu
zellikleri elektriksel ve iyonik younluk dinamiklerine bal olarak gzlenir. Dinlenim durumundayken hcre zarnn i ve dfl yzeyi arasnda, hcre ii her zaman
negatif olacak flekilde, yaklaflk 70 mVoltluk (miliVolt=1/1000 volt) bir potansiyel
fark vardr. Buna zar dinlenim potansiyeli denir. Bu durumun nedeni, eksi ykl
molekllerin hcre ii younluklarnn hcre dflna gre daha yksek olmasdr.
Hcre ii ve dfl arasndaki yk dalmndaki farklln dflnda iyonlarn dalm
da farkldr (fiekil 3.6).
fiekil 3.6
yonlar hcre ii ve hcre dfl svda farkl younlukta
bulunurlar. Dinlenim durumunda pozitif iyonlar
olan sodyum (1 pozitif ykl, Na+) hcre dflnda,
potasyum (1 pozitif ykl, K+) ise hcre iinde daha
fazladr. Negatif iyon olan klor (1 negatif ykl, Cl-)
da hcre dflnda fazladr. Dinlenim durumunda
hcre ii hcre dflna gre daha negatif ykldr.
Hcre iindeki negatif ykl moleklleri bafllca
(flekilde A ile temsil edilen) proteinler oluflturur ve
proteinler hcre dflna kamazlar. yonlar ise hcre
zarndan sadece kanallar araclyla
geebilmektedir. Cl-: Klor, Na+: Sodyum, K+: Potasyum,
A: negatif ykl hcre zarndan geemeyen proteinler.
Hcre Zar
Hcre dfl
Hcre ii
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Membrane_potential
yon Younluk Meyili

Na+
K+
Cl-
63
yonlarn hcre zarnn iki taraf arasnda hareketi iyon kanallar araclyla gerekleflir. Hcrenin uyarlmas ile birlikte, hcre zarnda alan kanallar pozitif ykl paracklarn (iyon) hcre iine girmesini salar. Bu iyon hareketi zar potansiyelinde deiflime neden olur; dinlenim zar potansiyeli azalr (potansiyel fark 0a
yaklaflr). Bu yanta depolarizasyon denir. Hcre zarndaki potansiyel farknn tekrar dinlenim durumuna geri dnmesine ise repolarizasyon ad verilir. Bazen bu
potansiyel fark dinlenme durumuna gre daha da artabilir (hiperpolarizasyon).
Hcre zarndaki potansiyel deiflimleri hcreye yerlefltirilen bir elektrot yardmyla kaydedilebilir ve elde edilen kaytlarda dinlenim zar potansiyeli olan deerden
0a doru ykselen izgiler depolarizasyonu; dinlenim zar potansiyeline doru alalan izgiler repolarizasyonu gsterir (fiekil 3.7).
Bir sinir hcresinde oluflan uyarnn dier hcreye aktarlmas iin, oluflan elektriksel sinyalin sinir hcresinin aksonu boyunca ilerlemesi gerekir. Halbuki, uyarlma sonucu sinir hcresinin belirli bir blgesinde oluflan depolarizasyon dalgas hcre zar
boyunca ilerlerken azalarak sner. Bu elektriksel sinyallerin uzun mesafelerde eksilmeden ilerlemesi iin aksiyon (hareket) potansiyeli adn verdiimiz daha byk iyon
hareketinin yol at elektriksel yantn oluflmas gerekir. Aksiyon potansiyeli, sinir
hcresinin belirli bir eflik seviyenin zerinde uyarlmas durumunda ortaya kan ve
anlk olarak hcre zarnn i tarafnn dflna gre 0dan byk (pozitif) bir deer ald zel bir depolarizasyon fleklidir. Aksiyon potansiyeli bir kez olufltuunda akson
ucuna kadar eksilmeden ulaflr. Aksiyon potansiyelleri ya hep ya hi yasasna gre
varlk gsterirler. Yani aksiyon potansiyelini oluflturmak iin yeterli bir uyaran fliddeti daha da artarsa aksiyon potansiyeli dalgasnn bykl deiflmez. Bu elektrik
anahtarn amaya benzer; dmeye ne kadar hzl veya sert basarsanz basn, elde ettiiniz fln dzeyi ayndr. Aksiyon potansiyelini oluflturan aksonun bafllang noktasnda bulunan ve belirli bir derecede depolarizasyon olufltuunda alan sodyuma
geirgen iyon kanallardr. Aksiyon potansiyelinin ilerleme hz, ranvier boumlarnda oluflarak srayc karakterde ilerledii iin miyelinli liflerde daha yksektir. fiekil
3.7de aksiyon potansiyeli srasnda elektriksel deifliklikler ve altnda yatan iyon
hareketleri flematik olarak zetlenmifltir.
fiekil 3.7
Na+ kanallar kapanr
-55
-70
Faz
elen
Yks
K+ kanallar alr ve
K+hcreyi terk
etmeye bafllar
Zirve
K+ hcreyi terk
etmeye devam
eder
Alalan Faz
Zar Potansiyeli (mV)
+40
Na+kanallar alr ve
Zayf
Na+ hcreye girer
Uyarmlar
Uyarlma Eflii
K+ kanallar kapanr
Dinlenim Potansiyeli
Uyaran
0
2
3
Zaman (ms)
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Action_potential
Aksiyon potansiyelinin ortaya kfl: Zar

potansiyeli uyarlma efliine ulafltnda,
sodyum (Na+) kanallar alr, younluk
fark ve pozitif yk nedeniyle sodyum
hcre iine akn eder ve aksiyon
potansiyeli oluflur. Aksiyon potansiyelinin
kan koluna depolarizasyon faz ya da
ykselen faz; inen koluna da
repolarizasyon faz ya da alalan faz
denir. Depolarizasyon faz zirve noktasna
ulaflmadan nce potasyum (K+) kanallar
alr ve potasyum bu noktada gzlenen
hem younluk fark hem de pozitif yk
nedeniyle hcre dflna kar. Bu srada
sodyum kanallar kapanr (tepe noktas) ve
artk sodyum hcre iine giremez. Fakat
potasyum hcreyi terk etmeye devam ettii
iin repolarizasyon ortaya kar. Zar
potansiyeli dinlenim potansiyeline
ulafltnda potasyum kanallar
kapanmaya bafllar ve bu sreteki
gecikmeye bal olarak hiperpolarizasyon
ortaya kabilir.
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
T64
ELEVZYON
K T A P
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
N N
N N
Psikoloji
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
K T A P
Aksiyon potansiyelinin
N T E R N E T altnda yatan iyonik dinamiklerin animasyonlar iin http://psych.
TELEVZYON
hanover.edu/javatest/neuroanim/neurons/ActPot.html
ve http://www.blackwellpublishing.
com/matthews/channel.html adreslerini ziyaret edebilirsiniz.
Miyelinsiz ve
N miyelinli
T E R N E T liflerde aksiyon potansiyeli iletiminin animasyonu iin http://www.
blackwellpublishing.com/matthews/actionp.html adresini ziyaret edebilirsiniz.
Her bir nron hem uyarc hem de basklayc sinyaller alabilir. Eer toplam
uyarc sinyaller basklayc sinyallerden fazla ise nronun aksiyon potansiyeli
oluflturma olasl artar.
Bir Hcrede Aksiyon Potansiyeli le Taflnan Elektriksel Sinyal Dier

Hcrelere Nasl letilir?
Aksonlarn u blgelerinde (u dmeleri) zarla evrili kesecikler iinde nrotransmiter dediimiz kimyasal haberci molekller bulunur. Hcrenin bu moleklleri dflarya salglamas iin hcre iine kalsiyum (Ca2+) girifli gereklidir. Sinir hcresinde oluflan aksiyon potansiyeli akson ucuna kadar ulafltnda kalsiyum kanallar alr ve aksonun ucundan hcre iine kalsiyum girifli olur. Hcre iine giren
kalsiyum akson ucundaki keseciklerin hcre zaryla birleflip iindeki kimyasal haberci moleklleri dflar salmasna yol aar. Bylece, sinir aksonu boyunca aksiyon
potansiyeli fleklinde elektriksel olarak iletilen sinyal, dier hcreye kimyasal olarak aktarlmfl olur. Bu nedenle sinir hcreleri arasndaki haberleflmeyi elektrokimyasal olarak tanmlyoruz.
Sinir Hcreleri Arasnda Haberleflme

Sinir hcreleri arasnda iletiyi salayan zelleflmifl balant blgelerine sinaps (kavflak) denir. Sinir hcreleri arasndaki kimyasal haberleflme sinapsta gerekleflir. Sinapsn yapsna daha yakndan bakacak olursak sinyali ileten hcrenin sinyali alan
hcre ile yaknlaflt zelleflmifl blgeler olduunu grrz. ki sinir hcresinin
birbirine yaknlaflt zarlarn arasnda dar bir aralk bulunur. Bu arala sinaptik
aralk denir. Sinaptik aralktan nceki sinaps ncesi zar olarak adlandrlan hcre
zar blm, iletici nrona aittir. Kimyasal habercinin (nrotransmiter) salgland
yer burasdr. Sinaptik aralktan sonraki alc nrona ait hcre zar blmne sinaps sonras zar denir. Nrotransmiter ile etkileflime giren molekller (reseptrler)
genellikle sinaps sonras zarda bulunur (fiekil 3.8). Sinaptik balantlar bir sinir
hcresinin akson sonu ile dier sinir hcresinin a) dendriti, b) hcre gvdesi ya da
c) aksonu arasnda olabilir. Sinir hcreleri arasnda sinaptik blgelerde oluflan haberleflme ounlukla nrotransmiterler araclyla gerekleflir fakat tek haberleflme biimi bu deildir.
Kimyasal sinapslarn dflnda, dier bir nronlar aras balant flekli, elektriksel
sinapslardr. Elektriksel balant blgelerinde iyon geifline izin veren kanallar karfllkl dururlar. Elektriksel balantlarda nrotransmiter salgs yoktur; bunun yerine, hcreler aras iyon geiflleri olur. Elektriksel balantlardaki ileti kimyasal sinapslardaki iletiye gre ok daha hzldr.
Bir sinir hcresi zerinde, binlerle ifade edilebilecek sinaptik balant mevcuttur. Kurulan sinaptik balantlardan farkl nrotransmiterler salglanr. Sinir hcresi kendine ulaflan sinyallerin bir anlamda matematiksel toplamna gre uyarlr ya
da basklanr. Buna kendi yaflantmzdan rnek verebiliriz: Bir konuda karar ver-
65
memiz gerektiinde ok sayda kifliden farkl fikirler bize ulaflr ve etki gleri farkl olan bu fikirleri deerlendirmeye alr ve bir sonuca ulaflrz. Bizler de baflkalarnn (hatta fikir aldmz kiflilerin de) kararlarn etkileriz. Benzer flekilde tek bir sinir hcresi, aksonal dallanmalar araclyla ok sayda sinir hcresi ile sinaptik
balantlar kurar. Bylece, sinir sisteminin trilyonlarla ifade edilebilen sinaps says ile olduka karmaflk bir haberleflme a oluflur.
fiekil 3.8
Sinaptik iletinin flematik gsterimi. Sadelefltirme amacyla tek bir sinaptik balant rnei verilmifltir. Gerekte
bir hcrenin zerinde ok sayda sinaptik balant bulunmaktadr. Akson ularndaki kesecikler
nrotransmiter molekllerini iermektedir. Aksiyon potansiyeli akson sonlanmasna ulafltnda, kesecikler
hcre zarna doru harekete geer ve nihayet zar ile btnleflip alarak ierdikleri moleklleri sinaptik
arala boflaltrlar. Sinaptik aralktaki molekller sinaps sonras zara bal reseptrlerle etkileflime girerek, bu
alc hcrenin fonksiyonunu etkilerler. Sinaptik ileti birok yol ile sonlandrlabilir. Bunlardan biri
nrotransmiterin sinaptik aralktan sinaps ncesi hcreye geri alnmasdr. Bu molekller tekrar kesecikler
iinde depolanarak bir sonraki aksiyon potansiyeli akson sonuna ulafltnda yine sinaptik bofllua salnr.
1. Aksiyon potansiyelleri aksondan
afla doru yol alarak sinaps olarak
adlandrlan nronlar arasndaki balant
noktasna ulaflr.
Gnderen Nron
Aksiyon Potansiyeli
Sinaps
Sinaptik Kesecikler
Gnderen
Nron
Aksiyon
Potansiyeli
Nron
SIRAAlc
SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Geri Alm
DKKAT
DKKAT
Sinaptik Aralk
Alc Nron
Reseptrler
2. Aksiyon potansiyeli
Akson Ucu akson ucuna ulafltnda
SIRA SZDE
nrotransmiterlerin
salnmasn salar.Bu
molekller sinaptik
AMALARIMIZ
aral geerek
sinaps
sonras nron stnde
Nrotransmiter bulunan reseptrlere
balanarak
K alc
T nronun
A P
tepkisini uyandrr veya
basklar.
3. Sinaps sonras nron fazla

nrotransmiter molekllerini
zerinde bulunan taflyc
SIRA SZDE
proteinler yoluyla geri
ekebilir.
N N
TELEVZYON
Sinaptik iletiyi rnekleyen animasyon iin http://www.fenci.gen.tr/Moduller/Animasyon/

NTERNET
Goster.asp?id=500 adresini ziyaret edebilirsiniz.
Bir sinir hcresinde uyarnn oluflmas, iletimi ve dier hcreye aktarm srecini 2 sinir hcresi rneinde sral flekilde zetleyelim;
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
66
Psikoloji
1. Birinci sinir hcresine farkl kaynaklardan gelen uyarlarn toplam eflik seviyenin zerinde bir depolarizasyon oluflturur ve hcrede aksiyon potansiyeli geliflir.
2. Aksiyon potansiyeli akson boyunca ilerler ve akson ucuna ulaflr.
3. Kalsiyum kanallar alr ve kalsiyum hcre iine girer.
4. Nrotransmiter sinaptik arala salnr.
5. Nrotransmiter, ikinci hcredeki reseptrne (sinaps sonras zar blgesinde
bulunur) balanr.
6. kinci hcrede reseptrn balantl olduu hcresel yantlar oluflur.
Btn duyularmzn, duygularmzn, zihnimizin ve hareketlerimizin altnda yatan sreler, nronlarn oluflturduu karmaflk alarda gerekleflen bu elektrokimyasal dinamiklere dayanmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bir toksinin SIRA

sinirsel
iletiyi engelledii biliniyor. Sizce bu madde sinirsel iletiyi hangi aflaSZDE
malarda etkileyebilir?
D fi N E L M
SNR SSTEMNN
KMYASAL ZELLKLER
Nrotransmiterler
ve Reseptrleri
S O R U
Akson ularndan salnan kimyasal haberci molekllere nrotransmiter ad verildiini belirtmifltik. Bu molekller, yukarda da ifade edildii gibi, salnncaya kadar
DKKAT
akson sonlanmalarnda kesecikler iinde dururlar. Nrotransmiterler, sinaps ncesi zardan sinaptik arala salnr ve reseptr adn verdiimiz nrotransmitere zg
SIRA SZDE
alc molekller
ile etkileflime girer. Nrotransmiterin reseptrne balanmas- bir
anahtarn kilidi amas gibi- reseptrn balantl olduu hcre ii mekanizmalar
bafllatarak hedef hcrenin iflleyiflini etkiler. Salnan nrotransmiterin reseptr alAMALARIMIZ
c sinir hcresinde olabildii gibi, salgy yapan sinir hcresinde de bulunabilir.
Byle bir durumda sinaptik aralkta bulunan nrotranstransmiter, salnd hcre
zerinde bulunan
reseptrn etkileyerek kendi salnmn artrabilir ya da azaltaK T A P
bilir. Bu tr ayarlayc reseptrleri bir termostatn kontrol nitesi olarak dflnebiliriz; scaklk belirli bir seviyenin stne ktnda scaklk artfl durdurulabilir.
Benzer flekilde sinaps aralndaki nrotransmiter seviyesi belirli bir seviyeye ulaflTELEVZYON
tnda, sinaps ncesi reseptrleri uyararak daha fazla nrotransmiter salnmasn
engelleyebilir. Sinir sistemi, nral iflleyiflin optimal dzeyde gerekleflmesi iin bu
tr dzenleyici mekanizmalara bir ok seviyede sahiptir.
N T E R N E Tfarkl molekler yapda nrotransmiterler vardr. Ayrca, tek bir
Sinir sisteminde
nrotransmiter iin birden fazla reseptr eflidi bulunmaktadr. Tek bir nrotransmitere ait farkl reseptr tiplerine, ilgili nrotransmiterin reseptr alt-tipleri denir.
rnein, dopamin ad verilen nrotransmiterin en az befl farkl reseptr bulunur.
Nrotransmitere verilen yantn ne olacan hedef hcrede bulunan reseptr alttipleri belirler. Baz durumlarda iki farkl reseptr alt-tipi, birbirine zt etki gsterebilir ve buna bal olarak ayn nrotransmiterin iki farkl hcrede iki farkl yant
oluflabilir. rnein, dopamin moleklleri D1 reseptrne balandnda sinaps
sonras hcre uyarlrken, D2 reseptrne balandnda sinaps sonras hcre basklanr. Hem nrotransmiter hem de reseptr tiplerindeki eflitlilik, sinir sistemindeki kimyasal iletimin anlafllmas ve kontrol edilmesini zorlafltran kompleks zelliini ortaya koymaktadr.
Sinaptik dzeyde haberleflme gereklefltikten sonra iletiflimin kesilmesi de
nemlidir. letinin sonlandrlmas iin, nrotransmiter sinaptik aralktan farkl yol-
N N
larla uzaklafltrlr: 1- Nrotransmiter, enzimler tarafndan paralanabilir; 2- Salgland hcreye tekrar geri alnabilir. Bu geri alma reuptake denir; 3- Nrotransmiter baland reseptryle birlikte sinaps sonras hcre iine alnabilir; ya da 4- Sinaptik araln dflna szarak astrositler tarafndan tutularak paralanabilir.
Nrotransmiter-Reseptr Etkileflimi Hedef Hcrede Neyi Deifltirir?

Etki, reseptrn bal bulunduu hcre ii elerle iliflkilidir. Bu etkileri, olufl hzlarna gre sralayacak olursak: (1) Hedef hcrenin zarnda bulunan iyon kanallarnn almasna ya da kapanmasna yol aabilir. Bylece, hcrenin zar potansiyeli
deiflir; yani, depolarize ya da hiperpolarize olabilir (milisaniyeler iinde). (2) Hedef hcrede bulunan enzimlerin etkinlii deifltirebilir (dakika-saatler iinde). (3)
Yeni proteinlerin yapmn arttrabilir ya da basklayabilir (gnler-haftalar iinde).
Bir reseptrn etkinliini bafllatan molekllere o reseptrn agonistleri denir.
Her bir reseptre zg nrotransmiter, o reseptrn doal agonistidir. Reseptrler
doal agonistleri dflndaki molekller tarafndan da uyarlabilir (rn ilalar, toksinler). Agonistlerin aksine, reseptrn nrotransmiteri tarafndan uyarlmasn engelleyen molekllere antagonist maddeler denir. lalar ve toksinler ayn zamanda
antagonist maddeler olarak da etki gsterebilirler. Burada dikkat edilmesi gereken
detay reseptr antagonistlerinin ek bir etkiye sahip olmad, sadece nrotransmiterin varlnda onun etkisini engellediidir. Agonist ve antagonist terimleri sklkla sinir sistemini etkileyen ilalar iin kullanlmaktadr.
Nrotransmiter Tipleri
Nrotransmiterler kimyasal yaplarna gre farkl gruplara ayrlrlar.
Glutamat ve GABA
Beyinde temel uyarc nrotransmiter glutamat, temel basklayc nrotransmiter
ise GABAdr. Beyinde yaygn olarak bulunan her iki nrotransmiter de amino asit
yapsndadr (amino asitler proteinlerin temel yap tafllardr). Glutamat renme
ve hafzann oluflmas iin gerekli bir nrotransmiterdir. Glutamatn bu rol nronlar arasndaki balantlar glendirmesine dayandrlmaktadr (Newpher & Ehrens, 2008). Fakat glutamatn aflr salglanmas nronlar asndan toksik etki gsterir ve hcre lmne yol aabilir. Bu nedenle aflr glutamat salgsna yol aan
durumlarda (rn. beyin damarlarnda tkanma ya da beyin zedelenmesi gibi) glutamat aktivitesini bir glutamat antagonisti ile basklamak beyinde oluflabilecek hasar azaltabilmektedir (olak ve ark, 2003).
Glutamatn aksine GABA, merkez sinir sisteminin temel basklayc nrotransmiteridir. GABA reseptrlerinin uyarlmas, hiperpolarizasyona neden olarak bu
reseptrn bulunduu hcrelerin aksiyon potansiyeli oluflturma olaslklarn dflrr. Alkoln etkisi byk oranda GABA reseptrleri stndeki etkisine baldr.
Benzer flekilde, klinikte endifle azaltc ilalarn nemli bir blm de GABA iletimini arttrmak yoluyla etki gstermektedir.
Glutamat ile GABA aktivitesi arasndaki denge, merkez sinir sistemimizin salkl iflleyifli iin byk bir neme sahiptir. rnein, GABA reseptrlerini basklamak epileptik nbetlere (sara nbetleri) neden olabilir. Bu nedenle epilepsinin baz tiplerinde GABA/glutamat dengesinin glutamat lehine bozulduu dflnlmektedir.
67
68
Psikoloji
Asetilkolin
Asetilkolin, ilk keflfedilen nrotransmiterdir. Sinir sisteminin bir ok blgesinden
salnr. Merkez sinir sisteminde baz nronlar, iskelet kasn uyaran motor nronlar, otonom sinir sisteminin parasempatik nronlar asetilkolin salglar. Asetilkolin
reseptrlerinin alt-tipleri organlara gre farkllk gsterir. rnein, iskelet kas zerinde bulunan asetilkolin reseptrleri ile kalp kasndaki reseptrler farkl tiptedir.
Dolaysyla merkez sinir sistemine gemeyen ve asetilkolinin iskelet kasn uyarmasn engelleyen antagonist maddeler kalp hzn etkilemez. Merkez sinir sisteminde, asetilkolin hareket ve bellek iin nemli olan sinirsel devrelerin iflleyifli iin
gereklidir. Asetilkolinin etkisini engelleyen ve merkez sinir sistemine geebilen
kimyasallar hafza oluflumunu engeller. Alzheimer hastalnda, beyinde hafza ile
ilgili alanlar olan beyin kabuu ve hipokampusa asetilkolin salayan nronlarn
eksildii gzlenmifltir. Asetilkolin sinaptik aralkta bulunan bir enzim tarafndan
paralanr.
Dopamin, Serotonin ve Norepinefrin

Dopamin, serotonin, adrenalin (epinefrin) ve noradrenalin (norepinefrin) amin yapsnda norotransmiterlerdir. Beyin sapnda bulunan nronlar tarafndan salglanrlar. Ayrca, -serotonin hari- bbrek st bezinden kana da salglanrlar. Otonom
sinir sisteminin sempatik sinirlerinden sadece norepinefrin salglanr.
Amin yapsndaki bu nrotransmiterler merkez sinir sisteminde yaygn etkilere sahiptir. Uyku-uyanklk durumu, duygu-durumun belirlenmesi, dl sistemi,
dikkat ve renme sreleri iin gereklidirler. Bu nrotransmiterlerden serotonin
zellikle duygu-durum, ifltah ve uykuyu dzenleyen bir nrotransmiterdir. rnein, depresyonun dflk serotonin etkinliine bal olduu varsaylr. Bu nedenle, serotonin etkinliini arttran ilalar (rnein seici serotonin geri almn engelleyen ilalar) depresyon tedavisinde kullanlr. Dflk serotonin seviyesinin ayn
zamanda saldrganlk davranflnda artfla ve drt kontrolnde azalmaya neden
olduu kabul edilmektedir. ntihar eden bireylerin beyinlerinde serotonin rnleri dflk bulunmufl ve bu bireylerin depresyon semptomlarnn yan sra kendine
ynelik saldrganlk gsterdii bildirilmifltir (Bach-Mizrachi ve ark, 2006; Oquendo & Mann, 2000). Yine birok psikiyatrik bozukluun dopamin sistemindeki bozukluktan kaynakland dflnlmektedir. rnein, belirli beyin blgelerinde
dopamin aktivitesindeki artfln flizofreni ile iliflkili olduu kabul edilmektedir. Bu
grfl destekler nitelikte, dopamin seviyesini arttran baz ilalarn kullanm flizofreni benzeri durumlara sebep olabilmektedir. Dopamin beynin dl sistemi ile
ilgili sinirsel devrelerde de etkin bir nrotransmiterdir; yemek ve seks gibi doal
dller tketildiinde veya bu dlleri arfltran uyaranlarn varlnda dopamin
aktivitesi artar. Kokain ve amfetamin gibi kimyasallarn bamllk oluflturmasnn
altnda, bu maddelerin dopamin seviyesini arttrarak beynimizin dl devresini
aktive etmesinin (daha dorusu rehin almasnn) yatt bilinmektedir. Norepinefrinin ise merkez sinir sisteminde renme, uyanklk ve dikkatin salanmasnda
nemli rol vardr. Gn iinde sk sk kontrolsz uykuya dalma ile karakterize bir
hastalk olan narkolepside kullanlan baz ilalar norepinefrin reseptrlerini uyararak etki gsterir.
Son olarak sinir sisteminin iflleyiflini etkileyen kimyasal molekllerin yukardaki klasik nrotransmiterlerle snrl olmadn belirtmek gerekir. Burada belirtilmeyen, dier amino asit ve amin yapsnda norotransmiterler mevcuttur. Ayrca, peptit ve gaz yapsnda bulunan haberciler de sinir sistemimizin iflleyiflini belirler.
69
Nrotransmiter
Fonksiyon
Beyindeki temel uyarc
nrotransmiterdir.
Aktarlan btn bilgiler
glutamat aktivitesine
baldr. Bellek
Glutamat
Beyindeki temel
basklayc
GABA (gamma
aminobutyric acid) nrotransmiterdir. Uyku,
sakinleflme (sedasyon)
Kaslarn hareketi,
renme ve bellek,
Asetilkolin
organlarn otonom
kontrol
Olgu
Aflr glutamat aktivitesi sara benzeri nbetlere ve
nron hasarna yol aabilir.
GABA etkinliini arttran ilalar sakinlefltirici etki

gsterir ve uykuya eilim oluflturur.
Alzheimer hastalnda asetilkolin salayan

nronlarn eksildii gzlenmifltir.
Dopamin
Parkinson hastalnda dopamin salayan

nronlarn eksildii gzlenmifltir. fiizofrenide ise
Hareket, renme, dl,
dopamin aktivitesinde artfl gzlenir. (Her iki
motivasyon
klinik tabloda dopamin farkl nron
topluluklarndan kaynaklanr)
Serotonin
Duygu-durum, ifltah, uyku, Serotonin seviyesindeki dflfl depresyon ve

drtsellik
saldrganlk ile iliflkilendirilmifltir.
Norepinefrin
Uyanklk ve dikkat
Tablo 3.1
Afladaki tabloda
baz
nrotransmiterler ve
kantlanmfl ifllevleri
yer almaktadr.
Depresyon, dikkat eksiklii hiperaktivite

bozukluu, narkolepsi gibi merkez sinir sistemini
ilgilendiren farkl bozukluklarn tedavisinde
norepinefrin etkinliini arttran ilalar kullanlr.
SNR SSTEMNN YAPISAL VE fiLEVSEL ZELLKLER

Sinir sistemini oluflturan yaplar belirli ifllevleri gereklefltirmek zere birbiriyle
balantl alflmaktadr. Bu nedenle yap ifllev iliflkisini ifllerken anatomik yerleflimden ok temel ifllevler dikkate alnacaktr. fiekil 3.9da belirli beyin blgeleri grlmektedir.
fiekil 3.9
Beyin yaplar ve yerleflimlerine genel bir bakfl. Sa tarafta beyin orta hattan kesilmifltir ve orta hat yaplar
grlmektedir (srasyla omuriliin stnde beyin sap ve beyin sapnn zerinde hipotalamus ve talamus
grlmektedir. fiekilde bazal gangliyonlar gsterilmemifltir.
Sa Yarm Kre
Sol Yarm Kre
Korpus Kallosum
Talamus
Hipotalamus
Hipofiz
Amigdala
Retikler Formasyon
Medulla
Hipokampus
Omurilik
Serebellum
Serebral Korteks
Limbik Sistem
Beyin sap
Serebral Korteks
70
Psikoloji
evresel Sistemle n Beyin Arasnda Geifllerin

Saland ve Refleks Merkezlerinin Bulunduu Temel
Yaplar; Omurilik ve Beyin Sap
Omurilik (Medulla Spinalis)
Omuriliin i yapsn grmek amacyla enine bir kesi yaplrsa merkez kanaln etrafnda, sinir hcrelerinin gvdelerinden oluflan ve gri cevher ad verilen bir alan
dikkati eker. Gri cevher dflnda yer alan sinir uzantlarndan oluflan blgeye beyaz cevher denir. Beyaz cevherde beynin farkl blgelerinden omurilie inen (inici) ve omurilikten beynin farkl blgelerine kan (kc) motor ve duysal yollar
vardr. Bu yollar oluflturan aksonlarn nemli bir blm miyelinli olduu iin gri
cevherin evresi beyaz grnme sahiptir.
Gri cevherin ne ve arkaya doru ynelim gsteren kntlarna srasyla n ve
arka boynuzlar ad verilir. n boynuzda, iskelet kaslarna giden somatik motor nronlar bulunur. Motor sinir uzantlar omurilii n boynuzdan terk eder ve spinal
sinirler iinde ilerleyerek iskelet kaslarna ulaflr. Spinal sinirler iinde motor sinir
lifleriyle birlikte (fakat ters ynde) seyreden duysal lifler ise omurilie arka kk hizasndan girifl yaparak gri maddedeki ara nronlarla (ya da direkt olarak n boynuzdaki motor nronlarla) balant kurar (fiekil 3.10).
Omuriliin nemli ifllevlerinden biri, duysal ve motor sinyalleri ileten sinirler
iin geifl yolu oluflturmasdr. Omurilie ait ara-nronlar geifl yollarndaki ara
duraklar oluflturur. rnein, duysal lifler tafldklar sinyalleri, omurilikte balant
kurduklar ara nronlar araclyla merkez sinir sisteminin st blgelerine iletirler.
Ara-nronlarn ifllevi bununla snrl deildir. Bu hcrelerin kendi aralarnda kurduklar sinirsel alar sayesinde baz-otonom ya da somatik-refleksler veya hareket
kalplar omurilik seviyesinde btnlefltirilir. Hayvanlar zerinde gereklefltirilen
alflmalar, omuriliin st beyin merkezleri ile balants kesildiinde, flok devresi
atlatldktan sonra; kas refleksleri, arl uyarana yant olarak uyarlan uzvu geri
ekme, yrme ve kaflnma gibi davranfl kalplarnn gereklefltirilebildiini gstermektedir. Yrme rneinde olduu gibi hareketlerin bir blm n-arka ve
karfl taraf uzuvlarnn kullanlmasn gerektirmektedir ki bu bize, omurilikte, farkl dzeylerde ve apraz balantlardan oluflan kompleks hareket devrelerinin varln gsterir.
Yukarda evresel sinir sistemini aklarken, merkez sinir sisteminin duysal girdiler ve motor ktlar arasndaki btnlefltirmeyi saladn ve btnlefltirme ifllevinin omurilikten kortekse kadar merkez sinir sisteminin farkl dzeylerinde gereklefltiini belirtmifltik. Omurilik refleksleri, merkez sinir sisteminin btnlefltirici rolnn en alt basamaktaki rneklerini oluflturmaktadr. Bu nedenle, omurilik reflekslerine araclk eden sinirsel devrelerinin anlafllmas, merkez sinir sisteminin daha st
basamaklarndaki nronlar aras etkileflimlerin anlafllmas iin temel niteliindedir.
Bir uyarana verilen motor yantlar iin gerekli olan devre elemanlar en sade flekilde refleks yay ile ifade edilir. Refleks yayn oluflturan geler: duysal reseptr,
afferent (duysal) nron, refleks merkezi, efferent (motor) nron ve yant organndan oluflmaktadr. Refleksin ifllem merkezi, duysal ve motor sistem arasnda sinaptik balantlarn kurulduu blgedir ve merkez sinir sisteminde bulunur. Refleksler, duyuyu taflyan sinir sistemi blmne ya da organa gre (rn. somatik, otonom, iflitme refleksleri); o refleks iin gerekli olan balantlarn kurulduu merkez
sinir sistemi blgesine gre (rn. omurilik, beyin sap refleksleri); duysal nronla
motor nron arasndaki balantlarn saysna gre (rn. tek sinapsl, ok sinapsl
71
refleksler) gre adlandrlabilir. Refleksler istemsiz motor yantlardr; bu ynyle

bilinli gereklefltirdiimiz hareketlerden ayrlrlar. Dier taraftan, istemli hareketSIRA SZDE refleks yalerimizin refleks bileflenleri vardr ya da tersinden istemsiz gerekleflen
ntlar istemli flekilde basklanabilir. rnein, bilinli olarak bafllattmz yrme
davranflnn ve okuma srasndaki gz hareketlerinin byk Dbir
blm srasyla
fi N E L M
omurilikte ve beyin sapnda btnlefltirilen refleks mekanizmalarla devam eder ya
da yksek bir sese karfl bafllangta verdiimiz istemsiz rkme yant tekrarlayan
S O R U
uyarlarda istemli bir flekilde engellenebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Duysal reseptrler nrotransmiter reseptrlerinden farkldr. Nrotransmiter

D K K A T reseptrleri hcre zarnda ya da hcre iinde bulunan molekllerdir. Duysal reseptrler ise ya bir
hcrenin kendisi ya da duysal nronun uzantsnn zelleflmifl bir blmdr. Dokunma,
SIRA SZDE
ar, scaklk gibi somatik duyulara araclk eden reseptrler somatik duysal nronun
zelleflmifl bir blmdr. Gzde, kulakta ya da tat tomurcuklarnda srasyla flk, ses dalgas ya da kimyasal uyaranlarla uyarlan reseptrler ise zelleflmiflAMALARIMIZ
hcrelerdir.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
fiekil 3.10da omurilik reflekslerine rnekler verilmifltir. Bunlardan tek sinapsl

K T A kan
P
refleks rnei, kasn gerilmeye karfl kaslma yant fleklinde ortaya
kas gerim refleksidir. Daha karmaflk olan geri ekme refleksi ise uyarlan blgenin ya da
vcudun arl uyarandan uzaklafltrlma yantdr ve ok sinapsl reflekse rnektir.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
fiekil 3.10
Patella (A), geri ekme (B) ve apraz geri ekme (C) reflekslerinde refleks yaynn bileflenlerini oluflturan
reseptr (1), afferent sinir (2), omurilikteki refleks merkez (3), efferent sinir (4) ve yant organn/organlarn
(5) grmektesiniz. Patella refleksinde duysal ve motor nron arasnda
N T E sadece
R N E T bir balant vardr ve gerilen
NTERNET
kasta kaslma yant oluflur (A). Geri ekme ve apraz geri ekme reflekslerinde ise duysal nronlar motor
nronlardan nce ara nronlar ile balantlar kurar; sonuta baz kaslar kaslrken karflt kaslar gevfler (B ve
C). Bu rneklerde de grld zere, nronlar fonksiyonel alar kurarak tepkilerimizin biyolojik donanmn
olufltururlar. Daha sonra deineceimiz daha karmaflk davranfllar ve zihinsel sreler (rn alglama, bellek,
karar verme vs.) sinir sistemimizin st seviyelerinde yer alan ok daha kapsaml sinirsel alar ve a gruplar
tarafndan dzenlenir.
Kaynak: http://alexandria.healthlibrary.ca/documents/notes/bom/unit_6/lec%2025_moo_spinreflex.xml
A
Gerim Refleksi
Geri ekme Refleksi
Arka Kk
apraz Geri ekme Refleksi
Arka Kk
Arka Kk
Gangliyonu
Kas icii
Arka Kk
Gangliyonu
Bacak
Dorultucu
Kaslar
Patellar
(diz)
tendonu
Dorultucu Motor Nron

Bkc Motor Nron
Bacak Dorultucu Kaslar
Motor Sinir Ular
Bacak Bkc Kaslar
Bacak
Dorultucu
Kaslar
Bacak
Bkc
Kaslar
Ayak Bkc Kaslar
Ayak
Kaslar
Tehlikeli Uyaran
Tehlikeli
Uyaran
N N
K T A P
K T A P
T72
ELEVZYON
NTERNET
Psikoloji
TELEVZYON
Bir refleks yay

animasyonu iin http://www.bbc.co.uk/schools/gcsebitesize/
N T E Rrneinin
NET
science/aqa_pre_2011/human/thenervoussystemrev3.shtml adresini ziyaret edebilirsiniz.
Beyin Sap
Arka ve orta beyinden oluflan beyin sap; omurilik, serebellum ve n beyin blgeleri arasnda geifllerin ve kritik balantlarn olufltuu beyin blgesidir. Beyin sap
omuriliin devam gibidir ve birbiriyle balantl gri madde kmelerinden oluflmufltur. Omuriliktekine benzer flekilde, beyin sap dzeyinde de kafa sinirleri olarak adlandrlan 12 ift afferent (somatik veya visseral) ve efferent (somatik veya
otonom) sinyalleri taflyan sinirler mevcuttur.
Beyin sapnda farkl nrotransmiterleri (asetilkolin, dopamin, serotonin ve norepinefrin) salglayan zelleflmifl ekirdekler vardr. Bu ekirdeklerden kaynaklanan lifler, st beyin blgelerine, serebellum (beyincik) ve omurilie giderek bu
blgelerin ifllevlerini kontrol eder (fiekil 3.11). rnein, serotonin salglayan ekirdekten kaynaklanarak omurilie ulaflan lifler ar kontrolne katlr; st beyin
blgelerine ulaflan lifler ise uykunun gerekleflmesine araclk eder. Asetilkolin,
norepinefrin ve dopamin salglayan ekirdeklerden kaynaklanan lifler st beyin
blgelerine ulaflarak uyanklk, motivasyon ve dikkati arttran sinyaller gnderir.
Beyin sapndan kaynaklanarak beyin kabuuna direkt ya da indirekt uyarc sinyaller gnderen bu ekirdeklerin oluflturduu yapya retikler aktive edici sistem
(RAS) ad verilir. Eer retikler aktive edici sistemin st beyin blgeleri ile balants kesilirse bu uyarc sinyaller kesildiinden organizma kalc komaya girer.
Tablo 3.2
Beyin Sapnn Temel
fllevleri
1- Solunum ve dolaflm fonksiyonlarnn kontrol

2- Gz hareketlerinin kontrol
3- Grsel ya da iflitsel reflekslerin btnlefltirilmesi
4- Yutma, ksrme, ineme, esneme, hapflrma, kusma, gz krpma gibi- istemli ya da refleks
hareketlerin- koordinasyonu
5- Uyku-uyanklk ve dikkatin kontrol
6- Ar kontrol
7- Dier merkez sinir sistemi blgeleriyle (korteks, serebellum, bazal gangliyonlar) olan
balantlar sayesinde kaslarn gerginlii, vcut pozisyonu, denge ve hareketlerin kontrol
73
fiekil 3.11
Dopamin Sistemi
Striatum
n lob
Substantia nigra
Beyin sapndan
kaynak alan
dopamin, serotonin
ve norepinefrin
yolaklar. Kaln
harfler ile
belirtilmifl olan
nron kmeleri
bafllkta belirtilen
nrotransmiterlerin
kaynan
oluflturur.
Vental tegmental alan

Serotonin Sistemi
Basal Ganglia
Neokorteks
Talamus
Hipotalamus
Temporal lob
Rafe ekirdekleri
Norepinefrin Sistemi
Neokorteks
Hipotalamus
Temporal lob
Locus coeruleus
Serebellum
Omurilik
Talamus
Serebellum
Omurilik
Kaynak: http://what-when-how.com/neuroscience/behavioral-and-psychiatric-disorders-integrative-systems-part-2/
Vcut Dengesinin Korunmasnda evresel Sistemlerle

Etkileflen Merkez n Beyin Blgesi; Hipotalamus
Talamusun altnda bulunan hipotalamusun beyin sap yaplaryla youn etkileflimi
bulunur. Hipotalamus ayn zamanda hormon salglayan ana bez olan hipofiz bezi
ile anatomik olarak balantldr. Hipotalamus, ifllevsel adan zelleflmifl ok sayda ekirdekten oluflmufltur. En iyi tanmlanan ifllevleri arasnda; otonom sinir sisteminin, hormon sisteminin, vcut ssnn, vcut sv dengesinin ve biyolojik (sirkadyen) saatin kontrol saylabilir. Bu ynyle hipotalamus, beyin ile evresel sistemler arasndaki balantlar kuran ve vcudun i dengesinin korunmasna katk
74
Psikoloji
salayan merkez bir beyin blgesidir. Hipotalamusun, ayrca davranfl zerinde etkileri vardr. Dier beyin blgeleriyle yaptklar balantlar sayesinde; yeme, ime,
cinsel davranfllar, korku ve fke tepkileri gibi davranfllarn ifadesinde hipotalamus etkin bir role sahiptir. rnein, hipotalamusun belirli bir blgesinin zarar grmesi ile bireyin yeme drts aflr derecede artabilir ya da baflka bir blgesinin
hasar tam tersi etki gsterebilir.
Hipotalamus le liflkili evresel Sistemler

Hipotalamus-Hipofiz Sistemi
Bir salg bezi tarafndan

kana salglanan kimyasal
haberci molekllere hormon
ad verilir.
Hipofiz bezi n ve arka olmak zere iki lobdan oluflmufl hormon salglayan bir
bezdir (fiekil 3.12). Hormonlar kana karfltktan sonra hedef organlar oluflturan
hcrelerin yzeyinde bulunan kendi reseptrlerine balanarak hcrelerin etkinliini kontrol eder.
Hcre gvdeleri hipotalamusta bulunan bir grup nronun aksonlar afla doru uzanarak hipofiz bezinin arka lobunda son bulur. Hipotalamustaki bu nronlar,
oksitosin ve vazopressin ad verilen iki ayr hormonu sentezler ve bu hormonlar
arka hipofizden kana salglarlar. Dolaysyla hipofiz bezinin hormonlar gibi grnen bu molekller aslnda hipotalamus kaynakldr. Oksitosin hormonu, doum srasnda uterus kasnn ve memedeki st kanallarnn kaslmasndan sorumludur.
Vazopressin ise vcut svsn dengelemek zere bbreklerden szlen suyun kan
dolaflmna geri kazanlmasn salar. Ayrca damar kasc etkisi de vardr.
fiekil 3.12
Hipotalamus
Hipotalamus-Hipofiz
sistemi. Hipotalamus
hipofiz bezine bir sapla
baldr. Hipofizin arka
lobundan hipotalamus
hormonlar salglanrken,
n lobundan hipofiz
hormonlar yine
hipotalamusun kontrol
altnda salglanr.
Hipofiz (pituitar bez)
Kaynak: http://www.bilimvesaglik.com/sinir-sistemi/hipotalamus.html
n hipofiz bezinden salglanan ve hipofiz hormonlar olarak adlandrlan 6

farkl hormon ise n hipofiz lobunda bulunan hcreler tarafndan sentezlenip kana verilir. Hipotalamus, bu hormonlarnn salgsn kontrol eden molekllerini, hipofiz bezini besleyen damarlara boflaltr. n hipofiz lobundan salglanan ve salglar hipotalamus tarafndan kontrol edilen hormonlar byme, st yapm, tiroid
hormonlarnn salgsnn kontrol, cinsiyet hormonlarnn salglanmas, efley hcre
yapmnn kontrol ve adrenal bez kabuundan kortizol salgsnn uyarlmasn
salarlar. Hormonlarn etkiledii hedef organlar yine hormon salglayan bezler olabilir. Bylece, farkl yap (hipotalamushipofiz bezi- hedef bez) arasnda kimyasal olarak balantl bir haberleflme a kurulmufl olur.
75
Hormonal eksenlerde salg kontrol iki ynldr: (1) Hipotalamustan kaynaklanan uyarc maddeler hipofiz bezindeki hormon salgsn uyarr. (2) Hipofiz bezinden salglananlar da hedef bezin hormon salgsn uyarr. (3) Hedef bezden salglanan hormon, kendisinin salglanmasna yol aan hipotalamus ve hipofiz kaynakl
hormonlarn yapmn basklar. Negatif geribildirim (negative feedback) olarak adlandrlan bu dzenlenifl yoluyla kandaki hormon seviyeleri sabit bir aralkta tutulur.
Hipotalamus-hipofiz-bbrek st bezi ekseni (fiekil 3.13) sklkla kiflinin stresle
karfllaflt durumlarda aktifleflir ve ilk sinyal st beyin blgeleriyle balantl olan
hipotalamustan bafllar: (1) Hipotalamus, hipofizi besleyen damarlara ACTH salgsn uyaran molekln (CRH) salglar, (2) hipofiz n lobundan ACTH kana salglanr, (3) kana karflan ACTH bbrek st bezinin kabuk blgesindeki hcrelerin
ACTH reseptrlerine balanr, (4) bbrek st bezinin kabuk hcrelerinden kortizol kana salglanr. Bylece hipotalamus tarafndan bafllatlan sinyal sonucunda
kandaki kortizol seviyesi artar. Hipotalamus, ayrca otonom sinir sisteminin sempatik blmn de sinirsel balantlarla uyararak bbrek st bezinin ekirdeinden
adrenalin salgsna yol aar. Bu dzenlenifllerden birincisi hipotalamusa ait hormonal kontrol ikincisi ise sinirsel kontrol yanstr. Strese yant olarak salgs uyarlan
kortizol ve adrenaline, her ikisi de kana karflt iin stres hormonlar denir.
fiekil 3.13
STRES TEPKS
Hipotalamushipofiz-bbrek st
bezi stres tepkisi.
Hipotalamus
CRH
Hipofiz Bezi
ACTH
tizo
Kor
Beyin sap
Medulla
Adrenal Bez
Kaynak: http://goeshealth.com/wp-content/uploads/2012/02/stress-hormone.jpg
Hipotalamus baflka bir hormon olan melatoninin salgsn da kontrol eder. Melatonin, hipotalamusa yakn yerleflmifl olan pineal bezin hormonudur ve salglanfl gnlk ritim iinde gerekleflir. Hipotalamusun biyolojik saati kontrol eden eSIRA SZDE
kirdekleri, gzden gelen flk bilgisi dorultusunda, pineal bezin salgs dahil, organlarn iflleyiflindeki gnlk ritmi dfl ortama uygun hle getirir.
Yukardaki aklamalardan da anlafllaca gibi hipotalamusD hormon
fi N E L M sisteminin
iflleyiflini kontrol eder. Bylece, hipotalamus hem hipofiz bezinin (direkt etki) hem
de hipofiz bezinin kontrol ettii dier bezlerin (indirekt etki) hormon salgsnn
S O R U
kontrolne katlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Vcudumuzdaki hormonlar burada ad geen hormonlarla snrl deildir.

DKKAT
DKKAT
N N
SIRA
SZDE
n hipofiz bezi haraplanmfl bir kiflinin stres karflsnda hormon yant
SIRA sizce
SZDEne olur?
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
K T A P
SIRA
SIRA SZDE
SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K S O TR AU P
76
Psikoloji
Otonom Sinir Sistemi

Daha nce belirtildii gibi otonom sinir sistemi evresel sinir sisteminin bir blmdr. Hipotalamus otonom sinir sisteminin isleyiflini etkileyen nemli beyin blgelerinden biridir. Kalp kas, damar eperinde bulunan dz kaslar, organlara ait
dz kaslar ve salg bezleri, ksaca organlar, sinir sisteminin istemsiz alflan bir blm tarafndan kontrol edilir. Bu sisteme otonom sinir sistemi denir. Otonom sinir sistemi kendi iinde sempatik ve parasempatik sistem olarak iki ana kola ayrlr. Genel kural olarak her bir hedef organ, iflleyiflleri asndan birbirine zt etki
gsteren hem sempatik hem de parasempatik sinirler tarafndan uyarlr. rnein,
kalbe giden parasempatik liflerin uyars kalp hzn yavafllatrken, bu organa gelen
sempatik liflerin uyars kalp hzn arttrr. fiekil 3.14te sempatik ve parasempatik
sistemin organlarn ifllevleri zerine etkileri zetlenmifltir. Sindirim sistemi faaliyetini arttrmas ve metabolik etkileri nedeniyle anabolik (yapc) zellii n planda
olan parasempatik sistem dinlenme durumunda aktiftir. Sempatik sistemin ise katabolik (ykc) etkisi belirgindir. Sempatik sistemin uyarlmasnda 3K kural (korku, kavga, kama) nerilmifltir. Korku, kavga ve kama organizmann tehlike karflsnda verdii yantlardr; bu srada sempatik sistemin etkinlii artar.
fiekil 3.14
evresel sinir sisteminin bir alt yaps olan otonom sinir sistemi sempatik ve parasempatik blmlerden oluflur. Bu
sistemler organlar stnde birbirine zt etki gsterir. rnein, sempatik sistem sindirim faaliyetlerini basklarken,
parasempatik sistem uyarr. Parasempatik sistemin liflerinden asetilkolin, sempatik sistemin liflerinden
noradrenalin salglanr. Otonom sinirlerin hcre gvdeleri otonom gangliyonlarda bulunur. Otonom sinir
sistemi, evresel sinir sisteminde yer alr, fakat merkez sinir sisteminden gelen sinyaller tarafndan kontrol edilir.
Kaynak: http://www.vitalcaremedical.com/index.php?page=autonomic-nervous-system
Parasempatik
Sempatik
Gzler
Gz bebei klr
Gzler
Gz bebei byr
Tkrk Bezi
Salya artar
Gangliyon
Medulla Oblongata
Kalp
Kalp atfl dfler
Akcier
Bronfllar daralr
Vagus
Siniri
Mide
Sindirim uyarlr
Karacier
Safra salm uyarlr
Barsaklar
Salg uyarlr
drar kesesi
Mesane daralr
Tkrk Bezi
Salya azalr
Kalp
Kalp atfl artar
Akcier
Bronfllar genifller
Karacier
Safra salm uyarlr
Bbrekler
Epinefrin ve
norepinefrin salglanr
Sempatik
Gangliyon
Zinciri
Mide
Sindirim basklanr
Barsaklar
Salg basklanr
drar kesesi
Mesane genifller
77
Her bir organ otonom sinir sistemi tarafndan blgesel olarak kontrol edilir. rnein, gzmze fazla flk geldiinde, parasempatik lifler araclyla gz bebekleri klr ya da kan basnc ksmi olarak dfltnde-damar dz kaslarn ve kalbi
uyaran sempatik uyar araclyla- damarlar kaslr, kalbin kaslma gc artar ve basn normale dner. Verdiimiz rneklerde ilgili organlar dflndakiler etkilenmemifltir. Bu otonom yantlar, beyin sap ya da omurilik dzeyinde btnlefltirilir.
Bbrek st bezinin ekirdei de sempatik sisteme dahil edilebilir. Bu ekirdek
uyarldnda, hcreler-sempatik sisteme zg olan kimyasal arac molekllerini
tek bir organa deil kana salglarlar ve kana karflan molekller tm organlar
(kalp, kaslara giden damarlar, gz, idrar kesesi, sindirim organlar, pankreas vs.)
birlikte uyarr. Bylece tm organizma, sempatik sinir sisteminin etkisi altna girer.
Bu yantlarn btnne, ka ya da savafl yant ad verilir. Bu durumda ortaya kan kalp kasnn kaslma gcnde ve iskelet kaslarna kan girdisinde artfl, kan flekerinde ykselme ve solunum yollarnda geniflleme, sindirim faaliyetlerinde yavafllama gibi yantlar organizmay kama ve kavgaya hazrlar. Bbrek st bezinin ekirdei merkez sinir sisteminden kaynaklanan lifler tarafndan uyarlr fakat bu
olay, genellikle organizmann tehlike olarak alglad bir durumla (stres) karfllaflldnda gerekleflir.
Kan basnc artmfl ve kalp atfllar hzlanmfl, az kuruluu olan, gz
SIRAbebekleri
SZDE bymfl
bir kiflide sizce otonom sinir sisteminin hangi blm aktiftir?
D fi N E L M
Kendisine Ulaflan Sinyalleri flleyerek Beyin Kabuuna
Aktaran Yap; Talamus
Talamus- hipotalamus gibi- orta hatta bulunan ok ekirdekli bir

S Obeyin
R U blgesidir.
Talamusun ekirdekleri duysal, motor, duygusal ve biliflsel ifllevlerle ilgili beyin
blgelerinden gelen bilgiyi (1) ifller, (2) btnlefltirir ve (3) beyin kabuuna aktaDKKAT
rrlar. Somatik ve zel duyulara ait sinyalleri taflyan sinir lifleri talamusun belirli
ekirdeklerine ulaflr ve beyin kabuunun bu duyularla ilgili zelleflmifl blgeleriSZDEekirdeklene gider. rnein, gzden gelen sinir lifleri talamusun grmeSIRA
ile ilgili
rine ulaflr. Bu ekirdeklerdeki sinirlerin aksonlar da beyin kabuunda bulunan
grme alanna ulaflr. Koku hari tm duyulara ait sinyaller, o duyu iin zelleflmifl
AMALARIMIZ
talamus ekirdeine, oradan da beyin kabuunun yine ayn duyu iin zelleflmifl
bir blgesine iletilir. Dier yandan, talamus ile beyin kabuu arasndaki sinyal iletimi tek tarafl deildir; beyin kabuunun ilgili alanlarndan geriye (talamusa) sinK T A P
yaller gelir. Baflka bir ifadeyle talamus ve beyin kabuu karfllkl haberleflir. Bu
karfllkl haberleflme bize beyin kabuunun da, kendisine gelen bilgi dorultusunda talamusun etkinliini kontrol ettiini gstermektedir.
N N
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Duygular ve Hafza le lgili Sinirsel Devrelerin Oluflturduu

Limbik Sistem; Amigdala ve Hipokampusun zgn Rolleri
N T E Rve
N E hipokampuT
Limbik sistem beyin yarm krelerinin i yannda korpus kallosum
su evreleyen beyin kabuu, hipokampus, amigdala, hipotalamus ve balantlarndan oluflan anatomik bir devredir (fiekil 3.15). Koku yollar da limbik sisteme dahil edilmektedir. Ayrca, bazal gangliyonlarn ve talamusun baz blmleri limbik
sistemle iliflkidir. Limbik sistem, duygularn oluflumu, motor ya da otonom sistem
araclyla dfla vurumu, iliflkili hafzalarn biimlenifli, gdlenme gibi beyin ifllevlerinden sorumludur. Limbik sistem, limbik iliflkilendirme korteksi ile birlikte duygu ve bellek ifllevlerinde zelleflmifltir.
NTERNET
78
Psikoloji
fiekil 3.15
Limbik Sistem.
Kaynak: (sol flekil) Myers, D. G. (2011).
NY. (sa flekil) http://homepage.smc.edu/wissmann_paul/physnet/anatomynet/anatomy/neurolink.html
Korpus Kallosum
Singulat
Girus
Forniks
Orta beyin
kprs
Hipotalamus
Temporal Lob
Hipofiz Bezi
Amigdala
Parahipokampal
Girus
Hipokampus
Limbik sistemde yer alan iki temel yap beyin yarm krelerinde bulunan hipokampus ve amigdaladr.
Hipokampus
Hipokampus adn yapsal benzerliine bal olarak deniz atndan (hippocampus)
alan bir beyin blgesidir. Hipokampusun en nemli ifllevi bellein pekifltirilmesi
ya da ksa sreli bellein uzun sreli bellee dnflmnn salanmasdr. Hipokampus hasar gemiflte kazanlmfl bilgilerin hatrlanmasn ciddi lde engellemedii halde yeni bilgilerin kalc hale gelmesini engeller. Hipokampusun araclk ettii bellek flekli, yaflanan olaylar ve gereklerle ilgili ifade edilebilen bellektir
ki buna bildirimsel (dekleratif) bellek ad verilir. Hipokampusu, herhangi bir nedenle (rn, fel, operasyon) zedelenmifl olan bireyler, bu probleme neden olan
olaydan sonra yeni dekleratif bellek biimleri oluflturamazlar. Hipokampusun bellek iin nemi salkl yafllanan bireyler ile yaplan grntleme alflmalar ile de
gzlenebilmektedir. Bu alflmalarda bellek performansnn hipokampusun hacmi
ve etkinlik derecesi ile doru orantl olduu gzlenmifltir (Golomb ve ark, 1996;
Zimmerman ve ark, 2008). Hayvanlarda yaplan alflmalar bellein sadece geici
bir sre olarak hipokampusun salkl ifllevine dayandn gstermektedir. rnein, ac veren bir deneyimi yafladktan sonra bir gn iinde hipokampusa zarar
verilirse denekte bu deneyimin bellei silinir, fakat hipokampusa zarar verilmeden nce birka gn beklenir ise bu deneyimin bellei yok olmaz. Bu bulgu bellek srelerinin hipokampusa sadece ksa bir sre iin gerek duyduunu gstermektedir.
Hipokampus ve Bellek:
H.M. (hasta adnn bafl harfleri) 1950lerden gnmze beyin fonksiyonu ve bellek
arasndaki iliflkinin anlafllmas asndan ok nemli bir olgudur. Epilepsi (sara)
hastas olan H.M.nin nbetlerini azaltmak zere hipokampusu ve evresindeki beyin kabuu iki tarafl olarak kartlmfl ve bylece H.M.nin epilepsi nbetleri kontrol
altna alnabilmifltir. Fakat bu operasyon sonrasnda H.M. yakn gemifle ve ciddi derecede ileriye dnk bellek bozukluu yaflamfltr. leri dnk bellek bozukluuna
(anterograd amnezi) bal olarak yeni deneyimlerini uzun sreli bellee kaydedememektedir. nemli olarak bu problemler H.M.nin IQ skorunda bir dflfl ya da bilgileri ksa sre iinde zihninde taratarak ifllem yapmasn salayan iflleyen belleinde bir sorun olmadan gzlemlenmektedir. Hipokampusunu yitirdikten sonra bile
H.M. seneler boyunca iinde bulunduu senenin 1953 ve yaflnn 27 olduunu dflnmfl, ayn dergiyi daha nce okuduunu hatrlamadndan tekrar tekrar okuyabilmifl, ve ayn hikyeyi daha nce anlattn hatrlayamadndan yineleyerek
anlatabilmifltir. Kaydedilen bu problemler H.M.nin deneyimlerini uzun sreli hafzasna kaydedememesinden kaynaklanmaktadr. Daha nce belirtildii gibi H.M. iflleyen belleinde bir problem yaflamamfl fakat dikkati datld anda belleinde tuttuu bilgiler silinmifltir. H.M. yeni motor becerileri renebildii hlde bunlar nasl
rendiini hatrlayamamaktadr. Bu bulgular hipokampusun seici olarak deklaratif bellein oluflturulmasndaki roln vurgulayan ilk bulgulardr (Corkin, 1984;
Milner, 1959).
Amigdala
Amigdala duygusal srelerle yakndan iliflkili bir beyin blgesidir. Koku, iflitme ve
grme duyular belirgin olmak zere, tm duysal sistemden direkt ve dolayl girdiler alr. Hipotalamus ile yapt balantlar araclyla otonom sinir sisteminin
fonksiyonlarn etkiler. Amigdalann, koflullanmfl korku yantlarnn oluflmas veya
duygusal ifadelerin tannmas gibi duygusal ierii olan davranflsal ve algsal srelerdeki rol ok sayda alflma ile gsterilmifltir. Amigdalas hasarlanmfl olan
hayvanlar ac veren bir uyarana iflaret eden sinyaller verildiinde normal hayvanlardan daha az korku gstermektedir (LeDoux, 1992). Amigdalas zarar grmfl insanlar ise zellikle fke ve korku ifadelerini veya bu duygulara iflaret eden ses tonlarn tanyamamaktadrlar (Young ve ark, 1995; Scott ve ark, 1997).
Amigdalann, ayn zamanda cinsel ynelimle ve dl sistemi ile iliflkili olduu
dflnlmektedir. Maymunlar zerinde gereklefltirilen alflmalarda evresindeki
alanla birlikte her iki amigdalann cerrahi olarak karlmasnn sosyal ve duygusal
davranfl bozukluuna yol at gsterilmifltir. En belirgin belirtileri korkunun ortadan kalkmas, her fleyi aza gtrme eilimi, abartl merak ve cinsel davranfllarda aflrlk olan bu bozukluk, tanmlayan kiflilerin adlarna gnderme yaparak
Kluver-Bucy olarak adlandrlmfltr.
Hareketlerin Dzenlenifline Katlan Beyin Kabuu

Dflndaki Yaplar; Serebellum ve Bazal Gangliyonlar
Daha sonra da anlatlaca gibi, istemli hareket iin sinyaller motor korteksten kaynaklanr. Fakat bu yeterli deildir; hareketlerin amaca uygun ve dzgn flekilde
gerekleflmesi iin bu yeterli deildir; bazal gangliyonlar ve beyincik, hareketin
planlanma, bafllatlma, takip ve dzeltilme aflamalarnda, motor, n-motor ve duysal korteks alanlar ile etkileflim iinde alflr (fiekil 3.16). Bu yaplarn iinde sere-
79
80
Psikoloji
bellum ve bazal gangliyonlar bu blmde ifllenecektir. Her ne kadar her iki beyin
blgesi hareketle iliflkiliyse de, alflmalar, bu blgelerinin ayn zamanda biliflsel ve
motivasyonla iliflkili srelere katldn gstermektedir.
fiekil 3.16
skelet kas hareketi
ile ilgili blgelerin
genel yaplanmas.
Bu blgelerin her
biri motor
tepkilerin
kontrolnde
nemli ve farkl bir
role sahiptir.
Kaynak: Kandel ER,
Schwartz JH, Jessell
TM (2000).
AfiAI NEN SSTEM

st motor nronlar
Motor Korteks
BAZAL GANGLYONLAR
stemli hareketleri
planlama, bafllatma ve
ynetme
Uygun hareket
bafllangcna geit verir
Beyin sap
SEREBELLUM
Temel hareketler ve
duruflun kontrol
Duyu-motor
koordinasyonu
Yerel Devre Nronlar

Alt motor nron
entegrasyonu
Motor Nron Havuzu

Alt motor nronlar
OMURLK VE BEYN SAPI DEVRELER
DUYSAL GRD
SKELET
KASLARI
Beyincik (Serebellum)
Beyincik beyin sapnn arkasnda yerleflmifl ve beyin sapyla balanmfltr (fiekil
3.17). Beyinciin dengenin salanmas ve gz hareketlerinin kontrolnde nemli bir rol vardr. Ayrca, beyin kabuu tarafndan yaplmas planlanan hareketle
gereklefltirilen hareket arasndaki hatalar saptayp hareketin hz, snr ve kuvvet ynnden kontroln salar. Bu nedenle serebellumun etkilendii hastalklarda, hareket srasnda ortaya kan, denge bozukluu, hareketlerde snr aflma,
hareketleri yavafl ve dzensiz yapma ve titreme gibi belirtiler grlr. Alkoln
denge bozucu etkisi serebellum stndeki etkisinden kaynaklanr; alkol testlerinde flofrlerin dz izgi zerinde yrtlmeleri temelde serebellumlarnn etki
altnda olup olmadnn bir testidir. Serebellum, zellikle bir saniyeden ksa srelerin zamanlanmasnda ve davranfla uyarlanmasnda nemli bir yere sahiptir
(Ivry ve ark, 2002).
81
fiekil 3.17
Serebellumun
yerleflimi.
Kaynak: Myers, D.
G. (2011).
Serebellum
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
Omurilik
AMALARIMIZ
N N
K T A P
Serebellum, tekrarlayan hareketlerin renilmesinde de etkin bir blgedir. rnein, dans etmek, mzik aleti almak ve atletik aktiviteler srasnda ortaya koyduumuz iyi renilmifl birok hareket serebellumdaki sinirsel alara dayanmakTELEVZYON
tadr (McCormick & Thompson, 1984). Bu nedenle serebellum hasar yeni motor
becerilerin renilmesini zorlafltrr.
boyutlu beyin atlas iin http://www.finr.net/educational-resources/finr-educational-materials/
NTERNET
3d-brain/ adresindeki FINR Atlas of Brain Injury & Anatomy balantsn kullanabilirisiniz.
Bazal Gangliyonlar
Bazal gangliyonlar- bazlar kendi iinde alt gruplara ayrlan- 4 ana yapdan oluflmufltur: (1) Striatum, (2) pallidum, (3) subtalamus ve (4) substantia nigra. Striatum ve pallidum n beyinde yer alrken subtalamus ve substatia nigra beyin sapnn en st ksmnda yer alr. Bazal gangliyonlarn beyin kabuu, talamus ve kendi
aralarnda kurduklar balantlarda kullanlan temel nrotransmiterler: glutamat,
GABA, dopamin ve asetilkolindir. Dopamin beyin sapnda bulunan substantia nigradan striatuma giden sinir liflerinden salglanr ve hareketin kontrol iin nem taflr. Dopamin salglayan hcrelerin hasar, baflka bir ifadeyle, striatumda dopamin
eksiklii Parkinson hastalna neden olur. Parkinson hastalnn en belirgin bulgular kaslarda sertlik, harekete bafllamada glk ve serebellum bozukluklarndan
farkl olarak dinlenme durumunda ortaya kan titremedir. Parkinson hastalnda
ila tedavisi olarak dopaminin sentezlendii bir n madde olan L-DOPA verilir.
Bazal gangliyonlarn kesin ifllevleri tam olarak bilinmemekle birlikte, hareketin
planlanmas ve programlanmasnda beyin kabuu faaliyetlerine yardmc bir sistem
olarak alflt bilinmektedir. Hareketin zamansal, boyutsal ve motivasyonla iliflkili
elerinin btnlefltirilmesinde etkin bir sistemdir. Bazal gangliyonlar ayrca, ardflk
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
82
Psikoloji
hareketlerin gerektii motor becerilerin renilmesi srecinde rol oynar. Motor ifllevlerin yan sra bazal gangliyonlar; planlama, dikkat, duygu-durum ve gdlenme gibi
biliflsel ve duygusal sreleri dzenleyen sinir alarnn iinde yer alr.
Bazal gangliyonlarn bir blm (i blm) motivasyonla iliflkilidir ve limbik
sistemin iinde kabul edilir. Bu blgedeki nronlar beyin sapnda yerleflmifl dopamin salglayan farkl bir nron grubu tarafndan kontrol edilir.
Sinir Sisteminin Bilinli fllevlerine Araclk Eden En st

Dzey Btnlefltirme Blgesi: Beyin Kabuu (Korteks)
Beyin kabuu her iki beyin yarm kresini dfltan saran 2-3 mm kalnlnda bir rt gibidir. Farkl tip sinir hcresi ve glia hcrelerinden oluflur. Beyin kabuundaki
sinir hcresi saysnn 25 milyar, sinaps saysnn ise yaklaflk olarak 300 trilyon olduu dflnlmektedir. Beyin kabuu, insanda olduka kvrml bir yapya sahiptir. Kvrmlar sayesinde beyin kabuunun yzey alan genifller. Beyin kabuu kvrmlarn oluflturan girintilere sulkus, kntlara ise girus ad verilir. Omuriliin
merkez alan gibi beyin kabuunda sinir hcrelerinin gvdeleri bulunur. Bu nedenle zel boyalarla boyandklarnda gri grnrler.
Mikroskobik olarak incelendiinde beyin kabuu yatay flekilde organize olmufl
tabakal bir yapya sahiptir (fiekil 3.18). 6 tabakadan oluflan beyin kabuu yapsna, evrimsel srecin ge aflamalarn yanstacak flekilde, yeni kabuk (neokorteks)
ad verilir. Beyin kabuunun yzeysel tabakalarndaki lifler beyin kabuu iindeki
balantlar yaparlarken derin tabakalardan kan lifler talamus, striatum, beyin sap gibi daha derin blgelere gider. Beyin kabuundan kaynaklanan efferent lifler
dflnda, beyin kabuuna dier beyin blgelerinden gelen afferent lifler de mevcuttur. Bunlarn iinde talamustan gelenler nemli bir yer tutar. Yukarda aklanan
yatay organizasyonun yannda, beyin kabuu, dikey organizasyona da sahiptir.
Tm korteks dikey kolonlar fleklinde biimlenmifl modler bir yapya sahiptir (fiekil 3.18). Her bir modl fonksiyon asndan bir nite gibi davranr.
fiekil 3.18
Beynin st klfn
oluflturan serebral
korteksin alt
tabakas.
Ko
rtik
al Y
zey
1
11
111
1V
V
V1
Kaynak: http://www.acbrown.com/neuro/Lectures/Motr/NrMotrPrmr.htm
83
Beyin kabuu derin sulkuslarla frontal, pariyetal, oksipital ve temporal olmak

uzere 4 ana loba ayrlmfltr: (fiekil 3.19).
fiekil 3.19
Frontal Lob
Beyin kabuunu
oluflturan
girintilere sulkus,
kntlara ise girus
denir. Beyin
kabuu derin
sulkuslar ile 4 loba
ayrlmfltr.
Parietal Lob
Oksipital Lob
Temporal Lob
Serebellum
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Occipital_lobe
Bu loblarda, (1) duysal sinyallerin ulaflt duysal alanlar, (2) istemli hareket sinyallerinin bafllatld motor alanlar, (3) motor, duysal ve limbik sinyalleri alarak iflleyen
asosiasyon (iliflkilendirme) alanlar bulunur (fiekil 3.20). Korteksteki iliflkilendirme
alanlar, dier korteks alanlar ve korteks alt yaplardan kaynaklanan sinyalleri ifller,
tek ya da farkl duysal kaynaklardan gelen bilgiyi btnlefltirir, duysal sistemle motor
yantlar arasnda balantlar kurar. Karmaflk biliflsel ifllevler, iliflkilendirme alanlarnn
etkinlii ve karfllkl etkileflimi sonucu gerekleflir. Bu nedenle alg, kavrama, dflnme, amaca ynelik eylem gibi ifllevler iliflkilendirme alanlarnn uygun alflmasn gerektirir.
fiekil 3.20
Birincil Motor Korteks
Birincil Somatoduysal
Korteks
Somatoduysal
Asosiasyon
Korteks
PreMotor Korteks
Posterior
(arka)
Asosiasyon
Konteks
Anterior (n)
Asosiasyon
Korteks
Birincil
Grsel
Korteks
Limbik
Asosiasyon
Korteks
Birincil
flitsel Korteks
flitsel
Asosiasyon Korteks
Grsel
Asosiasyon
Korteks
Birincil duysal ve
motor alanlar ve
iliflkilendirme
alanlar. Bilgi daha
st iliflkilendirme
alanlarna ktka
ifllenen bilginin
daha karmaflk ve
btnleflik bir hal
ald
dflnlebilir.
Kaynak: Kandel ER,
Schwartz JH, Jessell
TM 2000.
84
Psikoloji
Frontal Lobda Motor, n Motor ve n liflkilendirme Korteksi

Bulunur
Frontal lobun en arka girusu birincil motor kortekstir. Birincil motor alanlar, kaslara giden komutlarn kfl blgesidir (fiekil 3.20). Motor korteksten kaynaklanan
uyarlar ya direkt olarak kaslar uyaran motor nronlara ya da beyin sap ve n beyinde bulunan hareketle ilgili ekirdeklere gider. Motor kortekste vcudun temsili bir haritas mevcuttur. Buna motor homunkulus (kk insan) denir (fiekil 3.22).
Motor homunkulus insana benzer fakat gerek vcut lleri ile orantl deildir.
Yz ve eller gibi ince motor hareketlerin olduu blgeleri uyaran alanlar motor
kortekste daha fazla yer iflgal eder. Bunun nedeni bu blgeleri uyaran motor sinirlerin saysnn daha fazla olmasdr. Motor kortekste belirli bir nokta, elektrot yardmyla uyarlrsa sanki istemli bir komut verilmifl gibi vcudun apraznda o blgeye denk gelen kas ya da kas grubunda kaslma yant oluflur. Hareketin gereklefltirilmesinde motor korteks tek baflna grev yapmaz. Motor korteksin hemen
nnde yer alan n-motor alanlar, hareketin planlanmas aflamasnda aktif olan, istemli hareket kalplarnn oluflturulduu korteks blgeleridir. Bir kifliden belirli bir
hareketi yapmas istendiinde n-motor alanlardaki aktivite artfl, hareketle ilgili
kaslara giden komutlarn verildii motor korteksin aktivitesinden nce bafllar.
n (anterior) iliflkilendirme alan frontal lobun en n ksmnda motor ve nmotor korteksin nnde yerleflmifltir. Bu blgeye prefrontal korteks ad verilir.
Prefrontal iliflkilendirme alan; yarglama, uygun davranflsal yantlarn seimi, gelecee ynelik planlanma ve iflleyen bellek gibi ifllevlerde zelleflmifltir.
n iliflkilendirme alanlarnn ifllevlerini yanstan bilinen ilk tarihsel rnek 19.
yzylda yasamfl olan Phineas Gage adl bir demir yolu isisinin geirdii kaza ile
ilgilidir. fiekil 3.21 de grld gibi kafatasna saplanan demir bir ubuk, Gage
in zellikle prefrontal korteksinde yaygn hasara ve bunun sonucunda da kiflilik
deiflimi olarak aklanabilecek davranflsal deifliklere neden olmufltur. Kazadan
nce sosyal kurallara uyan, alflkan ve uysal bir insan olan Gage, iyileflme dnemini atlattktan sonra tamamen deiflmifl, sorumsuz, iflsiz, sosyal kurallar hie sayan bir insan haline gelmifltir. Arkadafllarnn onun iin syledikleri sz Gage artk Gage deil olmufltur.
fiekil 3.21
Geirdii kaza
sonucu bir demir
ubuk Phineas
Gagein prefrontal
korteksinde hasara
neden olmufltur.
Sadaki resimde
Gage bu demir
ubuk ile poz
verirken
resimlenmifltir.
Kaynak: http://en.wikipedia.org/wiki/Phineas_Gage
85
Pariyetal, Oksipital ve Temporal Loblarda Duysal ve liflkilendirme

Alanlar Bulunur
Vcudun dfl yzeyinden gelen somatik, i kulaktan gelen iflitme, gzden gelen grme, dilden gelen tat duyularna ait sinyalleri taflyan lifler nce talamustaki her bir
duyu sistemi iin zelleflmifl ekirdeklere ulaflr. Bu ekirdeklerden kalkan lifler de
korteksteki ilgili duysal alanlara yaylrlar. Duysal alanlar iinde, grme korteksi oksipital lobda, iflitme korteksi temporal lobda, somatik ve tat ile ilgili somatik-duysal
korteks ise pariyetal lobda yer alr (fiekil 3.20). Talamustan sonra kortekse ait ilk urak yeri olmalar nedeniyle bu alanlara srasyla birincil grme korteksi, birincil iflitme korteksi ve birincil somatik-duysal korteks ad verilir. Birincil duysal korteks
alanlarnda almfl olduklar duyuya ait reseptr dalmn temsil eden duysal haritalar bulunur (benzer bir temsili haritann motor kortekste olduunu hatrlaynz); biraz daha anlafllr olmas asndan her bir duyu iin aklayabiliriz.
Somatik duyularla ilgili vcut yzeyindeki basn, dokunma, ar, scak ve souk gibi uyaranlara zelleflmifl reseptrlerde oluflan elektriksel sinyaller aksiyon
potansiyelleri fleklinde duysal-somatik sinir lifleriyle omurilik ya da beyin sap dzeyinde merkez sinir sistemine girer ve talamus zerinden pariyetal lobun n tarafnda yerleflmifl olan birincil somatik-duysal kortekse ulaflr. Duysal sinyaller, bu
yol boyunca reseptrlerin konumlarna uygun yerleflim plan korunarak kortekse
kadar ulaflr. Bylece, somatik-duysal kortekste vcudun dfl duvar temsil edilmifl
olur. Bu temsili harita motor korteksteki gibi vcudun blmleriyle orantl deildir. Parmak ular, dudaklar ve yz gibi dokunma duyusunun en hassas olduu
blgeler (bu alanlarda hassasiyetin fazla olmasnn nedeni daha ok reseptr bulunmasdr) daha genifl alan kaplarken srt blgesi gibi duyarll zayf blgelerin
kortekste iflgal ettii alanlar ok daha kktr. Bylece, insan somatik-duysal
korteksinde, insan andran fakat orantsz (aslnda reseptr saysyla orantl) hayal bir resim oluflur (fiekil 3.22). Bu duysal temsile homunkulus denir. Somatikduysal korteksin belirli bir blgesi (rnein sa kk parmak ucunda bir blgenin temsil edildii alan) bir elektrot ile uyarlrsa bu blgeye uyan dokunma gibi
somatik bir duyu alglanr. Aslnda, parmak ucunda hissedilen yerde deil sadece
bu blgeden kaynaklanan sinyallerin kortekse ulaflt yer uyarlmfltr ve uyaran
hissedildii gibi mekanik bir uyaran deil elektriksel bir uyarandr.
fiekil 3.22
kt: Motor Korteks

Gvde Kala
Diz
Bilek Kol
Parmaklar
Ayak Bilekleri
Bafl Parmak
Ayak Parmaklar
Boyun
Kafl
Gz
Yz
Dudak
ene
Dil
Yutkunmak
Motor ve somatikduysal korteks. Bu

alanlarda
vcudumuzun
iskelet kaslar ve
Girdi: Duysal Korteks
somatik duyularla
Gvde Kala
iliflkili deiflik
Boyun
Diz
Kol
blmlerinin gerek
El
Bacak
boyutlaryla deil
Parmaklar
Ayak
hassasiyetleri ile
Bafl Parmak
Ayak parmaklar orantl olarak
Gz
temsil edildikleri
Cinsel organlar gze arpmaktadr.
Burun
Yz
Dudak
Difller
Difl eti
ene
Dil
Kaynak: Myers, D. G.
(2011).
86
Psikoloji
Benzer flekilde, flk tarafndan uyarlan gzn arka (retina) tabakasndaki reseptrlerin dalm flekli korunarak birincil grme korteksinde retinaya ait temsili bir harita oluflur. Burada da grmenin en iyi olduu (reseptrlerin en youn bulunduu)
retinann merkez blm birincil grme korteksinde ok daha genifl bir yer tutar. Peki birincil iflitme korteksinde haritalanan sese ait zellik nedir? kulakta bulunan iflitme reseptrleri ses frekanslarna duyarllklarna gre nden arkaya doru sralanmfllardr. flitme korteksinde de bu plan korunmufl tur ve iflitme korteksinde bir frekans
haritas oluflur.
Kortekste, birincil duysal alanlarn hemen dflnda yer alan o duyu iin zel
ikincil duysal alanlar mevcuttur. Bu blgelerde tek bir duyu sistemi ile ilgili fakat
duyunun farkl zellikleri ifllenir. Bu nedenle bu blgeler, tek duyu ile ilgili iliflkilendirme alanlar fleklinde adlandrlrlar. rnein, grme ile ilgili birincil grme
korteksine ulaflan bilgi, grme ile ilgili iliflkilendirme alanlarna iletilir ve bu blgelerde flk fliddeti, renk bilgisi, biimler gibi farkl zelliklere ayrlarak ifllenir. Benzer flekilde, dokunulan bir cisimle ilgili olarak somatik alanlardan birincil somatikduysal kortekse ulaflan bilgi ikincil somatik-duysal alanlarda, bu cismin doku, boyut ve flekil gibi zellikleriyle ifllenir.
Oksipital, temporal ve pariyetal loblarn birleflim blgesinde, duysal ve tek duyu ile iliflkili iliflkilendirme alanlar dflnda kalan oklu-duysal iliflkilendirme alan
bulunur (arka iliflkilendirme alan). Bu ismi almasnn nedeni tm duyulara ait birincil ve ikincil duysal alanlardan gelen bilgiyi btnlefltirmesi ve yorumlamasdr.
Bu blge alg, isel ve dflsal uyaranlara dikkatin ynlendirilmesi ve dil becerilerinde zelleflmifltir. Limbik iliflkilendirme alan ise beyin yarm krelerinin i yzeyinde temporal, frontal ve pariyetal loblara uyan blgelerde yer alr. Limbik iliflkilendirme alanlar, duysal, motor ve limbik sistem devreleri ile balantldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Birincil iflitme
korteksinde
ift tarafl hasarn oluflmas iflitme duyusu nasl etkiler?
SIRA
SZDE
Beyin Kabuunun Sa ve Sol ki Taraf Farkl Fonksiyonlarda

D fi N E L M
Uzmanlaflmfltr
Birok duysal ve motor yolak beynimize girdiinde veya beynimizden ktnda
geldii tarafn
geer. Buna bal olarak vcudumuzun sol tarafndan kayS Otersine
R U
naklanan duysal veriler beynimizin sa tarafna, sa tarafndan kaynaklanan duysal
veriler ise beynimizin sol tarafna iletilir. rnein, sol elimiz ile dokunduumuz yDKKAT
zeyler ncelikle derimizdeki dokunma reseptrlerini uyarr, reseptrlerin uyarlmas ile ortaya kan elektriksel sinyaller sinir hcreleri yoluyla nce omurilie gelir,
SZDE
karfl tarafa SIRA
geer
ve yukar doru karak sa beyine iletilir. Ayn flekilde beynimiz
vcudumuzu apraz olarak kontrol eder; sol elimiz ile dokunduumuz yzeyden
elimizi ekme emri sa motor korteks tarafndan verilir. Beynimiz ile vcudumuz
AMALARIMIZ
arasndaki apraz iliflki grme duyusu sz konusu olduunda daha karmaflk bir hal
alr. Bir gzmz kapattmzda dier gzmz ile grdklerimiz beynimizin iki
tarafna da Kiletilir.
sol alc alanna dflen grsel uyaranlar beynimizin
T A Gzlerimizin
P
sa tarafna, sa alc alanna dflen grsel uyaranlar ise sol tarafna yansr.
Beynimiz ile vcudumuz arasndaki apraz iliflki ile ilgili erken dnemlerdeki gzlemler, beyin
cerrahlar ve nrologlar tarafndan yaplmfltr. Beyin ameliyat ncesinTELEVZYON
de nemli fonksiyonlarn en az flekilde etkilenmesi iin beynin motor korteksi uyarldnda, uyarlan tarafn ters tarafnda kas hareketi gzlenmifltir. Peki biz nasl oluyor
da beynimiz ve vcudumuz arasndaki apraz balantya ve deiflik yarm krelerin
NTERNET
deiflik fonksiyonlardaki
uzmanlklarna ramen bir btn olarak fonksiyon gstere-
N N
87
biliyoruz? rnein, sadece sol grsel alana dflen bir objenin (bylece sa grsel blgelere gnderilen) adn nasl oluyor da dil konusunda uzmanlaflan taraf sol olmasna ramen syleyebiliyoruz? Bunun nedeni, beynimizin iki tarafnn korpus kallosum
diye adlandrlan yz milyonlarca sinir lifleri yolu ile srekli iletiflim iin de olmasdr.
Peki bir flekilde beynin iki taraf arasndaki balant kesilirse bu btnl yitirir miyiz? Bu soruya yant beyin ameliyat geirmifl epilepsi (sara) hastalarndan
gelmifltir. Sara nbetleri beynin elektriksel aktivitesinin yksek seviyede senkronize olmasna bal olarak ortaya kar. Cerrahlar tedaviye direnli sara hastalarnn
nbetlerini bu elektriksel aktivitenin beynin iki tarafna dalmn engelleyerek hafifletebileceklerini dflnmfllerdi. Bunun iin uyguladklar temel teknik ise iki yarm kreyi birbirine balayan korpus kallosumu kesmekti. Bu operasyon gerekten de hastalarn nbetlerini hafifletmifl ve bu operasyon sonucunda ilk bakflta gze arpan normal dfl bir davranfl veya bir biliflsel bozukluk gzlenmemiflti. Fakat,
daha yakndan incelendiinde iki yarm kre arasnda kaybolan iletiflim bu yarm
krelerin deiflik fonksiyonlar hakknda uzmanlklarn ortaya koymufltur.
Korpus kallosumun salam olmas durumunda, biri gzn sa dieri sol grsel
alanna dflen iki farkl obje gsterildiinde, her iki objenin de ismini syleyebilir
veya ister sa ister sol elimiz ile grdmz iki objeyi de gsterebiliriz (fiekil
3.23). nk beynimizin bir tarafna ulaflan veriler korpus kallosum yoluyla dier
tarafa iletilir, yani beynimizin her iki taraf srekli iletiflim hlindedir. Bu iletiflim
(korpus kallosum) kesildiinde, kifli sadece sa grsel alana giren, bylece beynin
sol tarafna iletilen nesneyi adlandrabilmektedir. Ayn birey, sol grsel alana giren,
bylece beynin sa tarafna iletilen nesnenin ne olduunu bilememektedir. Fakat sol grsel alana giren objeyi sol eli ile gstermesi istendiinde, ismini syleyemese dahi nesneyi dier objeler arasndan seip gsterebilmektedir. Bunun nedeni dil ifllevlerinin sol beyinde geliflmifl olmasdr. Sa beyin ise grlen nesneyi tand hlde adlandramamaktadr.
fiekil 3.23
Yzk
Konuflma
Sol el
Kaynak: http://psycomedia.files.wordpress.com/2011/10/splitbrain.gif?w=300
Beynimizin sa ve sol yarm krelerinin farkl fonksiyonlar konusunda farkllaflmasna lateralizasyon denir. Beynimizin sol yarm kresi dil, matematik ve analitik
Bir ayrk beyin

deneyinin flematik
rnei. Denek
gzn sol grsel
alanna dflen
(bylece sa grsel
kortekste ifllenen)
imgeyi sol eli ile
dier objeler
arasndan
seebilirken, bu
objeyi
adlandramamakta
dr. Fakat gzn
sa grsel alanna
dflen imgeyi
(bylece sol grsel
kortekste ifllenen)
adlandrabilir.
88
Psikoloji
fiekil 3.24
Broca ve Wernicke
Alanlar. Bir
metnin okunmas
bu alanlara ek
olarak grsel
korteks, angular
girus, ve motor
korteks gibi alanlar
arasnda salkl
iletiflimi
gerektirmektedir.
dflnme gibi ifllevlerde uzmanlaflmflken; sa yarm krenin uzaysal ve meknsal oryantasyon ve iliflkiler, yzleri tanma, grsel canlandrma ve mzik alanlarnda daha
baskn bir rol vardr. Sa ve sol beyin ifllevlerinde farkllaflma, en fazla motor korteks
ve dil ile ilgili iliflkilendirme alanlarnda incelenmifltir. Fakat, dier kortikal alanlarda
hatta korteks alt yaplarda da ifllevsel farkllaflmann varlna dair sonular vardr.
Beyin yarm krelerindeki ifllevsel farkllklara bal olarak beynin sa veya sol
taraf zarar grdnde farkl bozukluklar gzlenmektedir. Beyinde dil ifllevlerinde
sa/sol farkll (lateralizasyon) belirgindir. Kortekste konuflma merkez (Broca alan) ve dil kavrama merkez (Wernicke alan) fleklinde dil ile ilgili iki alan bulunur
(fiekil 3.24). Broca alan, frontal lobda n-motor korteksin alt ksmnda yer alr. Bu
blge, szcklerin seslendirilmesi iin motor kalplarn oluflturulduu blgedir; bu
nedenle konuflma merkez olarak adlandrlr. Wernicke alan ise arka iliflkilendirme
alannda bulunur. Bu blge szel (iflitme) ya da grsel (okuma) ifadelerin anlamlandrld ve yorumland blgedir. Dil becerileri % 95 orannda sol beyinde geliflmifltir. Beynin sol taraf zarar grdnde etkilenen blgeye bal olarak afazi olarak
tanmlanan dil bozukluklar ortaya kar. Broca alan etkilendiyse birey dili anlamasna ramen konuflma yetisini kaybedebilir (Broca afazisi, Paul Broca, 1861); Wernicke alan etkilendiyse bireyin konufltuu dil akflkan olsa da anlam taflmaz ve kifli
syleneni anlayamaz (Wernicke afazisi, Wernicke, 1874).
Bu iki blgenin birbirleri ile iliflkisini yazl bir metnin okunmas balamnda inceleyelim. Yazl bir metnin oluflturduu grsel uyaranlar ncelikle grsel kortekse gider ve orada grsel uyaran olarak ifllenir. Bu bilgi daha sonra Wernicke alanna yakn bulunan angler girusa gnderilir ve burada grsel imge iflitsel forma
evrilir. flitsel forma evrilen bu bilgi daha sonra yukarda bahsedilen Wernicke
alanna gnderilir ve burada yorumlanr. Burada ifllenen bilgi daha sonra sol yarm
krenin daha n blgesinde yer alan Broca alanna gnderilir. Broca alan motor
korteksi kontrol ederek yazl metnin okunmasna araclk eder. Siz bu cmleleri
okurken beyninizin burada bahsi geen btn blgeleri uyum iinde ifllev grmektedir. Bu zincirin neresinde bir bozukluk olursa, o blgenin bu zincirdeki rolne gre dil bozukluu gzlenir.
5. Motor Korteks
4. Broca Alan
2.Angler Girus
Kaynak: Myers, D.
G. (2011).
1. Grsel Korteks
3. Wernicke Alan
89
Arka pariyetal blge hasarlarnda neglect olarak isimlendirilen vcudun ya da evrenin karfl tarafn yok sayma (farknda olmama) durumu ortaya kar ve lateralizasyon
dikkati eker. Beynin sa arka pariyetal alan zarar grdnde birey sol grsel alanda
kalan uyaranlar gz ard edebilir. rnein, bu hastalar suratlarnn sadece sa tarafn
trafl edip sol tarafn traflsz brakabilmektedir veya bir saat izmeleri istendiinde saatin sadece sa tarafnda kalan rakamlar kada dkebilmektedirler (fiekil 3.25). Burada
vurgulanmas gereken karfl taraf yok sayma durumunun sa pariyetal korteks hasarlarnda daha belirgin olduudur. Bunun nedeni sa pariyetal iliflkilendirme alan beden
ve evrenin her iki tarafnda dikkatin yneltilmesinde araclk ederken, sol pariyetal
blgenin dikkatin sadece sa tarafa yneltilmesinden sorumlu olmasdr. Bylece, sol
taraf hasarlarnda salam kalan sa taraf eksiklii ksmen kapatabilmektedir.
fiekil 3.25
Normal
Sa Yarm Kre Bozukluu Sol Yarm Kre Bozukluu

(ciddi tek tarafl ihmal)
(hafif tek tarafl ihmal)
Sa ve sol pariyetal
lobun dikkat
sreleri
balamnda deiflik
etkinlik alanlar.
Altta gsterilen
izimler sa
pariyetal lobu
hasar grmfl olan
hastalarn
grdkleri bir resmi
kopyaladklarnda
resmin solunda
kalan imgeleri
byk lde gz
ard ettiklerini
gstermektedir.
Kaynak: (beyin) http://www.edupics.com/coloring-page-brain-top-view-i4300.html

(alt flekil) http://plato.stanford.edu/entries/mental-imagery/representational-neglect.html
Ayrk beyin hastalarnn sol grsel alanna giren imgeleri adlandramamalarnn

nedeni
SIRA SZDE
nedir?
D fi beyin
N E L M kabuuna
Yukarda merkez sinir sistemini oluflturan yaplar, omurilikten
kadar temel ifllevleriyle birlikte ele aldk. Unutmamak gerekir ki bamsz olarak anlatlan bu yaplar tek bafllarna deil dier beyin yaplaryla kurduklar
ifllevS Obalantlarla
R U
lerini yerine getirebilirler. Dolaysyla merkez sinir sistemini ifllevsel adan deerlendirdiimizde bireysel yaplardan ok bu yaplarn birlikte oluflturduu sistemler ya da
DKKAT
sinirsel alardan bahsetmek daha dorudur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
90
Psikoloji
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
Sinir sistemini snflandrmak.

Sinir sistemi i ve dfl ortama ait duysal bilgileri
alan, iflleyen ve bu ifllem sonucu alg, duygu, dflnce ve davranfl yantlarn reten bir sistemdir.
Sinir sistemi merkez sinir sistemi ve evresel sinir
sistemi olarak ikiye ayrlr. Merkez sistemden ayrlan evresel sinir sistemi duysal ve motor sistem
fleklinde ayrlr. Duysal blm somatik ya da visseral duyuyu merkez sinir sistemine taflrken, motor sistem istemli kaslara giden somatik sistem ya
da istemsiz alflan kas, damar ve organlara giden
otonom sistem fleklinde blnr. Otonom sinir
sisteminin sempatik ve parasempatik blmleri
organlarn iflleyifli asndan birbirine zt etki gsterir. Merkez sinir sistemi omurilik, beyin sap (arka ve orta beyin) ve n beyinden oluflmufltur.
Sinir hcrelerinin yapsn ve sinirsel iletiyi aklamak.
Sinir sisteminde haberleflmeyi salayan temel
hcreler nronlardr. Nronlarn alc blgelerini
dentritler, iletici blgelerini aksonlar oluflturur.
Nroglialar sinir sisteminin nron dfl hcreleridir ve miyelin klfn oluflumu, nronlarn ifllevleri iin gerekli ortamn dzenlenmesi gibi grevleri vardr. Nronlar dinlenme dneminde iken
hcrenin ii ile dfl arasnda bulunan potansiyel
farkna zar dinlenim potansiyeli denir. Nronlar
uyarldklarnda zar potansiyeli daha pozitif bir
deer alr (depolarizasyon), uyar kesildiinde
dinlenim potansiyeli deerine geri dner (repolarizasyon). Zar potansiyelinin dinlenim durumundan daha negatif bir deere ulaflmasna hiperpolarizasyon denir. Aksiyon potansiyeli ksa
bir sreliine hcre iinin 0 dan byk bir deere ulaflt zel bir depolarizasyon fleklidir. Bir
kez olufltuunda akson boyunca eksilmeden akson ucuna kadar ulaflr.
Sinir sisteminin kimyasal bileflenlerini listelemek.
Sinir hcreleri arasndaki zel balant blgelerine sinaps denir. Kimyasal sinapslarda ileti nrotransmiterler ile salanr. Nron boyunca iletilen
elektriksel sinyal dier nrona kimyasal olarak
aktarlr. Bu nedenle sinirsel iletiflim elektrokimyasal zellik taflr. Nrotransmiterler kimyasal yaplarna gre snflandrlr. Glutamat merkez sinir sisteminin temel uyarc nrotransmiteri; GABA ise temel basklayc nrotransmiteridir. Asetilkolin merkez ve evresel sinir sisteminde yaygn bulunur. Amin yapsndaki nrotransmiterler
(dopamin, serotonin, adrenalin, noradrenalin) uyku-uyanklk, dikkat, motivasyon ve duygu-durumun dzenlenmesi gibi yaygn etkilere sahiptir.
N
AM A
N
A M A
Sinir sistemindeki nemli yaplar listelemek, bu

yaplar ve ifllevleri arasndaki iliflkiyi kurmak.
Omurilikte beyaz cevheri, yukar kan duysal yollar ve aflaya inen motor yollar oluflturur. Omuriliin ortasnda yer alan gri cevherde ise nron gvdeleri ve sinirsel balantlar bulunur. Omurilik refleksleri duysal ve motor sistem arasnda etkileflimin gereklefltii en alt basama yanstr. Beyin
sap, beyin kabuu dhil n beyin blgelerinden,
serebellum, omurilik ve evresel duysal sistemlerden gelen sinyallerin btnlefltirildii hayati bir beyin blgesidir. Bu blgeden kaynaklanan lifler yukar ve afla ynelim gstererek omurilik ve n
beyin blgelerinin ifllevlerini etkiler. Serebellum
hareketin ve dengenin kontrolnde ve motor renmede yer alr. Hipotalamus, talamus, amigdala,
hipokampus ve bazal gangliyonlar beyin kabuunun altnda yer alan n beyin blgeleridir. Hipotalamus ncelikle otonom sinir sistemi, hormonal
sistemi kontrol ederek vcudun i dengesinin korunmasna ve yaflamsal nem taflyan davranfllarn
oluflmasna katkda bulunur. Talamus duysal sistemden, motor kontrole katlan blgelerden (bazal
gangliyonlar ve serebellum) ve beyin sapndan gelen sinyalleri beyin kabuuna iletir. Bazal gangliyonlar hareketin planlanmas ve zamanlamasnda
beyin kabuuna yardmc bir grup yapdr. Amigdala zellikle korku ile ilgili algsal, renme ve
motor yanstma srelerinde etkindir. Hipokampus ise bildirimsel (dekleratif) bellein oluflumuna
katlr. Her iki yap da limbik sistemin nemli yaplardr.
Beyin kabuunun yaplanmasn ve ifllevlerini
aklamak.
Beyin kabuu insanda en geliflmifl beyin blgesidir. fllevsel olarak duysal, motor ve asosiasyon
korteksi olarak ayrlr. Duysal sinyaller nce birincil duysal kortekse gelir sonra ikincil duysal kortekste ilgili duyu ile iliflkili zellikler ifllenir. Bu sralama motor kortekste tersinden ifller. kincil motor korteks hareketin planlanmas aflamasnda etkinken, birincil motor korteksten kas hareketine
yol aacak sinyaller kar. Asosiasyon alanlar ise
duysal sistem, motor sistem ve limbik sistem etkilefliminin en st seviyesini oluflturur. Sinir sistemi,
zellikle de beyin kabuu, ifllevsel ve yapsal olarak tam anlamyla simetrik deildir. Korpus kallosum iki beyin yarm kresi arasnda balantlar
kurarak bu ifllevsel asimetrinin en etkin flekilde
kullanmn salar. Beyin kabuunun asosiasyon
alanlarndaki hasarlar hasarn blgesine gre afazi ve neglect gibi algsal ve biliflsel ifllevlerde kayplara yol aabilir.
91
Kendimizi Snayalm
1. Otonom sinir sistemi ile ilgili hangi ifade yanlfltr?
a. Otonom sinir sistemi evresel sinir sisteminin
bir blmdr.
b. stemli motor yantlar oluflturur.
c. Organlarn iflleyiflini etkiler.
d. Sempatik sistem ve parasempatik sistem zt etkilere sahiptir.
e. Hipotalamus otonom sinir sisteminin iflleyiflini
kontrol eder.
2. Merkez sinir sisteminin temel basklayc nrotransmiteri hangisidir?
a. Asetilkolin
b. Glutamat
c. Noradrenalin
d. Dopamin
e. GABA
3. Sinir hcresinin uyarlmas ve ileti ile ilgili hangi ifade yanlfltr?
a. Hcrenin uyarlmas depolarizasyona yol aar.
b. Aksiyon potansiyelinin oluflmas iin depolarizasyonun eflik seviyenin zerinde olmas gerekir.
c. Aksiyon potansiyeli olufltuunda byklnde
deifliklik olmadan akson ucuna kadar ilerler.
d. Miyelinli liflerde aksiyon potansiyelinin ilerleme
hz daha yavafltr.
e. Hiperpolarizasyon durumunda hcre ii dinlenme durumuna gre daha negatiftir.
4. Dil kavrama merkez beynin hangi blgesinde geliflmifltir?
a. Beyin kabuunun sa tarafnda duysal kortekste
b. Beyin kabuunun sol tarafnda motor kortekste
c. Beyin kabuunun sol tarafnda arka asosiasyon
korteksinde
d. Beyin kabuunun sa tarafnda n asosiasyon
korteksinde
e. Beyin kabuunun her iki tarafnda limbik asosiasyon korteksinde
5. Afladaki beyin blgelerinden hangisi bildirimsel
(dekleratif) bellein oluflmasndan birincil olarak sorumludur?
a. Bazal gangliyonlar
b. Serebellum
c. Hipokampus
d. Talamus
e. Hipotalamus
6. Duysal ve motor sistemle iliflkili sinyalleri alarak beyin kabuuna aktaran beyin blgesi hangisidir?
a. Hipotalamus
b. Talamus
c. Hipokampus
d. Bazal gangliyonlar
e. Serebellum
7. Amin yapl (dopamin, serotonin, adrenalin, noradrenalin) nrotransmiterleri sentezleyen hcreler nerede
yerleflmifltir?
a. Beyin sap
b. Amigdala
c. Omurilik
d. Beyin kabuu
e. Bazal gangliyonlar
8. Omurilikte duysal girdilerin motor ktlara neden
olduu balantlar afladakilerden hangisine araclk
eder?
a. Kas refleksleri
b. Gz hareketleri
c. Alg
d. stemli hareket
e. Bellek
9. Nrotransmiterler bir nronun hangi blmnden
salnr?
a. Soma
b. Akson ucu
c. Dentrit
d. Ranvier boumu
e. Miyelin klf
10. Afladakilerden hangisi merkez sinir sisteminin bir
paras deildir?
a. Omurilik
b. Arka beyin
c. Orta beyin
d. n beyin
e. Spinal sinirler
92
Psikoloji
Yaflamn inden
Okuma Paras
26.04.2012 | 12:15
Felli hastalara umut...
Felli hastalar yrmesini salayacak bir robot...
Bilim dnyas bunu da baflard. svireli bilim insanlarnn gelifltirdii robot hastalarn dflncelerini harekete dkmelerine frsat tanyor.
BEYN TARAMA/GRNTLEME TEKNKLER

Beynimizin iflleyifli srasnda elektriksel, manyetik ve metabolik sinyaller ortaya kar. Biliflsel sinirbilimciler, deiflik durumlarda, bu sinyalleri saptayarak ve kaydederek
zihinsel ve davranflsal srelerimizin altnda yatan sinirsel
dinamikleri ve mekanizmalar anlamaya alflmaktadr.
rnein, elektroensefalografi (EEG) yntemi ile milyarlarca nronun elektriksel aktivitesini kafatasmzn deiflik blgelerine yerlefltirilen elektrotlar yoluyla elektriksel dalgalar olarak kaydedebilmekteyiz. Elde edilen
veriler epilepsi gibi nrolojik rahatszlklarn tansnda
kullanlabilmekle birlikte, biliflsel psikoloji alann ilgilendiren birok srecin altnda yatan sinirsel mekanizmalarn anlafllmasnda da nem taflmaktadr. EEG ayn zamanda, beyin lmnn tespit edilmesinde kullanlan bir yntemdir. Beyinde oluflan elektriksel akmlara bal olarak ortaya kan manyetik alanlar len baflka bir teknik ise manyetoensefalogramdr (MEG).
Aktivite gsteren nronlar ok miktarda fleker tketirler. Beyin aktivitesi hakknda bilgi edinmek iin, deiflen seviyelerdeki sinirsel aktiviteye bal olarak deiflen bu metabolik farkllklar llebilir. Bu farkllklarn
saptanmasna dayanan tekniklerden bir tanesi, Pozitron
Emisyon Tomografisidir (PET). Kiflinin kan dolaflmna
verilen az miktarda radyoaktif fleker, PET srasnda takip edilerek, rnein okuma srasnda hangi beyin blgesinin daha aktif olduu tespit edilebilir. Fonksiyonel
manyetik rezonans grntleme (fMRI) beynin iflleyifline bal olarak deiflen metabolik sinyalleri saptayan
bir baflka grntleme tekniidir. Beynin bir blgesi
daha aktif olduunda, o blge tarafndan kullanlan kan
miktar da artar, bu da beynin bu blgesindeki oksijen
miktarnn artmasna neden olur. fMRI deiflen oksijen
seviyelerine bal olarak, deiflik biliflsel ifllevler srasnda beynin hangi blgelerinin aktif olduunu gsterebilmektedir.
nternet: fMRI yntemini tantan animasyonlar iin
http://www.digizyme.com/develop/martinos/media_
04/index.html adresini ziyaret edebilirsiniz.
Uzaysal (spasyal) znrlk konusunda daha iyi olan
fMRI ve PET tekniklerinin ortaya kard verilerin zamansal znrl ise dflktr. Baflka bir ifadeyle,
fMRI ve PET teknikleri etkinlik gsteren beyin blgesini hassas bir flekilde tespit edebildii halde tam olarak
bu beyin blgesinin etkinlii ile efl zamanl tespit yapamamaktadr. Bunun tersi olarak EEG ve MEGnin zamansal znrl yksekken uzaysal znrl
dflktr. Son zamanlarda, hem uzaysal hem de zaman-
Felli hastalarn yrmesine imkan tanyacak bir robot... Teknoloji ve tbbn snrlarn zorlayan o haber,
bu kez svireden geldi.
Atlm niteliindeki buluflun arkasndakiler, Federal Lausanne Politeknik niversitesinden Jose Milan ve ekibi.
Gelifltirdikleri robot felli hastalar iin umut fl oldu.
Beyin dalgalar tarafndan kontrol edilen robot zihinsel
komutlar bilgisayar yardmyla harekete dnfltryor.
lk olarak Lausanne yaknlarnda bir hastanede belden
aflas felli bir hasta zerinde denendi. Hastann baflna zerinde elektrotlarn bulunduu bir bafllk yerlefltirildi.
Hasta, beyin dalgalarndan gelen zihinsel komutu odasndaki bir bilgisayara iletti. O komut da bir baflka bilgisayara gnderildi.
Zihinsel komut sayesinde o alflmann yapld yerden
60 kilometre uzaklktaki robot hareket ettirildi. Uzmanlar arafltrmay biraz daha gelifltirmek niyetinde.
leriki aflamada ama felli hastalarn omuriliklerine
elektrotlar yerlefltirmek ve bylece yardmsz yrmelerini salamak.
Kaynak: http://www.cnnturk.com/2012/bilim.teknoloji/
teknoloji/04/26/felcli.hastalara.umut/658735.0/index.
html
http://tr.euronews.com/2012/04/26/bilim-insanlarindanbeyin-gucuyle-calisan-robot
93

sal znrlkten yararlanmak iin birleflik sistemler
(rn, fMRI-EEG) zerinde alflmalar srmektedir.
17ms
1. b
17ms
2. e
3. d
4. c
Korku ifade Mutluluk ifade
eden gzler eden gzler
Amigdala
fMRI teknii kullanlarak elde edilen bu grntde, korkuyu ifade eden gz beyaznn deneklerin bilinli olarak fark edemeyecekleri ksa bir sre boyunca sunulmasnn dahi amigdalann aktivitesini artt gzlenebilir. Bu bulgular bize amigdalann bilincimize ulaflamayabilen bilgileri farkl yolaklar sayesinde alp ifllediini
gstermektedir (Whalen, 2004).
Kaynak: Phelps, E.A., LeDoux, J.E. (2005). Contributions of the amygdala to emotion processing: from animal models to human behavior. Neuron, 48, 175-187.
5. c
6. b
7. a
8. a
9. b
10. e
Yantnz yanlfl ise Hipotalamus le liflkili evresel Sistemler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nrotransmiter Tipleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sinir Sisteminin Hcresel
zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Beyin Kabuunun Sa ve
Sol Taraf Farkl Fonksiyonlarda Uzmanlaflmfltr konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sinir Sisteminin Yapsal ve
fllevsel zellikleri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sinir Hcreleri Arasnda Haberleflme konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sinir Sisteminin Ana Blmleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
94
Psikoloji
Sra Sizde 1
Bu toksin iletiyi birka aflamada engelleyebilir. 1- Sodyum kanallarn etkileyerek aksiyon potansiyeli oluflumunu ve akson ucuna ilerleyiflini engelleyebilir. 2- Nrotransmiterin bulunduu keseciklerin hcre zaryla birleflip dflar salnmasn engelleyebilir. 3- Nrotransmiterin reseptrle birleflme basaman engelleyebilir.
Bach-Mizrachi, M.D., Underwood, S.A., Kassir, M.J.,

Bakalian, E., Sibille, H., Tamir, J.J., Mann & Arango,
V. (2006). Neuronal tryptophan hydroxylase
mRNA expression in the human dorsal and median
raphe nuclei: major depression and suicide.
Neuropsychopharmacology, 31, 814824
Broca, P.P. (1861). Perte de la parole, ramollissement
chronique, et destruction partielle du lobe antrieur
gauche du cerveau. Bulletin de la Socit
Anthropologique, 2, 235238.
Corkin, S. (1984). Lasting consequences of bilateral
medial temporal lobectomy: clinical course and
experimental findings in H.M. Seminars in Neurology,
4, 249 259.
olak A., Soy, O., Uzun, H., Aslan, ., Belce, A.,
Akyldz, A.. & Taflyrekli, M. (2003). The
Neuroprotective effect of GYKI 52466 on
experimental spinal cord injury in rat. Journal of
Neurosurgery: Spine 3, 98, 275-281.
Gazzaniga, M. S. (1967). The split brain in man. Scientific
American, 217, 24-29.
Golomb, J., Kluger, A., de Leon, M. J., Ferris, S. H.,
Mittelman, M., Cohen, J., et al. (1996). Hippocampal
formation size predicts declining memory
performance in normal aging. Neurology, 47, 810813.
Ivry, R.B., Spencer, R.M., Zelaznik, H.N., Diedrichsen, J.
(2002). The cerebellum and event timing. Annals of
the N. Y. Academy of Sciences, 978, 302317
Kandel, E.R., Schwartz, J.H., Jessell, T.M. (2000).
Principles of neural science (4th ed.)., New York:
McGraw-Hill.
LeDoux, J.E. (1992). Brain mechanisms of emotion and
emotional learning. Current Opinion in Neurobiology,
2, 191-197.
Milner, B. (1959). The memory defect in bilateral
hippocampal lesions. Psychiatric Research Reports,
11, 4352.
Myers, D. G. (2011). Exploring Psychology Eight Edition
in Modules., New York, NY: Worth Publishers
Newpher, T.M., Ehlers, M.D. (2008). Glutamate receptor
dynamics in dendritic microdomains. Neuron, 58,
472497
Oquendo, M.A., Mann, J.J. (2000). The biology of
impulsivity and suicidality. Psychiatric Clinics of
North America, 23, 1125.
Sra Sizde 2
Stres hormonu olan kortizol bbrek st bezinden salglanr. Stres durumunda hipotalamustan bafllatlan uyarlarla hipofizin n lobundan bbrek st bezini uyaran
ACTH hormonu salglanr ve bbrek st bezi ACTH a
yant olarak kortizol salglar. n hipofiz lobu haraplanmfl ise hipotalamustan uyarc molekller salglansa dahi hipofiz n lobundan ACTH salglanamad iin bbrek st bezinden kortizol salglanmaz. Fakat bbrek
st bezinin ekirdeinden adrenalin (ya da noradrenalin) salglanr.
Sra Sizde 3
Sempatik sinir sistemi. Yukardaki belirtiler parasempatik sistemin etkilerine terstir ve sempatik sistemin etkileri iinde yer almaktadr.
Sra Sizde 4
Duyularmzla ilgili algnn oluflmas iin duyu organlarndan kaynaklanan sinyallerin kortekse ulaflmas ve
burada ifllenmesi gerekir. flitme sinyallerinin talamustan sonraki ilk dura olan birincil iflitme korteksi iki tarafl haraplanmfl ise kulakla ya da iflitme siniri ile ilgili
bir problem olmasa bile iflitme olmaz.
Sra Sizde 5
Dil ifllevleri beynin sol tarafnda geliflmifltir. Sa korteks
gsterilen imgeyi tansa bile adlandrma dil ifllevleriyle iliflkili olduu iin, ayrk beyin hastalar sol grsel
alana giren imgenin adlandrmasn yapamaz. Bu nedenle, sa kortekse dilsiz korteks denilir.
Scott, S. K., Young, A. W., Calder, A. J., Hellawell, D. J.,

Aggleton, M. P. & Johnson, M. (1997). Impaired
auditory recognition of fear and anger following
bilateral amygdala lesions. Nature, 385, 254-257.
Wernicke, C. (1874). Der aphasische symptomencomplex.
Breslau: Cohn and Weigert.
Whalen, P.J., Kagan, J., Cook, R.G., Davis, F.C., Kim,
H., Polis, S., McLaren, D.G., Somerville, L.H.,
McLean, A.A., Maxwell, J.S. & Johnstone, T. (2004).
Human amygdala responsivity to masked fearful
eye whites. Science, 306, 2061.
Whitehouse, P.J., Price, D.L., Struble, R.G., Clark, A.W.,
Coyle, J.T. & Delon, M.R. (1982). Alzheimer's disease
and senile dementia: loss of neurons in the basal
forebrain. Science, 215, 12371239.
Young, A.W., Aggleton, J.P., Hellawell, D.J., Johnson,
M., Broks, P. & Hanley, J.R. (1995). Face processing
impairments after amygdalotomy. Brain, 118, 1524.
Zimmerman, M. E., Pan, J. W., Hetherington, H. P., Katz,
M. J., Verghese, J., Buschke, H., Derby, C. A. &
Lipton, R. B. (2008). Hippocampal neurochemistry,
neuromorphometry, and verbal memory in
nondemented older adults. Neurology, 70, 15941600.
95
PSKOLOJ
4
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N

Biliflsel psikolojinin ne olduu ve doasn anlatabilecek,
Alg ve algsal sreleri aklayabilecek,
Dikkat ve dikkat srelerini ifade edebilecek,
Bellek ve bellek srelerini betimleyebilecek,
Temsil ve zihinsel temsil kavramlarn tanmlayabilecek,
Dflnme, akl yrtme ve problem zme kavramlarn biliflsel adan deerlendirebilecek,
Karar verme ifllemlerini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Duyum
Alg
Psikofizik
Algsal Organizasyon
Dikkat
Seici Dikkat
Blnmfl Dikkat
Bellek
Bilgi fllem
Temsil
Bilifl
Karar Verme
Problem zme
indekiler
Psikoloji
Biliflsel Psikoloji
BLfiSEL PSKOLOJNN DOASI

ALGI
DKKAT
BELLEK
ZHNSEL TEMSL
DfiNME, AKIL YRTME VE
PROBLEM ZME
KARAR VERME
Biliflsel Psikoloji
BLfiSEL PSKOLOJNN DOASI
Biliflsel psikoloji, bilifl kavramnn bilimsel olarak incelendii psikolojinin bir alt
daldr. Bilifl kelimesi Latince cognoscere veya bilmek kelimesinden gelmektedir. Genel olarak biliflsel psikoloji insanlarn bilgiyi nasl kazandklar ve nasl uyguladklar ile ilgilenmektedir. Bu nedenle yapay zek, biliflsel bilimler, bilgisayar
bilimleri, grme bilimleri, felsefe, antropoloji, biyoloji, fizik ve nrobilimler gibi
birok disiplin ile yakndan iflbirlikleri yaparak bilifl ve biliflsel srelerin ok ynl olarak anlafllmasn salamaktadr.
Biliflsel psikoloji ile ilgili kavramlarn ele alnmas ok eskiye dayanmakla birlikte 1967 ylnda Ulric Neisser tarafndan yazlan Biliflsel Psikoloji bafllkl bir kitabn yaymlanmasyla resmen bafllamfltr. Bu kitapta, Neisser bilifl kavramn duyusal girdinin (uyaran) dnfltrlmesi, indirgenmesi, zmsenmesi, depolanmas
ve kullanlmas temelinde ifade etmektedir. Bu tanm biliflsel psikolojinin evremizi alglama, deneyimlerimizi anlama ve hatrlama, dier bireylerle iletiflim kurma
ve davranfllarmz kontrol etme becerilerinin altnda yatan srelerin incelenmesi
anlamna gelmektedir. Bu sreler alg, dikkat, bellek, dil, problem zme, akl yrtme, bilin ve duygu gibi konular iermektedir.
le yemei iin bir lokantada olduunuzu dflnn. Gzlerinizde etrafnzdaki objelere veya mende yazlanlara tepki verecek flekilde mekanizmalar mevcut
deildir. Retinada (gzn arkasnda bulunan tabaka) sadece ve sadece fla tepki
veren mekanizmalar vardr. Dolaysyla etrafnzdaki objeler ve mendeki yazlar
direkt olarak duyumsanmamaktadr. Aslnda beyniniz, evrenizdeki uyaranlardan
(objeler ya da mendeki yazlar) yansyarak retina zerine dflen fl sembollere
dnfltrerek temsil etmektedir. Daha sonra bu temsiller, bellek sisteminden geri
getirme ifllemi ile kelimeleri ve anlamlar ortaya kartmaktadr. Ayrca mende yazlanlardan bir anlam kartmak iin dil bilgisi ve sentaks bilgisine de gereksinim
vardr. Yaplanlar sadece bunlardan ibaret deildir. Servis elemannn sylediklerine dikkatinizi verip etrafnzdaki dier sesleri veya konuflmalar filtre edersiniz. Yine servis eleman ile yaptnz grflme sonrasnda belki dflnmek ve deerlendirme yapmak iin biraz sre isteyip hangi yemek veya yemekleri yiyeceinize karar verirsiniz. Bu olaya bakldnda alglamadan anlamaya, hatrlamadan karar
vermeye birok biliflsel sreci grebilirsiniz. Bu nedenle canl iin temel sistem
olan uyaran-tepki sistemindeki birok sre biliflsel psikolojinin ieriini oluflturmaktadr.
Bilifl kelimesi Latince

cognoscere veya bilmek
kelimesinden gelmektedir.
98
Psikoloji
fiekil 4.1
Afladan ve
yukarya bilgi ifllem
Smith, E.E. ve
Kosslyn, S.M.
(2007).
Biliflsel psikoloji, psikolojinin dier bilim dallarnda olduu gibi baz temel varsaymlar iermektedir. Bu varsaymlardan ilki insan beyninin bilgi-ifllem yapan bir
sistem olarak grlmesidir. Bilgi-ifllem, dfl dnyann temsil veya sembolik dnflm veya maniplasyonu olarak ifade edilmektedir. kinci olarak insan beyni
hem yapsal hem de kaynak asndan snrldr. Bir baflka deyiflle insan beyni snrl kapasite kullanmna sahiptir. nc olarak da insanlar aktif olarak bilgi ifllem yapmaktadrlar. Bu bilgi iflleme srasnda daha nceden kazanlmfl yaflantlar,
deneyimler veya beceriler, dolaysyla sahip olduklar bilgiler insanlarn evrelerinden algladklar uyaranlar etkiler. Bu da onlarn davranfl veya tepkilerine yansr.
Bir baflka deyiflle davranfllar afladan yukarya ve yukardan aflaya ifllemler neticesinde meydana gelmektedir. Afladan yukarya ifllem, evresel bir girdi ile bafllar ve bilifl sistemi iinde eflitli aflamalardan geen bir yolculuk yapar.
Yukardan aflaya ifllem ise yksek seviyedeki biliflsel faktrlerin (ama, eilim,
bilgi, beklenti vb.) daha aflada meydan gelen ifllemleri etkilemesidir. fiekil 4.1de
ne gryorsunuz diye sorulduunda pencere, dolap, araba, yol ve yol kenarndaki aalarn kufl bakfl grnfl, aaca trmanan ay, telefon direine kan telefon tamircisi gibi yantlar verilmektedir. Bu yantlar kifliden kifliye deiflmektedir
nk her bir bireyin farkl yaflantlar alglanan objenin de farkl olarak yorumlanmasna neden olmaktadr. flte bu yukardan aflaya ifllemlere karfllk gelmektedir.
Farz edin ki bu objeye bakan kifli bir kare iinde iki adet dikey izgi ve drt adet
siyah daire var yantn vermifl olsun. Bu afladan yukarya iflleme rnektir.
Biliflsel psikoloji, ifllevselcilik felsefi akmndan olduka etkilenmifltir. nk biliflsel psikoloji zihinsel ifllemlerin ifllevsel olduunu farz etmektedir. Zihin ile beyin
arasndaki iliflki bilgisayardaki donanm ve
yazlm arasndaki iliflkiye benzetilir. Bu
nedenle insan dflnce ve davranflnn incelenmesinin en verimli ve anlafllabilir yolu, beynin yazlm olan zihin zerine alflmaktr. te yandan beynin alfllmas materyalist bakfl asn ortaya koyar. Bu yaklaflmda zihin ve beyin benzerdir. Dflnce
ve davranfl beyindeki nral faaliyetler sonucu oluflmaktadr. Bu nedenle, beynin incelenmesi ayn zamanda zihnin incelenmesi anlamna gelmektedir. Bu iki bakfl as birbirlerinden farkl olmakla birlikte biliflsel psikoloji iinde yer almakta ve biliflsel psikolojide olgu ve olaylarn aklanmasnda rol oynamaktadr.
fllevselci yaklaflm insan davranfln bilgi ifllem ve zihinsel ifllevler kapsamnda
aklarken, materyalist yaklaflm zihinsel sre ve faaliyetleri nroanatomi ve nrokimya kapsamnda ele alr. Hangi yaklaflmn seildii ise daha ok sorulan sorunun tr ve ieriine gre deifliklik gsterir. Daha iyi anlafllmas iin gnlk yaflamla ilgili bir rnek verelim. Kaz Dalar bir yandan corafyas ve turizm endstrisi dier yandan oksijen kalitesi ve sunduu salkl yaflam asndan deerlendirilir. Bunlar srasyla ekonomi ve yaflam kalitesi ile ilgili deerlendirmeleri yanstmaktadr. Buna benzer bir flekilde bellek bir yandan geri getirme ve tekrarlama gibi sreler asndan ele alnrken dier bir adan da kimyasal ileticiler ya da sinapsal ifllevler bakmndan incelenmektedir. Geri getirme ile tekrar sreleri bilifl-
4. nite - Biliflsel Psikoloji
99
sel aklama biimini olufltururken, kimyasal ileticiler ve sinapsal duyarllk biyolojik aklama bakfl acsn meydana getirmektedir.
Bilifl duyusal girdinin

dnfltrlmesi,
indirgenmesi, zmsenmesi,
depolanmas ve kullanlmas
srelerini iermektedir.
Biliflsel Psikolojinin Ksa Tarihi

Biliflsel psikolojideki varsaymlar anlamak iin dflnce tarihinde ksa bir yolculuk
yapmak gerekmektedir. Eski Yunan dflncesinde dnya olaylarnn tahmin edildii, insanlarn fiziksel dnyann bir paras olduu ve insan davranfllarnn dier
doa olaylar ile iliflkili olduu varsaymlar yatmaktadr. Rnesans ncesinde dflnrler daha ok sosyal ve din olgulara ilgi duymufllardr. Rnesans hareketi ile
bilimsel yntemin yaygnlaflmas ile arafltrmalar her alanda deta baharda ieklerin amas gibi ortaya kmfltr. Buna ramen insan ve davranfllarnn alfllmasnda gecikme olmufltur. Bunun nedeni ise insann ok karmaflk bir canl olduu varsaymdr. Deterministi etkilerin grlmedii bu dnemde felsefeciler dflncenin
kkenini tartflmfllardr. zellikle kaltm ve evre temelinde bellek ve alg zerende deerlendirmeler yaplsa da bu deerlendirmeler deneye ve gzleme dayanmamaktadr.
Gzlem ve deneye dayanan ilk alflmalar Wilhelm Wundtun 1879 ylnda Almanyann Leipzig flehrinde ilk deneysel psikoloji laboratuvarn kurmas ile bafllar.
Bu laboratuvarda Wundt ve arkadafllar iebakfl yntemini kullanarak deneyimli
katlmclarla bilincin elementlerini arafltran deneyler yapmfllar ve yapsalcln
da ilk admlar atmfllardr.
Amerika Birleflik Devletlerinde William James zihin mekanizmalarn ifllevsel
adan incelemifltir. 1900l yllarn baflnda davranflln n plana kt ve davranfln alfllmasnn tesinde hibir fleyin psikolojide yeri olmad vurgulanmfltr. Bu arada Gefltalt Okulu hem Avrupada hem de Amerika Birleflik Devletlerinde
indirgemecilie karfl kmfl ve btnn, onu oluflturan paralardan farkl olduu
ana dflncesi temelinde davranflla ve yapsalcla elefltiriler getirmifltir. Daha
sonraki yllarda nadir alflmalar grlmekle birlikte 2. Dnya Savafl srasnda ve
sonrasnda sinyal iflleme, bilgi kodlama ve iletiflim zerine yaplan alflmalar biliflsel psikolojinin domasna nemli katklar salamfltr. Shannon 1948de bilgi kuram bafllkl makalesinde, iletiflimin bilgiyi temsil eden verilerin dnfltrlerek
belirli aflamalardan getiini ifade etmifltir. Bu yaklaflm, insandaki alg ve bellek
sistemlerinin de ayn temelde alfltn nermektedir: evresel uyaranlar duyu sistemlerindeki fiziksel uyaranlar yakalamak iin zelleflmifl alc hcreler (nronlar)
vastasyla sisteme girifl yapar, sonrasnda deiflik aflamalarda analiz edilir ve oluflturulan kt bellek sistemine gnderilir. Bu yaklaflm biliflsel psikolojiye can verip
ynlendiren ve nemli bir paradigma olan bilgi-ifllem yaklaflmnn bafllangc olarak kabul edilmektedir.
Donald Broadbent 1958de yazd Alg ve letiflim (Perception and Communication) kitabnda dikkat srelerinde sistem iindeki bilgi ifllem kapasitesinin snrl olmasnda dolay filtreleme mekanizmasnn bulunduu fikrini ileri srmfltr.
Ona gre insanlar bilgilere seici biimde yaklaflmakta ve efl zamanl alglarda bir
algnn baz blmleri yakalanrken dier blmleri filtrelenmektedir. Bu dflnce
bilgi ifllem yaklaflmna ilk rneklerden biridir.
Bilgi ifllem modeli ile ilgili olarak bir dier uygulama George Miller (1956) tarafndan nerilen ve 72 olarak da ifade edilen ksa sreli bellek iin depolama
modelidir. Bu model ksa sreli bellein snrl bir kapasitesinin var olduunu ne
srer. Ancak bu snrl kapasite bilgi miktar ile (bit) ok az iliflkilidir. nk kmeleme yntemi ile bu kstllk afllmakta ve geniflletilmektedir.
Biliflsel psikoloji psikolojinin

bir alt disiplini olup
insanlarn nasl algladn,
rendiini, hatrladn ve
dflndn inceler.
Alc hcreler zelleflmifl

nronlar olup evremizdeki
farkl fiziksel uyaranlar
yakalarlar.
100
Psikoloji
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Ayn yllarda Chomsky (1956), ocuklarn doufltan gelen zihinsel dil bilgisine
sahip olduunu
D fi N E ve
L M bunun da dil renme iin bir temel oluflturduunu ne srmfltr. Chomsky bir dilin renilmesinde davranfllarn ileri srdkleri uyarantepki renme yaklaflmna karfl karak insan dilinin anlafllmasnda biliflsel meS O R U
kanizmalarn nemine vurgu yapmaktadr.
D Kbiliflsel
KAT
1950li yllarda
psikolojinin ortaya kmasnda nemli rol oynayan geliflmeler:
Bilgi teorisi (Shannon 1948)
Dil teorisi
(Chomsky, 1959 ve 1965)
SIRA SZDE
Ksa sreli bellekte 7 2 kmeleme kavram (Miller, 1956)
Kavram oluflturma modeli (Bruner ve ark 1956.)
AMALARIMIZ
Genel
problem zme modeli (Newell ve Simon, 1972)
Yapay zek alflmalar
N N
K T A P yannda bilgisayar bilimlerindeki ilerlemeler de biliflsel psikoBu geliflmelerin

lojinin geliflmesine katk salamfltr. Biliflsel psikoloji farkl disiplinler ile etkileflerek olgulara farkl aklamalar getirmektedir. rnein, biliflsel bilimler bilifli anlaT E L E V Z Y O Nve bilgisayar modellerini kullanmaktadr. Biliflsel nropsikolomak iin matematik
ji bozuk veya hasarl biliflsel ifllemleri inceleyerek normal olan biliflsel sreleri anlamaya alflmaktadr. Biliflsel nrobilimler ise bafllca biyolojik ve fizyolojik teknikleri kullanarak
insanda biliflsel sre ve mekanizmalar incelemektedir.
NTERNET
zetleyecek olursak biliflsel psikoloji ve ortaklk kurulan disiplinler algdan
bellee, zihinsel temsilden bilince kadar birok olguyu incelemekte ve bilifl hakknda genel aklamalar yapmaya alflmaktadr. Bundan sonra bu olgulara ksaca
bir gz atlacaktr.
ALGI
Bir an olsun herhangi bir duyunuzun ifllevsel olmadn dflnn. rnein, grme duyunuzu kaybettiinizi ve ailenizdeki bireylerin yzlerini, bahedeki iekleri ya da yemek masasndaki yemekleri gremediinizi; iflitme duyusunu kaybettiinizi ve ailenizle birlikte olduunuz yemekte konuflulanlar duyamadnz; bir
bahar gn ieklerin at bir parkta yrrken hibir koku alamadnz ve yediiniz leziz bir fleftalinin tadn alamadnz dflnn. Bu rneklerde hep bir fleyler eksiktir. Bir anlamda, beyin dfl dnyann resmini ekmekte ancak resmin bir
ksm hep eksik kalmaktadr.
nsan beyni dfl dnyaya duyu sistemleri olan grme, iflitme, koku, dokunma ve
tat vastasyla balanmaktadr. Bu balantlar sonucunda dfl dnyay deneyimlemek, bilmek ve anlamak gibi birok biliflsel sre yrtlmektedir. Duyum ve alg uyaranlarn (bilgi) dfl dnyadan alnmas, beyine taflnmas, beyinde ifllenmesi,
yorumlanmas ve bir karar verilmesi srelerini iermektedir. Algsal sistemlerin temel ifllevi, hareket sisteminin rettii davranfllara gereken duysal bilgiyi salamaktr. Btn bu srelere ait mekanizmalar belirlemek ve tanmlamak duyum ve algnn alflmalar kapsamna girmektedir.
Duyum iinde bulunulan bir ortamdan uyaranlarn ierdii bilginin ilgili duyu
sistemi tarafndan yakalanarak sistem iine alnmas ve beyindeki ileri fizyolojik
merkezlere iletilmesi srelerini kapsamaktadr. Alg ise uyaranlarn tafld bu bilginin analiz edilmesi, tannmas, yorumlanmas ve organize edilmesini kapsayan srelerdir. Burada uyarandan kastedilen duyu sisteminde tepki douran fiziksel bir
enerjidir. Genel olarak evremizdeki bir fiziksel uyarann sistem iine alnmas ve
101
sonrasnda belli srelerden geirilerek bu uyarana karfl tepki retilmesi algsal sre olarak ifade edilmektedir. rnein, gznz atnzda dflardan gelen uyarana karfl hemen bir tepki retirsiniz. Bu farknda olmadnz ok ksa bir sre iinde gerekleflir. Ancak, ayrntlara bakldnda uyaran ve tepki arasnda bir dizi alt
sreler ve ifllemler yaplmaktadr. fiekil 4.2 bu sreleri ksaca zetlemektedir. evremizde sonsuz sayda uyaran bulunmaktadr. Bu uyaranlardan biri dikkat eker ve
ilgili duyu sisteminin alc hcreleri vastasyla sistem iine alnr. Alc hcreler tarafndan yakalanan uyarann (flk, ses gibi) sinir sisteminin anlayaca dil olan aksiyon potansiyellerine (nral sinyaller) dnfltrlmesi gerekmektedir. Nral sinyallere dnfltrlen uyaran sistemdeki sonraki yaplara aktarlarak analiz edilir. Bu
analizler srasnda uyaran iflleme koflulmakta ve kodlanmaktadr. Bunu takiben elde edilen rn alglanr ve tannr. Bu aflamada bazen nceden sahip olduumuz
bilgi ve deneyimlerimiz bu sreci etkilemektedir. Nihayetinde organizma dfl dnyadan gelen uyarana karfl tepki oluflturarak eyleme geer. Yaplan bu eylem evrede deifliklik yaratacandan, bir sonraki algsal sre bafllatlr. Aslnda bu sre
dngsel bir sretir ve bundan dolay da algsal sre dinamiktir.
Duyum iinde bulunulan bir

ortamdan uyaranlarn
ierdii bilginin ilgili duyu
sistemi tarafndan
yakalanarak sistem iine
alnmas ve beyindeki ileri
fizyolojik merkezlere
iletilmesi srelerini
kapsamaktadr.
fiekil 4.2
gi
Bil
Algsal sre
Tanma
Alg
Eylem
fllem
Uyaran
Algsal Sre
Dikkat
Edilen
Uyaran
Aktarm
Dnflm
Alclar
evremizdeki uyaranlar hem eflitlilik hem de fliddet seviyeleri asndan farkllk gstermektedir. Bu uyaranlar deiflik duyu organlarn uyarmaktadr. rnein,
evrenizdeki objeleri ve renkleri grmenizi salayan flk ile bir flarky duymanz
salayan ses uyaranlarn ayrt edersiniz. nsan anatomisi eflitli duyu sistemlerine
sahiptir: Grme, iflitme, dokunma, koku ve tat. Bunlarn anatomisi farkl olduundan her bir duyu sisteminin barndrd alclar ve dolaysyla tepki verdikleri uyaranlar da farkllaflmaktadr. Tablo 4.2, duyular snflarken Resim 4.1de bu duyularn beyindeki merkezlerini gstermektedir.
Alg ise uyaranlarn tafld

bu bilginin analiz edilmesi,
tannmas, yorumlanmas ve
organize edilmesini
kapsayan srelerdir.
102
Psikoloji
Tablo4.1
Duyu Sistemleri
Duyu
Enerji
Alc
Hcreler
Organ
Beyin
Grme
Iflk
Koni ve ubukuklar
Gz
Primer Grme Korteksi
flitme
Ses
Sa hcreleri
Kulak
flitme Korteksi
Tat
Kimyasal
Burundaki hcreleri
Dil
Primer Tat Korteksi
Koku
Kimyasal
Dil ve
azdaki hcreler
Burun
Olfaktori
Korteks
Dokunma
Basn, Scaklk,
Ar
Derideki
hcreler
Deri
Somatosensori
Korteks
Resim 4.1
nsan beynindeki
duyu merkezleri.
Doku
nma
flitme
Tat
Koku
Grme
Alg hemen oluflan bir olgudur. Bir baflka deyiflle alg iin zel ve ayrca bir aba gerekmez. Bununla birlikte, algsal sreler incelendiinde arka planda karmaflk srelerin yer ald grlmektedir. Bir flk hangi parlaklkta olursa grlebilmektedir? Bir kifli ne kadar parfm kullanrsa baflkalar tarafndan fark edilebilir?
Bu sorular bir yandan uyarann fliddetini dier yandan ise uyarana karfllk verilen
tepkileri iermektedir. Bu iki durum psikofizik kapsamnda incelenir. Psikofizik
uyarann fiziksek boyutlar ile bu boyutlara verilen psikolojik deneyimler arasndaki iliflkileri inceler. Bu iliflkiye de psikometrik fonksiyon ad verilmektedir. Psikofizik psikolojinin ilk yllarnda olduu gibi gnmzde de psikolojinin geliflmesinde
ve ilerlemesinde ok nemli katklar salamaktadr (Gardner, 2005).
Uyarann fark edildii ya da ayrt edildii enerji seviyesi mutlak eflik kavram ile
aklanmaktadr. Mutlak eflik, bir uyarann fark edildii en dflk enerji seviyesi
olarak tanmlanmaktadr. rnein; karanlk bir odada grlebilen en dflk flk
seviyesi, sesiz bir ortamda duyulan en dflk ses seviyesi, bir odada fark edilen en
az parfm miktar veya bir kova suda fark edilen en dflk tuz miktar. Duyu sistemleri uyaranlara aflr flekilde duyarldr. Normal koflullar altnda bir mum fl
yaklaflk olarak 48 km uzaklktan grlmektedir. Sessiz bir odada bir kol saatinin
sesi yaklaflk olarak alt metre uzaklktan duyulmaktadr. Bir ay kafl fleker yaklaflk olarak 7,5 litre suda, bir damla parfm odal bir daire iinde ve bir arnn
103
kanad bir santimetre ykseklikten brakldnda fark edilmektedir. Bunlar sizi flaflrtabilir. Unutmayn ki bunlar normal ya da ideal koflullar altndaki lmlerdir.
Gnlk yaflamda ise bu verilere ulafllamaz nk grlt (noise) her zaman ortamda bulunmaktadr. Grlt, arka planda var olan ve uyaran ile karflan bir baflka uyarandr. rnein, radyoda haberleri dinlerken arada srada frekanslarn karflmasyla oluflan czrtlar. Grlt kavram sadece iflitsel uyarana deil dier uyaranlar iin de kullanlmaktadr.
Bir dier eflik fark efliidir. Mahallenizdeki frnda simitler arasndan en iyi kzarmfl simidi almak iin simitler arasnda karfllafltrmalar yapar ve birka simide
kadar ayklamalar yaparsnz. En sonunda ilerinden birini tercih etmekte zorlanrsnz ve rastgele birini alrsnz. Bu durum aslnda pazarda ya da markette meyve
veya sebze alrken ok sk yaplan bir eylemdir. Alg psikologlar bu karfllafltrmalar fark eflii altnda deerlendirmektedir. Bir uyarcnn fliddetinin deifltiinin organizma tarafndan fark edilebilmesi iin gerekli asgari miktara fark eflii denir. rnein, elle kaldrdnz arlkta 100 gramdan sonra 105 gram fark edebilirsiniz.
Buradaki fark eflii 5 gramdr. Eer arlk 200 grama karlrsa o zaman 210 gram
arl ancak fark edebilirsiniz. Bu durumda fark eflii 10 gramdr. Fark eflii ayn
tr iki uyaran arasndaki deifliklii fark etme olarak tanmlanmasndan dolay ancak fark edilebilir farklar olarak da isimlendirilmektedir.
Duyu sistemlerinin en nemli zelliklerinden biri evredeki uyaran fliddetindeki deiflikliklere duyarl olmasdr. Gneflli bir gnde etrafta dolafltktan sonra karanlk bir ortama (rn. Sinema) girildiinde, ncelikle bu ortamda neredeyse hibir
fley grlememektedir. Bir mddet sonra (~25 dakika) en yakndaki kiflinin yzndeki ayrntlar bile grlr. Bu olgu duyusal adaptasyon olarak adlandrlr ve
belli bir uyaran seviyesine uzun bir sre maruz kaldktan sonra duyu sisteminin
duyarlln ve kapasitesini yeniden dzenlemesi olarak tanmlanr. Duyusal adaptasyon bilgi iflleme srelerini etkiler ve sonuta alglar ve bilifl zerinde olas deifliklikler meydana getirir. Bir baflka adan bakldnda ise sanki insan beyni zihinsel olarak uyarlmann sesini ksmaktadr (Calin-Jageman ve Fischer, 2007). Duyu sistemlerinin adaptif zellii hayatta kalma prensibi ile dorudan ilintilidir. Eer
canllarn duyu sistemleri uyaranlarn sadece belli bir seviyesine (rn. sadece le
fl) tepki vermifl olsalard, evrede meydana gelen ve olaan olan deiflikliklere
karfl duyarsz kalrlard. Bu durum canlnn tepkilerini olduka kstl bir alan iinde yapmasna neden olurdu.
Mutlak eflik bir uyarann fark

edildii en dflk enerji
seviyesi olarak
tanmlanmaktadr.
Grme
Grme sistemi Resim 4.2de grlecei zere gz, optik sinir, lateral genikulat ekirdei (LGN) ve grme korteksini ieren yaplardan oluflmaktadr. Bu sitemin faaliyeti olan grme dfl dnyadaki uyaranlarn gzmzde temsil edilmesi ile bafllar. Grmenin temel ifllevi evremizdeki objelerle ilgili olarak ne, nerede ve nasl
sorularna yant bulmaktr (Marr, 1982).
Fark eflii ayn tr iki uyaran

arasnda farkllk meydana
getiren fark edilebilen en
dflk enerji seviyesidir.
Adaptasyon belli bir uyaran

seviyesine uzun bir sre
maruz kaldktan sonra duyu
sisteminin duyarlln ve
kapasitesini yeniden
dzenlemesidir.
104
Psikoloji
Resim 4.2
N
e
Yo red
lu e
Grme sistemi
Ne Yolu
Grme
Korteksi
LGN
Optik Sinir
Gz
Bofllukta saniyede 300,000 km hzla giden flk grme iin temel uyaran olup
elektromanyetik spektrumun (fiekil 4.3) 400 ile 700 nanometre (1 nanometre = 1,0
10-9 metre) arasndaki dalga boylarn kapsamaktadr. Bu aralk grme spektrumudur. Gzn arkasnda bulunan retinada fla duyarl alc hcreler ubukuk
(rod) ve koni (cone) hcreleri bulunmaktadr. Saylar ve bulunduklar yere gre
eflit dalmayan bu alc hcrelerin grevi flk enerjisini sinirsel mesajlara (aksiyon
potansiyeli) dnfltrmektir. Koniler retinann merkez olarak da bilinen fovea blmnde youndurlar. ubukuklar ise foveada bulunmazlar ve foveadan kenarlara doru gidildiinde younluklar artar. Bu nedenle ubukuklar kenar grmeyi salarken koniler merkez grmeden sorumludurlar. ubukuklar ve koniler yapsal olarak da farkl zellikler gstermektedirler. Koniler fla daha az duyarl
olup keskin, renk ve dolaysyla gndz koflullarndaki grmeden sorumlu olurken ubukuklar fla karfl daha fazla duyarl olduklarndan flk seviyesinin dflk olduu gece gibi koflullarda aktiftirler.
fiekil 4.3
Elektromanyetik
spektrum.
400
500
600
700
GRME
SPEKTRUMU
MOR TES
GAMA
UV
10-3
10-1 101
KIZIL TES
KIZILTES RADAR FM
103
105
107
TV AM AC
109 1011 1013 1015
Uyaranlar gzdeki a sisteminde ifllendikten sonra optik sinir vastasyla nce

talamusun lateral genikulat ekirdekiine ve oradan da grme korteksine iletilir.
Optik sinirin gz terk ettii noktada alc hcreler bulunmadndan buraya yanstlan flk iflleme alnamaz. Bu nedenle, bu noktaya kr nokta denir. Kr nokta
her iki gzde de bulunmasna ramen grme algsnda bozucu bir etki oluflturmaz
nk beynimiz boflluklar doldur ad verilen otomatik bir mekanizma ile eksiklikleri tamamlar.
105
Gz ile beyin arasnda baz uyumsuzluklar vardr. Bunlardan biri dfl dnya gzde iki boyutlu (2D) beyinde ise boyutlu (3D) temsil edilir. Beyin gzden gelen
iki boyutlu bilgiyi baz ipularn kullanarak boyutlu hle dnfltrerek derinlik
algsn meydana getirmektedir. Bir dieri ise gzn yapsndan dolay optik ilkelerle alflmasndan kaynaklanmaktadr. Uyarann gzdeki grnts retinada ters olarak temsil edilir. Fakat biz dnyay dz olarak alglarz. Bu problemlerden ilki 2D3D problemi olarak ve ikincisi de ters problem olarak adlandrlmaktadr.
Beynimizdeki grme korteksi baflmzn tam arka ksmnda bulunan oksipital
blmdedir (Resim 1). Buradaki nronlar belli uzunlukta genifllikte veya ynde
olan grsel uyarann zelliklerine gre zelleflmifllerdir (Hubel ve Wiesel, 2004).
Ayrca insan beyninin renk, derinlik, biim ve hareket algs asndan farkl merkezlere ayrld yaplan alflmalarda ortaya konmufltur. Genel olarak grme korteksinden pariyetal kortekse olan alanda objelerin grsel alanda nerede olduu
bilgisi salanrken grme korteksinden temporal kortekse uzanan blgede ise objenin ne olduu ile ilgili bilgi iflleme yaplmaktadr. Bundan dolay bu iki yol srasyla NEREDE YOLU ve NE YOLU olarak isimlendirilir. Sonu olarak grme
korteksi dfl dnyann haritasn kararak temsil etmektedir.
Renk Grme
Grme spektrumu elektromanyetik spektrum iinde ok kk bir alan kapsar.
Bununla birlikte, insan evreni alglarken ve farkl grsel alanlarda faaliyetlerde bulunurken genifl bir yelpazede esnekliklere sahiptir. Bu esnekliklerden biri milyonlarca rengi birbirinden ayrmay salayan renk grmedir. Renk algs, genel olarak
fiziksel, fizyolojik ve algsal olarak farkl seviyede incelenir. Uyaranla ilgili zellikleri fiziksel boyutu, alc hcreler ve dier anatomik yaplardaki ifllemler fizyolojik boyutu ve renk tanma, isimlendirme ve snflandrma gibi ifllemler algsal boyutu oluflturmaktadr (Malko, 2003).
Renk algsn aklayan genelde iki temel kuram vardr. Bunlar Thomas Young
ve Hermann Von Helmholtz tarafndan birbirlerinden bamsz ne srdkleri
renk (trichromacy) ve Karl Ewald Konstantin Heringin karflt renk sreleri
(opponency) kuramlardr. renk kuram retinada farkl koni hcresinin bulunmas ve herhangi bir rengi oluflturmak iin en az farkl rengin kullanlmas
olgularna dayanr. Konilerin her biri grme spektrumu iindeki farkl dalga boylarna duyarldrlar. rnein, konilerden birinin ~440nm, dierinin ~535nm ve
ncsnn de ~565nm olan dalga boylarna maksimum seviyede tepki vermekfiekil 4.4
renk kuram.
Renk kts
Sar
Yeflil
Krmz
Koni
Tepkileri
S
Iflk
106
Psikoloji
Karflt renk sreleri kuram

gzdeki alc hcrelerinin
sinyalleri ikili mekanizmalar
ve karflt sreler fleklinde
kodladklarn nermektedir.
tedirler. Bundan dolay, bu alclara S (short-ksa), M (medium-orta) ve L (longuzun) konileri ad verilir. renk kuramna gre renk algs yukarda belirtilen
farkl koni hcresinin fln dalga boyuna greli tepkilerinden meydana gelmektedir (bkz fiekil 4.4).
Renk grme bozukluklar genelde renk kuram ile aklanr. Koni trlerinden herhangi birinin yokluunda ya da bir koni snfnn spektrumdaki duyarllnn deiflmesi sonucu renk grme problemleri ortaya kar. Renk grme bozukluklar erkeklerde (% 6-8) kadnlara (% 2-3) gre daha sk grlmektedir. Renk krlnn olufl skl etnik kkene gre de farkllaflmaktadr. rnein, Kafkas erkek
grubunda renk grme bozukluklar ~% 8 oranndadr. te yandan, sk grlmesede beyindeki renk merkezlerindeki hasar kortikal krlktr.
renk kuram, grme spektrumu iindeki dalga boylarnn ayrt edilmesini
salamakla birlikte efl zamanl kontrast etkisi (bkz. fiekil 4.5) ve ardimge gibi olgularn aklayamaz. Karflt renk sreleri kuramna gre konilerde oluflan sinyaller
ikili ve karflt sreler fleklinde kodlanr. Baz nronlar M konilerinin kts ile L
konilerinin ktsn kyaslayarak (veya tam tersi) L-M karflt mekanizmasn oluflturmaktadr. Benzer bir flekilde, S konilerinin ktlar ile L ve M konilerinin ktlarnn toplam kyaslanmakta ve sonu olarak S-(L+M) mekanizmas ortaya kmaktadr. Bu mekanizmalara alc sonras renk kanallar ad verilmektedir. Bu kanallarn ikisi renkle ilgili bilgi iflleme yapar. L+M ve S-(L+M) srasyla beyindeki krmzyeflil ve sar-mavi mekanizmalar besler. Heringe gre bu drt renk ana renkleri
temsil etmektedir. nc eflleflme ise S+M+L fleklinde olup siyah-beyaz mekanizmas besleyerek rengin aklk ya da koyuluk boyutunu oluflturmaktadr. Renkler
bu mekanizmann dorusal bir flekilde farkl bileflimleri sonucunda meydana
gelmektedir. rnein, turuncu krmz-yeflil ve sar-mavi mekanizmalarnn bileflimidir. Karflt mekanizmalar oluflturan bu ana renkler ayn anda ve ayn noktada
birlikte grlemezler. Bir baflka deyiflle krmz flk ile yeflil flk zaman mekn iinde ayn anda ve ayn noktada olamazlar. nk, bu renklerin oluflturduklar sinyaller birbirlerini iptal ederler.
fiekil 4.5
Yukardaki kareler
iindeki daireler
fiziksel olarak
ayndr. Ancak
algsal olarak
soldaki
sadakinden daha
koyu olarak
alglanmaktadr.
Korteksteki nronlarn renk bilgisini nasl kodladklar ve nasl temsil ettikleri

ok ak olmasa da renk algsnn insan beyninde kategoriler fleklinde organize
edildii ifade edilmektedir (Malkoc, Kay ve Webster, 2005). Btn bu bilgileri ieren renk grme modeli fiekil 4.6da gsterilmektedir. Bu modele gre, retinada
renk kuramna gre koni hcreleri tarafndan kodlanan flk daha sonra karflt sre mekanizmalar ile yeniden iflleme koflulmakta ve sonrasnda kortekse gnderilen sinyaller renk kategorilerini oluflturulmaktadr.
107
fiekil 4.6
Karflt sreler
S+L+M
renk
Renk Kategorileri
Renk grme
modeli.
Siyah
Beyaz
L+M
S+(L+M)
Gz
Talamus
Renk grnm dikkate alnrsa renk algs ka boyutludur?
Derinlik Algs
Krmz
Yeflil
Mavi
Sar
Korteks
SIRA SZDE
D fi N E L M
Retinadaki iki boyutlu grnt uzaklkla ilgili yaplan karmlar
ya da ipular ile
beyinde boyutlu olarak alglanmaktadr. Bu ifllem tek gze bal (monokler)
S O R U
ve iki gze bal (binokler) derinlik algs ipular ile yaplmaktadr.
Tek gze
bal ipular, bir grntye tek gzle bakld zaman var olan derinlik algs ipularn iermektedir. Bunlardan biri gz kaslarnn hareket etmesiyle gz merceiDKKAT
nin fleklinin deifltirildii akomodasyondur. Bunun dflndakiler resimsel ipulardr. Bunlara resimsel ipular denilmesinin nedeni ressamlarn bu yntemleri iki
SIRA SZDE
boyutlu dzlemde derinlik algsn yaratmak iin kullanmalardr.
Bu ipularnn
bazlar fiekil 4.7de gsterilmektedir.
Biniflim veya st ste binme bir objenin dier objeyi rtmesi
sonucu oluflAMALARIMIZ
maktadr. Grme sisteminin objeleri btn olarak alglama eilimi karenin arkasndaki tam olarak grnmeyen objenin daire olarak alglanmasna neden olmakta ve
bundan dolay, daire karenin arkasnda olduu sonucu karlmaktadr.
K T A P Uzaktaki
objeler yakndaki objelere gre retinada daha kk grntler oluflturmaktadr.
Bylece alglanan objenin greli bykl uzaklk ile ilgili olarak bir ipucu salamaktadr. Bir dier ipucu dorusal perspektiftir. Bir grntdeki
gT E L E V Z Yobjelerin
ON
reli byklk, ykseklik ve uzaklk bilgilerinin birlefltirilmesi ile oluflturulan bir
ipucudur. Birbirine paralel olarak alglanan iki izginin uzaklafltka birbirini ufukta kesecei varsaymna dayanarak uzaklk bilgisi karlmaktadr. Havadaki mole N T belirsiz
E R N E T hle gelkllerin fl datmas sonucu uzaktaki objeler mavimsi ya da
mektedir. Bir baflka deyiflle bu objelerin kontrast azalmaktadr. Bu nedenle bu objeler, daha parlak ve belirgin olan objelerden daha uzakta alglanrlar. Buna atmosferik perspektif denir. Ayrca aydnlatma da derinlik algsnda nemli rol
oynamaktadr. nsan beyni otomatik olarak fln yukardan geldiini varsaymaktadr. Bundan dolay insanlar bir objenin daha ok aydnlanan ksmn st, daha az
aydnlanan koyu ksmn ise alt olarak alglama eilimindedirler. Bu yorum derinlik algsna yol amaktadr.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
108
Psikoloji
fiekil 4.7
Tek gze bal
(Resimsel) derinlik
ipular.
Biniflim
Atmosferik
Perspektif
Stereopsis iki gzn

retinasnda oluflturulan
grntlerin
karfllafltrlmasyla ile
oluflan derinlik algs
ifllemidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Greli Byklk
Doku Eimi
Dorusal Perspektif
Aydnlatma
Hareket algs da derinlik algsna nemli katk salamaktadr. Bireyin evrede

odakland bir noktadan kendisine yakn olan objeler bireyin hareketinin aksi ynnde, odak noktasnn tesindekiler ise bireyin hareketi ile ayn ynde hareket
ediyor gibi alglanmaktadr. Hareket paralaks olarak da bilinen bu olgu hareket
eden bir aracn iinde kolaylkla gzlebebilir. Ufuktaki noktalar veya objeler ayn
ynde hareket ederken akndaki aalar veya telefon direkleri ise aksi ynde hareket ediyormufl gibi alglanr. Buna ilave olarak optik akfl da derinlik algs iin
anlaml bilgi salamaktadr. Optik akfl kiflinin kendi hareketinden kaynaklanan
grme alanndaki hareketin alglanmasdr. Objenin lokal hareketinin tersine grme alan btnyle hareket eder. evre organizasyonu ile ilgili bilgiyi ve bedenin
pozisyonu veya postrnn kontrol hakknda bilgiyi taflr. Optik akfl srasnda
evredeki objelerin retinada oluflturduu grntler giderek byr. Bu da objelerin hareket hlinde byklklerinin karfllafltrlmasna olanak verdiinden boyutlu alg oluflturulmaktadr.
Bir grnty iki gzle izlemek derinlik algs iin fazladan ve ilave bir bilgi
salamaktadr. Bu bilgi, iki gzn ieriye doru (burun ynnde) hareket ettirilmesi ile odaklanlan objenin fovea ile grlmesinin salanmas sonucu meydana
gelmektedir. ki gze bal bir dier ipucu ise iki gzde oluflan grntnn arasndaki kk farktr. On metre ve aflasndaki uzaklklardaki objeler iin her iki gzde oluflan grntler birbirlerinden bir oranda farkldr. Bu iki farkl grntnn
kortekste birlefltirilmesiyle boyutlu grnt elde edilmektedir. Her iki gzn retinasnda oluflturulan grntlerin karfllafltrlmas sonucu oluflan derinlik algs ifllemine de stereopsis denir.
SIRAdoufltan
SZDE m yoksa sonradan kazanlmfl (renilmifl) bir beceri midir?
Derinlik algs
Algsal Organizasyon
D fi N E L M
Algsal ifllemler 20. yzyln baflnda Gefltalt psikologlar tarafndan nerilen baz ilkeler erevesinde evrenin nasl anlaml hle getirildiini aklamaktadr. zellikS O R Uda temellerini oluflturan bu ilkeler objeler aras ve obje ile zemile biim algsnn
nin ayrmda nemli rol oynarlar. Gefltalt psikologlar evremizdeki objeler arasn-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
109
daki iliflkilerin belirsiz olduu durumda en basit ve en istikrarl dzenlemelerin yaplarak algsal organizasyonun salandn ne srerler. Bu nedenle bu ilkeler algsal organizasyon ilkeleri olarak bilinirler. fiekil 4.8de bu ilkeler gsterilmektedir.
7(b)de kk siyah kareler arasnda yatay boyuttaki uzaklklar dikey boyuttaki
uzaklklardan kk olduundan yatay olanlar dikey olanlara nazaran birbirlerine
ait olarak alglanma eilimindedirler. Bu yaknlk ilkesidir. Ancak kk siyah kareler arasndaki uzaklklar 7(a) da grld gibi eflitlenirse yatay ve dikey ynde
gruplama ortadan kalkar. Benzerlik ilkesi 7(c) de grlmektedir. Ortadaki beyaz
daireler birlikte alglanmaktadr. 7(d) bize tamamlama ilkesini rneklendirmektedir. Grlecei zere gsterilen tam bir kare olmamakla birlikte bu flekil genellikle kare olarak alglanmaktadr. 7(e) ise bir rnt ya da yn oluflturan elementler,
rntnn bir paras olarak bir arada gruplanma eilimi gstermektedirler. Bu sreklilik ilkesidir. Ortak alan paylaflan ve ortak baa sahip olan elementler de
grup olarak alglanrlar Bu ilkeleri gsteren rnekler 7(f) ve 7(g)de sunulmufltur.
fiekil 4.8
(a)
(e)
(c)
Algsal
organizasyon
ilkeleri. (a) Tek tip,
(b) yaknlk, (c)
benzerlik, (d)
tamamlama (e)
sreklilik, (f) ortak
balanmfllk ve (g)
ortak alan.
(b)
(d)
(f)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
(g)
Obje algs Humphreys ve Bruce (1989) tarafndan nerilen aflamal model ile
aklanmaktadr. Birinci aflamada grsel bilgi bellekte efllenerek snflandrlr. kin K K A T isimlendici aflama anlamsal kategorizasyondur. nc ve son aflama ise Dobjenin
rilmesidir. Grsel agnozi bu srelerde oluflan bir sorun olup normal grme kapasitesine ramen objenin ne olduunu bilinememesidir. GrselSIRA
agnozisi
SZDE olan kifli
renk veya hareketi grmesine ramen en basit flekil ve harfleri bile tanyamaz. Bu,
agnozisi olan bireylerin sisteme giren grsel bilgi ile ilgili olarak herhangi bir algAMALARIMIZ
sal organizasyon yapamadn gstermektedir. Agnozinin obje
algs ile mi yoksa
bellekteki anlamsal snflandrma ile ilgili bir sorun olduu tartflmalar mevcuttur.
Agnozisi olan birok birey objeyi doru olarak tarif edebilmektedir. Bir baflka deK T A P
yiflle bir objenin ne olduu sylenebilmekte ancak obje gsterildiinde tanma
meydana gelmemektedir. Bu adan bakldnda sorunun alg ile bellek arasnda
ba kurulamamasndan kaynakland dflnlmektedir. Fakat agnozi bazen keliTELEVZYON
me, yz ve canl nesneler gibi belirli bir alan ile kstldr. Bu durum, sorunun genel
alg probleminden ok anlamsal bellein alt mekanizmalarna atfedilmektedir.
N N
Alg ile ilgili olarak bilgilerinizi deerlendirmek isterseniz TBTAK Ntarafndan

T E R N E T hazrlanmfl bu sayfaya gz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
110
Psikoloji
flitme
flitme siteminin organ kulaktr. nsan kula dfl, orta ve i kulak olmak zere
ksma ayrlmaktadr. flitmenin uyaran olan ses bir titreflim kaynann havadaki
moleklleri hareket ettirmesi sonucunda oluflmaktadr. Ses havada sabit hzla ve saniyede 33,5 metre hzla hareket eder. Bir ses dalgas sins dalgas zellii taflmakta ve frekans, genlik ve faz olarak unsur ile tanmlanr. Ses dalgalar ncelikle
iflitme sisteminin grnen ksm olan dfl kulaa ulaflmaktadr. Dfl kulak iflitme sisteminin megafon fleklindeki grnen ksm olup megafonunun aksine ses dalgalarn dfla doru deil ieriye doru iletir. Buradan anlafllaca gibi dfl kulan temel
fonksiyonu dfl dnyadan sesi yakalayp kulaktaki ileriki ksmlara iletmektir. Dfl
kulaktaki ses dalgas tp ya da boru fleklindeki iflitme kanal vastasyla kulak zarna ulaflr. Kulak zar bir davulun derisine tokmak ile vurulduunda titreflmesi gibi
ses dalgas ile temasa getiinde titreflim meydana getirmektedir. Bunun sonucunda da meydana gelen titreflim orta kulaa ulafltrlr. Orta kulan iinde rs, zengi ve eki adl kk kemik bulunur. Bunlar bir yandan hareket ederek titreflim meydana getirmekte ve ses dalgasn oval pencere vastasyla i kulaa iletmekle birlikte ayn zamanda amplifikatr grevi yaparak ses dalgasnn zayflamasn
nlemektedir. kulaa ulaflan ses dalgas ncelikle iinde sv barndran, helezon
fleklinde ve salyangoz kabuuna benzeyen koklea yapsna ulaflr. Kokleann iindeki sv, ses dalgas sonucunda titreflir. Ayrca kokleann iinde ve merkezine doru basilar zar olarak isimlendirilen bir ksm vardr ve bu ksm sa hcresi denilen
iflitme nronlarn barndrmaktadr. Koklea iine gelen ses dalgas bu iflitme nronlarn bkerek sinirsel iletilerin meydana gelmesine neden olmaktadr.
Bu sinirsel iletiler buradan iflitme siniri vastasyla ncelikli olarak iflitme merkezine (bkz. Resim 4.1) ve oradan da beyindeki iflitme ilintili alanlara aktarlmaktadr. flitme korteksinde baz nronlar seici bir flekilde belirli ses zelliklerine
(rn. korna sesi, davul sesi gibi) tepki verirken baz nronlar ise seslerin rntsne (rn. sesin tonu) tepki vermektedirler. Ayrca baz nronlar verdikleri tepkinin rntsne gre sesin yeri ile ilgili bilgi salamaktadrlar.
flitme Algs
Yer kuram farkl perdeden

retilen seslerin deiflik
iflitme nron setlerinde
sinirsel ileti oluflturduunu
ve bunun sonucunda da
iflitme siniri iinde farkl
fiberleri uyardn ileri
srer.
Sklk veya zamansal perde
algs kuram alglanan
dflk perdeden seslerin
iflitme sinirinin uyarlma
sklnn analiz edilmesiyle
gereklefltiini iddia eder.
nsan kula 20 ile 20,000 Hz arasndaki sesleri duyabilmektedir. Sesi oluflturan

dalga boyunun frekans sesin perdesini belirler. Perde ses bilgisi asndan nemlidir nk insanlarn konuflma srasnda seslerini ve seslerindeki duygularn ayrt
etmede nemli rol oynar. Yksek frekansl ses dalgas yksek perde dflk frekansl ses dflk perde olarak alglanmaktadr. Yksek perdeden sesler basilar zarn salyangozun oval penceresine yakn olan ksmnn titreflmesine neden olurken
dflk perdeden sesler ise geneli uyarmaktadr. Perde algsn aklayan kuramlardan biri yer kuramdr. Yer kuram, farkl perdeden olan seslerin farkl nron setlerinde sinirsel ileti oluflturduunu ve bunun sonucunda da iflitme siniri iinde
farkl fiberleri uyardn ileri srmektedir. Bu kuram basilar zarnn genelini uyaran ve ok dflk perdeden olan seslerin alglanmasn aklamakta yetersiz kalr
nk dflk perdeden sesler dflk frekans formunda olduundan iflitme siniri
ses dalgasnn tepe yapt durumlarda senkronize bir flekilde tepki verir. Sklk
(frequency) veya zamansal (temporal) perde algs kuram alglanan dflk
perdeden seslerin iflitme sinirinin uyarlma sklnn analiz edilmesiyle gereklefltiini iddia etmektedir. Bu iki kuramn iflaret ettii mekanizmalar birlikle iflitsel
uyaranlarn tafld bilgiyi kodlamaktadr.
Yksek sesler dalga boyundaki yksek genlik ile belirlenmektedir. Yksek ses
dalgalar havada hareket ederken ok daha fazla basn deifliklerine neden olmaktadr. Bundan dolay basilar zarnda daha byk bklmelere neden olarak
daha ok sayda iflitme nronunun uyarlmasna neden olmaktadr. Bir baflka grfl ise sadece yksek seslere tepki veren baz zelleflmifl iflitme nronlarnn olduu ve bu nronlar sayesinde yksek sesler algland grfldr.
Yukarda belirtilenler sesin ne olduu hakknda bilgi vermektedir. Bu nemli
bir bilgi olmakla beraber doada sesin nereden geldiinin bilinmesi yaflamsal adan ok deerli bir bilgidir. Peki, sesin nereden geldii nasl bilinmektedir? Birok
memelide iki kulan olmas bir anlamda problemi zmektedir. rnein, sol taraftan gelen ses sol kulaa sa kulaktan nce ulaflmaktadr. Sa kulan bafl tarafndan glgelenmesi (bir tr engelleme) sonucu sa kulaktaki ses genlik asndan
sola kulaa gre daha dflktr. Sesin kayna iki kulak arasndaki ulaflma zamannn ve sesin fliddetinin karfllafltrlmas ile belirlenmektedir. Sesin dflk perdeden olduu durumlarda ise ulaflma zaman daha anlaml ve daha fazla bilgi salarken, sesin yksek perdeden olduu durumlarda ise sesin fliddeti daha geerli ve
anlaml bilgi sunmaktadr. Devamllk ieren seslerde ses dalgasndaki faz fark bilgisi ilave olarak kullanlmaktadr. Faz bilgisi ses dalgasnn yaps veya bafllang
noktas ile ilgilidir. rnein ayn fazda olan ses dalgalarnn tepe noktalar zamansal ve meknsal olarak ayndr. Tek kaynaktan gelen ses bir kulaa ulaflmak iin
greli olarak daha uzun yol almak zorunda olduundan sreklilik ieren seslerin
fazlarnda her iki kulaa ulafltklarnda fark meydana gelmektedir. Bu da devamllk ieren sesin kaynann nerede olduu hakknda bilgi salamaktadr.
kulakta bulunan yaplar ayn zamanda denge duyumu ve algs ile de iliflkilidir. kulakta bulunan yarm dairesel kanallar ayr tp fleklinde yapya sahiptir. Bu tpler iinde bir tr sv bulunmaktadr. Bafln dnme fleklindeki ve alan
iinde belli yndeki dorusal hareketleri sonucunda bu tplerdeki sv da hareket
eder ve bu hareketin flekline ve ynne gre uyarlan farkl sinir ular beyine bafln hareketini bildiren sinyaller gnderir.
Koku Algs
Koku duyusu grme ve iflitme ile beraber en eski duyulardan biri olup en basit tek
hcreli organizmalarda bile bulunmaktadr. Omurgal hayvanlarda koku duyusunun en temel ifllevi havada bulunan gaz hlindeki kimyasal uyaranlar yakalamaktr. Hayvanlarn kendileri de bir tr koku yaydklarndan bazen uyaran konumuna
geerler. Bu nedenle, koku duyusu akraba veya tr ii tanma, reme veya meknsal organizasyon gibi birok davranflsal ifllemin belirleyicisi olmaktadr. nsanlarda koku duyusu temelde beslenme ve evrede ynelme gibi davranfllarda rol oynamaktadr. Ayrca iinde bulunulan ortamn hofl veya nahofl olarak deerlendirilmesinde de rol oynamaktadr. Bunun tesinde koku duyusu sosyal iliflkilerde de
belirleyici bir faktr olmaktadr.
Birok canlya gre insan koku sistemi daha az yetilere sahip olmakla birlikte,
10,000den fazla farkl kokuyu birbirinden ayrt edebilmektedir. Ayn zamanda insanlar kokularla ilgili olarak iyi bir bellee sahiptir. Hatta baz unutulmufl olaylar
veya hatralar onlarla iliflkilendirilen kokularn yardmyla hatrlanabilmektedir
(Willander ve Larsson, 2006).
Koku algs maddedeki molekllerin burundaki koku alc hcrelerine ulaflmasyla bafllamaktadr. Bin adetin zerinde deiflik trde koku hcresi bulunur. Bunlarn her biri zelleflmifl olup koku spektrumundaki farkl kokulara tepki vererek
111
112
Psikoloji
sinirsel sinyalleri olufltururlar. Bu sinyaller daha sonra beyindeki ilgili koku merkezine (bkz. Resim 4.1) iletilerek koku algs ve belli bir kokunun tannmas salanmaktadr. Koku alc hcreleri ara nronlar ile sinapsal ba yapmadan beyin ile
dorudan ba oluflturmasyla da dier duyulardan ayrlmaktadr.
Herz ve Engen (1996) kadnlarn erkeklere gre koku alglamada daha iyi olduklarn gstermifltir. Hatta insanlar koku ile cinsiyetleri ayrt edebilmektedir. rnein, bir alflmada gzleri kapal olan rencilerden nlerinde duran kadn veya
erkekleri koklayarak tanmalar istenmifltir. Katlmclarn verdii tepkilerinin eflleflmesi flans seviyesinin stnde gerekleflmifltir. Anneler doumdan birka saat sonra bebeklerini onlarn kokularndan tanyabilmektedir. Asl ilgin olan ise insanlarn mutlu ve znt duygu durumlarnn koltuk alt kokularndan ayrt edilebiliyor
olmasdr. Ayrca, koku duyusu baz hayvan trleri iin de ok nemlidir. Bu hayvanlarda salglanan feromen denilen baz kimyasallar davranfl ve davranfl sreleri zerinde ok zel ve ok gl etkiye sahiptir.
Tat Algs
Genel olarak tat duyusu tatl, ekfli, tuzlu ve ac kategorilerinde ele alnmaktadr.
Son zamanlarda umami ad verilen bir tat kategorisinde de bahsedilmektedir. Umami tad baz tuzlar tattmzda alglanmaktadr. Bu tuzlar monosodyum glutamat
olarak bilinir ve ounlukla hazr orba ve paket gdalarda kullanlmaktadr.
Tat, lezzetleri tanmann tesinde karmaflk bir yap iermektedir. rnein; tat,
yemek yeme arzusunu bafllatmaktadr. Bir yiyecein tad hayal edildiinde ifltah
kabarr. te yandan tat koruma da salamaktadr. Canllar genelde ac fleylerden
uzak durma eilimindedir nk zehirli fleyler genelde acdr. Buna benzer flekilde insanlar ekfli tatlar genelde tercih etmezler. Dier duyu ve alglarda olduu gibi insanlar hangi gdalar yiyeceklerini ve hangilerinden kanmalar gerektiini
renmektedirler. Baz tatlar insanlar belli zamanlarda ne yemeleri gerektii konusunda ynlendirmektedir. rnein, insanlar kendilerini yorgun hissettiklerinde
tatl gdalara doru ynelmektedirler.
Tat organ olan dilin yzeyi incelendiinde ok sayda tomurcuklardan olufltuu grlmektedir. Tomurcuklarn bir ksm tat hcrelerini barndrrken dierleri
ise dokunma ifllevinin yerine getirilmesinde grev almaktadrlar. Bir tomurcuk ayrntl olarak incelenirse genel olarak 40 ile 100 arasnda tat hcresinin bulunduu
gzlenmektedir. Alclarda oluflan sinyaller tat siniri vastasyla nce beyin sapna
sonra da serebral kortekse gnderilir. Bu sinyaller ayrca beyindeki birok merkeze ulaflr ve kiflinin ne tatt ve ne yedii belirlenir. Tat algs konusunda belirsizlikler bulunmakla birlikte bir dizi nronun belli bir tat kategorisini kodlad hipotezi ile farkl nron gruplarnn belirli bileflenlerinin meydana getirdii aktiviteler
sonucu tat algsnn meydana geldii nermeleri zerinde durulmaktadr.
Tat ve koku duyular birbirleri ile etkileflerek nihai lezzeti ortaya karmaktadr.
Bunun yannda tat algsnda dier birok beyin merkezinin katks olduu dflnlmektedir nk tat algs ayn zamanda dier alglar ve karar verme srelerini de iermektedir. Bu nedenle tat algs hayatta kalma asndan ok nemlidir.
Dokunma
Gerekte insan derisi en genifl duyu organdr. nk ortalama boydaki bir insann 6-7 m2 deriye sahip olduu sylenebilir. Deri, bir yandan evreden gelen tehlikeli uyaranlarn vcuda girmesini engellemek ve vcut ssn dzenlemek gibi
fonksiyonlara sahipken dier yandan yzeyinde barndrd eflitli trden uyarc-
113
lar araclyla evresel uyaranlara tepki verirler. Derideki alc hcreler sinyallerini nce beyinde medulla ve talamusa oradan da dokunma sonucu oluflan alglarn
deerlendirilmesi oluflturulmas iin beynin somatosensori korteksine gnderir
(bkz. Resim 4.1).
Derideki eflitli alc hcreler, deriye ait duyumlar olarak adlandrlan basn,
s, dokunma ve ar ile ilgili duyular ortaya karrlar. Bu duyular meydana getiren alc hcreler deride farkl seviyede bulunur ve eflit olmayan bir dalm gsterirler. rnein, parmak ular dier blgelere gre ok daha fazla dokunma alc
hcrelerine sahiptir. Bundan dolay parmak ular bedenin dier blmlerine gre dokunmaya daha duyarldr.
Dokunma ile ilgili olarak arafltrmaclar en ok cezbeden ise ar algs olmufltur. Bunun nedeni insanlar ar durumlarnda doktora gitmekte ve ar kesici ilalar almaktadr. Ar ile ilgili olarak yaplan harcamann ABD de 100 milyar dolarn
zerinde olduu belirtilmektedir (Pesmen, 2006). lkemiz ile ilgili bu konuda veri olmamasna ramen her evde ar kesicilerin bulunduunu dflnrsek ar ile
ilgili harcamalarn lke ekonomisine nemli yk getirdiini sylemek herhlde
yanlfl olmaz.
Ar deiflik trdeki uyaranlara verilen tepkidir. Deride meydana gelen bir kesik, ok parlak flk, yksek fliddetteki ses ve benzeri durumlar ar meydana getirmektedir. Arnn oluflmasnda hcrelerin yaralanmas veya hasar grmesi sz konusudur. Kaynak ne olursa olsun hcrede hasar meydana geldii zaman kimyasal
ileticiler ar mesajn beyine iletir. Arafltrmaclar, ar algsn kap kontrol kuram
(Melzack ve Katz, 2004) ile aklamaktadrlar. Bu kurama gre omurilikteki nrolojik kap olarak adlandrlan hcresel a, ar ile ilgili iletilerin beyne iletilmesini
kontrol eder. Baz baflka nronlar bu kapnn kapanmasn salayarak ar deneyimini azaltmaktadr. Duygu durumu, nceki deneyimler, arnn yorumu ve balamn etkisi gibi psikolojik ve algsal faktrler ar durumunu etkilemektedirler.
Dokunma sistemi obje algs asndan da nemlidir. Grme engelliler ve fln
olmad karanlk ortamda bulunan bireyler objeleri dokunarak tanrlar. Ellerin temas yoluyla boyutlu bir objeyi tanma ifllemine haptik alg denir.
Algsal performanslara bakldnda cinsiyet farkllklarnn olduu
gzlenmektedir.
Bu
SIRA
SZDE
farkllklar biyolojik, evresel veya baflka faktrler asndan deerlendiriniz.
DKKAT
Ellerin temas yoluyla

boyutlu bir objeyi tanma
ifllemine haptik alg denilir.
D fi N E L M
D fi N E L M
Duyu sistemleri ile ilgili olarak bilgi iflleme bir nceki blmde ayrntl olarak anS O R U
latlmaktadr. Peki hangi uyrann bilgi iflleme alnaca nasl belirlenmektedir?
Bu
sorunun yant dikkat srelerinin incelenmesi ile yantlanabilir. Dikkat, bilgi ifllem
srasnda zihinsel kaynaklarn kullanlmas olarak ksaca tanmlanmakta
ve genel
DKKAT
olarak iki flekilde ele alnmaktadr. Kaynaklarn belirli bir uyarana ayrlmasna seici dikkat ve birden fazla uyarana ynlendirilmesine ise blnmfl dikkat denir.
SIRA SZDE
Seici Dikkat
SIRA SZDE
N N
Bir ortamda bulunduumuzda bazen sadece bir uyaranla ilgileniriz.

rnein, bu
AMALARIMIZ
kitab okuduunuzda etrafnzda olup bitenlerin farknda olmazsnz. Bu durum
biliflsel kaynaklarnzn sadece tek bir faaliyete ynlendirilmesi ile gereklefltirilmektedir. Seici dikkat olarak adlandrlan bu sre iflitsel ve Kgrsel
iki alg
T A olaral
P
asndan ele alnacaktr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
114
Psikoloji
flitsel Dikkat
Cherry (1953) ayn zamanda iki farl mesaj kullanarak kokteyl parti fenomenini incelemifltir. Bu olgu kalabalk bir ortamdaki (rn. mezuniyet partisi) sohbet srasnda evredeki dier konuflulanlara dikkat edilememesidir. stenmeyen konuflmalara kulak kapatlamaz. Bundan dolay nemli olan bilgiler seilirken dierleri elenir. Buna seici dikkat denir. Cherry mesajn kayna ve fliddeti gibi uyarann fiziksel zelliklerinin kullanlmas sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaranlarn birbirlerinden ayrt edildiini bulmufltur. Ayn ses tarafndan farkl mesajlar iki kulaa
sunulduu zaman dinleyicinin bu iki mesaj birbirinden ayrt etmesi neredeyse imknsz olmaktadr. Yine kokteyl parti olgusu arafltrmalarnda belirgin veya nemli bilgilerin dikkat filtrelerini getii bulunmufltur. rnein, bir partide birisi sizin
isminizi seslendirdiinde onu hemen yakalarsnz (Moray, 1959). Bu nedenle dikkat ile ilgili gelifltirilen kuramlar dikkat deifltirmeyi aklar. ift kulakl dinleme
deneylerinde katlmclara bir kulaktan gelen mesaj dierinden gelen mesaja nem
vermeyerek izlemeleri istenir. Bylece dikkat edilmeyen mesajn bilgi ifllem srelerinin arafltrlma olana ortaya kmaktadr.
lk alflmalar dikkat edilemeyen iflitsel mesajn ok az ifllendiini gstermifltir.
Bu durum, dikkat srecinde uyaranlarn seiminin algsal seviyeden ok duyusal seviyede gereklefltiine iflaret etmektedir ve bundan dolay Broadbent erken filtre
kuramn nermifltir (fiekil 4.9a). Bu kurama gre birbirleriyle yarflan uyaranlar
arasndan sadece bir tanesi filtreden geerek sonraki bilgi ifllem srelerine girmektedir. Filtreleme mekanizmasnn olmas snrl kapasitesi olan sistemin aflr yklenmesini nlemektedir.
fiekil 4.9
flitsel dikkat
modelleri. Erken
filtre modeli (a),
gecikmeli filtre
modeli (b) ve
azalma modeli (c).
Tekrar
(a)
Uyaranlar
Duyusal
Bellek
Algsal
Sistem
Tepki
Filtre
(b)
Uyaranlar
Duyusal
Bellek
Algsal
Sistem
Tekrar
(c)
Uyaranlar
Duyusal
Bellek
Tepki
Filtre
Algsal
Sistem
Tepki
Azaltc
ift kulakl deneylerdeki performansn pratik yapma sonucunda artmas ve

uyarann farkl modalitelerde sunulmas ile bellek performansnn her iki mesaj
iin iyileflmesini daha sonraki aflamalarda da filtrelemenin yaplacan nermektedir. Bu durum genel olarak dikkat edilmeyen uyarann bilgi iflleme tabi tutulduu anlamna gelmektedir. Bu bulgular neticesinde Deutsch ve Deutsch (1963)
uyaranlarn arsnda seimin sistemde daha ileri seviyede yapldn neren gecikmeli filtre modelini ortaya koymufltur (fiekil 4.9b). Treisman (1964) ise azal-
ma modelini nermifl ve fiziksel (sesin fiziksel zellii), dilsel (seslerin kelimelere dnfltrlmesi) ve anlamsal (anlamn analizi) sreleri bu kuramda birlefltirmifltir (fiekil 4.9c).
Grsel Dikkat
Baz seici dikkat kuramlar grsel arama grevlerindeki performanslar aklamay da amalamaktadr. Grsel arama grevlerinde, dikkat datc ya da bozucu
olarak nitelenen uyarclar arasndan hedef olan bir uyaran yakalama beklenir.
Hedef ve dikkat datclar arasndaki eflitli iliflkiler arafltrmaclarn ilgilendii
alanlardr. Treismann zelliklerin entegrasyonu bu iliflkileri test eden kuramlardan biridir. Katlmclarn birok X arasndan O harfini arayp bulmalar son derece kolay ve hzldr. Bununla birlikte, krmz X ve mavi O harflerinin arasnda krmz O harfini arayp bulmalar daha zor ve yavafltr. Anlafllaca zere
zelliklerin entegrasyonu kuramnn birinci aflamas zelliklerin ifllenmesi ve ikinci aflamas zelliklerin birlefltirilmesi srelerini kapsamaktadr. Birinci aflamada
grntdeki btn zellikler efl zamanl olarak iflleme alnr. Bundan dolay bu
aflama hzldr. O harfini X harfleri arasnda tanmak bu aflamada yaplmaktadr.
Bu arama biimine paralel arama da denilmektedir. kinci aflamada ise zellikler
(renk, yn gibi) obje iinde birlefltirilir. Bu aflama greli olarak ilk aflamadan daha
yavafltr nk her bir anda tek bir zellik iflleme alnmaktadr. Bir baflka deyiflle
arama adm adm veya sra ile yaplmaktadr.
Grsel dikkat konusundaki bir dier kan dikkatin spot fl (Posner, 1980) olarak alfltdr. Spot fl grsel alanda belirli bir yere odaklandrlr. Aydnlatlan
bu yerdeki uyaranlarn iflleme koflulma olasl artar. Gerek anlamda insanda
spot fl yoktur. Zihinsel kaynaklar belli grsel alan iinde belli blgeye ynlendirilmekte ve oradaki uyaranlar seici dikkat mekanizmalar ile algsal iflleme alnmaktadr. Buradaki temel soru spot flnn obje veya yer temelli olup olmaddr.
rnein, spot fln kontrol eden kifli spot fln yeflil mantolu kifliye mi yoksa
sahnenin nndeki alana m odaklamfltr? Posner dikkatin belli bir yere ynlendirildiini ne srerken Duncan (1984) dikkatin objeye ynlendirildiini vurgulamfltr. Olumsuz ipucu verme olgusunun kullanlarak yaplan arafltrmalar (Tipper,
2001) dikkatin hem obje hem de yer temelli olduuna iflaret etmektedir. Bu alflmalar, seici dikkatin aktif bir flekilde istenilen bilgiyi setiini fakat ayn zamanda
aktif bir flekilde de istenilmeyen bilgiyi inhibe ettiini gstermektedir. Tipik bir
olumsuz ipucu verme deneyinde katlmclar ayn zamanda bir uyarana dikkat
ederken dier taraftan baflka bir uyaran grmezlikten gelmektedir. Eer grmezden gelinen uyaran bir sonraki denemede hedef olursa katlmclar bu uyarana yeni bir uyarandan daha yavafl tepki vermektedirler. Tepkideki bu yavafllama grmezden gelinen uyarann yeni bir yerde sunulmas durumunda devam etmektedir.
Bu, dikkatin obje temelli olduuna iflaret etmektedir. te yandan daha nceden
grmezden gelinen yerde yeni bir uyaran sunulduunda, bu uyarann ifllemi de
yavafllamaktadr. Bu da dikkatin yer temelli olarak yapldn gstermektedir.
Blnmfl Dikkat
Blnmfl dikkat alflmalar ayn anda iki grevin nasl yapldn inceler. Bazen
yiyecek yemek ve televizyon seyretmek gibi iki grev efl zamanl kolaylkla yaplmaktadr. Ancak bazen iki grevi efl zamanl olarak yerine getirmek grevlerden
birinin performansn etkilemektedir. rnein ara kullanrken telefonla konuflmak ara srme performansn olumsuz ynde etkilemektedir. Grevlerin benzer-
115
116
Psikoloji
lii, zorluu (daha ok biliflsel kaynak gerektirmesi) ift grev performansn olumsuz ynde etkilemektedir. Fakat ift grev performansnda, pratik ve tekrarlar sonucunda iyileflmeler olabilmektedir.
Genel kaynak modeli, zihinsel kaynaklarn kstl olduunu ve bundan dolay
efl zamanl grevlerde ifllem kapasitesinin paylafllmas dflncesine dayanmaktadr. Zor ya da yeni grevler birok zihinsel kaynan kullanlmasn gerektirdiinden efl zamanl olarak baflka bir grevin yerine getirilmesini glefltirmektedir. te
yandan zel kaynak modeli oklu ve eflitli kaynaklar veya zihinsel ifllemlerin varln ileri srmektedir. Bu sebeple, dikkat grevler arasnda blnebilir. zel kaynaklar gerektiren grevler biraz rtflrse dikkatin grevler arasnda dalmas olanakldr. Ancak benzer kaynaklarn kullanmn gerektiren grevlerin birlefltirilmesi gtr.
alflma bellei modelleri geici depolama ve bilgi ifllem gerektiren grevlerin
nasl birlefltirildiini aklamay amalamaktadr. Baz modeller zel depo kaynaklar ve genel dikkat ile yrtc kaynaklarn birlefliminden bahsederken dierleri
depolama ve bilgi iflleme iin genel bir kaynak havuzunu nermektedir.
ift grev performans yakndan incelendiinde bir uyarana tepki verildikten
sonra dier uyarana tepki verilime ncesinde bir gecikme gzlenmektedir. Bu gecikmeye fizyolojik doygunluk ad verilir ve bu bir uyarana karfl tepki verme sresinde bir snr olduunu gstermektedir. Bu durum dikkatin birbiriyle yarflan iki
grev arasnda blnmediini fakat daha ziyade hzl bir flekilde iki grev arasnda gidip geldiine iflaret etmektedir. Bu ifllem zaman paylaflm olarak adlandrlr.
BELLEK
Psikologlara gre bellek
bilginin kodlanmas,
depolanmas ve
hatrlanmas srelerini
kapsar.
Bellek, gemifl ile ilgili bilgilerin hatrda tutulmas becerisidir. Psikologlara gre
bellek bilginin kodlanmas, depolanmas ve hatrlanmas srelerini kapsar. Bu sreleri bilgisayar rnek vererek anlatmak gerekirse kodlama klavye ile donanm
depolama ile ve bilgisayar belleinden gidip bilgiyi alarak ekrana yanstan yazlm
da hatrlama ile ifade edilebilir. Bu sreler bellein anlafllmasnda bir zemin oluflturmakla birlikte bellek sistemini anlayabilmek iin kodlanan ve depolanan bilginin ne olduunu ve bu bilginin nasl hatrlandn incelemek gerekmektedir.
Bellein Yaps
Bellekte l sistem yaklaflma gre farkl bellek depolama vardr. Bu model Atkinson ve Shiffrin (1968) tarafndan nerilmifl ve farkl bellek aflamasn ierdiinden aflamal bellek modeli olarak da adlandrlmaktadr. Bu model duyusal, ksa sreli ve uzun sreli bellek olmak zere bellek sistemini iermektedir
(fiekil 4.10). Bu modele gre bilgi ilk nce bireyin ilgili duyu sistemi tarafndan yakalanarak duyusal bellee kaydedilir. Bilgi burada sadece fiziksel olarak kodlanr
ve ok ksa sre (yaklaflk olarak 1 saniye) tutulur. Bir sonraki aflamaya geemeyen bilgiler duyusal bellekte silinmekle birlikte buradaki temsil birebir karbon
kopya tr bir temsildir. Daha sonra bilgi duyusal bellekten ksa sreli bellee
(KSB) aktarlr ve yaklaflk olarak 15-25 saniye sresince burada depolanr. Buradaki kodlama anlamsal nitelik kazanmaktadr. Ksa sreli bellein kapasitesi snrl olmakla beraber bu bellekte bilgi miktar 72 madde veya bellek kmesi (chunk)
ile belirlenmektedir. Ksa sreli bellekte bir birim depolanan uyaranlarn anlamsal
gruplanmasna bellek kmesi denilmektedir. Bellek kmesi harfler ya da saylardan oluflabilir. Bellek kmesi kelimeler veya baflka anlaml sembollerden oluflan
daha fazla kategoriler hlinde de olabilir.
117
Biliflsel psikologlar ksa sreli bellei snrl kapasitesi olan, geici olarak bilgiyi iflleme sokan ve depolayan bellek olarak grmektedir. Bu hliyle ksa sreli bellee alflma bellei ad verilmektedir. alflma bellei merkez bir ynetici ile grsel meknsal kopyalama, epizodik tampon ve fonolojik dng olarak adlandrlan
bileflenden oluflmaktadr. Bilginin geici olarak depolanmas ya fonolojik dng ya da grsel meknsal bellekte gerekleflir. Bunlar deiflik modalitelerde depolama yapan tampon blgeleridir. Bu blgelerden merkez ynetici de alflma belleini uzun sreli bellee balar. alflma belleinin savunulmasnn bir nedeni insanlarn iki fleyi ayn anda yapabiliyor olmasdr. Bu nedenle alflma bellei ift
grev performansn lebilmektedir. alflma belleinin bir baflka zellii de bilginin efl zamanl olarak saklanmas ve ifllenmesidir.
Bilginin ksa sreli bellekten uzun sreli bellee aktarlmas byk lde tekrara baldr. Tekrar bilginin ksa sreli bellekte tutulmasn ve de uzun sreli bellee gnderilmesini salamaktadr. Son olarak bilgi kalc olarak uzun sreli bellee gnderilir. Ksa sreli bellekten uzun sreli bellee bilginin ne kadarnn aktarlaca ne tr ve ne kadar tekrar mekanizmalar ile belirlenir. Ksa sreli bellekte devaml tekrar ile bilgi tutulurken uzun sreli bellekte zmseme, anlamlandrma veya ayrntlandrma ile bilgi kodlanmaktadr. Bundan dolay da bilgi uzun sreli bellekte kalcdr. Ayrca uzun sreli bellein kapasitesi snrszdr. Yllar boyu yaplan
arafltrmalar uzun sreli bellein farkl bellek modllerinden olufltuunu gstermektedir. Bu modllerin her biri beyindeki ayr bellek sistemlerini barndrmaktadr.
l bellek sistemi duyusal,

ksa sreli ve uzun sreli
bellek olmak zere bellek
sistemini iermektedir.
fiekil 4.10
Bilgi
Tekrar
zmleyerek
Tekrar
Duygusal
Bellek
STM
LTM
Unutma
(1 saniye)
Unutma
(15-25 saniye)
Uzun sreli bellek iindeki majr ayrm bildirimsel ve ifllemsel bellek ayrmdr. Olgulara dayanan bilgilerin oluflturduu uzun sreli bellek modl bildirimsel bellektir. Burada yzler, tarihler ve olgulara ait bilgiler depolanmaktadr. rnein, gzlk iki cam ve metal ya da kemik ereveden oluflur bilgisi bildirimsel
bellee rnektir. Buna karfln ifllemsel bellek becerilerin ve alflkanlklarn belleidir. rnein; bir mzik aleti almak, futbol oynamak ve araba kullanmak gibi eylemlere ait bilgiler ifllemsel bellei oluflturmaktadr. Bildirimsel bellek daha ok
NE sorusuna yant verirken ifllemsel bellek ise NASIL sorusunu yantlamaktadr.
Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olarak iki ayr modl ile snflandrlmaktadr. Anlamsal bellek, evren ile ilgili genel bilgileri ve olgular ieren
bellektir. Buna ilave olarak tmdengelim ve tmevarm gibi mantk kurallar ile ilgili bilgiler de bu modl altnda depolanmaktadr. Anlamsal bellek vastasyla evimizin adresini ya da Sinop ilinin lkemizin kuzeyindeki en u noktasnda olduunu biliriz. Anlamsal bellek bir adan bir bilgi ansiklopedisi gibidir. te yandan
epizodik bellek ise belli bir zaman, yer ve balamda oluflan olaylarla ilgili bellektir. On sekiz yafln kutladnz doum gnnde erkek ya da kz arkadaflnzdan
aflamal bellek
modeli.
Uzun sreli bellek genel

olarak bildirimsel ve
ifllemsel bellekten oluflur.
Bildirimsel bellek anlamsal
ve epizodik bellek olmak
zere ikiye ayrlr.
Anlamsal bellek evren ile

ilgili genel bilgileri ve
olgular ieren bellektir.
Epizodik bellek ise belli bir
zaman, yer ve balamda
oluflan olaylarla ilgili
bellektir.
118
Psikoloji
aldnz hediyeyi ya da araba kullanmay rendiinizi hatrlamanz epizodik bellek ile ilgilidir.
Hatrlama ve Unutma
Bir szck, bir isim veya bir any hatrlamaya alfltnz dflnn. Bazen hatrlamak istediinizin ne olduunu bilirsiniz ama onu o anda hatrlayamazsnz. Bu olguya dilimin ucunda olgusu ad verilmektedir. Bu durum bilginin uzun sreli bellekten ne kadar zor geri getirildii gstermektedir. Bu durum ok doaldr nk
kocaman bir bilgi daarc iinden bir bilgiyi belleinizden geri getirmek her zaman mmkn deildir. Peki ama nasl hatrlarz? Hatrlamay ipular ile yaparz ve
bunlara geri getirici ipular denilmektedir. Geri getirici ipucu uzun sreli bellekten bir bilginin hatrlanmasna yardmc olan ve hatrlamay kolaylafltran bir
uyarandr. Bu ipular objenin tannmasndan daha ok bellekten geri getirilmesinde nemlidir. Geri getirme belirli bir bilginin hatrlanmasdr. Tanma ise sunulan
bir uyaran ile ilgili olarak daha nceden deneyimin olup olmaddr.
Hatrlanan bilginin ne kadar iyi hatrlanp hatrlanmad o bilginin en baflnda
nasl algland, ifllendii ve anlamlandrld ile ilgilidir. Bilgi ifllem dzeyi zihinsel olarak bilginin nasl analiz edildiine vurgu yapar. Bilginin kodlandndaki bilgi ifllem miktar o bilginin sonradan ne kadar hatrlanaca ile dorudan iliflkilidir.
Bu yaklaflma gre bilginin kodlanmas srasnda derinlemesine anlamsal analizi, o
bilginin hatrlanmasnda ok kritik bir rol oynamaktadr.
Yeni renilen materyaller bazen belki dikkatin azalndan belki de zamansal
olarak ok yakn zamanda olmasndan dolay ksa zamanda unutulmaktadr. te
yandan biliflsel kaynaklarn ok fazlaca kullanld durumlarda, uyaranlara daha
ok dikkat edilmekte ve bu da bu uyaranlarn daha fazla iflleme alnmasna neden
olur. Derinlemesine ve anlamsal olarak analiz edilen bilgi uzun sreli bellekte derin seviyelere yerleflir ve unutulmas gleflir.
Hatrlama srecine bakldnda bellekten geri getirilen anlarn veya olaylarn
ilk andaki gibi olmad grlr. Bellek gemifli temsil etmekte ancak bu temsillerde eksiklikler bulunmaktadr. Hatta bazen ilk bafltaki olayda olmayan eklemeler
de yaplr. Bu hliyle bellek gemifli yeniden yaplandrma ifllemidir. Bir baflka deyiflle bellek bizim onu nasl anlamlandrdmzdan etkilenmektedir. Ayn veya
benzer trden bilgilerin uzun sreli bellekte oluflturduu kme ya da bilgi rnts anlamna gelen biliflsel flemalar bellee yeni girmifl olan bilginin yorumlanmasnda, kodlanmasnda, depolanmasnda ve hatrlanmasnda nemli rol oynar. rnein, beklentilerimiz ya da deerlerimiz belleimize yeni gelen bilginin anlamlandrlmasnda rol oynar.
Gemiflimiz ile yafladmz anlar deerlendiren ve karfllafltrmalar yapan bellek otobiyografik bellek olarak ifade edilir ve kendi yaflantmzla ilgi epizodlar ve
durumlar ieren belleimizdir. Bundan dolay kiflisel epizodik bellek olarak da ifade edilebilir.
Her gn rutin bir flekilde isim, yer ve bilgileri unuturuz. Bunun sonucunda da
eer bir grev yapyorsak baflarsz oluruz. Bu flekliyle unutma zararldr. Ancak
bazen hatrlamak istemediimiz olaylarn unutulmas, unutmann yararl tarafdr.
Bir dier yandan bakldnda, gnlk yaflamda maruz kaldmz milyonlarca anlamsz ve belki de kullanlmayacak bilginin depolanmamas unutma ile nlenmektedir. Bu da biliflsel ekonomi salamaktadr.
Unutma ile ilgili ilk alflma Alman psikolog Hermann Ebbinghous tarafndan
yaplmfltr. Kendisinin denek olduu bu alflmada ikisi sessiz harften oluflan
119
anlamsz kelimelerden (GOH, ZAB gibi) oluflan bir listeyi ezberlemifltir. Listenin
renilmesinden sonra geen zaman iinde ne kadarnn hatrland llmfltr.
Ebbinghous unutmann sistematik olarak meydana geldiini gstermifltir. rnein,
en ok unutma renilen materyalden 9 saat sonra gerekleflmifltir. Bundan sonra
unutmadaki ivme yavafllar zaman getike unutmadaki hz azalr. Ebbinghouseun
bu alflmas unutma alflmalarna temel olmufl klasik bir arafltrmadr.
Neden unuturuz? Belki ilk baflta uyarana dikkat edilmemifltir. Bir baflka deyiflle
kodlama hatas vardr. ok aktr ki eer bilgi uzun sreli bellekte kodlanmamfl
ise bu bilginin hatrlanmas olanakl deildir. Ancak bazen uzun sreli bellekte
olan bilgiler unutulmaktadr.
Silinme kuram (decay theory) bellein sabit bir oranda zaman iinde zayflamasn aklamaktadr. Bir baflka deyiflle kullanlmayan bellek unutulmaktadr.
Bu kuramda yeni bir bilgi renildiinde beyindeki fiziksel deiflikliklere karfllk
gelen bellek izlerinin zaman iinde zayflamaktadr. Bunun sonucunda da bu bellek izlerinin temsil etmifl olduu bellek zaman iinde unutulmaktadr. Bu kuram
destekleyen veriler olmakla birlikte bilginin ne kadar nce renildii ile o bilginin ne derece hatrland arasnda bir iliflki yoktur. Bundan dolay bozucu etki
yoluyla unutma kuram nerilmifltir. Bozucu etki yoluyla unutma kuram bir bellein bir baflka bellein hatrlanmasn engellemesidir. Eer yeni oluflturulan bellek daha nceden depolanan bellein hatrlanmasna bozucu etki yapyorsa buna
geriye dnk bozma ya da geriye ynelik unutma denilmektedir. Yeni rendiiniz banka flifrenizin daha nce oluflturduunuz bir baflka flifrenin hatrlanmasn
glefltirmesi geriye ynelik bozucu etkiye (ya da unutmaya) rnektir. Bunun tam
tersi de mmkndr. Yani nceden renilen bir bilginin sonradan renilen bilginin hatrlanmasna engel olmas ileriye ynelik bozucu etki ya da unutma olarak
adlandrlr.
SIRA SZDE
Hatralarmz nerede oluflturulup depolanmaktadr? Ksaca aklaynz.
ZHNSEL TEMSL
D fi N E L M
nsan biliflinin temelinde dfl dnyadan gelen uyaranlarn temsil ettii bilginin zihnimizde temsil edilmesi yatmaktadr. Szn ksas yeni kazanlan bilginin beyinde
S O Redildiidir.
U
depolanmfl olan bilgilerle nasl iliflkiye girdii ve nasl sembolize
Bir
fleyin yokluunda sembol veya iflaretler ile o fleyin sunulmasna temsil denilmektedir. Dfl temsiler fiziki temsiller olarak da ifade edilen resim, fotoraf,
yazlar, saDKKAT
at, harita ve bunlar gibi fleylerdir. Bu temsillerin bazlar temsil ettikleri obje veya
olaylara baz alardan fiziksel olarak benzerler. rnein, bir kasabann resmine
SZDE
bakldnda cadde ve binalarn yapsal zellikleri ile meknsalSIRA
dzen
resimde korunmaktadr. Bir baflka deyiflle kasabann gerekteki unsurlar ile bu unsurlarn
resmedildii resimdeki unsurlar arasnda benzerlik bulunmaktadr.
Bu tr temsilleAMALARIMIZ
re benzeflen (analog) temsiller denilmektedir. Bunun dflndaki zellikle dilsel
temsiller veya dil ile yaplan temsil ya da tasvirler herhangi bir obje ya da grye
hibir adan benzemezler. Daha dorusu, bu tr temsiller farkl
obK gstergelerle
T A P
je ve obje iindeki iliflkileri temsiline hizmet ederler. Bundan dolay harfler ve kelimeler temsil ettikleri obje ya da olgu ile fiziksel iliflkisi olmayan rastgele seilmifl
sembollerdir. Bu tr rastgele seilmifl sembollerin oluflturduu
T E temsillere
L E V Z Y O N de sembolik temsiller ad verilmektedir. Bu tr temsillerde taklit ya da kopyalamak yoktur sadece sembolize etmek vardr. Dier bir adan ise bu temsiller soyut temsillerdir.
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
120
Prototip bir kategori iin

geerli olan en muhtemel
zelliklerdir.
Psikoloji
Zihinsel temsiller, dfl temsiller gibi benzer amalara hizmet ederler. Bunlar fleylerin bulunmad durumlarda maniple, inceleme ve tanmlama yolu salamaktadrlar. Zihinsel temsiller algsal sreler vastasyla oluflturulur ve biliflsel sreler
arasnda deifl tokufla tabi tutulurlar. Zihinsel temsilleri bir anlamda dflncenin
paras olarak da dflnebilirsiniz. Zihinsel temsiller zerinde alflan biliflsel psikologlar arasnda zihinsel temsillerle ilgili ok sayda ve detayl tartflmalar bulunmaktadr. Bu tartflmalarn oda zihinsel temsillerin imgenin dflnlmesi gibi benzeflen ya da dil gibi aklamalar ve tanmlamalar ieren nermeler (propositional)
fleklinde olup olmad konusudur. Balantclk bakfl alarnn biliflsel psikoloji
iinde yer almas ile nc tr temsil nerilmektedir. Buna gre belli bir yerde snrlanmfl semboller yerine a iinde aktivasyon rntsne gre yaylmfl zihinsel
temsillerden sz edilmektedir.
Zihinsel temsil altnda zihinsel imgeler nemli bir yer tutmaktadr. Son eyrek
yzyl iinde klinik psikolojiden biliflsel psikolojiye uzanan bir yelpazede zihinsel
imge kavram arafltrmaclarn dikkatini ekmektedir. nk insan beyninin % 70
kapasitesi grsel uyaranlarla ilgili ifllemlere ayrlmfltr. Zihinsel imgeler obje ya da
olaylarn beyindeki temsilleridir. Aslnda her duyusal modl ona karfllk gelen zihinsel imgelerini retmektedir (Kosslyn, 2005).
Zihinsel imgeler bir yandan klinik ortamlarda iyileflme, izleme ve kontrol amac altnda kullanlmakta dier yandan profesyonel ifl alanlarnda performans gelifltirme kapsamnda deerlendirilmektedir. rnein, Roger Federer ve Rafael Nadal
gibi st dzey tenisiler turnuvalarda oynayacaklar malar zihinlerinde canlandrarak nceden yaflarlar. Bu durum onlar performanslarna olumlu ynde katk
yapmaktadr. Bu durum dier birok sporcu veya profesyonel alflanlar iin de geerlidir.
Dflncelerimizin birou nerme fleklindedir. nermeler kavramlar ve bu
kavramlarn belirli bir flekilde birleflimlerini iermektedir. rnein, oto tamircileri zeki insanlardr. bir nermedir. Bu ifadede iki farkl kavram bir erevede birlefltirilmektedir. Kavram, ortak zellikleri paylaflan insan, olay veya objelerin snflandrlmasdr. rnein; oto tamircileri veya zeki insanlar. Kavramlar araclyla daha karmaflk olan olgular basitlefltirilir. Bu nedenle olgularn kullanm
kavramla vastasyla kalaylaflmaktadr. Yine, kavramlar aracl ile yeni karfllafllan
bir obje eski deneyimlere gre snflanr. Gnn sonunda kavramlar bir dflnce
nitesi olarak davranfllar etkilemektedir. Etrafmzdaki birok obje belirsizlikler
taflmakta ve bu yzden tanmlanmalar zorlaflmaktadr. rnein, fincan gibi bir
kavram ele alndnda fincan kesin zellikleriyle tanmlamak gtr nk ok
farkl fincan flekilleri bulunduundan tam anlamyla dorudan kyaslama yaplamaz. Bu durumda prototip bir kategorinin yelerinin zetlenmesi iin farkl bir
yol sunar. En basitinden prototip bir kategori iin geerli olan en muhtemel zelliklerin ne olduunu aka belirtmektedir. Eer bir kategori prototipe sahip ise
prototipe benzer kategori yeleri tipik bir kategori yesi olarak grlrken prototipten farkl kategori yeleri atipik olarak grlmektedir. rnein, kufl prototipi
uma, yuva, aa, kk gibi zellikler ile tanmlanrsa sere bu prototipe tam olarak uyduundan bu kategori iin tipiktir, ancak devekuflu kategori iin verilen
zelliklere uymadndan atipiktir.
121
DfiNME, AKIL YRTME VE PROBLEM ZME

Bilginin zihinsel temsilleri zerinde yaplan maniplasyonlar psikologlar tarafndan dflnce olarak tanmlanmaktadr. Temsillerin deiflik biimlerde olabileceini bir nceki blmde grdnz. Tekrar edersek temsiller kelime, imge, ses veya
dier duyu sistemlerin verileri biiminde olabilmektedir.
Dflnce bir anlamda zihnimizin iimizdeki dili olarak dflnlebilir. Dflnce
birka farkl zihinsel faaliyet ierdii ifade edilmektedir. Zihnimizde iflittiimiz veya sylediimiz szel cmleler dflncenin bir modunu oluflturur. Buna nermesel dflmce denilmektedir nk bu bir anlamda Am, Dflarya kp yiyecek
bir fleyler alsam gibi ifadeler iermektedir. Bir dier dflnce modu imgesel dflnce modudur. Bu mod zihnimizde grdklerimiz, iflittiklerimiz veya hissettiklerimizdir. ncs ise motorsal dflncedir ve motor hareketlerin zihinsel temsillerini kapsamaktadr. Bu dflnce modu ile bilgi belirli bir biimden farkl ya
da yeni bir biime dnfltrlr. Bu dnflmler vastasyla akl yrtme, problem zme ve karar verme ifllemleri gereklefltirilir ve sonu olarak da bir hedefe
ulafllr.
Toplumda her zaman akll dfln gibi nermeler ok duyulur. Zekice dflnmek akl yrterek ve mantksal bir flekilde dflnmek anlamna gelmektedir. Akl
yrtme deneme yanlma durumlarnda zaman kaybettirici ve tehlikeli durumlara
karfl koruma veya tasarruf salamaktadr. Birok zaman insanlar nce problemi zihinlerinde zer ve sonradan dfl dnyada onu uygulamaya geirmektedirler. Problem zme ncesinde iki temel akl yrtme kullanlmaktadr. Bunlar tmevarm
ve tmdengelim akl yrtmeleridir (fiekil 4.11). Tmdengelim yukardan aflaya
bir biliflsel sretir. Akl yrtme ifllemi en sten bir baflka deyiflle, genel ilkelerden bafllatlr ve belirli bir durumla ilgili olarak sonu kartlr. Tmevarm akl yrtmede bilgi ifllem tmdengelimin tersi ynnde yaplr. zel bulgulardan bafllanr ve bulgulara dayanlarak genel ilkeler gelifltirilir. Tmdengelim tmevarma gre daha gl bir akl yrtmedir. Eer ncl nermeler doru ise sonucun yanlfl
olma olasl yoktur. Tmevarm ise kesinlik iermemektedir.
Bilginin zihinsel temsilleri

zerinde yaplan
maniplasyonlar psikologlar
tarafndan dflnce olarak
tanmlanmaktadr.
fiekil 4.11
Tmdengelim
(genelden zele)
Tmevarm
(zelden genele)
Genel ilkelerin evrensel

olduu doru olduu varsaylr
Genel ilkeleri
formle et
zel bir
duruma
uygunluunu
deerlendir
zel bir durum la ilgili

olarak sonu kar
Bulgular
deerlendir
Olgulara dayanan
bilgi topla
Uygun bilginin seilememesi, uygun olan tmdengelim kurallarnn uygulanamamas, kiflisel inanlardan dolay mantksal kurallardan vazgeilmesi (inan yan-
Temel akl yrtme

ifllemleri.
122
Problem, iinde bulunulan

durum ile ulafllmas
gereken hedef arasnda bir
engelin olmas ve bu engelin
stesinden gelmenin o an
iin ak ve seik olmad
kofluldur.
flleve taklma bir objenin

hep kullanld gibi
kullanlacan dflnmektir.
Zihinsel set eski problem
zme rntlerinin devam
etme eilimidir.
Psikoloji
ll) ve duygusal tepkiler gibi faktrler baflarsz tmdengelim akl yrtmeyi dourmaktadr.
Gnlk yaflamda yaygn bir flekilde karfllafllan bazen tandk veya bilinen bazen bilinmeyen problemlerle karfllafllr. Bu problemlerin zm biliflsel bir ifllem
gerektirir. Problem nedir? En ksa hli ile problem, iinde bulunulan durum ile ulafllmas gereken hedef arasnda bir engelin olmas ve bu engelin stesinden gelmenin o an iin ak ve seik olmad kofluldur.
Problem zme eldeki durumun arzu edilen duruma veya hedefe dnfltrlmesidir. Problem zme zihnimizde (cmle kurmak) veya evre ile etkileflim sonucu (arabayla havaalanna gitmek) meydana gelir. Eer hedefe ulaflmak iin strateji belirlenmiflse problem zme gerekmez. Strateji nceden veya hedefe ulafllrken belirlenebilir. nsanlarn problemleri nasl zd biliflsel psikolojinin konusu olurken bilgisayarlarn problemleri nasl zd yapay zek alflmalar kapsamna girmektedir. Robotbilim evre ile olan etkileflimde bilgisayarlarn problemleri nasl zd konularn inceler.
Bafllangta davranfllar problemin deneme ve yanlma yntemi ile zldn dflnmfllerdir. Gefltalt ve bilgi ifllem yaklaflmlar sonradan ortaya kmfltr.
Gefltalt yaklaflmnda problem zme prodktif (yaplandrma ve retme) ve reprodktif (yeniden yaplandrma) sreleri ierir. Reprodktif sreler nceki deneyimleri kullanrken, prodktif sreler problem zmede problemin yaps ile ilgi
ani bir kavrama gelifltirmeyi ve prodktif yeniden yaplandrmay iermektedir.
Khler kavramann flempanzeler tarafndan da yapldn bir deneyinde gstermifltir. fiempanzeler yafladklar kafesin dflnda bulunan iki ayr sopay alarak birbirine balamfllar ve daha nce uzanarak alamadklar muzlar bu yeni sopa ile
alabilmifllerdir. Deneme yanlma yaklaflmn sorgulayan bu durum flempanzelerin
hedefe (muz) ulaflmak iin iinde bulunduklar durumu btn ile kavrayp bir igr gelifltirdiklerine iflaret etmektedir. flleve taklma ve zihinsel set problemin zmnde sorunlar olduuna iflaret eder. flleve taklma bir objenin hep kullanld gibi kullanlacan dflnmektir. Bu durum olas ve alternatif kullanmlar iin
dflnmeyi engellemektedir. Zihinsel set eski problem zme rntlerinin devam
etme eilimidir. Zihinsel set hem alglar hem de problem zme rntlerini etkiler. fl dnyasnda sklkla dile getirilen kutunun dflndakileri dfln bu kavramlarla yakndan ilgilidir. Bu ifadeden de anlafllaca zere problem zmede en
nemli nokta yeniden dzenleme ve yeni algsal perspektifler gelifltirmektir. Bu da
yaratcl arfltrmaktadr. flleve taklma ve zihinsel set problem zme esnasnda bireyi yaratclktan alkoymaktadr.
Problem zmede bilgi ifllem yaklaflm, problem zme srasnda uzun sreli
bellein etkili hle getirilerek zmle ilgili bilgilerin eriflilebilir olmasna iflaret
eder. Eriflilen bilgiler problemin mevcut yaplandrlmasna gre anlamlandrlr.
Problem bellekten eriflilebilen bilgilerin yeni bir zmn alglanmasna izin veremeyecei flekilde temsil edilirse o zaman problemin zmnde engel oluflur ve
bunun stesinden ancak temsil deiflirse gelinebilir. Kavrama, problemi zmek
iin yeterli bilginin geri getirilmesi ve engelin stesinden gelme sonucudur.
Yine bilgi ifllem modeline gre problemler bir dizi evre ele alnabilir. fllemler
bu problem zme evrelerinde ilerlerken uygulanr. Bu durum, bazen kmaz yola bazen de hedefe ynlendirmektedir. nsanlar sahip olduklar bilgileri ve biliflsel
ksa yollar problem zmede kullanrlar. Bundan dolay bireyin sahip olduu bilgi problem zmede ok nemlidir.
123
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Genel olarak, bu yaklaflmlar bize problem zmede aflamalarn olduunu iflaD fi N E L M

ret etmektedir. Bu aflamalar aflada sunulmaktadr.
Problemin doasn
anlamak
Problemin zihinsel
evresini
oluflturmak
Problemin
yorumlanmas
Problemin btn
hatlaryla ele
alnmas
Problemin zm ile zmleri test ederek

ilgili alternatif zmler
kant salamak
retmek
Uygunlanan testlerin
S O R U
sonularn
deerlenirmek
Dikkate
alnacak prosedr
ve aklamalar
belirlemek
Elde kalan olas

zmleri ele
almak
DProblemin
KKAT
zmne gtren
uygulamann kolay
ve verimli
SIRA
SZDE olup
olmadn
incelemek
Hangi zmlerin
kantlarla uyumlu
olduunu
belirlemek
Eer zm belirli AMALARIMIZ

Gelecekle ilgili
aklamalar arasnda
alternatif problem
seim gerekiyorsa
zme ilkeleri
sonular arasnda
gelifltirmek
K T A P
deerlendirme
yapmak
Kantlarla
uyuflmayan
zmleri elemek
Kantlarn daha az
destekledii
zm elemek
D fi N E L M
Tablo 4.2
S O R U
Problem zme
aflamalar
N N
TELEVZYON
N T E R N tarafndan
ET
Dflnce ile ilgili olarak bilgilerinizi deerlendirmek isterseniz TBTAK
hazrlanmfl bu sayfaya gz atabilirsiniz. http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/dusunce.htm
KARAR VERME
nsann yapt eylemler karar verme srelerini gerektirmektedir. Bundan dolay
karar verme ile ilgili oluflturulacak olan kuramlar ayn zamanda insann faaliyetleri hakknda kuram oluflturmaya paraleldir. En genel hatlar ile karar ihtimaller arasndan seme ifllemidir. Karar verme bir bireyin ihtiyacn giderme durumunda ortaya kmaktadr. Belirsizlik ou zaman karar verme durumlarnda mevcuttur
nk karar konusu ile ilgili her fley elinizde deildir. Bazen ne istenildiinin bilindii durumlar vardr ve bu durumlarda seenek ok ak olduu iin karar verme kolaydr. Fakat belirsizliklerin olduu durumlar olduka fazladr ve bu durumlarda karara varmak gtr. rnein, efl ya da meslek semek olduka zor bir karardr. Her iki durumda olas sonu ve her bir seenein deeri karar verme srecinde nemli rol oynamaktadr. Karar vermedeki ana biliflsel faaliyet her bir seeneinin deerlendirip hedefe ulafltracak olan en iyi seenei belirlemektir.
Puslu bir bahar gn evden dflarya kmak istediinizde yannza yamurluk
almak ya da caddeden flemsiye satn almak zerine karar verirsiniz. Bu karar aslnda gelecekle ilgili olup karmaflk bir dizi sre iermektedir. Vereceiniz karar zarar ve yarar alternatifleri kapsamnda yaplmaktadr. Btn gn yamurluunuzu
yannzda taflmanz veya para harcayarak alacanz flemsiye zarar tarafn ierirken yamur yadnda slanmamanz yarar olacaktr.
Karar verme srelerinin analizi ile ilgili olarak temel yaklaflm bulunmaktadr. Bunlar normatif, betimsel ve tavsiye eden yaklaflmlardr. Normatif yaklaflm
rasyonel karar verme varsaymna dayanmaktadr. Eer bir kifli normatif karar verici ise bu kifli daha nceden tam ve kesin olarak tanmlanmfl ve rasyonel davranfln kesin aksiyomlarna uyan davranfl tercihlerine sahiptir. Bu anlayfl rasyonel
tercih kuram olarak adlandrlr ve her fleyden nce ampirik gzlemden ziyade
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
124
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Psikoloji
dflnce ve deerlendirmelere dayanmaktadr. Normatif model kiflisel yararn maksimize edilmesini ngrmektedir. Eldeki veriler erevesinde en uygun ve rasyonel karar verilmektedir. Bu yaklaflm aklc davranmay ve btn uygun kantlar ve
verileri doru bir flekilde hesaba almay varsayar. Ancak insanlar bu flekilde davranmazlar. Betimleyici yaklaflm ampirik gzleme dayanmaktadr. Bu yaklaflm tercih davranflnn deneysel olarak incelenmesini ngrmektedir. Bu yaklaflmdaki
en nemli unsur karar verme ortam veya durumlarnda davranfllarmzn psikolojik faktrlerlerle etkileflim iinde olduudur.
Bazen olaslk zerinden karar verip davranfllarmz sergileriz. Fakat olaylarla
ilgili olarak olaslk hesabn doru yapabilmemiz iin olayn skl ile ilgili olarak
doru bir bellee ihtiyacmz vardr. Genellikle seyrek ve bilindik olaylarn skl
SIRA SZDE daha fazla deerlendirme yaparz.
hakknda olduundan
Kr, zarar ve olaslk hesabndan ziyade bir olayla ilgili olarak karar verme durumunda bazen biliflsel ksa yollar denilen kestirmelere baflvurulur. Biliflsel ksa
D fi N E L M
yollar hristik ve algoritmadr. Algoritma kurallar ierir ve bu kurallar uygun bir
flekilde kullanlrsa problemin zm garantidir. Fakat unutulmamaldr ki algoritS O R Ubulunamayabilir veya mevcut olmayabilir. Bu durumlarda hrismalar her zaman
tik kullanlr. Hristik karar verme ya da sorunlarla bafla kma srelerinde kullanlan zihinsel
D ksa
K K A Tyollardan biridir. Karmaflk bir problemle karfllaflldnda ya da
yeterli bir veri olmadnda evrimsel iflleyifllerle birleflik ya da deneyimlerle edinilmifl bu zihinsel ksa yollarn kullanlmasyla bir zm yolu bulunur. rnein, daSIRA SZDE
ha nceden ad duyulmayan bir rn eer ki fiyat olarak dierlerinden daha yksekse, elde o rne dair baflka herhangi bir veri yoksa onun kaliteli olduu yargsna varlr.AMALARIMIZ
Kalitesine ynelik yaplan bu karmdan dolay tketici olarak ad hi
duyulmamfl olmasna ramen o rn satn alma davranfl gsterilmektedir.
N N
Biliflsel psikoloji
K T ile
A Payrnt bilgi almak isteyenler M. Kimberly Maclin, Otto H. Maclin, Robert L. Solso tarafndan yazlan ve evirisi Prof.Dr. Ayfle Ayiei tarafndan yaplmfl olan
Biliflsel Psikoloji (stanbul: Kitapevi Yaynlar, 2007) adl ders kitabna baflvurabilirler.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
125
zet
N
A M A
N
AM A
Biliflsel psikolojinin ne olduu ve doasn anlatmak.

Biliflsel psikoloji bilifl kavramnn bilimsel olarak incelendii psikolojinin bir alt daldr. 1950li yllarda
bilgi ifllem, bellek, dil, bilifl, problem zme ve karar verme zerine yaplan bilimsel alflmalar ile ortaya kt grlmektedir. zellikle bilgi ifllem yaklaflm bilflsel psikolojinin ruhunu oluflturduu grlmektedir. Bilgi-ifllem dfl dnyann temsili veya
sembolik dnflm veya maniplasyonu olarak
ifade edilmektedir Biliflsel psikoloji ifllevselcilik felsefi akmndan olduka etkilenmifltir. nk biliflsel psikoloji zihinsel ifllemlerin ifllevsel olduunu
farz etmektedir. te yandan beynin alfllmas materyalist bakfl asn ortaya koyar. Bu yaklaflmda
zihin ve beyin benzer fleylerdir. Bundan dolay dflnce ve davranfl beyindeki nral faaliyetler sonucu olufltuundan beynin incelenmesi ayn zamanda zihnin incelenmesi anlamna gelmektedir. fllevselci yaklaflm insan davranfln bilgi ifllem ve zihinsel ifllevler kapsamnda aklarken materyalist yaklaflm zihinsel sre ve faaliyetleri nroanatomi ve
nrokimya kapsamnda ele alr.
Alg ve algsal sreleri aklamak.
Duyum ve alg uyaranlarn (bilgi) dfl dnyadan
alnmas, beyine taflnmas, beyinde ifllenmesi, yorumlanmas ve bir karar verilmesi srelerini iermektedir. Duyum iinde bulunulan bir ortamdan
uyaranlarn ierdii bilginin ilgili duyu sistemi tarafndan yakalanarak sistem iine alnmas ve beyindeki ileri fizyolojik merkezlere iletilmesi srelerini
kapsamaktadr. Alg ise uyaranlarn tafld bu bilginin analiz edilmesi, tannmas, yorumlanmas ve
organize edilmesini kapsayan srelerdir. Bu sreleri inceleyen alana psikofizik ve bu iliflkileri betimleyen iliflkiye de psikometrik fonksiyon ad verilmektedir. evremizdeki objelerle ilgili olarak ne,
nerede ve nasl ile ilgili ifllemler grme tarafndan
yaplmaktadr. Grme; renk, derinlik, obje ve hareket alglar ile ilgili ifllemler yaparken algsal organizasyonu gereklefltirmektedir. Algsal organizasyonlar objelerin flekil zemin iliflkisi ve gruplama temelinde yaplmaktadr. Gefltalt psikologlar evremizde bulunan objeleri nasl gruplandrdmza
ynelik ilkeler nermifllerdir. flitme ses trnden
bilgileri kodlayarak sesin kayna ile ilgili olarak ne
ve nereden sorularna yant vermekte ve ayrca i
N
AM A
N
AM A
kulakta bulunan yarm daire kanallar vastasyla

denge algs yerine getirilmektedir. Tat ve koku duyular kimyasal duyular olup yaflamsal olarak evremizdeki nemli uyaranlar hakknda nemli bilgi
salamaktadr.
Dikkat ve dikkat srelerini ifade etmek.
Dikkat, bilgi ifllem srasnda zihinsel kaynaklarn
kullanlmas olarak ksaca tanmlanabilir. Kaynaklarn belirli bir uyarana ayrlmasna seici dikkat ve
kaynaklarn birden fazla uyarana ynlendirilmesine blnmfl dikkat denir. Kokteyl parti olgusu alflmalarnn sonucuna gre mesajn kayna ve fliddeti gibi uyarann fiziksel zelliklerinin kullanlmas sayesinde istenilen ve istenilmeyen uyaranlarn
birbirlerinden ayrt edildiini bulmufltur. Ayrca bu
arafltrmalarda bilgi ifllemede filtreleme mekanizmasnn olduuna dikkat ekilmifl ve bu durum ift
kulakl dinleme deneyleri ile de tespit edilmifltir.
Bu mekanizmalarn obje veya yer temelli olup olmadn inceleyen alflmalar her iki durumu da
destekleyen bulgulara ulaflmfltr. Blnmfl dikkat
alflmalar ayn anda iki grevin nasl yapldn
inceler. Ancak bazen iki grevi efl zamanl olarak
yerine getirmek grevlerden birinin performansn
etkilemektedir. Grevlerin benzerlii veya zorluu
ift grev performansn olumsuz ynde etkilerken
pratik ve tekrarlar sonucunda iyileflmeler gzlenmektedir. Blnmfl dikkati aklamaya ynelik
olan genel kaynak modeli, zihinsel kaynaklarn kstl olduunu ve bundan dolay efl zamanl grevlerde ifllem kapasitesinin paylafllmas dflncesine
dayanmaktadr.
Bellek ve bellek srelerini betimlemek.
Bellek bilginin kodlanmas, depolanmas ve hatrlanmas srelerini kapsar. Bellekte l sistem yaklaflmna gre duyusal, ksa sreli ve uzun
sreli bellek olmak zere bellek bulunmaktadr. Duyusal bellek anlk bellek olup ok ksa srelidir ve burada bilginin fiziksel kodlamas yaplr. Ksa sreli bellek ise ksa sreli, snrl kapasitesi olan ve daha ok tekrara dayanan bir bellektir. Bilginin kapasitesi snrsz olan uzun sreli bellee aktarm ise o bilginin anlamsal ve derinlemesine kodlanmas ile salanmaktadr. Uzun
sreli bellek olgulara dayanan bildirimsel ve becerilerin ve alflkanlklarn depoland ifllemsel bellek
126
N
A M A
N
A M A
Psikoloji
olarak snflandrlmaktadr. Bildirimsel bellek anlamsal ve epizodik bellek olarak iki ayr kategori iermektedir. Anlamsal bellek genel bilgileri
ve olgular ve epizodik bellek ise belli bir zaman, yer ve balamda oluflan olaylarla ilgili bellektir. Olaylarla ilgili olarak bilinli ve istemli olarak bilginin depolanmas ak bellek ve bilin dfl yaplan kodlamalar rtk bellei oluflturmaktadr. Unutma ile ilgili olarak ne srlen silinme
kuram bellein sabit bir oranda zaman iinde
zayflamasn aklamaktadr. Bozucu etki yoluyla unutma kuram ise bir bellein bir baflka bellein hatrlanmasn engellemesidir. Bu bozucu
etki ileriye veya geri ynelik olarak gerekleflmektedir.
Temsil ve zihinsel temsil kavramlarn tanmlamak.
Bir fleyin yokluunda sembol veya iflaretler ile o
fleyin sunulmasna temsil denir. Fiziki temsiller
olan dfl temsiller tpk resim gibi olup benzeflen
temsillerdir. Bu tr temsillerin dflndaki rastgele
seilmifl sembollerin oluflturduu temsiller sembolik temsiller olup soyut temsiller olarak ta ifade edilmektedirler. Zihinsel temsiller algsal sreler vastasyla oluflturulan imgesel ve nermeler fleklindeki temsillerdir ve biliflsel sreler arasnda iletiflimi salar. Balantclk temelli yaklaflmlarda ise a iinde aktivasyon rntsne gre yaylmfl zihinsel temsiller vardr. Zihinsel temsil altnda obje ya da olaylarn beyindeki temsilleri olarak dflnlen zihinsel imgeler nemli bir
yer tutmaktadr. Zihinsel imgeler bir yandan klinik ortamlarda iyileflme, izleme ve kontrol amac altnda kullanlmakta dier yandan profesyonel ifl alanlarnda performans gelifltirme kapsamnda deerlendirilmektedir. Kategoriler ortak
zellikleri paylaflan insan, olay veya objelerin snflandrlmas ifllemini yanstmaktadr. Prototip
bir kategori iin geerli olan en muhtemel zelliklerin ne olduunu aka belirtendir. Eer bir
kategori prototipe sahip ise prototipe benzer kategori yeleri tipik bir kategori yesi olarak grlrken prototipten farkl kategori yeleri atipik
olarak grlmektedir.
Dflnme, Akl Yrtme ve Problem zme kavramlarn biliflsel adan deerlendirmek.
Dflnce bir anlamda zihnimizin dili olarak dflnlmekte ve nermesel, imgesel ve motorsal
olmak zere snfa ayrlmaktadr. Bu snf
ile akl yrtme, problem zme ve karar verme
N
AM A
ifllemleri gereklefltirilir ve sonu olarak da bir

hedefe ulafllr. Genel olarak iki akl yrtme kullanlmaktadr: Tmevarm ve tmdengelim. Tmdengelim yukardan aflaya biliflsel sreci kapsarken tmevarm afladan yukarya ifllemi iermektedir. Uygun olan tmdengelim kurallarnn
uygulanamamas, kiflisel inanlardan dolay mantksal kurallardan vazgeilmesi ve duygusal tepkiler gibi faktrler baflarsz tmdengelimi dourmaktadr. Bafllangta davranfllar problemin deneme ve yanlma yntemi ile zldn dflnmfllerdir. Gefltalt ve bilgi ifllem yaklaflmlar sonradan ortaya kmfltr. Gefltalt yaklaflmnda problem
zme prodktif ve reprodktif sreleri ierir. Reprodktif sreler nceki deneyimleri kullanrken
prodktif sreler problem zmede problemin yaps ile ilgi ani bir kavrama gelifltirmeyi ve prodktif yeniden yaplandrmay iermektedir. Problem
zmede bilgi ifllem yaklaflm, problem zme srasnda uzun sreli bellein etkili hle getirilerek
zmle ilgili bilgilerin eriflilebilir olmasna iflaret
eder. Genel olarak, bu yaklaflmlar bize problem
zmede aflamalarn olduunu iflaret etmektedir.
Bunlar, problemin doasn anlamak, problemin
zm ile ilgili alternatif zmler retmek, zmleri test ederek kant salamak, uygulanan testlerin sonularn deerlendirmek ve karar verme ifllemlerinden oluflan aflamalardr.
Karar verme ifllemlerini zetlemek.
En genel hatlar ile karar, ihtimaller arasndan
seme ifllemidir. Karar vermedeki biliflsel faaliyet
her bir seenekle ilgili deerlendirme sonucu hedefe ulafllacak olan en iyi seenei belirlemedir.
Karar verme srelerinin analizi ile ilgili olarak
temel yaklaflm bulunmaktadr. Bunlar normatif, betimsel ve tavsiye eden yaklaflmlardr.
Normatif yaklaflm rasyonel karar verme varsaymna ve betimleyici yaklaflm ampirik gzleme
dayanmaktadr. te yandan baz durumlarda ise
olaslk zerinden karar verilir. Fakat olaylarla ilgili olarak olaslk hesabn doru yapabilmemiz
iin olayn skl ile ilgili olarak doru bir bellee ihtiya vardr. Kr, zarar ve olaslk hesabndan ziyade bir olayla ilgili olarak karar verme
durumunda hristik ve algoritma gibi biliflsel ksa yollara baflvurulmaktadr. Karmaflk bir problemle karfllaflldnda ya da yeterli bir veri olmadnda evrimsel sre ile flekillene gelmifl ya
da deneyimlerle edinilmifl bu zihinsel ksa yollarn kullanlmasyla bir zm yolu bulunur.
127
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki duyu sistemlerinden hangisinin alclar
talamusu bypass edip dorudan beyindeki hcreler ile
balantldr?
a. Grme
b. Koku
c. flitme
d. Dokunma
e. Tat
2. Bulunduunuz bir ortamda ortamdaki kokunun fliddetinin zamanla azalmas afladakilerden hangisi ile
aklanmaktadr?
a. Koku krl
b. Koku deifliklii
c Koku sabitlii
d. Geici koku kayb
e. Duyusal adaptasyon
3. nceki yaflantlar veya beklentilerin algy etkilemesi afladakilerden hangisi ile aklanmaktadr?
a. Dorudan alg
b. Algsal ilzyon
c. Dolayl alg
d. Afladan yukarya ifllem
e. Yukardan aflaya ifllem
4. Hangi bellek sistemi en yksek kapasiteye sahiptir?
a. Uzun sreli bellek
b. Ksa sreli bellek
c. Duyusal bellek
d. Somatik bellek
e. alflma bellei
5. nceki deneyimlerinize ait yaflantlarn yeni renilen bilgilerin hatrlanmasn engellemesine ne ad verilir?
a. Geriye doru unutma etkisi
b. leriye doru unutma etkisi
c. Bastrma
d. pucuna bal unutma
e. Geri getirme hatas
6. mgelerden farkl olarak kelimeler tipi olarak afladakilerden hangisine rnektir?

a. Analog
b. Somut
c. Temsil edilemeyen
d. Resimsel
e. Sembolik
7. Afladaki kavramlardan hangisi biliflsel psikoloji denildii zaman en ok kullanlr?
a. Uyaran-tepki terimleri
b. Ryalarn analizi terimleri
c. Dil terimleri
d. Psikoanalitik terimler
e. Bilgi-ifllem terimleri
8. Gzlerinizn kapal olduu bir durumda olaandfl bir
koku aldnz. Birka saniye sonra bir mddet grmediiniz iyi bir arkadaflnzn parfm olduunu tandnz. Bu
parfm tanma ve yorumlama becerinize ne ad verilir?
a. Karflt sre
b. Duyum
c. Koku mkemmellii
d. Alg
e. Adaptasyon
9. Bir arkadaflnz telefonla aramak istediinizi varsayn. Arkadaflnzn telefon numarasn telefon defterinden baktnz ve aradnz ancak meflgul sesi aldnz. Birka dakika sonra tekrar aramak istediinizde telefon
numarasn hatrlamakta glk ekersiniz. Bu olay hangi bellee rnektir?
a. Duyusal bellek
b. Ksa sreli bellek
c. rtk bellek
d. Ak bellek
e. fllemsel bellek
10. Kuyumcu bir yze prlantay yerlefltirmede baflarsz olur nk kuyumcu kulland aletleri daima geleneksel kullanmlar asndan ele almaktadr. Bu afladakilerden en iyi hangisini iflaret etmektedir?
a. Dflncenin hiyerarflik yaps
b. Algoritimsel dflnme
c. Temsili dflnme
d. Zihinsel set
e. Hristik problem zme
128
Psikoloji
Yaflamn inden
Bilinalt Kiflisel Geliflim rnleri Etkin mi?
Tketiciler bilinaltna mesaj yollayarak kilo verme, sigaray brakma, korkularla mcadele etme, kendilerini
daha iyi hissetme ve baflka birok kendini gelifltirme
hedeflerini gereklefltirme vaadinde bulunan eflik alt
(subliminal) kasetlere ve CDlere milyonlarca dolar para harcyorlar.
Aslna bakarsanz, insanlar bu rnlerin ifle yaradna
inanyor. Peki, bu rnler neden etkin? Bu rnler bilinalt akl bir deiflim yaratmak zere programlyorlar m?
Ya da insanlar bu kasetlere inandklar iin mi hayatlarnda deifliklik yaratabilmeleri mmkn oluyor? Acaba
bu iki olasl test etmenin bir yolu bulunabilir mi?
Diyelim ki bir arafltrma grubunuz var ve bu gruptaki
insanlar kendilerini deifltirmek zere iki farkl ynelime sahipler. Bir ksm hafzasn gelifltirmeyi amalyorken, bir ksm zsaygsn arttrmak istiyor. Bu iki grubu
bir n-teste tabi tutuyorsunuz. Bu testte katlmclara
hem hafza hem de z-sayg deerlerini lmek zere
lekler uyguluyorsunuz. Bylece daha sonra bu iki
deerde bir artfl olup olmadn belirleyeceksiniz. Ve
flimdi kritik noktadaki deneye gelebiliriz.
Bilinaltna ynelik piyasada satlan iki ayr alandaki
kasetlerden aldnz: Bu kasetlerden bir tanesi hafzay
gelifltirmek iin, dieri zgveni arttrmak iin. Hafzasn glendirmeyi amalayan her bir katlmcya zerinde hafza gelifltirme etiketli bir kaset veriyorsunuz
ve bu kaseti gnde bir kez olmak zere bir ay boyunca kullanmasn sylyorsunuz. Yalnz katlmclarn bilmedii bir fley var ki, hafza gelifltirme amal katlmclarn aslnda yarsna zgveni artrma odakl kasetlerden veriyorsunuz. Benzer flekilde, zgveni arttrma
amal katlmclarn her birine de zerinde zgven
gelifltirme etiketli kasetler vermekteyken aslnda katlmclarn yarsna bilinalt yolla hafza gelifltirme odakl kasetlerden veriyorsunuz. Bu arafltrma tasarm sayesinde katlmclarn beklentileri kontrol edilebiliyor.
Bir ay sonra, katlmclar geri aryorsunuz ve onlara
tekrar hafza ve zgven testleri uyguluyorsunuz. Teorik olarak, deiflim bilinalt mesajlar yoluyla gereklefltiyse, katlmclarn sadece kasette kendilerine hitap edilen alanda geliflim kaydetmeleri gerekir. Sizce ne tr bir
bulgu ortaya kacaktr bu alflma neticesinde?
Sosyal psikolog Anthony Greenwald ve arkadafllar
(1991) tam olarak bu arafltrmaya benzer bir alflma yapmfllardr. Bu alflmann sonularna gre katlmclar
hangi kaseti dinlediklerine baklmakszn, genel olarak

hem zgven hem de hafza alanlarnda geliflme kaydetmifllerdir. Dahas, hafza gelifltirme etiketli kaseti dinleyenlerde zgven artfl daha fazla gerekleflmifltir. zgven gelifltirme etiketli kaseti dinleyen katlmclarda da
hafza geliflimi noktasnda kat edilen mesafe zgvenden fazla olmufltur. Bu da gstermektedir ki, katlmclarn beklentisi ya da plasebo etkisi, bilindfl akln eflik alt programlanmasndan daha gl flekilde bu sonular
aklayabilmektedir. Sonu olarak; eflik alt rnler baz
insanlara bir deiflim yaratmann grece kolay yolu olarak hitap etmektedir ancak bu rnlerin etkinlii baflka
davranfl deifltirme yntemleri ile karfllafltrldnda bilimsel adan kantlanmamfl durumdadr.
Kaynak: Passer, W.M. ve Smith, R.e (2008). Psychology. Boston: McGraw-Hill.

1. b
2. e
3. e
4. a
5. b
6. e
7. e
8. d
9. b
10. d
Yantnz yanlfl ise Duyu Sistemlerini konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Duyu Duyarlln blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bilgi fllem Srecini konusunu yeniden gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise Bellek Kapasitelerini konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hatrlama ve Unutma Srelerini konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Temsil konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Biliflsel Psikolojinin Doasn konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Alg Kavramn konusunu
Yantnz yanlfl ise Bellek Ksmlarn konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Problem zme konusunu yeniden gzden geiriniz.
129

Sra Sizde 1
Renk grnm asndan renk algs boyutludur.
Bunlar renk, doygunluk ve kontrast olarak bilinir. Renk
sar, mavi, yeflil ve krmz gibi farkl renk kategorilerine karfllk gelmektedir. Doygunluk ise rengin iindeki
beyaz miktar ile aklanmaktadr. inde beyaz olmayan renk tok renktir. Beyazn eklenmesiyle beraber tokluk azalmaktadr. rnein pembe, krmzya beyaz katlarak yapldndan pembe ayn zamanda doygun olmayan krmzdr. Kontrast ise rengin aklk koyuluk
zellii ile ilgilidir. Kontrasta rnek ak ve koyu krmzdr. Kontrast bir anlamda rengin zeminle olan iliflkisidir. Sfr kontrast zemin ve fleklin ya da flekiller arasnda ayrmn yaplamad durumdur.
Sra Sizde 2
Derinlik algsnn doufltan m yoksa sonradan kazanldn gsteren deneye grsel uurum deneyi ad verilmektedir. Bu amala her iki yzeyi kareli bir rntyle
kapl olan, bir ksm yksek olan ve zeri saydam camla kaplanan platform hazrlanmfltr. Platformun bir tarafnda bebekler braklr ve karfl taraftan bebeklerin anneleri onlar arr. Bebekler ykseklik noktasna kadar rahatlkla gelmifller fakat bu noktada tedirgin olmufllar ve annelerine gitmekte tereddt etmifllerdir. Bu
durum onlarda bir flekilde derinlik algsnn doufltan ya
da ok erken yafllarda flekillendiine iflaret etmektedir.
Sra Sizde 3
Birok deney cinsiyet faktr asndan algsal farkllklar incelemifltir. Bu arafltrmaclarn sonular ortalama
olarak kadnlar erkekleri iflitmede, koku tanmada ve
dokunma ile ayrt etme performanslar gemifltir. te
yandan erkekler ortalama olarak zihinsel rotasyon performansnda kadnlardan daha iyidir. Toplamda, cinsiyet aras farklar cinsiyet ii farklarla karfllafltrldnda
greli olarak dflktr. Algsal fonksiyonlarda cinsiyet
farkllklar biyolojik ve sosyal evreden kaynaklanmaktadr. ounlukla birlikte etki gzlenmektedir. Navigasyon ve alan algsndaki farkllklar muhtemelen biyolojiktir nk testosteron hormonunun alan algsyla ilgili olduuna ynelik kantlar vardr. Alan becerilerinin
ayn zamanda evrimsel bir taraf da vardr. Erkek avc
olmasndan dolay iyi bir navigasyon sitemine sahip
olagelmifltir.
Sra Sizde 4
Duyusal bellek duyusal sistemlere baldr. Bu sistemler bilgiyi yakalar, sinirsel sinyallere dnfltrr ve beyine gnderir. Serebral korteksteki ilgili duyu alanlar
bu bilgileri ifllemektedir. alflma bellei iflin iinde olduu zaman, farkl grevler (bireyin yzn ve ismini
hatrlama, say listesini hatrlama, kavram hatrlama) yaplmaktadr. Bundan dolay farkl beyin blgeleri aktif
hle gelmektedir. Frontal lob ve zellikle prefrontal
korteks alflma belleinde anahtar rol oynar. zellikle,
prefrontal kortek merkez ynetici ifllevlerinde dikkatin
ilgili alana ynlendirilmesi asndan nemli rol oynar.
Bellek beyindeki nronlarn etkileflmesini gerektirir. Hipokamps bildirimsel uzun sreli bellein konuflland yer olmakla beraber bildirimsel bellek farkl serebral
alanlarda depolanmaktadr. Amigdala duygusal bilgilerin kodland ve depoland yerdir. Beyincik ise ifllemsel bellekte rol oynamaktadr. Amnezisi olan hastalara bakldnda bu hastalarn talamus blgesinde hasarlarn meydana geldii grlmektedir.
130
Psikoloji
Atkinson, R. C., & Shiffrin, R. M. (1968). Human memory: A proposed system and its control processes.
In K.W. Spence, & J.T. Spence (Eds), The psychology of learning and motivation (pp. 89-195). New
York: Academic Press.
Broadbent, D. E. (1958). Perception and communication. Elmsford, NY, US: Pergamon Press.
Bruner, J.S., Goodnow, J.J. & Austin, G.A. (1956) A study
of thinking. Chapman & Hall, Limited. London.
Calin-Jageman,R.J., & Fischer, T.M. (2007). Behavioral
adaptation of the aplysiaaiphon withdrawal response is accompanied by sensory adaptation. Behavioral Neuroscience, 120, 200-211.
Cherry, E. C. (1953). Some experiments on the recognition of speech, with one and with two ears. Journal
of the Acoustical Society of America, 25, 975-979.
Chomsky, N. (1959) Review of verbal behavior, by B.F.
Skinner. Language 35, 26-57.
Chomsky, N. (1965) Aspects of the theory of syntax. Cambridge, MA: MIT Press.
Deutsch, J. A. & Deutsch, D. (1963). Attention: some
theoretical considerations. Psychological Review, 70,
80-90
Duncan J (1984). Selective attention and the organization of visual information. Journal of Experimental
Psychology: General, 113, 501-517
Gardner, H. (2005). Scientific psychology: Should we
bury it or praise it. In R.J. Sternberg (Eds). Unity of
Psychology: Possibility pipe dream? (pp 77-90). Washington, DC, American Psychological Association.
Greenwald, A.g., Spangenberg, E.R., Pratkonnis, A.R. &
Eskenozi, J. (1991). Double-blind tests of subliminal
self-help topes. Psyclobgical Science, 2, 119-122.
Herz R.S. & Engen T. (1996). Odor memory: Review
and analysis. Psychonomic Bulletin and Review, 3,
300-313.
Hubel, D.H. & Wiesel, T.N. (2005). Brain and visual
perception: the story of a 25 year collaboration. Oxford, U.K.: Oxford University Press
Humphreys, G. W. & Bruce, V. (1989). Visual cognition: Computational, experimental and neuropsychological perspectives. Hove, U.K.: Erlbaum.
Kosslyn, S. M. (2005). Reflective thinking and mental
imagery: A perspective on the development of Posttraumatic stress disorder. Development and Psychopathology, 17, 851-863.
Malkoc, G., Kay, P. & Webster, M.A. (2005) Variation in

normal color vision IV: Unique binary hues and hue scaling, Journal of the Optical Society of America
A, 22, 2154-2168
Malkoc, G. (2003). Color categories and the structure of
color space. Unpublished doctoral dissertation. University of Nevada at Reno.
Marr, D. (1982). Vision: A computational investigation
into the human representation and Processing of Visual Information. San Francisco: Freeman.
Melzack, R., & Katz, J. (2004). The gate control theory:
Reaching for the brain. In T. Hadjistavropoulos & K.
D. Craig (Eds.), Pain: Psychological perspectives, (pp.
13-34). NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
Miller, G.A. (1956) The magical number seven, plus or
minus two. Psychological Review 63: 81-97.
Moray, N. (1959). Attention in dichotic listening: Affective cues and the influence instructions. Quarterly
Journal of Experimental psychology, 11, 56-60.
Neisser, U.(1967). Cognitive psychology. New York,
USA: Appleton-Century-Crofts,
Newell, A & Simon, H. A. (1972). Human problem solving. Englewood Cliffs, NJ,USA: Prentice Hall.
Pesmen,C. (2006 March). Dont let pain get in your way.
Money,48.
Posner, M. I. (1980). Orienting of attention. Quarterly
Journal of Experimental Psychology, 32, 3-25.
Shannon, C. E. A (1948). Mathematical theory of Communication. Bell System Technical Journal, 27, 379423.
Smith, E.E veKosslyn, S.M. (2007). Cognitive Psychology: Mina and brain. Upper Saddle River, NJ: Pearson
Tipper, S.P. (2001). Does negative priming reflect inhibitory mechanisms? A review and integration of
conflicting views. The Quarterly Journal of Experimental Psychology, 54A,(2), 321-343.
Treisman, A.(1964). Selective attention in man. British
Medical Bulletin, 20, 12-16.
Willander, J., & Larsson, M. (2006). Smell your way back
to childhood: Autobiographical odor memory,
Psychnomic Bulletin & Review, 13, 240-244.
5
PSKOLOJ
Amalarmz
N
N
N
N
N

Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanlarn psikolojik ihtiyalarna dair
bafllca varsaymlarn sralayabilecek,
Sosyal bilifl kavramn ve temel prensiplerini aklayabilecek,
Sosyal etki kavramn ve trlerini tanmlayabilecek,
Saldrganlk ve yardm davranfllarn arttran ve azaltan faktrleri listeleyebilecek,
nyarg kavramn ve kkenlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sosyal Bilifl
Kifli Algs
fiemalar
Davranfllara Sebep Atfetme
Sosyal Etki
taat
Grup Etkisi
Saldrganlk ve fiiddet
flbirlii ve Yardm
nyarg
indekiler
Psikoloji
Sosyal Psikoloji
SOSYAL PSKOLOJYE GRfi

SOSYAL BLfi
SOSYAL ETK
SOSYAL LfiKLER
Sosyal Psikoloji
SOSYAL PSKOLOJYE GRfi
Issz bir adaya dfltnz hayal edin-tek baflnza ve de hibir kap kurtulma
flans olmadan. Ya da muhtemel bir felaketin dnyada sizden baflka hi kimseyi
canl brakmadn... Son olarak bir de flunu dflnelim: Sihirli bir g size her trl arzunuzun bir flekilde yerine getirilecei, her istediinizi gnlnzce gereklefltirebileceiniz bir varolufl vaat ediyor. Ancak bir flartla: Bu varoluflta baflka insanlara yer yok. Seer miydiniz?
Bylesi senaryolar cazip bulmamann tesinde hayal etmekte dahi zorlanyorsak, bunun sebebi hayat dediimiz fleyin en merkezinde baflka insanlarn duruyor
olmasdr. Varoluflun arklarn dndren, maddi ve manevi ihtiyalarmz tatmin
ederek hayatta kalmamz salayan, iyisiyle ktsyle yaflam servenini bizim iin
anlaml klan fley baflkalarnn varldr. Vaktimizin ounu baflka insanlarla evrili, onlarla dorudan etkileflimde geiririz. Yalnzken gereklefltirdiimiz eylemler
bile (kitap okumak, televizyon seyretmek, mzik dinlemek gibi) sklkla baflka insanlarn izlerini, emeini taflr, bizi baflkalarnn dnyasna sokar. Gn iinde zihnimizi defalarca baflka insanlara kaymfl buluruz: Tandklarmzn, tanmadklarmzn, kimi zamansa kitap ya da dizi karakteri gibi hayal mahsul kiflilerin yaptklar fleyleri neden yaptklarn, yapmadklar fleyleri neden yapmadklarn anlamaya alflrz. Hayatn her annda ve her alannda, yaknlarmzn ve ait olduumuz
SIRA SZDE
kltrn isellefltirdiimiz sesi zihnimizin ieriini etkiler. Ksacas,
duygularmz,
dflncelerimizi ve davranfllarmz flekillendirmede baflka insanlarn muazzam bir
rol vardr. Sosyal psikoloji iflte tam olarak bu rol bilimsel yntemi
anD fi N Ekullanarak
LM
lamak maksadn gderinsan, zellikle de baflka insanlarla iliflkileri balamnda
anlamaya alflr. Bu anlamda, hayatn insana dair her yn hakknda syleyecek
S O R U
sz olan ok genifl ve zengin bir bilim daldr.
Klinik psikoloji, psikolojik sorunlar olan insanlar anlamak ve tedavi
D Ketmek
K A T maksadn
taflr. Sosyal psikoloji ise daha genel olarak normal insan anlamak arzusundadr.
Sosyal Psikolojinin Ksa Tarihi
SIRA SZDE
N N
nsan anlama abas felsefe ve edebiyat kadar eski olsa da sosyal psikolojinin akademik bir disiplin olarak ortaya kfl on dokuzuncu yzylnAMALARIMIZ
sonlarna, psikolojinin bir bilim olarak domasnn hemen akabine denk dflyor. Bilhassa grup davranfllarn ve gruplarn insanlar zerindeki etkisini tahlil etmeye merakl psikolog-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
134S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Psikoloji
S O R U
lar, 1930lara gelene kadar sosyal psikolojiyi Avrupa ve Amerikada gen bir bilim
DKKAT
dal olarak kabul ettirdiler. Alann tarihesini biimlendiren en nemli olaylardan
biri, Hitler Almanyasndan kaan ok sayda sosyal psikoloun 1930 ve 40l yllarSIRA SZDE
da Amerikaya
yerleflip buradaki niversitelerde baflarl alflmalarda bulunmas
oldu. Keza Avrupay kasp kavuran Nazizm ve Faflizm akmlarnn psikolojik kkenlerini anlama arzusu ve kinci Dnya Savaflnn gerekleri (savafl propagandas,
AMALARIMIZ
insanlar daha tutumlu olmaya ikna etme abalar gibi) bu dnemde alann sorduu sorular zerinde etkili oldu. kinci Dnya Savafln takip eden yllarda sosyal
psikoloji hzla
niversitelerde sosyal psikoloji krsleri yaygnlaflt, sosyal
K byd,
T A P
psikoloji dergileri, konferanslar, sosyal psikologlarn ait olduu mesleki rgtler
sayca ok artt. Bugn sosyal psikoloji psikolojinin deiflik alt dallar iinde en dinamik olanlarndan
biridir ve sosyal psikologlardinden politikaya, aflktan nyarTELEVZYON
gya, saldrganlktan iflbirliineinsana dair akla gelebilecek her konuyu anlayp
anlatmaya alflrlar.
N N
NTERNET
http://www.socialpsychology.org/
adresinde sosyal psikoloji konusunda Internetteki en
kapsaml kaynaa ulaflabilirsiniz.
Sosyal Psikolojinin ki Temel lkesi

Sosyal psikologlara alflmalarnda insan doasna dair baz temel varsaymlar efllik ve rehberlik eder. Bunlardan ilki, insanlarn dnyay olduu gibi deil, kendi
olduklar gibi grdkleridir. inde yafladmz gereklii alglayflmzda dflardaki objektif dnya kadar kendi benliimizin (ve benliimizi tanmlayan, bizi biz yapan her fleyin: kiflilik zelliklerimiz, zeka dzeyimiz, gemifl deneyimlerimiz, korkularmz, hayallerimizin...) de rol vardr. Eer yle olmasayd, eer herkesin
dnyay ve yaflananlar alglayfl birbiriyle rtflseydi, fikir ayrl diye bir fley olmazd. Ayn filmi, ayn ma, ayn tartflma programn beraber seyrettiiniz arkadafllarnzn sizden nasl bu kadar farkl fleyler grmfl, alglamfl olabileceine flaflmazdnz. Grfl ayrlklar ve onlardan kaynaklanan tartflmalar olmazd belki ama
dorusu hayat da bir hayli skc bir yer olurdu.
Sosyal psikologlarn kendilerine dstur kabul ettikleri ikinci bir ilkeyse sosyal
etkinin ok yaygn ve gl olduudur. Baflka bir deyiflle neredeyse her duygu,
dflnce ve davranflmzda baflka insanlarn izi vardr. Grup iinde ya da insanlarla birebir iletiflim hlindeyken bunu grmek, baflkalarndan etkilendiimizin ve
onlar etkilediimizin farkna varmak daha kolaydr. Ama sosyal etkinin gc elbette yalnzca insanlarla bir arada olduumuz anlarn ok tesindedir. Yaknlarmz, iinde bydmz ortam, ait olduumuz gruplar ve genel olarak bizi evreleyen kltr gereklik algmz flekillendirmede benzersiz bir rol oynar. Balklarn derya iinde olup da deryay bilmemeleri gibi biz de ou zaman dahil olduumuz sosyokltrel evrenin zerimizdeki etkisini bilinli bir flekilde hissetmeyiz. Bu etkinin ayrdna varmak bazen kendi dilimizin, kltrmzn, alflk olduumuz hayatn snrlarndan uzaklaflmay gerektirir.
nsanlar Ne ster?
Yaptmz fleyleri neden yapyoruz? Dflndmz fleyleri neden dflnyor,
hissettiimiz fleyleri neden hissediyor, sylediimiz szleri neden sylyoruz?
Bunlar muhakkak ki kolayca cevaplanacak sorular deildir ve farkl yaklaflmlar,
farkl analiz dzeyleri bizi farkl aklamalara gtrecektir. Ama sosyal psikologla-
5. nite - Sosyal Psikoloji
ra gre, eylemlerimizin psikolojik kkenlerine inip baktmzda sklkla afladaki

gdden birini ya da birkan teflhis edebiliriz:
1) Hayatmz zerinde hkimiyet sahibi olmak: Bu gd bizi kendimizi, baflkalarn ve hayatn bizimle alakal ksmlarn en doru biimde anlamaya ve bu bilgiyi kendi lehimize kullanp hayatta arzuladmz noktalara gelmemizi salamaya
sevk eder. Kendimizi yetersiz, aciz, bir flekilde baflarsz hissettiimizde rahatsz ve
mutsuz oluyorsak, bunun sebebi bu gddr. Baflmza gelen olaylar anlamlandramadmzda, sebeplerini kendimize aklayamadmzda tedirginlik hissediyorsak sorumlusu yine bu gddr. Hayatmzda hkimiyet hissinin eksikliibizi
dorudan etkileyen kararlar zerinde sz hakkmzn, kontrolmzn olmad,
hayatn pasif bir izleyicisi olduumuz hissiciddi bir kayg ve stres kayna olduu
gibi salmz iin de byk bir tehdittir.
2) Sevmek, sevilmek, ait olmak: Baflkalaryla yakn iliflkiler iinde olmak, onlardan kabul ve kymet grmek, gvenmek ve gvenilmek en temel psikolojik ihtiyalarmz arasndadr. Bu sebepten, mutluluumuzu da mutsuzluumuzu da belirlemekte baflkalaryla kurduumuz iliflkilerin etkisi byktr. Kendimizi reddedilmifl, dfllanmfl, yalnz hissetmek her zaman ac vericidir. nsani balara duyduumuz ihtiya ylesine byktr ki, arafltrmalar kronikleflmifl yalnzlk hissinin fiziksel sal tehdit ettiini, zengin iliflki alarnn iinde olmann ise mr uzattn
gstermektedir.
3) Benliimizi deerli grmek: Hepimiz kendimiz hakknda iyi hissetmek isteriz. yi, dzgn, sevilesi bir insan olduumuza, bir anlamda varoluflumuzun doru olduuna inanmak elzem bir psikolojik ihtiyatr. ltifat aldmzda annda
mutlu oluyor, elefltirildiimizde ise annda tadmz kayorsa sebebi budur. Benliimizi deerli grme ihtiyacmz kendimizle ilintili her fleye yansr. nanmak ister
ve sklkla inanrz ki, kimisiyle birlikte doduumuz, kimisini sonradan zerimize
geirdiimiz kimliklerimiz ok deerli, zel ve baflkalarnnkinden stndr.
Beni ve bizi deerli grme arzumuz gerekliimizi infla ederken seimlerimizi etkiler ve hatta zaman zaman gereklii kendi lehimize arptrmamza yol
aar. Bu olas bedellere ramen, psikolojik salmz asndan varlmzn deerli olduuna itenlikle inanmamz flarttr: Bu his bizi varoluflsal kaygya karfl korur,
hayatla bafla kabilmek iin gerekli g ve enerjiyi salar. Nitekim depresyonun
temel belirtilerinden biri kendini deersiz ve nemsiz, bir hi gibi alglamaktr.
Depresyondaki kiflinin gznde kendi kck, hayat ise o oranda byk, zor ve
korkutucudur.
SOSYAL BLfi
Sosyal bilifl, sosyal psikolojinin insanlar nasl anlarz, onlar hakknda izlenimlere
ve yarglara nasl varrz gibi sorulara cevap vermeye alflan alt daldr. Daha nce de belirttiimiz gibi, hayatmzn merkezinde baflka insanlar durur. Duygu ve
dflnce dnyamz baflka insanlar ve onlarla olan iliflkilerimiz tarafndan iflgal edilmifl hldedir. nsanlar doru tanmak, anlamak, haklarnda isabetli yarglara varmak bu yzden hayati nemdedir. Otobste kimin yanna oturduumuzdan kiminle evlendiimize dein kk byk pek ok kararmzda sosyal biliflsel sreler rol oynar. ou zaman farknda dahi olmadan, neredeyse otomatik bir flekilde
karflmzdaki insanlarn duygular, niyetleri, arzular, kiflilik zellikleri hakknda karmlarda bulunuruz.
135
Ortalamann st etkisi:
Arafltrmalar insanlarn
ounluunun kendilerini
okul baflars, ifl
performans, zek,
poplerlik, sportiflik,
liderlik, araba srme
becerisi ve daha pek ok
konuda ortalamann
stnde grdn
belgelemektedir.
ounluun ortalamann
stnde olmas istatistiki
adan mmkn
olmadndan, bu olgu
benliimizi deerli grme
ihtiyacmzn bir uzants
olarak grlr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
136
D fi N E L M
Psikoloji
Kifli Algs
S O R U
S O R U
Pek oumuz insan tanmakta becerikli olduumuzu dflnr, bazlarmz ise insan sarraf olmakla vnrz (ortalamann st etkisini hatrlayalm!). Sosyal
DKKAT
psikologlar gerekten
de baz insanlarn dier insanlar tanmakta, anlamakta, okumakta daha baflarl olduunu gstermektedir. Bununla beraber, baz insanlarn
SZDE olduu da gerektir.
daha kolaySIRA
okunur
Arafltrmalarn ortaya koyduu ilgin bir bulgu, insanlarn hi tanmadklar biri
hakknda ok ksa sreli gzlemler sonucu dahi flaflrtc derecede doru yarglara
AMALARIMIZ
varabilmeleridir. Bu alflmalarda deneklere baflkalarnn 5 dakikadan ve hatta bazen 30 saniyeden ksa sren davranfllar izlettirilmifltir (bir kitaptan para okumak,
ifl mlakatnda sorulan sorulara cevap vermek, ders anlatmak gibi). Bu flekilde biK T A P
rinin ince davranfl dilimlerine maruz braklan denekler, o insann zekas, kendine gveni, dfladnkl, cinsel ynelimi gibi konularda olduka isabetli tahminlerde bulunmufllardr. Keza, insanlar bir kadnla bir erkei ksa sreli yan yana
TELEVZYON
gzlemlediklerinde onlarn yabanc m, arkadafl m, yoksa ift mi olduunu sklkla doru flekilde alglayabilmektedirler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
N N
K T A P
TELEVZYON
Sahte glflle
N T Eiten
R N E T glfl ayrt edebiliyor musunuz? Kendinizi test edin: http://
www.bbc.co.uk/science/humanbody/mind/surveys/smiles/
NTERNET
Bir kitab ilk anda nasl kapana bakarak yarglyorsak, baflkalar hakknda vardmz izlenimlerin de ilk belirleyicisi dfl grnfltr. Bir insana baktmzda otomatik olarak grdmz ilk fley o insann cinsiyeti, yafl ve ait olduu rktr
(beyaz, siyahi, Asyal gibi). Fiziksel grnm baflkalarn yarglarken bizi ister istemez etkiler. alflmalar aylk bebeklerin dahi gzel yzlere bakmay daha az gzel yzlere bakmaya tercih ettiini gstermifltir. Arafltrmalarn netlikle ortaya koyduu bir bulgu, daha gzel insanlarn daha olumlu kiflilik zelliklerine sahip olduunu dflnme eilimimizdir. Gzel olan iyidir fleklinde geen bu kalp yargya
gre, daha gzel insanlarn genel olarak daha uyumlu, daha arkadafl canls, daha
baflarl ve daha mutlu olduu dflnlyor. Ayrca gzel insanlara (gzel ocuklara da) daha lml yaklafllyor, daha olumlu davranlyor.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Baz ocuklarn
yetiflkinlerin de yzleri bebek yz tabir edilen yz tipine daha yaSIRA da
SZDE
kndr. Byle yzler daha yuvarlaktr; byk gzler, kk burun, yksek aln, kk ene
gibi zellikleri vardr. Sizce, bebek yzl olmak insanlarn nasl alglandklarn etkiler
fi N E Lmu
M olur, olumsuz mu?
mi? Bu etki Dolumlu
Sosyal psikologlara
gre, insanlar ou zaman biliflsel varyemezlerdir. Baflka
S O R U
bir deyiflle karmaflk ve yorucu hayatlarmzda snrl zihinsel kaynaklarmz idareli kullanmaya alflrz. Baflka insanlar sz konusu olduunda da durumun gerekDKKAT
tirdiini dflndmz kadar kafa patlatrz, daha fazla deil. rnein, yeni tanfltmz biriyle ileride sk sk grfleceimizi ya da beraber alflacamz biliyorsak,
SIRA
onu tanmak
veSZDE
anlamak iin youn aba sarf ederiz. Bir insan yakndan tanmak
iin zel bir motivasyona sahip deilsek ise daha ziyade ksa yollara baflvururuzaflinas olduumuz birtakm kategorilerin yardmn kullanarak, yaftalar yapflAMALARIMIZ
trarak iflimizi kolaylafltrmaya, zihinsel enerjimizi muhafaza etmeye bakarz.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
137
fiemalar
Biliflsel psikolojinin temel prensiplerinden biri, dnyay flemalar yardmyla algladmzdr. fiemalar hayatn deiflik eleri hakknda zihnimizde var olan basite indirgenmifl, genellefltirilmifl resimlerdir. rnein hayatmz boyunca belki yzlerce
farkl eflit sandalye grmflzdr; kalp fleklinde sandalye de vardr, boks eldivenlerinden ya da tenis toplarndan yaplmfl sandalye de. Ama sandalye dendiinde zihnimizde soyut ve genel bir sandalye resmi belirir, ki bu bizim sandalye flemamzdr. Zihnimiz sosyal hayatn deiflik ynleriyle de ilgili flemalarla doludurkiflilik zellikleri (iednk bir insan nasl bir insandr?), kendi benliimiz (ben kimim, nasl bir insanm?), sosyal roller (bir doktor nasl davranr?), sosyal durumlar (bir doum gn partisi nasl geer?), sosyal gruplar (Japonlar nasl insanlardr?) hakkndaki flemalarmz gibi.
Bu flemalar bazen bireysel deneyimlerimizden damtlmfltr, bazen yakn evremizin ve bizi kuflatan sosyokltrel ortamn izlerini taflrlar. Medyann da flemalarmz biimlendirmekteki etkisi tartfllmazdr. erikleri ve kkenleri ne olursa olsun,
kullandmz flemalar neye dikkat ettiimizi, neyi hatrladmz, nasl tepki verdiimizi etkilerler. Bu prensibi gzlerimizin nne aka seren bir arafltrmada, deneklere evinde kocasyla beraber akflam yemei yiyerek doum gnn kutlayan
bir kadnn videosu izlettirilmifltir. Deneklerin yarsna bu kadn ktphaneci olarak,
dier yarsna ise lokantada garson olarak tantlmfltr. zlenilen video hem ktphaneci flemasna, hem garson flemasna uyabilecek ayrntlar iermektedir. rnein
kadn (ktphaneci flemasyla tutarl olarak) gzlk takmakta, klasik mzikten hofllanmakta ve Avrupa seyahatine ktn sylemektedir; ayn zamanda (garson flemasyla tutarl olarak) bira imekte, pop mzik dinlemekte ve bowling oynamaktadr. Arafltrmaclar grmfllerdir ki, aradan bir sre getikten sonra kadn ktphaneci zanneden denekler ktphaneci flemasyla uyumlu detaylar, garson zannedenler ise garson flemasyla uyumlu detaylar daha iyi hatrlamaktadrlar.
SIRA SZDE
Bir baba ile olu arabayla giderken kaza geirirler ve ikisi de ar yaral
farkl hastanelere kaldrlr. Hastanede ocuu ameliyat etmeye gelen cerrah ok flaflrr, aaa, bu benim
olum der. Ve ocuk gerekten de cerrahn oludur. Bu nasl mmkn olabilir?
D fi N E L M
Grdmz gibi, baflkalarn deerlendirirken onlardan bize ulaflan verilerin

S Ooynar.
R U
yan sra zihnimizdeki flemalar ve beklentilerimiz de aktif bir rol
Bunun en
net dflavurumunu kendi kendini gereklefltiren kehanet rneinde grrz. fiyle bir senaryo dflnelim: ok iyi tanmadnz biri hakknda souktur,
burnu haDKKAT
vadadr, kimseleri kolay kolay beenmez diye bir sz duyuyorsunuz. Gn geliyor
bu insanla bir arkadafl toplantsnda yan yana dflyorsunuz. Byle sevimsiz, tepeSIRA SZDE
den bakma merakls bir insana scak davranmak elbette iinizden
gelmiyor. Sorularn ksa cevaplarla geifltiriyor, pek oral olmuyorsunuz. Sizin mesafeli, ilgisiz tavrlarnz karflsnda o insan da fazla uzatmadan yannzdan ayrlyor,
baflka insanAMALARIMIZ
larla sohbete yneliyor. flte diyorsunuz, bizi de beenmedi, kibirin de bu kadar. Burada gzden kardnz nokta elbette sizin beklentilerinizin (ve o beklentilerin flekillendirdii davranfllarnzn) o insann tavrlarn belirlemekte
K T A P ne kadar
etkili olmufl olduu, kendi davranfllarnzla kehanetinizi nasl bir yerde kendiniz
gerek klmfl olduunuzdur.
Kendi kendini gereklefltiren kehanet konusundaki en etkileyici
T E L E V Z Yalflmalardan
ON
biri 1960larn sonunda Amerikada bir ilkokulda yaplmfltr. Arafltrmaclar snf
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
138
Psikoloji
retmenlerine gitmifl; onlara snflarndan belli birka rencinin byk potansiyel sahibi olduunu, sene sonunda zek seviyelerinde nemli artfl kaydedeceklerini sylemifllerdir. Ancak bu zel diye damgalanan ocuklar aslnda tamamen
rastgele seilmifllerdir, yani yetenek asndan snf arkadafllarndan bir farklar
yoktur. Buna ramen, sene sonunda bu rencilere bakldnda kehanetin doru
kmfl olduu, snf arkadafllarna kyasla bu grubun zek seviyesinin gerekten de
daha fazla artmfl olduu bulunur! Bu flaflrtc geliflmenin sebebi, retmenlerinin
farkl gzlerle bakmaya baflladklar bu rencilere daha farkl flekilde yaklaflmfl,
onlarn zerine daha ok eilmifl, onlar daha ok zorlamfl ve yreklendirmifl olmasdr. Sosyal psikolojinin temel ilkelerinden biri olarak kendi gerekliimizi
kendimizin yourduunu sylemifltik. Kendi kendini gereklefltiren kehanet, beklentilerimizin gerekliimizi yourmadaki rolnn ok arpc bir rneidir.
Davranfllara Sebep Atfetme

nsanlar hakkndaki dflncelerimizin nemli bir ksmn onlarn yaptklar fleyleri
neden yaptn anlama abalarmz oluflturur. Diyelim yolda yrrken ocuuna
baran bir anne grdnz. Bunu niin yapyor? Kt ve gaddar bir anne olduundan, ocuk yetifltirmekten anlamadndan m? Yoksa ocuunu son anda bir arabann altna doru koflmaktan alkoyduu ve ona bu yzden kzgn olduundan
m? Annenin davranfl hakknda nasl bir atfta bulunduunuz, ona dair tutumlarnz ciddi flekilde etkileyecektir.
Sosyal psikologlar genelde iki temel eflit atftan bahsederler:
1) sel atf: sel atfta bulunmak, bir davranfl davranflta bulunan insann tabiatna, niyetlerine, arzularna, ksacas o insann isel zelliklerine balamaktr.
rnein dflen birini grdnzde sakarn teki, dz yolda bile yryemiyor
derseniz, bu isel bir atftr.
2) Dflsal atf: Dflsal atfta bulunmak, bir davranfl evresel koflullara, davranflta bulunan kiflinin dflnda yer alan birtakm sebeplere balamaktr. rnein, dflen birini grdnzde yerler yeni silinmifl, ok kaygan, kim olsa dflerdi derseniz, bu dflsal bir atftr.
Olaylarn sebepleri konusunda yaptmz atflarn kendi mutluluumuz ve hatta toplumsal refah asndan nemli sonular vardr. rnein fakirler neden fakir sorusunu nasl cevaplyorsunuz? Fakirlerin tembel, sorumsuz, beceriksiz insanlar olduunu dflnyorsanz (yani isel atfta bulunuyorsanz), bu insanlara
yaklaflmnz ve politik ideolojiniz onlarn iine doduklar snf, frsat eflitsizlii, lkenin alt yapsal sorunlar gibi sebeplerden fakir olduunu dflnenlerden farkl
olacaktr. Ya da diyelim bir dersten kt bir not aldnz. Kafanz basmad ya da
tembelin teki olduunuz iin mi (isel atf), yoksa snavdan nceki gn difl arsndan alflamadnz iin mi (dflsal atf)? Baflnza gelen kt olaylar isel (beceriksizim, yetersizim), genelleyici (hayatmda neyi doru yaptm ki zaten?) ve deiflmeyecei dflnlen (hep byleydim, hep byle kalacam) etkenlerle aklama eiliminiz varsa mutsuzluk ve hatta depresyon size daha yakn duracak, hedeflerinizde baflarya ulaflmanz zorlaflacaktr. Alg ve beklentilerin gerekliimizi
flekillendirmedeki roln yeniden hatrlayacak olursak bu hi flaflrtc deildir.
Sosyal psikoloji, kendimizin ve baflkalarnn davranfllarn aklarken baz hatalar yapmaya yatkn olduumuzu ortaya koyuyor. Bu atfsal hatalardan iki tanesini
grelim:
Temel atf hatas: nsanlarn davranfllarn dflsaldan ok isel sebeplere

balama, durumsal ve evresel faktrlerin roln dikkate almay ihmal etme
eilimimiz literatrde temel atf hatas (fundamental attribution error) diye
geer. rnein, ask suratl ve souk bir tezgahtarla karfllafltmzda bunu
hemen onun nemrut karakterine balyorsak, aklmza zor bir gn geiriyor
olduu ya da yakn zamanda baflna ok sarsc bir olay gelmifl olabilecei
ihtimali gelmiyorsa temel atf hatasn iflliyoruzdur. Arafltrmalar bu hatann
zellikle Amerika ve Avrupa gibi bireyci toplumlarda daha yaygn olduunu gstermektedir.
Kendine yontan atf hatas: nsanlarn baflarlarn isel ve kalc, baflarszSIRA SZDE
lklarn ise dflsal ve geici sebeplere balama eilimine
kendine yontan
atf hatas (self-serving bias) denir. rnein iyi not aldnzda bunu parlak
zeknza, kt not aldnzda ise snavn aflr zor olmasna
D fi Nya
E Lda
M hoca bana taktya balyorsanz, bu hatay iflliyor olabilirsiniz. Kendine yontan atf
hatasna yatknlmzn temel sebeplerinden biri flphesiz
kendimiz hakknSIRA
S O RSZDE
U
da iyi hissetme arzumuzdur.
DD fiKKNtutumlar
AE LT M
Bir sosyal bilifl kavram olarak Tutumlar ve sosyal etki kavram olarak
deifltirmeyi hedefleyen kna Edici letiflim iin nite 8de ilgili blmleri okuyabilirsiniz.
SOSYAL ETK
S O SZDE
R U
SIRA
N N
fiimdi biraz hayal kuralm. Diyelim ki bir cin, peri, yahut ak sakall dede geldi, arDKKAT
AMALARIMIZ
zu ettiiniz bir sper gc size bahfletmeyi vaat etti. Hangi sper
gc seerdiniz?
Aflr gl ya da aflr hzl olmak? Uabilmek? Grnmez olmak? Duvarlardan geSIRA
SZDE
SIRA
SZDE var elbet,
ebilmek? Bunlarn hepsinin kendine gre cazip ve elenceli
ynleri
K
T
A P insanlar isama flyle bir dflnrsek, hepimizin ifline en ok yarayacak sper g
tediimiz gibi, istediimiz ynde etkileyebilmek olmaz myd? Nihayetinde, insanD fi N E L M
AMALARIMIZ
lara istediimiz her fleyi yaptrabiliyor olsaydkzalimlikler peflindeki bir hasta ruE L Ehmaniste
VZYON
hu ksa bir konuflmayla kendini insanln hizmetine adamfl Tbir
evireS
O
R U
bilmek gibigkdelenden gkdelene zplamamza ya da plak ellerimizle
demir
K T A P
elik bkmemize gerek kalmazd.
nsanlarn birbirlerine dikkatlerini, zamanlarn, paralarn, sevgilerini,
ballkNDTEKRKNAETT
larn vermesini salayan fley sosyal etkidir. Sosyal etki, baflkalarnn duygu, dTELEVZYON
flnce ve davranfllar zerinde bir zor kullanm olmadan sz sahibi olabilmektir.
SIRA SZDE
ok nemli bir gtr ve her g gibi iyiye de ktye de kullanlabilir.
N N
N N
139
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA
S O RSZDE
U
DD fi K KN EA LT M
S O SZDE
R U
SIRA
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA
SIRA SZDE
SZDE
K T A P
DAMALARIMIZ
fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
K T A P
NDTEKRKNAETT
TELEVZYON
SIRA SZDE
http://changingminds.org/ adresinde baflkalarnn (ve kendinizin) AMALARIMIZ

davranfllarn
deifltirNTERNET
mekte kullanlabilecek ok sayda sosyal etki yntemini bir arada grebilirsiniz.
NTERNET
AMALARIMIZ
K TB.ACialdininin
P
Sosyal etki konusuyla ilgileniyorsanz, Amerikal sosyal psikolog Robert
nsanlar Etkileme Yollar (Influence: Science and Practice) adl kitabn keyifli ve retici
bulacaksnz (mge Kitabevi Yaynlar, 2001).
K T A P
TELEVZYON
Sosyal psikologlar iki tr sosyal etkiyi birbirinden ayrrlar:

1) Bilgilendirici sosyal etki: Hayat iinde baz durumlarda doru davranfln
ne olduundan emin olamayz. Byle durumlarda evremizdeki insanlardan
NTERNET
durumun ne gerektirdiine dair ipular almaya alflrz. Diyelim kendinizi
lks bir lokantada buldunuz ve tabanzn yannda trl trl atal-kaflk-bak var. Sizinse bunlardan hangisini hangi yemekle kullanmanz gerektii hak-
TELEVZYON
NTERNET
140
Psikoloji
knda bir fikriniz yok. Bu durumda girifleceiniz hareket tahminen masanzdaki dier insanlar gzlemleyip onlar ne yapyorsa onu yapmak olacaktr. Bu rnekte de grdmz gibi, bilgilendirici sosyal etkiye ak olmamzn altnda
doru harekette bulunmay istemek ve dorunun ne olduunu baflkalarnn
bizden daha iyi bildiini varsaymak yatar. Elbette bu varsaym her zaman gerei yanstmayabilir. rnein bir bekleme salonunda yabanclarla birlikte oturduunuzu ve binada birden ok yksek sesli bir alarmn almaya baflladn
dflnn. Odadaki kimsenin bir fley yapmyor, yerinden kprdamyor olmas
ortada ciddi bir sorun olmad anlamna gelmez. Bilakis, tm o dier insanlar
da nasl davranacaklarndan emin olmak iin ilk hareketi sizden bekliyor olabilirler.
2) Normatif sosyal etki: Duygu, dflnce ve davranfllarmz sevilme, kabul grme, dfllanmama gibi arzularla deifltiriyor, baflkalarna uyduruyorsak, burada normatif sosyal etki sz konusudur. Normatif sosyal etki toplumsal hayatn en temel
gereklerinden biridir. Hepimiz normlara (toplumun kurallarna, beklentilerine) az
ok uyarz, hepimizin hayatnda kaba tabiriyle el alem ne der kaygs bir rol oynar,
hepimizin kendimizi birine ya da birilerine beendirmek iinbilinli ya da bilinsizcedavranfllarmz deifltirdii olmufltur. Bir grup ya da bir insan bizim iin ne kadar nemliyse, zerimizdeki normatif sosyal etkileri de o derece byk olur. Eer
normatif sosyal etki olmasayd, trend ya da moda dediimiz fleyler de olmazd.
Normatif sosyal etki ou zaman insanlarn birbirleriyle geinmesine, toplumun
bir arada uyum iinde yaflamasna katkda bulunur. Ancak bazen birey iin bir bask kayna olabilir ya da onu kendisi ya da toplumun geneli iin zararl davranfllarda bulunmaya yneltebilir. rnein eflcinsel bir gen, toplum iinde kabul grmeme ya da ailesi tarafndan reddedilme korkusuyla gerek cinsel kimliini saklama
yoluna gidebilir. Ya da bir gen sigaraya arkadafl grubu iinde, arkadafllarna cool
gzkmek ya da onlardan kabul grmek, farkl dflmemek adna bafllayabilir.
Normatif sosyal etkinin gcn gzlerimizin nne seren en klasik alflmalardan biri Solomon Asch tarafndan 1950li yllarda yaplmfltr. Asch alflmasnda deneklere zerinde tane deiflik boyda izgi olan bir kart gstermifl ve
onlardan karttaki izgiden hangisinin baflka bir karttaki izgiyle ayn boyda
olduunu belirtmelerini istemifltir (bkz: fiekil 5.1). Bu hi zor bir grev deildir,
zira izgilerin uzunluklar birbirinden bariz flekilde farkldr. Gznzde abartl bir bozukluk olmad srece doru yant verememeniz iin hibir sebep
yoktur. Ancak ortada flyle bir durum vardr: Asch alflmaya katlanlar gya
gruplar halinde test etmektedir, ama aslnda her grupta yalnzca bir tek gerek
denek vardr. Geriye kalanlar, Aschin sorulara yanlfl cevap vermeleri konusunda eitilmifl asistanlardr. Gerek denein ise elbette bundan haberi yoktur.
Aschin merak ettii fludur: Denekler kendi gzlerinin grdn m syleyeceklerdir, yoksa grubun geri kalannn sylediini mi?
Grup 18 farkl ift kartla bu izgi uzunluu efllefltirme oyununu oynar. Bunun
6snda grup doru cevab verir. Kalan 12sinde ise gerek denein flaflkn bakfllar altnda (bkz. fiekil 2) bariz flekilde yanlfl bir cevab... Aschin bulduu fludur: Deneklerin yzde 77si bu 12 hileli turdan en azndan birinde gruba uyar; kendi gzlerinin grd deil, kulaklarnn duyduu yant verir. Grubun yzde 32si (yani
neredeyse her kifliden biri) ise 12 hileli turun 7den fazlasnda gruba uyar.
141
Bu alflmada deneklerin uyma

davranfl gsterme sebebi, baflkalarnn yarglarna daha ok gvenmelerinden (yani bilgilendirici sosyal etki
altnda kalmalarndan) ziyade grup
iinde tuhaf kamama, kntlk yapyor olmama arzulardr. Nitekim deneyin baflka varyasyonlarnda gerek
deneklerden cevaplarn grup iinde
szl deil de yazl olarak vermeleri
istendiinde uyma davranfl ok azalmfltr. Keza, gerek denek dflnda bir
kiflinin bile grubun yanlfl cevabna
uymamas gerek denein de uymama ihtimalini dramatik bir flekilde arttrmfltr.
fiekil 5.1
Aschin deneklerine
gsterdii kartlar
Kaynak:
(http://en.wikipedia.org/wiki/File:Asch_ex
periment.png adresinden alnmfltr.)
taat
Sosyal etki altnda gerekleflen bir baflka davranfl tr de itaattir. taat, bireyin kendine bir otorite figr tarafndan yneltilmifl bir talebe ya da buyrua uymasna denir. Sosyal psikolojinin
en iyi bilinen, en sansasyonel, en arpc alflmas hangisidir derseniz, cevap herhlde Stanley Milgramn itaat
konusundaki deneyleri olacaktr. Kaynak: http://www.age-of-thesage.org/psychology/social/asch_conformity.
1960l yllarda Milgram insanlarn k- html adresinden alnmfltr.
tcl bir otoriteye nereye kadar itaat
edeceklerini lmek istedi. Srf o ynde
bir emir almfl olduklar iin gz gre gre masum bir insann cann yakabilirler
miydi? Onu bu soruyu sormaya iten, Nazi Almanyas savafl sulularnn yarglanrken srekli kulland ben kt bir fley yapmadm, sadece bana verilen emirleri
yerine getirdim, ben flahsen kimseyi ldrmedim, yalnzca Auschwitzdeki imha
programnn baflndaydm, emirleri veren Hitlerdi gibi ifadeler olmufltu. Belirli
koflullar altnda en sradan insan bile bir caniye dnflebilir miydi?
Milgram, deneklere alflmasnn maksadn cezalandrmann renme zerindeki etkisini arafltrmak fleklinde yanstmflt. Denekler laboratuvar girdiklerinde
ya retmen ya da renci olmak zere kura ektiler. Oysa bu kura hileliydi, denekler her seferinde retmen rolne atanyorlard. Bu rolde yapmalar gereken,
yandaki odada kelime iftleri ezberlemeye alflan ve bir tr elektrikli sandalyeye
balanmfl dier denei (bkz. Resim 5.2, alt panel) test etmek, sorulara yanlfl cevap verdike onu elektrik floku vererek cezalandrmakt. Denekler bir flok jeneratrnn nne oturtuldular (bkz. Resim 5.2, st panel). Makinenin zerinde 15
volttan bafllayp 450 volta kadar 15 voltluk aralklarla artarak giden kk kollar
vard. Kollarn altnda, verilecek elektriin dzeyini flpheye mahal brakmayacak
flekilde tarif eden hafif younlukta flok, yksek younlukta flok, tehlike: ok
Resim 5.1
Ortada oturan
gerek denek
flaflknlk iinde
ne doru
eilerek
izgileri daha
iyi grmeye
alflyor.
Yannda
oturanlar ise
Aschin
asistanlar..
142
Psikoloji
fliddetli flok gibi ifadeler yazyordu. Hatta son iki kolun (435 ve 450 voltluk kollarn) altnda XXX iflaretleri vard, ki bunlar hayra yormak herhalde zordu. Deneyin
gereklerine gre, renci her yanlfl yaptnda ona verilen elektriin dozu 15 volt
arttrlacakt. Bu arada renci rolndeki denekellili yafllarda, gzlkl, biraz kilolu bir adamMilgramn asistanyd ve elbette ki elektrie bal deildi.
Deney baflladnda renci de yavafl yavafl yanlfllar yapmaya bafllad. retmen rolndeki deneklerin duyduklar aslen hep teybe alnmfl ayn senaryoydu.
Buna gre, renci beflinci hatay yapp da 75 voltluk elektrik flokunu ald andan
itibaren inlemeye, tuhaf sesler karmaya; 150 voltta deneyden kmak iin yalvarmaya; 180 voltta artk acya dayanamyorum diye barmaya bafllyordu. retmen rolndeki denek panelin zerinde tehlike: ok fliddetli flok yazan yerlere
geldiinde ise renci cevap vermeyi reddediyor, duvarlara vuruyor ve beni bu
odadan kartn diye haykryordu.
Siz byle bir durumda retmen rolnde olsanz ne yapardnz? Ka voltta dururdunuz? Yoksa durmaz, 450 volta kadar gider miydiniz? fiunu belirtelim ki, Milgramn deneyinde retmen rolndeki denekler son derece zor ve rahatsz anlardan geiyorlard (deney sonralar bu adan ok elefltirildi). Terliyorlar, titriyorlar,
kekeliyorlar, duymuyor musunuz adam ne halde, ya ona bir fley olursa, bunun
sorumluluunu kim alacak? gibi szlerle kayglarn belirtiyorlard. Deney grevlisi ise bu itirazlara ksa ksa bir sonraki szckle devam edin, deney devam etmenizi gerektiriyor, bir seiminiz yok, devam etmelisiniz gibi nceden hazrlanmfl cevaplar veriyordu. Bu flartlar altnda sizce deneklerin yzde ka 450 volta kadar kt?
Milgram ve ilerleyen yllarda bu deneyi duyan hemen herkesi hayrete dflrecek flekilde, bu sorunun cevab yzde 65ti: Krk denekten 26s sonuna kadar itaat etti, hi hofl bir durumda olmad belli olan renciye muazzam lde tehlikeli 450 voltu verdi. Oysa Milgram deney ncesinde psikiyatristlere tahminlerini sorduunda ancak 1.000 kifliden biri 450 volta kadar kar gibi bir
yant almflt. Bu deney ilerleyen yllarda Milgram ve baflka arafltrmaclar tarafndan dnyann deiflik yerlerinde tekrarland; sonular pek deiflmedi. Bu arada kadnlarla erkekler arasnda itaat asndan bir fark da bulunmad. Deneyin
deiflik varyasyonlar ise bizi ykc itaat davranfln azaltan faktrler konusunda aydnlatt. rnein Milgram, deneyi alflt prestijli Yale niversitesi yerine
flehrin iinde salafl bir binada tekrarladnda hissedilen otorite azaldndan itaat de azald. Gzetmenin odadan ayrlmas, denein cezalandrd insanla ayn
odada bulunmas, onun elini tutmas, emirleri telefondan almas gibi deiflik senaryolarda da 450 volta kanlarn oran yzde 65in altna indi. En nemlisiyse
denekler retmen roln yanlarnda baflka biriyle beraber stlendiklerinde ve
yine Milgramn asistan olan bu dier kifli flok vermeye devam etmeyi reddettiinde, itaat oran yzde 10a kadar dflt. Aynen Asch deneyinde grdmz
gibi, ktcl sosyal etkiye uymay reddeden bir tek kifli bile ok byk bir fark
yaratabiliyordu.
143
Resim 5.2
Kaynak: http://psychology23.blogspot.com/ adresinden alnmfltr
Asch deneyi de, Milgram deneyi de sosyal etkinin karanlk yz hakkndadrlar. Sosyal etkinin bizi nasl kendi duyu organlarmza, daha da fenas vicdanmza, ahlak anlayflmza alabildiine ters dflen hareketlerde bulunmaya itebileceini gzlerimizin nne btn plaklyla sererler.
Grup Etkisi
Sosyal psikolojinin en temel ve en eski sorularndan biri, grubun bireyi nasl etkilediidir. fiimdi sosyal psikologlarn yllar iinde bu konuda ulaflt en nemli birka bulguyu inceleyelim.
Sosyal Kolaylafltrma
Diyelim egzersiz maksadyla koflmay seviyorsunuz. Kendi kendinize olduunuzda m daha hzl koflarsnz, yoksa etrafnzda sizden baflka koflanlar da varken mi?
Ya da diyelim bir grubun nnde konuflma vermeniz gerek. Kendi kendinize prova yaparken mi daha iyi bir performans sergilersiniz, yoksa size evrilmifl onlarca
gzn altnda m?
Psikolog Norman Triplett, 1898 tarihli ve sosyal psikolojinin ilk laboratuvar deneylerinden biri kabul edilen alflmasnda, ocuklardan bir oltaya ellerinden geldiince hzl bir flekilde misina sarmalarn istedi. ocuklar oltann makarasn bazen odada tek bafllarnayken eviriyorlard, bazense yanlarnda kendileri gibi makara eviren baflka bir ocuk varken. Bu deney, yanlarnda baflka biri varken makara eviren ocuklarn tek bafllarna alflan ocuklara kyasla ortalamada ok daha hzl alfltn gsterdi. Baflkalarnn varlnn bu flekilde performans iyilefltirmesi durumuna sosyal kolaylafltrma (social facilitation) dendi. Ancak Triplettten
sonra ayn konuda yaplan alflmalar birbiriyle tutarsz sonular verdi. Grld ki,
baflkalarnn varl performans bazen iyilefltiriyor, bazense ktlefltiriyordu!
144
Psikoloji
Bilimin nasl ifllediine gzel bir rnek teflkil edecek flekilde, 1960l yllarda bir
sosyal psikolog bu muammay zd ve birbiriyle badaflmyor gibi grnen bu
bulgularn altnda yatan mant ortaya kard. Baflka alanlarda alflan psikologlar, uyarlma hlinin organizmaya bafltan kolay gelen davranfllar daha da kolaylafltrdn, zor gelenleri ise daha zorlafltrdn gstermiflti. rnein, bir sebepten
dolay uyarlmfl, heyecanl bir hldeyseniz kolay kelime bulmacalarn daha hzl
zyor, zorlarda ise daha da yavafllyordunuz. Bu temel prensipten hareketle flyle bir karma varld: Baflkalaryla bir arada bulunmann yaratt sosyal uyarlma
hli bize basit gelen, hakim olduumuz alanlardaki performansmz iyilefltirir, bize zor gelen ya da yabancs olduumuz konulardaki performansmz ise ktlefltirir. Bu bulguyu destekleyen pek ok alflmadan birinde bilardo oyuncularna baklmfl, etraflarnda kendilerini seyredenlerin olmas durumunda iyi bilardo oyuncularnn daha da iyi oynad, deneyimsiz oyuncularn ise daha baflarsz bir performans sergiledii gsterilmifltir. Ksacas, baflkalarnn varlnn performansmz
zerindeki etkisi destekleyici de kstekleyici de olabilir. Bunu belirleyen, yaptmz iflin bize ne kadar kolay ya da zor geldiidir.
Sosyal Kaytarma
Diyelim sizden ya tek baflnza ya da baflka birka kifliyle beraberken mmkn olduunca yksek ses kararak el rpmanz ya da barmanz istendi. Sizce tek baflnza olduunuzda m daha yksek ses kartrsnz, yoksa baflkalarylayken mi?
Ya da diyelim grup olarak sizden bir tula ne gibi farkl flekillerde kullanlabilir, bu
konuda mmkn olduunca ok fikir retmeniz istendi. Ayn grev size tek baflnzayken verilseydi mi daha ok fikir retirdiniz, yoksa grup iindeyken mi?
Bu sorulara cevap arayan sosyal psikologlar, bir hedefe doru grup iinde alflmann-ayn hedefe doru tek baflna alflmaya kyaslamotivasyonu ve sarf edilen eforu dflrebildiini gstermifl; buna sosyal kaytarma (social loafing) adn
koymufllardr. rnein bir alflmada deneklerin gzleri balanmfl ve onlara bir
halat ekme yarflnda olduklar sylenmifltir. Yapmalar gereken, halat tm gleriyle ekmektir. Aslen her seferinde tek bafllarna olmalarna ramen, onlara halat bazen tek bafllarna ekmekte olduklar sylenmifltir, bazense grup iinde. Arafltrmaclar birlikten kuvvet doar deyiflinin aksine, halat baflkalaryla birlikte ektiini sanan deneklerin, tek bafllarna ektiini sananlara kyasla yzde 18 daha az
g sarf ettiini bulmufllardr.
Sosyal kaytarma, grup alflmasnn yer yer kanlmaz olduu ifl ve okul ortamlarnda ciddi bir sorun olabilir. Sosyal kaytarmay arttran ve azaltan faktrlerin farknda olmak bu adan nemlidir. Sosyal psikologlar, bireyin grup iinde sarf ettii flahsi abann belli olmad, belirlenmesinin g olaca durumlarn sosyal kaytarmay tetiklemekte kritik rol oynadn gstermektedir flahsi eforun gzetleneceini bilmek sosyal kaytarma eilimini azaltr. Bireylerin kendi katklarnn nihai
performans zerinde anlaml bir etkisi olacana inanmalar, yaplan ifli itenlikle
ilgi ekici, anlaml ya da nemli bulmalar, kk ve birbirine bal bir grup iinde alflmalar da sosyal kaytarmay azaltan faktrlerdendir.
Grup Kutuplaflmas
Bilhassa ifl dnyasnda, gruplarn, komitelerin bireylere nazaran daha doru analizler yapaca, daha yerinde kararlar verecei dflnlr. Oysa bu varsaym her
zaman doru deildir. Gruplar bazen daha salksz kararlara ulaflyorlarsa bunun
bir sebebi de grup kutuplaflmas (group polarization) olgusudur. Grup kutuplafl-
145
mas, bir grubun bir konu hakknda bafllangtaki eilimi neyse, grup ii etkileflimlerin o eilimi daha aflr hle getirmesine denir. Diyelim arkadafllarnzla herhangi
bir siyasal (ana dilde eitim yaplmal m?) ya da kltrel (flu film, kitap, albm
gzel mi?) fikri tartflyorsunuz. Sosyal psikologlarn bulgularna gre, grup yelerinin bafllangta konudaki fikirleri hangi yndeyse grup ii konuflmalarn, tartflmalarn ardndan grup o yne doru daha abartl bir flekilde kayar, fikri daha coflkulu bir flekilde savunmaya bafllar. Bunun sebebi hem fikri desteklemek iin ortaya atlan deiflik argmanlarn grup yelerine mantkl, ikna edici gelmesi (bilgilendirici sosyal etkiyi hatrlayalm), hem de grup iinde kabul grmek isteyen bireyin grup yelerinin en hofluna gideceini tahmin ettii pozisyonlar daha da fliddetle savunmak istemesidir (normatif sosyal etkiyi hatrlayalm). nsanlar zamanlarn sklkla dnya grflleri kendilerininkine benzeyen, kendi fikirlerinin haklln desteklemeye yatkn insanlarla beraber geirirler. Bu, grup kutuplaflmas sreleriyle birleflince, gruplarn kendi ilerinde nasl birbirlerine daha fazla benzemeye baflladn ve farkl dflnceleri paylaflan gruplarn nasl gittike birbirinden
uzaklafltn aklar. Toplum iinde aflr ular bu flekilde oluflur.
Kitlelerin Bilgelii
Grdmz gibi, sosyal psikoloji literatr grup iindeki bireyin daha tembel,
saldrgan, sorumsuz, ahlaksz davranabilecei gibi sevimsiz pek ok bulguyla doludur. Ancak gruplarn vgye layk bulunduu alanlar da vard. Bunlardan birincisi, ortaklafla grup aklnn sklkla tek tek uzmanlarn verdii cevaplarn ya da yapt tahminlerin nne getiidir. Buna kitlelerin bilgelii denir. Buradaki kilit
husus, grup kutuplaflmas rneinde grdmzden farkl olarak, grup yelerinin yarglarna kendi bafllarna, birbirlerinden etkilenmeden varmalardr.
Psikolojinin ve istatistiin babalarndan saylan ngiliz Francis Galton, 1906 ylnda bir gn bir panayrda kzn kilosunu tahmin etmece oyununa denk geldi. Panayra gelmifl yaklaflk 800 kifli, gzlerinin nndeki kasaplk kzn kesilSZDE
dikten sonra ne kadar ekeceine dair tahminlerini bir kadaSIRA
yazyorlard;
en yakn tahminde bulunan birinci gelecekti. Oyun oynanp bittikten sonra Galton tahminlerin yazld katlar toplad ve yaplmfl tm tahminlerin ortalamasn ald.
D fi N E L M
nsanlarn ve hele hele kitlelerin zeksna hi gvenmiyordu; sonular o yzden
onun iin ok flaflrtcyd: kzn kilosu gerekte 1.198 pounddu. Oyuna katlS O R U
mfl olanlarn tahminlerinin ortalamas ise 1.197!
Gruplarn kolektif tahminlerinin sklkla bireysel tahminlere stn geldiini
spor ya da baflka trl msabakalar kimin kazanacana iliflkinD bahislerde
de gKKAT
rrz. Keza, Kim Milyoner Olmak ster? yarflmasndaki joker haklarndan seyirciye sormak istiyorum ou zaman arkadaflm aramak istiyorumdan daha etkili
SIRA SZDE
bir jokerdir. Yarflmann Amerika versiyonuna bakldnda, zel olarak seilmifl ve
bilgisine gvenilen arkadafllar arandnda yzde 65 orannda doru cevap verdikleri, stdyodaki seyircilerin kolektif zeksna baflvurulduunda
ise bu orann yzAMALARIMIZ
de 91e kt bulunmufltur.
N N
K TKitlelerin
A P
Kitlelerin bilgelii olgusu ilginizi uyandrdysa, James Surowieckinin
Bilgelii (The Wisdom of Crowds) isimli kitabn seveceksiniz (Varlk Yaynlar / Bilim Dizisi,
2009).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
146
Psikoloji
SOSYAL LfiKLER
Daha nce de vurguladmz gibi, hayatmz insanlarla ve sosyal iliflki alaryla epeevre sarl geer. nsanlararas iliflkilerin sevgi ve aflktan cinayet ve soykrma
uzanan, aydnlk ve karanlk trl trl yzleri vardr. Bu ksmda dnyay bizim
iin cennete de cehenneme de evirebilme kudretine sahip bu iliflkileri biraz daha
iyi anlamaya alflacaz.
Saldrganlk ve fiiddet
Kadnlar kflkrtlmadklar
srece fiziksel saldrganla
ok baflvurmasalar da, bu
baflka, daha dolayl
saldrganlk davranfllarnda
bulunmuyorlar demek
deildir. rnein iliflkisel
saldrganlk (baflkalarnn
iliflkilerini bozma hedefi
gden davranfllarbirini
dfllamak, hakknda
dedikodu yaymak gibi)
kadnlar arasnda
erkeklerden daha yaygndr.
Bir baflkasna zarar verme niyetiyle yaplmfl davranfla saldrganlk denir. Saldrganlk, yksek dozda zor kullanm ve fiziksel zarar da ieriyorsa buna fliddet deriz. Haberlere flyle bir gz atmak, bize dnyann saldrganlk ve fliddet ieren davranfllar konusunda maalesef bir sknt ekmediini hatrlatr.
Bireyler bazen bir hedefe ulaflmak iin bilinli ve planl olarak saldrganca davranfllarda bulunurlar; bazense saldrganlklar anlk tahriklerin sonucudur. Her iki
durumda da saldrganlk ve fliddete baflvurmann temel sebeplerinden biri bireyin
ulaflmaya alflt bir hedef konusunda kendini engellenmifl hissetmesi ve hedefle
arasndaki bu engeli kaldrmak istemesidir. rnein bir politikacy kendi siyasi
ideallerinin nnde engel olarak gren biri bu politikacya suikast dzenleyebilir.
Ya da ocuuna istedii fleyi baflka trl yaptramayan ebeveyn ona fiziksel fliddet
uygulama yoluna gidebilir. Byle bakldnda, saldrganlk sosyal etki edinme yolunda bir abadr, ancak bu aba zorlamay ve zarar vermeyi ierir.
Elbette kendini bir konuda engellenmifl hisseden herkes saldrganlk ve fliddet
yoluna baflvurmaz. Saldrgan davranfln kkenleri psikologlar uzun sre meflgul etmifl bir konudur. Saldrganlk doufltan m gelir, yoksa sonradan m renilir sorusunun cevab, bu tarz sorularda genellikle olduu zere her ikisi dedir. Saldrganln biyolojik ve kaltmla aktarlan bir yn vardr. Erkeklerin genel olarak kadnlardan daha saldrgan olmas (dnya genelinde cinayet gibi fliddet ieren sularn ounu 15-30 yafl aras erkekler ifller) ve yksek testosteron dzeylerinin saldrganlkla net bir flekilde balantl olmas buna bir kant teflkil eder. Ancak saldrganln renilmifl ya da evresel faktrlerle iliflkisi de bilinmektedir. rnein alflmalar, ailesi iinde ya da medyada sklkla fliddet davranfllarna tank olmufl birinin saldrgan
davranfllarda bulunmaya daha yatkn olduunu ortaya koymaktadr. lgin bir flekilde, ortamda bir silahn bulunmasnnkimse silaha dokunmasa ya da szn etmese bilebireyi daha saldrgan hale getirebildii de deneylerle defalarca gsterilmifltir.
Olumsuz duygular ve kt ruh hlleri iinde bulunmann, fiziksel ya da duygusal ac ekmenin de saldrganl arttrd bilinmektedir. nsanlar hem bireysel,
hem de toplumsal bazda fliddet kullanmna iten psikolojik faktrlerin baflnda kk dflrldn, aflalandn, flerefiyle oynandn, gururunun krldn hissetmek yer alr. Kendinizin ya da ait olduunuz grubun hor grld algs (ki bu alg elbette gerei yanstmayabilir), sizi bu durumu deifltirmek adna
eyleme gemeye ve bu yolda saldrganlk ve fliddeti mbah grmeye itebilir.
Fiziksel rahatszlk hissetmenin saldrganl arttrmasna paralel olarak, kt
kokular, grlt, kalabalk, hava kirlilii, sigara duman gibi evresel faktrlerin
saldrganca davranfllar krkledii bulunmufltur. Saldrganlk ve fliddet davranfllarn etkilediini iyi bildiimiz bir baflka evresel faktr ise hava scakldr. Raporlar cinayet, saldr ve tecavz gibi sularn hava scaklna paralel olarak arttn, en scak flehirlerde, en scak aylarda ve yllarda en yksek dzeylere ulafltn gstermektedir. Kresel snmann kayg uyandrc yanlarndan biri de hava scakl ile su oran arasndaki bu gl pozitif korelasyondur.
Son olarak, sosyokltrel faktrlerin de saldrganl belirlemedeki rol azmsanamaz. Saldrganlk ieren bir davranfln (rnein aile ii fliddet) toplum baznda ve yasalar tarafndan kabul edilebilir grlmesi, bireyin o davranflta bulunma
ihtimalini net bir flekilde arttrmaktadr. Keza namus cinayeti tabir edilen fliddet
tr de yalnzca belli kltrlerin bir parasdr.
flbirlii ve Yardm
Saldrganlk ve fliddet insanlararas iliflkilerin karanlk, irkin yzyse iflbirlii ve
yardmlaflma aydnlk, mit afllayan yzdr. Bugn insanlk olarak ulafltmz
medeniyet seviyesibtn kusurlarna ramenakllara durgunluk vericiyse bunu
mmkn klmfl olan fley iflbirliidir. Evleri ve uaklar, hastaneleri ve okullar, Msr Piramitlerini ve in Seddini, yediiniz ekmei, oturduunuz koltuu, okuduunuz bu kitab hep insanlar bir araya gelip ortak bir hedefe doru alflarak ortaya koymufllardr.
flbirlii bireylerin ve gruplarn refahn arttran, toplumlarn geliflmesi iin hayati nem taflyan bir olgudur. Madem hl byle, neden herkes iflbirliinde bulunmaz, ortak bir hedefe ulaflma adna zerine dflen vazifeyi layyla yerine getirmez? Bunun sebebi iflbirliinin hem bir bedeli olmas, hem de risk iermesidir. rnein, niin herkes zerine dflen vergiyi demez; lkesinin gzel yollara, salam
kprlere, iyi okullara, mzelere, ktphanelere kavuflmasna kendi paynca katkda bulunmaz? nk bireyler vergi kararak gelirlerinin daha byk bir ksmn
gnllerince harcayabileceklerini, ayrca koskoca vergi havuzunda kendilerinden
kacak payn zaten ok da mhim olmadn dflnrler. Bir ksm insan ise herkes dyor mu ki sanki vergisini? Baflkalar karacaksa ben neden parama sahip
kmayaym? gibi bir akl yrtmeye gidebilir. Elbette herkesin byle dflnmesi
bir lke iin hi de hofl sonular dourmayacaktr.
Bu rnekte de grdmz gibi insanlarn baflkalarna gvenmesi, onlarn
zerlerine dfleni yapacandan flphe duymamas iflbirliini arttran kilit faktrlerdendir. Baflkalarna gven duymayan, onlarn karc ve kaypak olduuna inanmaya eilimli insanlar daha az iflbirliinde bulunurlar. Gven toplumlarn tutkaldr
denir. Gven hissi bireyleri birbirine gl balarla balar, hayat daha emniyetli,
daha az korkulas, daha yaflanas bir yer hline getirir. Kiflileraras gven toplumun
hem psikolojik sal, hem de ekonomik geliflimi iin elzemdir. Maalesef Trkiye
dnyada kiflileraras gvenin en dflk dzeyde seyrettii birka lkeden biridir.
rnein dnyann en mutlu ve mreffeh blgelerinden skandinav lkelerinde insanlarn yaklaflk yzde 70i genel olarak insanlara gvenilebilir nermesine katlrken bu oran Trkiyede yzde 10-15te kalmaktadr. Trkiyedeki insanlarn
ok yaknlarndan, tandklarndan baflkalarna gvenememeleri ciddi bir toplumsal problemdir.
Yardm Davranfl
Bir baflkasna faydas dokunacak bir davranflta bulunmaya yardm etmek denir.
Yannzda oturan kifliye kalem dn vermek, sevgilisinden yeni ayrlmfl arkadaflnzn derdini dinlemek, hasta akrabanza bakmak, deprem kurbanlarna baflta
bulunmak, grme engelliler iin kitap okumak, boulmakta olduunu fark ettiiniz bir ocuu kurtarmak iin suya atlamak... Bunlarn hepsi yardm davranfllardr ve kk-byk, maddi-manevi, planlanmfl-planlanmamfl gibi deiflik alardan snflandrlabilirler. Hayatlarmz baflkalarna yardm etmekle ve baflkalarndan
yardm almakla geer. Hayatnda hi yardma ihtiyac olmamfl, kimseden yardm
147
148
Psikoloji
almamfl bir insan tasavvur etmek gtr. nsanlar niin zamanlarn, enerjilerini,
paralarn ve hatta hayatlarn baflkalarbazense hi tanmadklaruruna feda
ederler?
Bu soruya evrimsel adan yaklaflan psikologlar, insanlarn en fazla kendileriyle ayn genetik materyali paylaflan kiflilere yardm etmeye yatkn olduunu, nk
bunun kendi genlerinin ileriki nesillere aktarlmasn salayacan sylemifllerdir.
Bu sav destekleyecek flekilde, genlerinin yzde yzn paylaflan tek yumurta
ikizlerinin genlerinin yalnzca yzde ellisini paylaflan ift yumurta ikizlerine gre
birbirlerine daha fazla yardm ettii bulunmufltur. zellikle lm kalm durumlarnda, insanlar akrabalarna yardmda bulunmay arkadafllarna yardmda bulunmaya genellikle tercih ederler.
Ancak elbette ki yardmseverliimiz akraba evremizin bittii yerde bitmez.
Kltrel renme ve isellefltirilen normlar bizi daha genifl anlamda yardmsever
insanlar olmaya iter. rnein ihtiyac olanlara, darda kalmfllara yardm etmek her
kltrde erdemine inanlan ve rnek gsterilen bir davranfltr. ok temel, evrensel bir baflka toplumsal norm ise mtekabiliyettir. Mtekabiliyet, iliflkilerde karfllkllk esasnn gzetilmesine denir. rnein, bize iyilikte bulunmufl olana biz de
iyilikte bulunmak ister, sosyal adan birilerine borlu kalmaktan kanrz. Kendimiz iyilik yaparken her zaman karfllk beklemesek bile, srekli verip de hi alamadmz iliflkiler uzun vadede bizi rahatsz eder. Mtekabiliyet normu bizi gemiflte bize iyilikte bulunmufl ya da ileride bulunabilecek olanlara yardm etmeye
iter.
Herkes toplumsal normlar rense hayrseverliin, cmertliin, iyilikseverliin
arzulanas fleyler olduunu bilse bile, herkes eflit dzeyde yardm davranflnda bulunmaz. Bireysel faktrler ve kiflilik zellikleri de yardm davranfln belirlemede
rol oynar. Yardm davranflnda en net fark yaratan etmenlerden biri empatidir.
Empati, bir anlna kendini baflkasyla karfltrma, kendini baflkasnn yerine koyup onun hissettiklerini hissedebilme gibi flekillerde tanmlanr. Empati dzeyi
yksek insanlar yardma ihtiyac olan birini grdklerinde eyleme gemeye ok
daha yatkndrlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Sizce kadnlar
mSZDE
erkekler mi daha ok yardm etmekte ve insanlar kadnlara m erkekleSIRA
re mi daha ok yardm etmektedir? Gzlemlerinize dayanarak bu soruya nasl cevap verirsiniz?
D fi N E L M
Durumsal faktrler de insanlarn yardmda bulunup bulunmama kararlarn ok

S O R yardma
U
etkiler. rnein
muhta kiflinin bir ynyle bize benzemesi, biraz evvel
bir baflkasnn yardm davranflna tank olmufl olmamz, acelemizin olmamas, ya
da iyi, nefleliD bir
ruh hali iinde olmak yardm davranfln arttrd gzlenmifl fakKKAT
trlerdendir. Acil durumlarda yardm davranfln azaltt bilinilen bir baflka deiflken ise ortamdaki insan saysdr. Baflka bir deyiflle bir acil duruma baflka insanlarSIRA SZDE
la beraber tank
olmak, o duruma mdahale etme olaslmz dflrr, tepkimizi
yavafllatr. rnein, bir bekleme odasnda karflnzdaki koltukta oturan kiflinin sra
dfl baz hareketlerde
AMALARIMIZ bulunduunu, bir ihtimal sara krizi geiriyor olduunu dflnelim. Arafltrmalara gre, o odadaki dier tek insan sizseniz, hastann yardmna koflma ya da kalkp bir yetkiliye haber verme olaslnz ve hznz odada baflkalarnn daK olduu
T A P senaryoya kyasla daha yksektir. Bunun bafllca sebebi, ortamda daha ok kiflinin bulunduu durumlarda sorumluluun bireyler arasnda
dalmasdr.
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
149
Hayatlarmz birbirinin iine gemifl kk ve byk gruplar iinde srdrrz.

Aile, arkadafl evresi, doduumuz flehir, doduumuz lke, cinsiyetimiz, ait olduumuz din, gittiimiz okul, tuttuumuz takm, desteklediimiz siyasi parti, mesleimiz, yesi olduumuz dernek, hep kimliimizi tanmlayan gruplardandr. Bu
gruplardan kimilerinin iine doarz, kimilerini ise bilinli olarak seeriz. Kimi
gruplarla kendimizi daha ok kimileriyle daha az zdefllefltiririz. Her durumda, bir
gruba ait olmak ve bu grupla kendini zdefllefltirmek bir biz ve onlar algs yaratr. Sylememize gerek bile yok ki, insanlar bizi (i grup), onlara (dfl grup)
tercih ederler. grup kayrmacl (ingroup favoritism) ve dfl gruba ynelik dflmanlk (outgroup hostility) byk lde benliimizi deerli grme ihtiyacmzn
bir sonucudur. Kendi ait olduumuz gruplar dier gruplara stn grme ihtiyacmz o derece kuvvetli ve hatta otomatiktir ki, arafltrmaclar birbirini tanmayan denekleri yaz tura yardmyla iki gruba ayrdklarnda dahi, deneklerin kendi gruplarnn yelerine daha olumlu zellikler atfettikleri ve onlar dfl gruba tercih ettiklerini bulmufllardr. Buna asgari grup etkisi (minimal group effect) denir.
Biz ve onlar algsnn beraberinde getirdii bir baflka yaygn eilim de, dfl
grup yelerinin kendi ilerindeki benzerliklerini abartmaktr. Kendi ait olduumuz
gruplarn yelerini birbirinden ok farkl, ok renkli, zengin bir eflitlilik arz eder
grrz de, konu baflka gruplara gelince X deil mi, hepsi birbirinin ayn, birini grdn m hepsini grdn say kendini gibi genellemelere gitmekten ekinmeyiz. Bu, literatrde dfl grubun homojenlii yanlgs (outgroup homogeneity bias) fleklinde geer.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Gruplararas liflkiler
nyarg
D fi N E biridir.
LM
nyarg, sosyal psikolojinin zerinde en ok alfllmfl konularndan
Bireyler hakknda yalnzca grup yeliklerine (cinsiyet, din, milliyet gibi) baklarak oluflturulmufl ve genellikle olumsuz tutumlara nyarg denir. Buradaki
S O kritik
R U unsur, nyargnn hedefi olan kiflinin kendine ynelen tepkiyi belirleyecek flahsi bir fley
yapmamfl olmas, yalnzca belli bir gruba mensup bulunmasdr. nyarglar birer
D K K A Tvardr. Grup
tutumdur ve her tutum gibi biliflsel, duygusal ve davranflsal boyutlar
yelerinin besledii zelliklere dair inanlar nyargnn biliflsel boyutunu olufltuSIRAenSZDE
rurlar, ki bunlara kalpyarg (stereotype) da deriz. Kalp yarglar,
basit anlamyla bireylerin zihinlerinde gruplar hakknda var olan flemalardr. Genellemeler ierirler ve grup iindeki farkllklar grmezden gelirler. rnein btn talyanlarn
AMALARIMIZ
nefleli olduunu ya da btn kadnlarn kt srcler olduunu
dflnmek kalpyarg rnekleridir. nyargnn duygusal boyutunu ise sz konusu gruba yneltilen
dflmanlk, hor grme, kskanlk, kzgnlk, tiksinme gibi duygular oluflturur. Son
K T A P
olarak nyargnn davranflsal boyutu, nyarg duyulan grubun yelerine yneltilen farkl, ayrmc davranfllar ierir. Bir gruba mensup yelerle sosyal etkileflimden kanma ya da onlara ifl vermeme buna rnek teflkil eder. Nefret sular ve
TELEVZYON
soykrm ise nyargnn davranflsal boyutta ulaflabilecei en aflr ve irkin noktalardr.
N N
nyarglarmzn bazen aka farkndayzdr. Bazense bilinli olarak

olmadan
N T Efarknda
RNET
belli gruplara ynelik olumsuz tutumlarmz, zihnimizde onlarla ilgili olumsuz arflmlarmz olabilir. Bu adreste deiflik gruplarla ilgili rtk arflmlarnz Trke olarak
test edip grebilirsiniz: https://implicit.harvard.edu/implicit/turkey/
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
150
Psikoloji
nyarg ve beraberinde getirdii karanlk davranfllarn nne nasl geebiliriz?

Bu soruya cevap vermek iin, nyargnn sebeplerini iyi anlamak gerekir. Daha
nce de deindiimiz gibi, sosyal hayat neredeyse otomatikleflmifl bir flekilde
biz ve onlar kategorileri ekseninde alglamamz ve bizi deerli ve stn grmeye olan dflknlmz nyargnn temel sebeplerinden biridir. Ancak nyargnn oluflumunda sosyolojik faktrlerin de rol vardr. rnein, snrl kaynaklara
eriflmek iin rekabet ediyor olmak gruplar arasnda nyarg ve dflmanl arttran
bir faktrdr. Baz lkelerde gmen iflilere karfl gelifltirilen dflmanca tutumlarn altnda bizim ifllerimizi yapyorlar, bizim ekmeimizi alyorlar gerekelendirmesi vardr. Bazen siyasetiler de belli gruplar gnah keisi ilan edip nyarg ve
dflmanca hareketleri teflvik edebilirler. Adolf Hitler, Birinci Dnya Savafl sonras
zorluklarla bouflan Almanlara Yahudileri bir gnah keisi olarak gstermifl, Almanlar Yahudi karfltl zerinde ykselen aflr bir milliyetilie srklemifltir.
nyarg ve gruplararas dflmanl krkleyen unsurlardan biri rekabet ise, bir
dieri de cehalettir. nyarg beslediimiz gruplarn yeleriyle birebir etkileflimimiz
ou zaman snrldr; onlar tanmayz. Haklarnda bu kadar rahat genellemelere gidebilmemizin sebebi de budur. Oysa bu gruptan insanlarla ifl ya da arkadafllk gibi
balamlarda daha ok vakit geirdike nyarg azalr. Ancak gruplararas temasn
nyargy azaltmada etkili olabilmesi iin olumlu gemesi gerekmektedir. Olumsuz
etkileflimler ters tepecek, nyarg ve dflmanl daha da azdracaktr.
nyargy alt etmenin en gvenilir yolu flphesiz onlar bir flekilde bizin iine dahil etmektir. rnein iki grup arasndaki farkllklar deil de benzerlikleri
vurgulamak, ya da ortak hedeflere doru beraberce alflmak nyargy azaltr. Nihayet, kendimizi o veya bu grubun deil, insanlk ailesinin bir ferdi olarak alglamak nyargnn zor ama baflarl tedavilerden biridir.
151
zet
N
A M A
N
A M A
Sosyal psikolojinin temel ilkelerini ve insanlarn

psikolojik ihtiyalarna dair bafllca varsaymlarn sralamak.
Sosyal psikolojinin iki temel ilkesinden birincisi,
dnyay olduu gibi deil olduumuz gibi grdmzdr. Alglarmzn, beklentilerimizin, flemalarmzn kendi gerekliimizi biimlendirmede
yadsnamaz bir rol vardr. Kendi kendini gereklefltiren kehanet olgusu gerekliimizi yaratmadaki aktif rolmzn en etkileyici rneklerinden biridir. Sosyal psikolojinin ikinci temel ilkesi
ise, sosyal etkinin her zaman ve her yerde olduudur. Yalnz baflmza olduumuz anlarda bile,
duygu, dflnce ve davranfllarmz baflka insanlarn ve toplumun isellefltirdiimiz sesi etkiler.
Sosyal psikologlar insanlarn temel psikolojik
ihtiyacn vurgularlar. Bunlardan ilki, hayatmz
zerinde hkimiyet sahibi olmaktr. kincisi sevmek, sevilmek ve ait olmak, ncs ise ben
ve bizi deerli grmektir. Bu ihtiyalarn giderilememesi durumunda psikolojik ve fizyolojik
rahatszlklar kanlmazdr.
Sosyal bilifl kavramn ve temel prensiplerini aklamak.
Sosyal biliflin konusu insanlar hakknda yarglara
nasl vardmz, insanlar ve davranfllarn nasl
anladmzdr. Kifli algsn inceleyen sosyal psikologlar, insanlarn baflkalarn ok ksa srelerde, ince davranfl dilimlerine bakarak olduka
doru bir flekilde tanyabildiini gzlemlemifllerdir. Fiziksel zellikler de kifli algsn etkiler. Gzel olan iyidir kalpyargs uyarnca, daha gzel
insanlarda daha olumlu kiflilik zellikleri grmeye yatknzdr.
nsanlar ou zaman biliflsel varyemezlerdirsosyal bilifllerini kullanrken gereinden fazla enerji sarf etmek istemezler. nsanlar alglarken flemalardan ok yararlanrz. fiemalar, olgular hakknda zihnimizde var olan basitlefltirilmifl
resimlerdir. nsanlarla iletiflirken onlar hangi flema erevesinde algladmz neye dikkat ettiimizi, neyi hatrladmz ve nasl tepki verdiimizi etkiler.
Sosyal biliflin bir paras olarak insanlarn davranfllarn aklamaya alflr, isel ya da dflsal atf-
N
A M A
N
A M A
larda bulunuruz. sel atf, davranfln sebebini

kiflinin isel zelliklerinde grr. Dflsal atf yaptmzda ise olayn sebebini kiflinin dflnda kalan, evresel faktrlere balarz. Baflkalarnn
davranfllarn genelde dflsaldan ok isel atflarla aklamaya yatknzdrbuna temel atf hatas
denir. Baflarlarmz isel ve kalc, baflarszlklarmz ise dflsal ve geici atflarla aklama eilimimiz ise kendine yontan atf hatasdr.
Sosyal etki kavramn ve trlerini tanmlamak.
Sosyal etki, baflkalarnn duygu, dflnce ve davranfllar zerinde sz sahibi olmaktr. ki farkl
sosyal etki trn birbirinden ayrrz: nsanlar
bilgilendirici sosyal etki altnda kaldklarnda,
bunun kkeninde doru davranfln ne olduunu
baflkalarndan renme ihtiyac vardr. Normatif
sosyal etkide ise etki altnda kalmann sebebi
grup tarafndan kabul grmek, dfllanmamak arzusudur. Asch deneyi normatif sosyal etkinin gcn gzlerimizin nne sermifltir.
taat, bireyin kendine bir otorite figr tarafndan
yneltilen talebe uymasdr. Milgram deneyi, flaflrtc bir flekilde ou insann kr bir itaat uruna baflkalarna zarar verebileceini gstermifltir.
Sosyal kolaylafltrma, sosyal kaytarma ve grup
kutuplaflmas da sosyal etkinin deiflik trlerindendir. Sosyal kolaylafltrma, baflka insanlarn
varlnn iyi olduumuz konulardaki performansmz iyilefltirmesidir. Sosyal kaytarma, flahsi abamzn teflhis edilmeyecei durumlarda
baflka insanlarn varlnn motivasyonumuzu
ve gsterdiimiz eforu dflrmesine denir. Grup
kutuplaflmas ise grup ii etkileflimlerin grubun
bafllangtaki eilimlerini aflrlafltrmasna verilen isimdir.
Saldrganlk ve yardm davranfllarn arttran
ve azaltan faktrleri listelemek.
Saldrganln genetik ve biyolojik bir yn vardr. Yksek testosteron dzeyi saldrganlkla yakndan balantldr; nitekim nfusun testosteron
dzeyi en yksek grubu olan gen erkekler, saldrganlk ve fliddet ieren sularn bir numaral
failidirler. renilmifl faktrler de saldrganl
arttrr: Aile iinde ve medyada fliddet davranflla-
152
Psikoloji
rna tank olmak saldrgan davranfl iin bir risk

unsurudur. Bunlarn yan sra psikolojik ve evresel rol nemlidir. Kendini engellenmifl ya da
kk dflrlmfl hissetmek saldrganl arttran temel psikolojik srelerdendir. Keza scak
hava, kt kokular, grlt, kalabalk, hava kirlilii, sigara duman gibi rahatszlk verici evre
flartlar ve ortamda saldrganl tetikleyecek silah gibi nesnelerin varl da saldrganl arttrr.
Son olarak, kltrel normlarn deiflik saldrganlk ve fliddet davranfllarn ne lde kabul edilir bulduu da bireylerin bu davranfllarda bulunup bulunmamasn etkiler.
Yardm davranfln arttran psikolojik faktrlerin
baflnda empati dzeyi yksek ve kendini baflkalarnn refahndan sorumlu hisseden bir insan olmak yer alr. Ancak durumsal faktrler de bireylerin yardm edip etmeme kararlarn belirler. rnein yardma muhta kiflinin bir ynyle bize
benzemesi, acelemizin olmamas, iyi bir ruh hali
iinde olmamz yardm davranfln arttrr. Bir
acil duruma bizden baflka ok sayda insanla beraber tank olmak ise o duruma mdahale etme
olaslmz dflrr.
N
AM A
nyarg kavramn ve kkenlerini aklamak.

Bireyler hakknda yalnzca ait olduklar gruba
baklarak ulafllmfl ve genellikle olumsuz tutumlara nyarg denir. nyarglarn biliflsel, duygusal ve davranflsal boyutlar vardr. Sosyal dnyay biz ve onlar ekseninde alglamaya neredeyse programlanmfl olmamz nyargya yol
aan temel faktrlerdendir. Onlar kalpyarglar
zerinden alglamaya ve birbirine benzer grmeye (dfl grubun homojenlii yanlgs) olan eilimiz nyarglar krkler. Sosyal faktrlerin de
nyargya etkisi vardr ifl, para, eitim gibi snrl kaynaklara ulaflmak iin rekabet halinde
olan gruplar birbirine karfl nyarglar gelifltirebilir. Baz gruplarn toplumda gnah keisi olarak grlmeye bafllamas da nyarglar beraberinde getirir. Dfl gruptan insanlar tanmamak,
bilmemek de, kalpyarglar ve nyarglarn srp
gitmesine izin verir.
153
Kendimizi Snayalm
1. Atefl bir gece uyanyor ve evinin yanmakta olduunu fark ediyor. Evde kars, ocuklar, bykannesi, arkadafl Kvlcm ve kpekleri Deerli var. Yardm davranflna evrimsel adan yaklaflan psikologlara gre, Atefl
ilk nce kimi kurtarmaya ynelir?
a. Karsn
b. ocuklarn
c. Bykannesini
d. Kvlcm
e. Deerliyi
2. Afladakilerden hangisi saldrganl arttrdn bildiimiz faktrlerden deildir?
a. Yksek testosteron dzeyi
b. Engellenme hissi
c. Ortada braklmfl bir silah
d. Souk hava
e. Sigara duman
3. Muazzez, yapt pasta breklerin tad yerinde olduunda mutfakta ne kadar becerikli olduundan, aflla apayr bir yetenei olduundan bahsediyor. Arada
yapt yemekler kt ktnda ise, kulland tarifte
hi ifl olmadn, bir daha asla o blogtan tarif almayacan sylyor. Muazzezin davranfln hangi olguyla
aklayabiliriz?
a. Temel atf hatas
b. Kendine yontan atf hatas
c. Narsisizm
d. Bilgilendirici sosyal etki
e. liflkisel saldrganlk
4. Sosyal kolaylafltrma ile ilgili afladaki ifadelerden
hangisi dorudur?
a. Baflkalarnn varl performans skc ifllerde iyilefltirir, elenceli ifllerde ktlefltirir.
b. Baflkalarnn varl performans elenceli ifllerde iyilefltirir, skc ifllerde ktlefltirir.
c. Baflkalarnn varl performans kolay ifllerde
iyilefltirir, zor ifllerde ktlefltirir.
d. Baflkalarnn varl performans zor ifllerde iyilefltirir, kolay ifllerde ktlefltirir.
e. Baflkalarnn varl performans anlaml ifllerde
iyilefltirir, anlamsz ifllerde ktlefltirir.
5. Pakize ve kocas komflularnn verdii davetlere sektirmeden katlyor, ancak bunlara elleri bofl gittikleri gibi herkesten de ok yiyip iiyorlar. Kendileriyse hi
kimseyi evlerine davet etmiyor, srekli daha tam yerleflemedik, bu aralar ok younuz gibi bahaneler buluyorlar. Bir noktadan sonra komflular Pakizelerin bu
tavrndan ciddi rahatszlk duymaya bafllyor. Bunun sebebi Pakize ve kocasnn hangi sosyal normu inemeleridir?
a. Hayrseverlik
b. Komfluculuk
c. Hrriyet
d. Ben ve bizi deerli grme
e. Mtekabiliyet
6. Kazm sevilmeye layk bir insan olmadna, hibir
kadnn onu itenlikle sevemeyeceine inanyor. Bu
yzden kendisine ilgi gsteren kadnlara karfl tuhaf,
mesafeli tavrlar sergiliyor, kendisine yaklaflmalarna
izin vermiyor. Bir noktadan sonra kadnlar Kazmn bu
yorucu tavrlarndan sklyorlar ve Kazm gerekten de
yalnz kalyor. Kazmn baflna geleni en iyi hangi olgu
aklar?
a. Varoluflsal kayg
b. Temel atf hatas
c. Normatif sosyal etki
d. Kendi kendini gereklefltiren kehanet
e. Kifayetsiz muhterislik
7. Milgram deneyi ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Psikiyatristler, deney ncesi yalnzca 100 kifliden birinin 450 volta kadar kacan tahmin etmifllerdir. Oysa bu oran yzde 45 olmufltur.
b. Psikiyatristler, deney ncesi yalnzca 150 kifliden birinin 450 volta kadar kacan tahmin etmifllerdir. Oysa bu oran yzde 30 olmufltur.
c. Psikiyatristler, deney ncesi yalnzca 1.000 kifliden birinin 450 volta kadar kacan tahmin etmifllerdir. Oysa bu oran yzde 65 olmufltur.
d. Psikiyatristler, deney ncesi yalnzca 500 kifliden birinin 450 volta kadar kacan tahmin etmifllerdir. Oysa bu oran yzde 75 olmufltur.
e. Psikiyatristler, deney ncesi yalnzca 10.000 kifliden birinin 450 volta kadar kacan tahmin
etmifllerdir. Oysa bu oran yzde 25 olmufltur.
154
Psikoloji
8. Afladakilerden hangisi yardm davranfln arttran

faktrlerden biri deildir?
a. Testosteron dzeyinizin yksek olmas
b. Nefleli bir ruh hali iinde olmanz
c. Empati dzeyi yksek bir insan olmanz
d. Biraz nce yardmda bulunan birini grmfl olmanz
e. Yardma muhta kiflinin size benzemesi
9. Grkem, kendi tuttuu futbol takmnn taraftarlarnn birbirinden net bir flekilde farkl olduuna, oysa rakip takmn taraftarlarnn az ok birbirine benzediine,
ayn karakter zelliklerine sahip olduuna, ayn flekillerde dflndne ve yafladna inanyor. Grkemin
bu algs neye bir rnektir?
a. Dfl grubun homojenlii yanlgs
b. Dfl grup dflmanl
c. grup kayrmacl
d. Asgari grup etkisi
e. Grup kutuplaflmas
10. Arafltrmaclar denekleri rastgele bir flekilde Maviler ve Morlar grubuna ayrdklarnda, Mavilerin kendilerini Morlardan, Morlarn ise Mavilerden daha stn
grmeye baflladn gzlemlemifllerdir. Bu olguya ne
ad verilir?
a. Kalpyarg
b. Dfl grubun homojenlii yanlgs
c. Asgari grup etkisi
d. Dfl gruba ynelik dflmanlk
e. Zevkler ve renkler tartfllmaz ilkesi
Yaflamn inden
fiimdi klasik olmufl bir alflmada arafltrmaclar huzurevi sakinleri zerinden insanlarn hayatlar zerinde hakimiyet hissetmesinin ne denli nemli olduunu gsterdiler. Bu alflmada, huzurevinin iki farkl katnda yaflayan yaflllar iki farkl muameleye maruz kaldlar. lk
gruba huzurevi ynetiminin her fleyi onlar iin dflnecei ve yapaca, kendilerinin hibir fleye karflmamalar ve hibir konuda kendilerini yormamalar gerektii
sylendi. Btn sorumluluun bakclarnda olduu ve
bakclarn her daim yardma hazr olduu vurguland.
Dier gruba verilen mesaj ise Bu sizin hayatnz ve onu
bu huzurevinde nasl geirmek istiyorsanz o flekilde
geirmelisiniz idi. rnein, bu gruptaki yaflllar odalarnn dekorasyonunu gnllerince deifltirebilecek, zamanlarn nasl deerlendirmek istediklerine kendileri
karar verecek, ayrca kendi setikleri saks bitkilerine
kendileri bakacaklard. Dier grubunsa her fleyine ynetim karar veriyordu bitkilerini bile ynetim onlar
iin semiflti ve onlara bakmak bakclarn ifliydi.
hafta gibi ksa bir srenin ardndan bu iki grup karfllafltrldnda, hayatlar zerinde grece sz sahibi
olan yaflllarn ok daha mutlu, zinde ve de aktif olduklar grld. Bir buuk yl sonra bakldnda ise, bu
gruptaki yaflllarn daha salkl olduklar ve de lm
oranlarnn ocuk muamelesi gren gruba gre daha
dflk olduu gzlendi. Bu arafltrmann benzerleri daha sonra hapishanelerdeki mahkumlarla ve evsiz barnaklarnda kalanlarla tekrarland. Her defasnda bulunan, hayatlarnn en azndan belli ynleri zerinde kontrol sahibi olan bireylerin psikolojik ve de fizyolojik adan daha salkl olduuydu.
Kaynak: Langer, E. J., & Rodin, J. (1976). The effect of
choice and enhanced personal responsibility for the
aged: A filed experiment in an instituttional setting. Journal of Personality and Social Psycholgy, 34, 191198
Rodin, J., & Langer, E. J. (1977). Long-term effects of a
control-relevant intervention with institutionalized
aged. Journal of Personality and Social Psychology, 35,
897902.
155

1. b
2. d
3. b
4. c
5. e
6. d
7. c
8. a
9. a
10. c
Yantnz yanlfl ise flbirlii ve Yardm konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Saldrganlk ve fiiddet konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Davranfllara Sebep Atfetme konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Grup Etkisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise fiemalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise taat konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gruplararas liflkiler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gruplararas liflkiler konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Arafltrmalar bebek yzl ocuklarn da yetiflkinlerin de
(aynen bebekler gibi) daha saf ve drst, korunmaya
daha muhta, daha yumuflak bafll ve itaatkar olarak alglandn gstermektedir. rnein bir arafltrma gya
kaybolmufl, zgemifl ieren mektup bulan deneklerin,
zgemiflteki resim bebek yzl bir yetiflkine aitse mektubu sahibine iletme olaslklarnn daha yksek olduunu bulmufltur. Bebek yzl olmann bu tarz olumlu
baz getirileri olabilir, ama olumsuz getirileri de mevcuttur. Bunlardan biri, bebek yzl olanlara daha az zeki muamelesi yaplmasdr. rnein bir alflma, yetiflkinlerin bir oyunu bebek yzl 4 yaflnda bir ocua
anlatrken, daha olgun yzl bir 4 yaflndaki ocua kyasla daha yavafl konufltuklarn bulmufltur. Arafltrmalar bebek yzl olmann insanlar baflkalar tarafndan
liderlik kapasitesi gerektiren ifller iin uygun grlmemeye ittiini de gstermektedir.
Sra Sizde 2
Bu sorunun cevab aslnda ok ak ve basittir ama cerrahlar hakkndaki flemalarmz (cerrahlar erkek olur)
bizi flaflrtp duraklatabilir. Cerrah elbette ocuun annesidir.
Sra Sizde 3
Arafltrmalara gre, erkeklerle kadnlar arasnda yardmseverlik dzeyi asndan bir fark yoktur, fakat iki
cinsiyet farkl tr yardmlarda bulunurlar. Erkekler kadnlara kyasla tanmadklar insanlara daha ok yardm
ederler; acil kriz anlarnda ya da kahramanlk gerektiren durumlarda daha ataktrlar. Kadnlar ise aile ve yakn dost evrelerine daha fazla yardmda bulunurlar.
Uzun srelere yaylmfl zveri gerektiren ifllerde de (hasta yaknlarna bakmak, hayr kuruluflunda gnlllk
gibi) erkeklere nazaran daha yardmclardr.
Baflkasndan yardm grmeye gelince kadnlar erkeklere kyasla net bir flekilde daha ok yardm alrlar. Erkekler de kadnlar da kadnlara yardm etmeye daha
eimlidir.
Atkinson, R. L. (1999). Psikolojiye Girifl. Ankara: Arkadafl Yaynlar.
Baumeister, R. F., & Bushman, B. J. (2010). Social
psychology and human nature (2nd ed.). Belmont,
CA: Wadsworth
Baumeister, R. F., & Finkel, E. J. (Eds.) (2010). Advanced social psychology. New York: Oxford University
Press.
Baumeister, R. F., & Vohs, K. D. (Eds.) (2007). Encyclopedia of social psychology. Thousand Oaks, CA: Sage
Fiske, S. T. (2004). Social beings: A core motives approach to social psychology. New York, NY: Wiley.
King, L. A. (2011). The science of psychology: An appreciative view (2nd ed.). New York: McGraw-Hill
Myers, D. (2010). Social psychology (10th ed.). New
York: McGraw-Hill.
Myers, D. L., Psychology (9th ed.). New York: Worh
Publishers
Schacter, D. L., Gilbert, D. T., & Wegner, D. M. (2010).
Introducing psycology. New York: Worth Publishers.
6
PSKOLOJ
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

alflma psikolojisi alann ve amalarn tanmlayabilecek,
alflma psikolojisi alannn ortaya kfl nedenlerini anlatabilecek,
nsan kaynaklar politikalarnn alflanlarn davranfl ve tutumlar zerindeki
etkilerini tanmlayabilecek,
alflanlarn ifl sal, ifl memnuniyeti, motivasyonu ve performans iin gerekli flartlar irdeleyebilecek,
alflan - iflveren iliflkilerini farkl alardan deerlendirebilecek,
Sendikal rgtlerin varlk nedenlerini ve fonksiyonlarn aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilimsel Ynetim Akm

Zaman ve Hareket alflmas
nsan liflkileri Akm
Hawthorne Etkisi
Befleri Sermaye
Psikolojik Sermaye
rgtsel Adalet Algs
Eksik stihdam
Yksek Performansl fl Sistemi

fl Tatmini
rgte Ballk
fl Stresi
Tkenmifllik
Tekilci Yaklaflm
oulcu Yaklaflm
indekiler
Psikoloji
alflma Psikolojisi
ve Endstri
liflkilerinin Doas
ALIfiMA PSKOLOJS ALANININ

TANIMI VE KISA TARHES
DEfiEN DNYADA DEfiEN
ALIfiMA HAYATI
TRKYEDE ALIfiMA HAYATI VE
STATSTKLER
NSAN KAYNAKLARI (K)
POLTKALARI VE ALIfiANLARIN
TUTUM VE DAVRANIfiLARI
ALIfiAN - fiVEREN LfiKSNE
FARKLI BAKIfi AILARI VE
ALTERNATF YAKLAfiIMLAR
alflma Psikolojisi ve
Endstri liflkilerinin Doas
ALIfiMA PSKOLOJS ALANININ TANIMI VE KISA
TARHES
alflmak, para kazanmak iin olsun, gnll ifl olsun, hemflirelik olsun veya byk bir hastaneyi ynetmek olsun herkesin hayatnn bir parasdr. alflma psikolojisi alan insanlar, alfltklar ifl ve bal bulunduklar rgtlerin iinde ele alr.
alflan insanlarn kiflilikleri, deerleri, inanfllar, ihtiyalar, bilgi, beceri ve yetenekleri gibi bireysel zellikleri ile birlikte bu zelliklerin yaplan iflin doas, gerekleri, rgtn kltr, yaps, amalar, ynetim anlayfl, beklentileri ve salad
faydalarla arasndaki iliflkiyi, uyumu/uyumsuzluu ve bu uyumun alflanlar asndan dourduu sonular inceler.
alflan insanlar ve rgtleri anlamak toplumun geliflimi ve sal iin ok
nemlidir. fl yerindeki deneyimlerimiz hem psikolojik hem de fiziksel salmz
etkiler. alflma hayatmz zel ve aile hayatmz gitgide daha fazla olumlu ve
olumsuz ynlerde, etkilemektedir. rgtler ynetici ve alflanlar sayesinde toplumun retken bir paras olabilecekleri gibi etik sorumluluklarn ihmal eden ve
iinde bulunduklar toplumu smren kurumlar da olabilirler. rnein yaplan bir
arafltrma hastane alflanlarnn ynetiminin kalitesi ile hastanede yatan hastalarn
lm oranlar arasnda bir iliflki olduunu gstermifltir (West ve arkadafllar, 2002).
alflma ve rgt psikologlarnn amac insan saln, renmeyi ve yaratcl
gzeten, toplumun geliflimine katkda bulunan adil, etik, yeniliki ve ekonomik
anlamda baflarl rgtlerin oluflumuna katkda bulunacak arafltrmalar yapmak ve
uygulamalar gelifltirmektir.
alflma psikologlar ayrca alflanlarn ve kk gruplarn iflyerinde nasl davrandklarn anlamaya alflr ve iflten duyulan memnuniyeti ve performans arttrmak iin uygulamalar gelifltirir. alflma psikolojisi alan psikolojinin dier altalanlarndan ok daha genifltir ve ergonomi, ynetim, insan kaynaklar ve endstri iliflkileri gibi alanlarla da iie gemifltir. alflma psikologlar zel veya kamu sektrnde byk iflletmelerde insan kaynaklar birimlerinde, eleman bulma hizmeti veren flirketlerde, ynetim ve insan kaynaklar konularnda danflmanlk yapan firmalarda, ynetici eitim merkezlerinde alflabilirler. Trkiyede alflma psikolou
nvanna sahip olmak iin kanunen psikoloji lisans diplomas yeterli olsa da Avrupann eflitli lkelerinde ve Birleflik Devletlerde bu nvann kullanm sadece bu
alanda doktora derecesi olanlarn girebildii zel bir sertifikasyon snavnda baflarl olanlara verilen lisansa baldr.
158
Psikoloji
alflma Psikolojisi Alannn Tarihesi

Gnlk kullanmda alflmak, yani bir ifl yapmak, ounlukla bir klfet, hofl olmayan ve yorucu ama ne olursa olsun yaplmas gereken bir aktivite olarak tanmlanr. Argyle (1989) bu kavramn kklerini inceledii alflmasnda kavramn bu
olumsuz anlamnn, alflmann kendi baflna bir getirisi olmayan ancak arzu edilen
bir sonuca ulaflmak iin ara olduunu dflnen eski Yunanllara dayandn gstermifltir. Zaman iinde, alflmaya, ahlaki birtakm anlamlar yklenmifl ve insanlar beladan uzak tutan ve gnaha girmemizi nleyen bir urafl olarak grlmeye
bafllanmfltr. slam dnyasnda da Kurandan ayetler ve Hazreti Muhammedin hadisleri ok alflmann insanlar gnahlardan uzak tuttuunu ve ifle adanmfl bir hayatn insan iin bir erdem olduunu belirtmektedirler (Ali, 1988). Ayrca Aliye gre (1988) slamda alflmann deeri iflte elde edilen sonulara deil iflin arkasndaki niyetlere bakarak anlafllmaktadr. Orta aa gelindiinde ise alflmak toplumu yaplandran ve iindeki insanlarn topluma dahil olmasn salayan bir ara
olarak grlmeye bafllanmfltr. 16. yzylda Hristiyanlk dnyasnda Calvinin protestan etik anlayfl ile alflarak zengin olmann ve yatrm yapmann insanlara
cennetin kaplarn aaca inanfl ortaya kmfltr.
Psikoloji bilimi dflnda Max Weber ve Karl Marx gibi dflnrler alflmann hayatmzdaki yeri konusundaki anlayflmza yn vermifllerdir. Weber (1905) protestan
etik anlayflnn bat dnyasnda kapitalizmin ykseliflinde nemli bir rol oynadn
ne srmfltr. Marx (1867) ise alflmann insanlara bireysel ve sosyal bir kimlik kazandrdn ancak kapitalist toplumun insanlar yaptklar ifllerin gerek doasndan
uzaklafltrd ve bu iflleri birer ekonomik aktiviteye dnfltrd savn savunmufltur. Marxa gre kapitalist toplumlarda insanlar gerek kimliklerini ifl yaflamnn dflnda aramak durumunda kalmaktadrlar. Frederick W. Taylor (1911), McGregor
(1960) ve Goldthorpe ve Lockwood (1968) gibi yazarlar ise alflma hayatnda grlen davranfllarn aklanmasnda ekonomik getirilerin nemli rol zerinde durmufllardr. flyerinde motivasyon konusunda yazan Herzberg ortaya att ki Faktr Motivasyon Kuramnda (Herzberg, Mausner & Snyderman, 1959) alflma hayatnda iflle birebir iliflkili ancak ekonomik olmayan dllerin nemi zerinde durmufl ve insanlar iin ifllerinde otonomi sahibi olmalarnn ve becerilerini kullanabilmelerinin
olumlu roln vurgulamfltr. alflmak konusunda tarih boyunca ortaya konulan bu
farkl anlam ve duygular, ifllerine karfl olumlu veya olumsuz tutumlara sahip olan bireylerin davranfllarn anlamaktaki zorluu arttrmaktadr.
Resim 6.1
Sanayi Devrimi
srasnda eitim
andaki birok
ocuk iflgcne
katlmak iin
flehirlere g etmifl
ve az para
karfllnda
haftada alt gn,
gnde 10-12 saat
alflarak
ailelerinden
uzakta, salksz
ortamlarda
yaflamak zorunda
kalmfllardr.
Kaynak: http://www.permaculture.org.au/images/industrial-revolution-children-labor.jpg
6. nite - alflma Psikolojisi ve Endstri liflkilerinin Doas
19. yzylda kapitalizmin ortaya kmas ve sanayi devrimiyle birlikte Bat

dnyasndaki ekonomik bymeden ne yazk ki ifliler paylarn alamamfllardr.
James Kay-Shuttleworth 1832de Manchester ngilteredeki iflilerin alflma hayatlar zerine yapt alflmada, salksz ve tehlikeli alflma koflullarnn, alk,
ocuk iflilii ve uzun alflma saatlerinin yaygn olduunu ortaya koymufltur.
Sosyal Darwinizm ad verilen bu dnemde, ifliler iflverenler tarafndan ekonomik amalar dorultusunda vazgeilebilir aralar olarak grlmekte ve smrlmekteydiler. Ancak zamanla toplumdaki dier geliflmelerle birlikte bu anlayfl
yerini ilk nce bilimsel ynetim ve daha sonra da insan iliflkileri akmlarna
brakmfltr. Bu akmlar alflma ve rgt psikolojisi alannn da temel tafllarn
oluflturmufllardr.
Bilimsel Ynetim Akm

20. yzyln bafllarnda Amerika Birleflik Devletlerinde mhendisler bilimsel yntemler kullanarak iflletmelerde ynetim anlayflnda ilk nemli deifliklikleri yapmaya bafllarlar. Bilimsel ynetim anlayfln getirenler arasnda Frank ve Lillian Gilberth, Henry Gantt ve Harrington Emerson yer almaktadr. Ancak bu akmla en
ok ad anlan isim Frederic W. Taylor olmufltur. Taylor alflma hayatnn baflndan
itibaren verimlilik ve retkenlik kavramlaryla ilgilenmeye bafllamfltr. 1878-1890
arasnda Midvale elik flletmesinde alflrken, iflilerin kapasitelerinin ok altnda
bir hzla alfltna tank olmufl ve bu davranfla soldiering (kaytarmak) adn
vermifltir. O tarihte yneticiler yaplan ifli sistematik bir flekilde gzlemlemediklerinden iflilerin retkenlik seviyeleri konusunda habersizlerdi. Taylor kaytarmann
olumsuz etkilerini gidermek iin baz yaratc teknikler gelifltirdi. lk olarak, fabrikadaki btn iflleri bilimsel bir bakfl asyla gzlemleyerek, sonrasnda yapt zaman-hareket alflmalaryla her bir iflin nasl yaplmas gerektiini ok ayrntl standartlara balad. Ayrca para-baflna cret sistemi uygulayarak her iflinin iflte geirdii zamann cretlendirilmesi yerine gn boyunca tamamlayabildii ifl baflna
cretlendirilmesi sistemini getirdi. Taylor parann en nemli motivasyon arac olduu fikrindeydi ve adil alflma iin adil maafl (A Fair Days Wages for a Fair
Days Work) felsefesine inandn belirtmiflti (Taylor, 1911). Bu iki yenilik fabrikada retkenlii bir hayli arttrmfl ve bilimsel ynetim anlayflnn temellerini oluflturmufltur. Daha sonra alflt Bethlehem elik flletmesinde ise pik demirleri tren
vagonlarna yklemek ve vagonlardan boflaltmak iin yeni teknikler gelifltirdi. Simonds Rolling Machine flletmesinde ise iflleri yeniden flekillendirdi, yorgunlukla
bafla kmak iin dinlenme aralar verilmesi politikasn yrrle koydu ve parabafl cretlendirme sistemini getirdi.
Taylor 1911de yazd, artk bir klasik olmufl, Bilimsel Ynetimin Prensipleri adl kitabnda iflilerin hareketlerinin rasyonellefltirilerek alflma hzlarnn arttrlmas, daha iyi organize olma ve dinlenme aralar ile beraber yorgunluun azaltlmas ve ifle uygun kiflilerin seimi, eitimi, beslenmesi ve dllendirilmesi gibi
konularda deiflikliklerin iflilerin retkenliklerini arttrdn iddia etmifltir. Bu kitap dier yneticiler tarafndan ilgiyle karfllanmfl ve bahsi geen bilimsel yntemler ksa bir zaman iinde genel geer iflletme uygulamalar hlini almfltr. Bilimsel
ynetim anlayfl ifllerin paralara ayrlarak zelleflmelerine ve byk lekli retime geiflin hzlanmasna yol aarak Birleflik Devletlerde iflletme sistemleri zerinde ok nemli etkiler yaratmfltr (Koppes & Pickren, 2007).
159
SIRA
D KSZDE
KAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
160
AMALARIMIZ
K T A P
N N
N N
Psikoloji
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
Frederick W.K Taylorn

T A P klasikleflmifl olan Bilimsel Ynetimin Prensipleri (The PrincipTELEVZYON
les of Scientific Management) adl kitabnn tam metnine afladaki websitesinden ulaflabilirsiniz. http://archive.org/details/principlesofscie00taylrich
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
SIRA
N T E RSZDE
NET
TELEVZYON
Frederick W.SIRA
N Taylorn
T E RSZDE
N E T yaflam ve alflmalar ile ilgili daha detayl bilgilere http://tr.wikipedia.org/wiki/Frederick_Winslow_Taylor sayfasndan ulaflabilirsiniz.
D NTfiERNNE LETM
Zaman ve Hareket
alflmas (Time and Motion
Study): Frederick W.
S O R U
Taylorn zaman alflmas
tekniinin Frank ve Lillian
Gilbrethin hareket
alflmas
D K K Atekniiyle
T
entegrasyonundan ortaya
kan bir ifl verimlilii
uygulamas.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA
D K SZDE
KAT
D N Tfi E RN N
TM
Taylorla
aynE LEdnemde
kar-koca Gilbrethlar beraber zaman ve hareket alflmas kavramn ortaya karmfllardr. Frank Gilbreth mhendis olarak Taylorla
O R U
alflmfl ve Sduvar-rme
alflmas ile adn duyurmufltu (Gilbreth, 1909). Duvar
rerken kullanlan hareketlerin saysn 18den 5e dflrebileceini grmfl ve bu
sayede saatte
bir kiflinin rebilecei tula saysn 120den 350ye karmflt. Frank
DKKAT
ve bir psikolog olan kars Lillian birlikte yaptklar alflmalar sonucunda iflilerin
hareketlerini analog stenografi sistemi yardmyla analiz edebilecekleri bir izelge
SIRA SZDE
gelifltirmifllerdir.
Bu izelgeyi kullanarak ifllerin en hzl ve en az yorularak yaplabilecei En yi Yolu (One Best Way) bulmay amalamfllardr. Gilbrethler en
iyi yolu bulmak
iin insan hareketlerini therbligs adn verdikleri on yedi hareket
AMALARIMIZ
ile zetlemifllerdir.
N N
K T A P
TELEVZYON
Resim 6.2
Gilbrethler
arafltrmalar
sonucu
N T E R N E ortaya
T
koyduklar zaman
ve hareket
prensiplerini kendi
evlerinde 12
ocuklarn
bytmekte de
uygulamfllar. Aile
hayatlar bir kitaba
ve daha sonra
Cheaper by the
Dozen adl bir
filme konu
olmufltur.
Gilberthlarn
ile ilgili bilgilere ve yazlarnn elektronik kopyalarna https://enK alflmalar
T A P
gineering.purdue.edu/IE/GilbrethLibrary/index.html ve http://www.lib.purdue.edu/spcol/manuscripts/fblg/ sayfalarndan ulaflabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
Bilimsel Ynetim anlayfl, bir dier adyla Taylorizm, birok bilim insannn
elefltirilerine hedef olmufltur. Sosyologlar iflilerden birer makine misali beklenen
daha fazla retim hedefinin insanlk dfl olduunu savunmufllardr. rgt sosyologlarna gre iflin kendisini ynetiminden ayran ve bir ifli kk paralara blerek o ifli yaparken daha nce kullanlan becerilerin ifle yaramaz olmasna yol aan
(deskilling) Taylorizm ifl blmnde gelinebilecek en u noktadr. Daha sonraki
yllarda alflma hayatn inceleyen psikologlar Taylor ve Gilbrethlerin alflanlarn
tutum ve kapasiteleri zerine grfllerinin yetersiz ve dar olduklarn belirtmifllerdir. retimin hzlandrlmasnn sonucu olarak iflilerin uzun bir ifl gn sonunda
161
SIRA SZDEyazlarnda
bir sonraki gn yataktan kalkamayacak kadar yorulmasna ve Taylorn
ifliler hakknda aflalayc sfatlar kullanmasna istinaden Taylor elefltiri yamuruna tutmufllardr. Bu durum Birleflik Devletler Kongresinin gznden kamamfl
D fi N E L M
ve Taylor Amerikan Kongresi huzurunda verimlilik adna uygulad yntemlerin
alflanlar zerindeki olumsuz etkileri hakknda ifade vermifltir.
S O R (Wrege
U
Daha sonra ynetim akmlarnn tarihini inceleyen arafltrmaclar
& Perroni, 1974) Taylorn Bethlehemde asistanlarnn yapt ve gnmz standartlarnda pek de bilimsel olmayan pik demir alflmalarnn sonularn
genelD abartarak,
KKAT
leyerek, ssleyerek ve hatta baz sonular gz ard ederek kaleme aldn (Taylor, 1911) ortaya koymufllardr. Ancak sonu olarak bilimsel ynetim anlayfl aSIRA SZDE
lflma ve endstri psikolojisi alannn mihenk tafllarndan olduu gibi 1940larda
operasyon ynetimi, yneylem arafltrmas, 80lerde toplam kalite ynetimi ve
90larda da yeniden yaplandrma (re-enginnering) gibi birokAMALARIMIZ
farkl alann ve akmn ncln yapmfltr (Hough & White, 2001).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Eer Taylor ve Taylorizm hakknda daha detayl bilgi edinmek isterseniz

K TRobert
A P Kanigelin
kaleme ald MIT Press tarafndan 2005 ylnda yaynlanan The One Best Way: Frederick
Winslow Taylor And The Enigma Of Efficiency adl biyografisini okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Resim 6.3
Charlie Chaplinin en nl
filmlerinden Modern Zamanlar
(Modern Times, 1936) uzun sre
NTERNET
NTERNET
emei smrlen bir iflinin yaflad
psikolojik problemleri traji komik bir
biimde ele almaktadr. nsan
beyninin mekanik ve monoton
endstriyel arkn dayanlmaz
arl altnda ezilmesini konu alan
film 20. yzyl baflnda alflma
hayatnn insanlk dfl ynn
aka ortaya koymaktadr. Film
tarihsel olarak byk ekonomik
depresyon, Taylorizm, Fordizm,
iflsizlik, rgtlenme hareketleri ve
makineyi insandan stn gren bir
anlayfla tepki olarak ekilmifltir.
Kaynak: 1936 - Warner Bros.
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Charlie_Chaplin_-_Modern_Times_%28mechanics_scene%29.jpg
Toplumda bilime olan gven ve bilimsel ynetim akmnn da etkisiyle Birleflik

Devletlerde psikologlara iflletmelerde gitgide daha fazla alflma alan domufltu.
Birleflik Devletler I. Dnya Savaflna girdiinde Amerikan Psikologlar Birliinin
baflkan Yerkes askerlerin yetenekleri dorultusunda ifllere yerlefltirilebilmeleri iin
eleman seimi testlerinin gelifltirilmesi projesine liderlik yapmfltr. Zek (IQ) testleri bu erevede Binet (Binet & Simon, 1905), Spearman (1904), ve Thurstone (1938)
tarafndan gelifltirilmifltir. Bu testler alflma ve endstri psikolojisi alannn geliflmesinde nemli bir rol oynamfllardr. Savafl sonras zellikle Almanyadan Birleflik
Devletlere g eden bilim insanlar yetenekler, kiflilik zellikleri, tutumlar ve tercihler gibi konularda bireysel farkllklarn varl zerinde alflmalar yapmfltr. Bu alflmalar flnda alflma psikologlar bir yandan ifl ve kariyer seimi konusunda rencilere ve iflsizlere destek verirken dier yandan da iflletmelere eleman seimi ve
162
Psikoloji
eitimi konusunda danflmanlk yapmaya bafllamfllardr. 20. yzyln ilk yarsnda

alflma ve endstri psikolojisi alan arlkl olarak, yaplacak ifllerin analizi, ifl iin
gerekli elemanlarn tanmlanmas ve bu tanma uygun doru insanlarn seimi, seilen insanlarn performanslarnn ynetimi ve llmesi ve gerekli eitimlerin verilmesine ynelik alflmalara sahne olmufltur (Mnsterberg, 1913; Viteles, 1932).
SIRA SZDE
D fi N E L M
LM
D fi N EAkm
nsan liflkileri
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Daha nce veya

anda alfltnz bir ifli dflnn. Bilimsel Ynetim akmnn ne gibi etSIRAflu
SZDE
kilerini tanmlayabilirsiniz?
Bilimsel ynetim akmnn ksa dnemde etkisi retimi arttrmak ynnde olsa da
bu etki ksa Ssoluklu
O R U olmufltur. Taylor ve Gilbrethlerin alflmalarnn uzun dnemde en nemli etkileri sistematik ve rasyonel bakfl alaryla sanayi rgtlerinin etkinlikleri iin yeni olaslklar gstermeleridir (Lepore, 2009). Toplumsal deerlerin
DKKAT
deiflmesi, emeklerinin smrsne karfl iflilerin rgtlenmeye bafllamalar ve
Mary Parker Follett ve Elton Mayo gibi nclerin yardmyla 1920lerden sonra biSIRA akm
SZDE yerini insan iliflkileri akmna brakmfltr.
limsel ynetim
Yirminci yzylda Birleflik Devletlerde egemen olmaya bafllayan toplumsal deerler var olandan daha katlmc bir demokrasi anlayfln destekler nitelikteydi.
AMALARIMIZ
Bat dnyasnda gitgide toplumun byk bir ksmn oluflturan ancak daha nce
sesleri olmayan insanlar politik bir g hline geliyorlard. Kadnlarn, iflilerin ve
aznlklarnKendifle
duyduklar konular gitgide daha fazla konuflulmaya bafllanyor T A P
du. Bu alflan insanlarn toplum iin oynadklar rol hakknda grflmz deifltiren srecin bafllangcyd.
Toplumsal deiflimin yan sra Follett ve Mayonun alflmalar insan iliflkileri
TELEVZYON
akmnn ortaya kmasnda nemli rol oynamfltr. Mary Parker Follett ifli haklarn savunmufl, zellikle iflilerin kendilerini ilgilendiren kararlara katlmalarnn ve
ynetimin iflyerinde pozitif bir atmosfer salamak iin alflmasnn nemini vurgu N T EMayo
R N E T ise I. Dnya Savaflndan sonra Amerikaya g etmifl bir Avuslamfltr. Elton
tralyal psikolog olarak meslektafllaryla beraber savafl sonras toplumu yeniden yaplandrabilmek iin verimlilik arttrc yntemler konusunda sanayide alflmalar
yapmaktayd. Bu alflmalardan bazlarn 1920lerde Western Electric fiirketinin fiikagodaki Hawthorne fabrikasnda gereklefltirdi. Mayo ilk nce flklandrmann
retkenlikle iliflkisini incelemesine ramen arafltrmalarnda gitgide sosyal ve grup
unsurlarnn ve amirlerin neminin farkna vard. Mayo (1930) uygulad farkl deneysel manipulasyonlarn (dflk flk, parlak flk, yemek aras, farkl maafl skalalar vb.) hemen hepsinin sonucunda deneylere katlan alflanlarn retkenliklerinin arttn gzlemlemiflti. Mayoya gre alflanlar baflkalar tarafndan gzlemlendiklerini ve ilgi grdkleri hissetike davranfllarn deifltirmekteydiler. Bu deifliklie Hawthorne etkisi ad verilmifltir. Hawthorne etkisi, alflanlarn motivasyon ve yksek performans iin paradan daha baflka fleylere ihtiya duyduklar savna dayanmaktadr. Buna gre belli bir iflletme iinde alflanlar birbirlerini daha
iyi tanmakta ve geliflen iliflkiler, grup normlar, stat farkllklar ve iletiflim kaliteleri onlarn retkenliklerine etkide bulunmaktayd. Mayonun bulgularnn ve ortaya koyduu kuramn talihsiz bir zamanlama ile Bat dnyasnn yaflad en byk
ekonomik krize ve II. Dnya Savaflna denk gelmesi, endstrideki iflveren ve yneticiler tarafndan dikkate alnmamalarna neden oldu. Ancak savafltan birka sene sonra daha otokratik bilimsel ynetim anlayfl yerini bu alflmalardan ortaya kan insan iliflkileri akmna brakt.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hawthorne Etkisi:
Arafltrmaclarn
gzlemledii alflanlarn
davranfllarn arafltrmann
manipulasyonlarna bal
olarak deil gzlem altnda
bulunmalarna veya bir
baflkasnn ilgisine tepki
olarak dzenlemelerine
verilen isim.
Birok psikolog Mayonun Hawthorne alflmalarn ok deerli bulmasna ramen bazlar da elefltirilerini esirgememifltir (Landsberger, 1958). Hawthorne alflmalarnn orijinal verilerini daha detayl bir flekilde inceleyen arafltrmaclar, arafltrma sonularnn ynetimin disiplin abalar, alflanlarn ekonomik krize bal
olarak ifl gvencelerinin olmamas, performans konusunda verilen geribildirimler
ve dinlenme periodlar ile aklanabileceini (Franke & Kaul, 1978; Parsons, 1974)
ve de verilerin, iddia edilen gzlem altnda davranfl deifltirme konusunda daha
kk bir etkiye iflaret ettiini gstermifllerdir (Levitt & List, 2011).
Ancak yine de Hawthorne alflmalar sonucunda Mayo ve arkadafllar her iflyerinin sosyal bir sistem olduunu ve sistemin iinde birbirleriyle iliflki hlinde olan
insan ve gruplarn nasl ve niye performans gsterdiklerinin her zaman kolayca anlafllr olmadn aka ortaya koymufllardr. Mayo zellikle bilimsel ynetim akmnn etkisiyle yneticilerin verimlilie olan takntlarn elefltirmekteydi. Verimlilie karfl bu aflr ilginin alflanlarn ifllerine ve ifl ortamna yabanclaflmalarna ve
rettikleri rnlerle zdeflleflememelerine yol atn savunmufltur. Mayo bilimsel
ynetim akmnn iflletme iin iyi olann her zaman alflan iin de iyi olacan varsaydn ancak bu varsaymn gerekleri yanstmadna inanmfltr.
Hawthorne alflmalar nsan liflkileri akmn bafllatarak liderlik, motivasyon
ve grup dinamikleri kuram ve alflmalarna ncllk etmifl ve alflanlarn ifl memnuniyetlerinin nemsenmesine neden olmufltur. Likertin (1961) Ynetim Sistemleri ve Bal Pinler Modeli, Maslowun (1970) htiyalar Hiyerarfli Kuram,
McClellandn (1961) Sosyal htiyalar Kuram (baflar, g ve iliflki ihtiyac), ve
McGregorn (1960) Teori X ve Teori Y Kuramlar, nsan liflkileri akmnn rnleri olarak gsterilebilir.
II. Dnya Savafl ve Sonras

II. Dnya Savafl srasnda kullanlan makinelerin giderek daha karmaflk bir hl almas alflma psikologlarn insan-makine iliflkisini incelemeye ve kullanclarnn
performansn arttrmak ve yorgunluklarn azaltmak amacyla makinelerin (rnein uaklarn) kontrol mekanizmalarnn tasarmn yapmaya itmifltir. Bu alanda alflanlar kullanclarn alg ve dflncelerini hesaba katarak gerelerin grnfl,
dmelerin yerleri gibi tasarm konularnda psikolojik arafltrmalarn sonularna
dayal deifliklikler yapmaktadrlar. Bu alflmalar zamanla alflma Psikolojisinden
ayrlan Ergonomi alannn ortaya kmasna neden olmufltur.
II. Dnya Savafl sonras gelen refahla birlikte toplumun beklentilerinin artmas
sonucu alflma psikologlar iflyerinde hayat kalitesini incelemeye bafllamfllardr.
Ayn zamanda motivasyon, liderlik, kararlara katlm, ifl tasarm, moral ve grup iflbirlii alflma ve rgt psikolojisi alannda alfllan konular arasna girmifltir.
Gruplarn dinamii konusu, savafl srasnda Almanyadan g eden Kurt Lewinin
(1947) ortaya att alan kuram sayesinde alflma psikolojisinde nemli bir yer
kaplamaktadr. Lewin, davranfl birey ile iinde bulunduu ruhsal, fiziksel, toplumsal ortamn tamam arasndaki dinamik etkileflim yaplaryla aklamaya alflmfltr. Bu ortama yaflam alan adn vermifl, bu alan iinde geen dinamik etkileflimleri ise vektrel izgilerle flematik olarak temsil edilen pozitif veya negatif deerli kuvvetler olarak deerlendirmifltir. Lewin bu yaklaflmyla insan yaflantsn
btnl iinde, yani bir Gestalt olarak aklamaya alflmaktadr.
1960lara gelindiinde alanda ilgi rgtlerin yaps ve fonksiyonlarnn alflanlar zerindeki etkisini anlamaya ve rgtsel deiflim srelerini ve farkl ynetim
ve liderlik stillerini incelemeye ynelmifltir. Bu yllarda psikologlar renme, be-
163
McGregorn (1960) Teori X

ve Teori Y Kuram farkl
ynetim anlayfllarn
yanstan iki birbirine zt
varsaym zerine
kurulmufltur. Buna gre
Teori X ynetim anlayfl
alflanlarn tembel
olduklar, ifl yapmay ve
sorumluluk almay
sevmedikleri ve alflmak
iin bir dfl gce ihtiya
duyduklar varsaymna
dayanr. Teori Y ise
alflanlarn genel olarak ifl
yapmay sevdikleri, yaratc
olduklar, baflarl olmak
istedikleri ve kendi
kendilerini idare
edebilecekleri varsaymna
dayanr.
164
Psikoloji
ceri kazanm ve ifl analizi konularyla daha fazla ilgilenmekte ve davranfl kuramn yardmyla eitim programlar hazrlamaktaydlar. 1970lerde ynetici gelifltirme alflmalar sosyal psikologlarn kk grup dinamikleri prensiplerinin de etkisiyle artmflt. Bu dnemde Birleflik Devletlerinin Maine eyaletindeki Ulusal Eitim Laboratuarlarnda ortaya kan T-grup eitimleri ve hassasiyet eitimleri
n plana kmaktayd. Rekabetin uluslararas alana taflnmasyla deiflim ihtiyac
duyan flirketler artmfl ve alflma psikologlar rgtsel geliflim alannda boy gstermeye bafllamfllard.
rgtsel analiz ve deiflim akmna etki eden bir baflka unsur da Kuzey Avrupada Tavistock nsan liflkileri Enstitsnden Trist ve Bamforthun (1951) gelifltirdii sosyo-teknik sistemler kuramdr. Bu kuram rgtlerdeki sosyal sistemlerle teknolojinin etkilefliminin performans etkiledii anlayflna dayanr. Modern teknolojinin etkisinin artmas sosyo-teknik sistem kuramnn rgt iindeki deiflikliklerin etkisini anlamak iin daha fazla kullanlaca anlamna geliyor.
1960 ve 70lerde dnya apnda meydana gelen sosyal, ekonomik ve politik
deiflimler otoritenin, yani ynetimlerin ve hkmetlerin sorgulanmasna neden
oldu. O zamana kadar arlkl olarak ynetimin yannda yer alan alflma psikologlar da patronlarn kuklalar olmakla sulandlar (Baritz 1960). Bu dnemde endstri iliflkileri giderek daha atflmal bir hl almfl ve sendikalarn politik gc alflanlarn haklarn koruyan yasalar ve yelerinin saysyla doru orantl olarak iyice artmflt. Psikologlar endstri iliflkileri alannda ynetim ve sendika arasndaki
mzakereleri ve toplu szleflmeleri inceleyerek bu iki grup arasnda muhtemel iflbirliklerinin yollarn aramfllardr. Ayn zamanda mzakere ve arabuluculuk becerileri ve mzakerelerin psikolojisi alannda nemli arafltrmalara imza atmfllardr.
Sosyal demokrat skandinav lkelerinde ise sosyo-teknik sistem kuramnn (Trist &
Bamforth, 1951) da yardmyla iflyerini daha insancl bir hle getirmek adna sosyal deneyler yaplmaktayd. Bunlarn arasnda en nls sveteki Volvo fabrikasnda Fordist retim hattndan kendi kendini yneten takm alflmasna geifl alflmasdr. Kendini yneten takmlarda alflanlar motorlarn nasl toplanacana,
alflma yerlerine, dinlenme aralarna kendileri karar vermeye baflladlar. Bu deiflimin sonucunda iflgc devri ve devamszlk sorunlar byk lde ortadan kalkarken, retimde artfllar ve motor baflna retim zamannda ksalmalar meydana
geldi. Bu rnekten sonra, kendini yneten takmlar zamanla Birleflik Devletler gibi lkelere de yaylmfl ve farkl retim sektrlerinde kullanlmaya bafllanmfltr.
DEfiEN DNYADA DEfiEN ALIfiMA HAYATI

alflma dnyas teknolojik geliflmeler ve kreselleflmenin de etkisiyle hzla deiflmektedir. Son yllarda insanlarn alflt ifllerin doas bir hayli farkllaflmfltr. Bilgisayar, biliflim ve telekomnikasyon sektrlerindeki hzl geliflmeyle birlikte yeni
ifl frsatlar domufltur. fllerin nasl ve nerede yapldklar ve iinde bulunduklar
rgtlerin doas deiflmektedir. Kadnlar daha fazla evden karak ifl yerlerinde ve
farkl mesleklerde kendilerine yer bulmaktadrlar. Bat toplumlarnda retim sektr yerini hizmet sektrne brakmfl ve retim sektr ve bu sektrdeki alflanlarn iflleri arlkl olarak in ve Hindistan gibi geliflmekte olan, ucuz ifl gcne sahip lkelere kaymfltr. 2010 ylna geldiimizde 1,5 milyondan fazla iflin Birleflik
Devletlerden baflka lkelere kaydn ve bunun alflanlarn maafl olarak 60 milyar dolardan fazlaya tekabl ettiini gryoruz. lkemizden de az geliflmifl lkelere ucuz iflgc dolaysyla yatrmlar artmfltr.
Birleflik Devletler ve Avrupann eflitli lkelerinde iflgc yafllanmaktayken lkemizde ve in ve Hindistan gibi dier baz geliflen ekonomilerde iflgcne katlan nfusun byk bir oran 30 yafln altndadr. Bu durum Bat lkelerinin baflka
lkelerden iflgc transfer etmesine neden olmakta ve bu sayede iflgc piyasas
da kresel bir hle gelmektedir. Bununla birlikte yeni dnya dzeninde saylar artan bilgi iflleri daha fazla eitim ve beceri gerektirmektedir. rnein, retim alannda kullanm artan otomasyon ve zamannda retim (just-in-time) uygulamalar alflanlarn bilgisayar, iletiflim ve matematik becerilerinin daha st dzeyde olmasn gerektirmektedir. flverenler iflgc piyasasna girenlerden gitgide daha fazla befleri sermaye istemektedir.
alflma psikologlar bu gibi deiflimlerin insanlarn kariyer seyirlerine, ifle hazrlanma ve seim srelerine, iflle ilgili beklentilerine, iflte yafladklar zorluklara
ve alflan ynetiminde gerektirdii becerilere etkisini inceliyorlar. Yeni ifller iin
tekrar eitim almak, portfolyo kariyerler, alflanlarn ve iflverenlerin esneklik ihtiyalarna gre alflma saatleri ve geici ifl akitleri gibi konular alflma hayatnn artk vazgeilmez bir paras olmaktalar. Son yllarda birbirini takip eden ekonomik
krizlerle birlikte rgtler yeniden yaplanmak ve klmek ihtiyacn daha sk duyar olmufllardr.
Eleman kararak klmek rgtlerin bazen hayatta kalabilmek ama daha ok
karllk seviyelerinin dflmesini engellemek iin yaptklar bir uygulama hline geldi. Son yllarda bu uygulama yaygn olarak kullanld Birleflik Devletlerden dier
lkelere ithal edilmeye baflland. Avrupada iflverenler kresel anlamda rekabet
edebilmek iin alflanlar daha kolay iflten karmaya ihtiya duyduklarn ifade etmekteler. Japonyadaki mr boyu ifl gvencesi modeli ise tehlike altndadr. te
yandan toplu iflten karmalarn rgtler ve alflanlar zerindeki etkilerini inceleyen alflmalar bu uygulamann beklenildii gibi ekonomik kazan salamaktan
uzak olmakla kalmayp hem iflini kaybedenler hem de geride kalanlar zerinde
son derece olumsuz psikolojik etkileri olduunu ortaya koymaktadrlar. flten karma karar aklanr aklanmaz rgtlerin kaybetmek istemeyecei ancak iflgc pazarnda ifl bulmas kolay olan befleri sermayesi yksek alflanlarn rgtlerini terk ettii de alflmalarla gsterilmifltir. Geriye kalanlarn da ekonomik kriz geip ifl olanaklar artnca ayn stresi tekrar yaflamamak iin sra onlara gelmeden ifl
aramaya baflladklar grlmektedir (Newsweek, fiubat 2010).
Bu ortamda alflanlarn ksa bir srede birka ifle girip kt ve mobilitelerinin artt grlmektedir. zellikle gen nesillerin alflma hayatndan farkl
beklentilerinin karfllanamamas onlar daha fazla ifl deifltirmeye ve hatta kendi
ifllerini kurmaya itmektedir. alflma psikologlar ekonomide daha nemli bir
yer tutmalar beklenen giriflimcilerin psikolojik zelliklerini ve giriflimlerin ayakta kalabilmeleri iin gerekli alflma ortamn ve rgtsel zellikleri incelemektedirler.
TRKYEDE ALIfiMA HAYATI VE STATSTKLER

lkemizde iflgcne katlabilecek yaflta olanlarn sadece %49 kadar istihdam edilmektedir (Tablo 6.1). flgcne katlanlarn ise %43 hibir sosyal gvence salamayan kayt dfl ifllerde alflmaktadr. Bu rakam Avrupa Birliine ve OECDye
bal lkelerde ortalama %20dir. Kayt dfl alflmak zorunda kalan bireylerin iflverenlerle iliflkilerinde g olarak kullanacaklar yeterli befleri sermayelerinin olmad sylenebilir. lkemizde alflanlarn anayasal haklar olan sosyal gvenlik sahibi olmalar maalesef liberal politikalar izleyen hkmetler ve yksek sigorta
165
Befleri Sermaye (Human

Capital): Bir rgtn
alflanlarnn sahip olduu
bilgi, eitim, beceri ve
uzmanlk seviyesi.
166
Psikoloji
primlerini bahane eden iflverenler tarafndan gzard edilmektedir. Sosyal gvencesiz alflmann yan sra kayt dfl alflmak zorunda kalanlar daha dflk cretlerle ve yan haklar (cretli izin gibi) olmadan alflmaktadrlar (Tansel, 1998). Bunun yannda gvenli bir ifl bulamad iin kendi iflini kuran birok kifli sosyal gvenlik kurumuna kayt yaptrmamakta ve sosyal gvencesiz alflmaktadr. flgcnn neredeyse %50sini oluflturmalarna ramen otuzdan az alflann olduu drt
yz bini aflkn iflletmede alflan iki milyondan fazla kifli ise ifl yasas kapsamna girmemekte ve bu yzden ifl gvenceleri olmadan alflmaktadrlar.
Toplumumuzda iflgc dflnda kalan ancak alflabilir yaflta olanlarn yarya yakn hibir zaman ya da uzun bir sredir ifl aramadndan iflsiz saylmamaktadr
(Tablo 6.1). Bu yzden iflgcne katlma oran geliflmifl lkelerin altndadr. Bunun
ana nedeni lkemizde kadnlarn ifl gcne katlm orannn, son befl ylda ekonomik krizlere bal olarak %3 artmfl olsa da geliflmifl lkelere gre ok dflk olmasdr. lkemizde alflma yaflnda her 10 erkekten 7si istihdam edilirken bu oran
kadnlar iin onda ten azdr. zellikle krsal blgelerde kadnlarn iflgcnn dflnda kaldklar grlmektedir.
Tablo 6.1
Trkiye flgc
Piyasasndaki
stihdam, flsizlik ve
Kayt dfllk
statistikleri
(2005-2010)
(15+ yafl, 1.000 kifli)
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Kurumsal Olmayan Nfus
67.227
68.066
68.901
69.721
70.542
71.343
alflma andaki Nfus
48.359
49.174
49.994
50.772
51.686
52.541
flgc
22.455
22.751
23.114
23.805
24.748
25.641
stihdam
20.067
20.423
20.738
21.194
21.277
22.594
flsiz
2.388
2.328
2.376
2.611
3.471
3.046
Kayt dfl stihdam
9.666
9.593
9.423
9.220
9.328
9.772
cretli veya Yevmiyeli
3.658
3.786
3.681
3.414
3.349
3.535
Tarm Dfl
5.119
5.285
5.132
4.814
4.818
4.915
flgcne Katlma Oran (%)
46,4
46,3
46,2
46,9
47,9
48,8
Erkek (%)
70,6
69,9
69,8
70,1
70,5
70,8
Kadn (%)
23,3
23,6
23,6
24,5
26
27,6
stihdam Oran (%)
41,5
41,5
41,5
41,7
41,2
43,0
flsizlik Oran (%)
10,6
10,2
10,3
11,0
14,0
11,9
Tarm Dfl flsizlik Oran (%)
13,5
12,7
12,6
13,6
17,4
14,8
Gen Nfusta flsizlik Oran- (1) (%)
19,9
19,1
20
20,5
25,3
21,7
48,2
47,0
45,4
43,5
43,8
43,3
Toplam cretliler inde Kayt Dfl

alflan cretli ve Yevmiyeliler (%)
32,0
31,5
29,4
27,1
26,2
25,7
Tarm Dfl (%)
34,3
34,1
32,3
29,8
30,0
29,1
Kayt dfl stihdam Oran (%)
(1) 15-24 yafl grubundaki nfusu kapsamaktadr.

Kaynak: TK, TURKSTAT (http://www.tuik.gov.tr/AltKategori.do?ust_id=9)
fl gcnde saylp iflsiz statsnde olan, yani son alt ay iinde ifl arad hlde
bulamadn belirten kiflilerin oran, tarmda geici ifli olarak alflanlar hesaba katlmazsa yaklaflk %15tir. Bu oran gen nfusa ve kadn nfusuna bakldnda daha da artmaktadr. lkemizin OECD lkeleri iinde en yksek nfus artfl oranna
sahip olduunu gz nne alrsak bu yzdenin artmas kanlmaz gzkmektedir.
lkemizde yaflanan birok ekonomik ve sosyal sorunun kkeninde genlerin ve
167
kadnlarn iflsizlii yatmakta ve bu sorunun zm iin acil nlemler gerekmektedir. Bu nlemlerin en baflnda, iflsiz nfusun eitim seviyesinin daha dflk olduundan da yola karak, gen kzlarn eitimi gelmektedir (bkz. Yaflamn inden).
Yaflamn inden
Gen kzlarn aileleri tarafndan el iflleri yapmalar iin okuldan alnma problemi
ile bafla kmak iin Milli Eitim Bakanl ve UNICEF Kzlarmz Okula Gnderelim adl bir program bafllatmfltr. Bu program sayesinde okul andaki 250,000
kz ve 100,000 erkek ocuk 2006 ylnn sonuna kadar tekrar okula dnmfllerdir.
Milli Eitim Bakanl UNICEF ile beraber sanayinin farkl sektrlerindeki ocuk iflilerin meslek okullarna ynlendirilmesi konusunda da alflmalar yapmaktadr.
2010 ylnda Birleflmifl Milletlerin Geliflim Program tarafndan yaynlanan bir rapor Trkiyenin eitime katlm konusunda ilerleme kaydettiini belirtmekte ancak,
okuldan ayrlanlarn te ikisinin kzlar olduunu ve lkemizin dousunda yaflayan kzlarn zorunlu eitimlerini tamamlamadan okuldan ayrlma olaslklarnn
zellikle yksek olduunu belirtmektedir.
Kaynak: Birleflmifl Milletler Geliflim Program. Yzyl Geliflim Hedefleri Raporu, Trkiye. 2010 (United Nations Development Programme. The Millenium Development
Goals Report Turkey. 2010)
http://www.undp.org.tr/publicationsDocuments/TR%202010%20MDG%20Report_EN.pdf
Bu tablo lkemizde zm bekleyen nemli bir problemin uzun sredir iflgcnn dflnda kalmfl belki de artk ifl bulma umudunu kaybetmifl bireyleri ekonomik olarak aktif hle getirmek olduunu gstermektedir. alflma psikolojisi alannda gelifltirilen, befleri sermaye ve psikolojik sermaye (Luthans & Youssef,
2004) gibi kuram ve bunlara bal etkinlii kantlanmfl eitim teknik ve uygulamalarn (Luthans, Avey, & Patera, 2008) zm yolunda nemli rol olacaktr.
zellikle kadnlarn iflgcne katlmlarnn nn amak ve iflgcne katlanlarn karfl cinsleriyle eflit bir ortamda alflmas iin gerekli olan deiflimi anlamak
da alflma psikologlarnn grevleri arasndadr. Burada kadnlarn kendilerini
hem psikolojik hem de befleri sermaye olarak yeterli bulup bulmadklarnn yan
sra, iflverenlerin kadnlara bakfl alarnn ve personel seiminde ayrmclk yapp
yapmadklarnn arafltrlmas gerekmektedir. flverenlerin toplumumuzdaki kltrel ve geleneksel kalpyarglarnn da etkisiyle bir takm iflleri erkeklere daha uygun grmeleri alflma hayatnda ayrmcl arttrmaktadr. Ayn flekilde erkeklerin ailelerinin geimini saladklar kadnlarn kazancnn ise aile iin ek gelir olduu anlayfl denen cretlerde %30lara varan farklara ve ikincil iflgc konumunda braklan alflan kadnlarda rgtsel adalet algsnn zedelenmesine neden olmaktadr.
Bir baflka nemli konu ise endstrinin ihtiyac olan befleri sermayenin etdnn
yaplarak ak pozisyonlara uygun insanlarn eitimi konusudur. zellikle tarm
alanlarnn daralmas ve nceden tarmda alflanlarn srekli ifl bulma midi ile
kent merkezlerine g etmesi ile vasfsz iflsizlerin artmas bu ihtiyac daha nemli
bir hle getirmifltir. Mesleki eitim sisteminin dzenlenmesinde personel eitim ve
geliflimi alannda uzman alflma psikologlarna ihtiya duyulmaktadr. Eitimlerin
ihtiyalarnn belirlenmesi, gerekli eitimlerin planlanmas, uygun ve farkl eitim
tekniklerinin kullanm, verilen eitimlerin etkinliinin llmesi gibi konular alfl-
Psikolojik Sermaye
(Psychological Capital) bir
bireyin pozitif psikolojik
geliflimini belirten drt
biliflsel durumun
birlefliminden oluflur:
(1) Zorlu grevleri zerine
alma ve baflaryla yerine
getirme konusunda
zyeterlik inanc; (2) fiimdi
ve ileride baflarl olmak iin
olumlu beklentiler ve
iyimserlik iinde olma; (3)
Hedef ulaflmak iin sebat
gsterme ve gerekirse midi
elden brakmadan baflar
iin farkl yollar denemek;
(4) Problemler ve zorluklarla
karfllaflldnda ayakta
kalmak iin gayret ve
kendini toparlama gc
(Luthans & Youssef, 2004).
rgtsel adalet algs e
ayrlmaktadr. 1) Datm
adaleti: rgtn dl, ifl ve
dier haklar adil bir flekilde
datt algsna
(hakkaniyete uygun, eflit
veya ihtiyaca gre datma);
2) fllemsel adalet: Datm
iin kullanlan prosedrlerin
adil olduu algsna
(yanllktan uzak, tutarl ve
itiraza ak); 3) Etkileflim
adaleti: iletiflim ve bilgi
paylaflmnn adilce
yapldn (ak, nazik ve
itibar gzeten bir stille)
algsna verilen addr.
SIRA SZDE
168
ma psikologlarnn
D fi N E L Muzmanlk konular altndadr. Ayrca eitim alacaklarn kendilerini eitime hazr hissetmeleri, alnan eitimin sonularnn iflyerine transferi ve kazanlan bilgi ve becerilerin kaydedilerek rgtlerin befleri sermayelerinin verimli ve
S O R U
etkin kullanm da iflyerlerinde alflan psikologlarn grev tanmlar arasndadr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Psikoloji
D olan
K K A Tbireylerin kendi befleri sermayelerine uygun ifllerde alfltklar doru
flgcne dahil
bir varsaym deildir. fl dnyasnda birok alflan iin eksik istihdam byk bir sorundur. Eksik istihdam
alflan iin bir standarta kyasla dezavantajl bir istihdam durumunu
SIRA SZDE
ifade eder (Maynard & Feldman, 2011). rnein, tam zamanl bir iflte alflmay istemesine ramen ancak yar-zamanl bir ifl bulabilme ya da sahip olduu eitimi, deneyimi ve becerilerinin AMALARIMIZ
gerekmedii, yani fazla kalifiye olduu bir iflte alflmak bir alflan iin eksik
istihdam iflaret eden durumlardr.
Trkiyede bir maazalar zincirinin 25 maazasnda alflan 244 satfl grevlesini inceleT A P (2009) yaptklar ifl iin fazla kalifiye olanlarn ifllerinden duydukyen ErdoanK ve Bauer
lar memnuniyetin ve ayn iflte devam etme isteklerinin daha az olduunu ve iflten kendi arzularyla ayrldklarn gstermifllerdir. Bununla birlikte, arafltrma bulgular, nitelikleri
E L E Vgrevlileri
ZYON
yksek bu Tsatfl
arasnda iflverenleri tarafndan daha fazla yetkilendirilenlerin
bu olumsuz tutum ve davranfllar daha az gsterdiklerini iflaret etmektedir.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NSAN NKAYNAKLARI
(K) POLTKALARI VE
TERNET
ALIfiANLARIN TUTUM VE DAVRANIfiLARI
alflma ve rgt psikolojisi alannn sorularn cevaplayabilmek iin bir yntem de
bulunduu sektrde ok baflarl rgtlerin ne yaptna bakmaktr. Tablo 6.2de
Trkiyede ve Birleflik Devletlerde en beenilen flirketler sralamalarnda en st srada yer alan flirketler bulunmaktadr.
Tablo 6.2
Trkiye ve A.B.Dde
En Beenilen lk
fiirket
A.B.D.a
Trkiye b
Google
Turkcell
Boston Consulting Group
Garanti Bankas
SAS Institute
Arelik
A.B.D. sralamas Fortune dergisinin 2012 ylnda yapt 100 Best Companies to Work
For listesine gre ilk sray alan flirketleri gstermektedir.
b Trkiye sralamas ise Capital dergisinin 2011 ylnda yapt En Beenilen fiirketler listesinde ilk sray alan flirketleri gstermektedir.
Bu flirketler sadece alflanlar ve mflterileri tarafndan sevilmekle kalmayp

uzun bir sredir ekonomik baflarlarn srdrmektedirler. Bu flirketleri baflarl yapan nedir? Bu ve bundan sonraki blmde insan kaynaklar politikalar ve alflanlarn tutum ve davranfllarn ele alrken bu soruya cevap vermeye alflacaz.
Saylar gitgide artan arafltrmalar farkl sektrlerde ne kan rgtlerin baflarlarn aklayan unsurlardan birinin yksek performansl ifl sistemi olduunu
gstermektedir (Combs ve arkadafllar, 2006). Yksek performansl ifl sistemi, birlikte kullanldklarnda aralarnda oluflan sinerji sayesinde performans arttran insan kaynaklar politika ve uygulamalarnn entegrasyonuna verilen addr. Tam olarak hangi politika ve uygulamalarn bu sisteme dahil olmas gerektii hakknda kesin bir kural olmasa da alflma ve rgt psikologlar genel olarak flu uygulamalarn nemli olduunda hemfikirlerdir:
1. fl gvencesi
2. Personel seiminde seicilik
3. Genifl kapsaml eitim programlar

4. Kendini yneten takmlar ve karar verme mekanizmalarna yaygn katlm
5. Yneticiler ve astlar arasnda azaltlmfl stat farklar
6. Bilgi paylaflm
7. Performansa dayal cretlendirme
8. Yksek kaliteli ifller
9. Dnfltrc liderlik
10. Ynetim uygulamalarnn lm
fl gvencesi bir rgtn alflanlarna ne derece salam ifl garantisi verdiinin
lsdr. rgtlerin performanslarn arttrmada yapabilecekleri en basit yollardan biri alflanlarna ifl gvencesi salamaktr (Pfeffer, 1998). fl gvencesi uzun
vadeli bir bakfl asn vurgular ve alflanlara gerek zaman gerekse kaynak olarak
yatrm yapldn ifade eder. Bunun karfllnda alflanlarn rgte ballklar ve
ynetime duyduklar gven de artar (Tsui, Pearce, Porter ve Tripoli, 1997).
Personel seiminde seicilik alflanlar ve alflma ortam arasndaki uyuma
odakl bir bakfl asdr. alflma ortamlaryla iyi bir uyumu olmayan alflanlarn
beklentilerinin karfllanmamas dolaysyla iflten tatminlerinde dflfl ve iflten ayrlma eilimlerinde artfl grlmektedir. alflma psikologlar ifle baflvuranlarn rgtle ve yaplacak iflle olan uyumlarn anlamak iin belirli baz yntemlerin kullanmn nermektedirler. Bunlarn baflnda yaplandrlmfl grflme teknii gelmektedir. Yaplandrlmfl grflmeler iflte yksek performans iin gerekli yetkinlikleri len sorular ierir ve bu sorulara verilecek olas cevaplarn daha nceden
belirlenerek bunlar arasnda rgtn kltrel deerlerine ve gsterilmesi beklenen performansa en yakn olanlar arlklandrlr. Grflmelere katlanlarn ayn
yetkinlikler temel alnarak sistematik bir flekilde deerlendirildii ve bu deerlendirmelere gre sraland yaplandrlmfl grflmelerin, yaplandrlmamfl grflmelere kyasla baflvuranlar arasndan ifl ve rgt iin en iyileri semekte daha baflarl olduu alflmalarla gsterilmifltir. Seicilik iin kullanlan bir baflka yntem
de kiflilik ve yetenek testleridir. flverenler bir pozisyon ilan iin aldklar ok sayda baflvurular arasnda n eleme yapabilmek iin, geerlilii, yani ifl performans ile arasndaki iliflki, alflmalarla kantlanmfl zellikleri len testleri kullanarak
pozisyonun gereklerine bireysel zellikleri sayesinde daha kolay uyum salayabilecek olanlar semeyi baflarabilirler.
Eitim programlar alflanlarn yaptklar ifl zerindeki kontrol arttran yetkinlikler kazanmalarna yardmc olur. Bylece alflanlar ifllerini daha gvenli yapar hle gelirler. Befleri sermaye bakfl asndan, alnan eitimler alflanlarn sorun zme becerilerini gelifltirirler. rgtlerin renen rgtler olmalar iin eitim programlarnn says ve kalitesi nem teflkil ettii gibi eitimlerde alnan bilgi ve becerilerin iflyerine transfer edilmesi iin gerekli ortamn nemli bir zellii,
kendini gelifltirme potansiyeli ve baflar ihtiyac duyan bireylerin seimidir. Verilen eitimlerin alflanlarn sadece hlihazrda yaptklar ifli daha iyi yapmalarna
deil, ileride ihtiya duyacaklar bilgi ve becerileri kazanmalarna da odakl olmalar gerekmektedir.
Takm alflmas ve karar verme mekanizmalarna katlm bir yandan iflle
ilgili yaknl arttrrken bir yandan da iflyerinde bireyleraras uyum gereksinimini
arttrr. Bu da bireylerin yaptklar iflle ilgili sorumluluk duygularn arttrr ve birbirlerinin gvenliklerine daha ok dikkat etmelerini salar. alflanlar iinde bulunduklar durumu daha iyi tanr hle gelirler ve bylece kontrol arttracak frsatlar yaratabilirler. Ayn zamanda daha iyi zmler getirebilecek fikirlerin yaylma-
169
170
Psikoloji
s da salanmfl olur. Karar verme mekanizmalarna katlm alflanlarda prosedrel

adalet algsn arttrd gibi alnan kararlarn da daha salkl bilgilerle alnmasn
salar.
zelikle hiyerarflik rgtlerde yaygn olarak grlen stat farkllklarnn
azaltlmas hem takm alflmas hem de bilgi ve beceri kullanmnn nnn
almas iin gereklidir. zellikle yaplan iflin gerektirdii bilgi, beceri ve deneyimle ilgili olmayan stat farklar (rnein, pozisyon, unvan ve yafla bal) alflanlar arasnda engeller yaratmakta, mutsuzlua yol aarak, motivasyon ve performans dflklne neden olmaktadr (Pfeffer, 1998). Stat farkllklar ayn zamanda tepe ynetim ve alt seviyeler arasndaki iliflkiyi olumsuz ynde etkilemektedir. Stat farklarnn olabildiince ortadan kaldrlmas bu olumsuz durumlarn
nne geerek, bilgi paylaflmn arttrmada ve takm ii iletiflimi arttrmakta nemli bir rol oynamaktadr.
Yksek performansl ifl sistemlerinin bir baflka unsuru da performansa dayal dllendirme mekanizmalardr. Aldklar cretin rgte olan katklarn gsterdiini dflnen alflanlar alfltklar rgt iin deerli olduklarn hissederler. rgtler ise hangi davranfllar dllendirirlerse, o davranfllar deer grr ve tekrarlanr. rnein, iflyerinde gvenlik bir rgt iin nemli bir performans kstas ise,
alflanlarn gvenlii arttrc abalar dllendirilmelidir. Bu iki flekilde olabilir:
Birincisi, alflanlar grup dzeyinde gereklefltirdikleri ifl gvenlii iin dllendirilebilirler. kinci olarak ise alflanlar kendi bireysel gveliklerini salamann tesine geen bir davranflta bulunduklarnda dllendirilebilirler.
alflanlarn dllendirilmesinde kullanlan bir baflka yntem ise rgt performansna bal dl sistemleridir. Bu sistemlerde alflanlar genellikle yln sonunda alfltklar rgt ve birimin retkenliine (fabrikada ve retim bandnda retkenlik artfl, atklarn azalmas, kalitenin ykselmesi) veya ekonomik baflarsna
(satfllarn artmas, karlln artmas, hisse senedi fiyatnn artmas) gre dllendirilmektedirler. Bu tip dller dorudan bir alflann bireysel performansna bal
olmasa da alflanlar arasnda birlik ve dayanflmay arttrdklar, rgte katlm ve
aidiyet duygusunu teflvik ettikleri ve alflanlarn rgtn tamamna ilflkin katklarn grmelerini destekledikleri iin, bireysel performansa bal dl mekanizmalarna ek olarak kullanmlarnn fayda salad grlmektedir.
Uzun yllar yksek enflasyonun etkisinde yaflayan lkemizde bireysel ve rgtsel performansa bal dl sistemleri kullanlmamaktayd. alflanlar bu srete herkese cretinin belirli bir yzdesi kadar verilen enflasyona bal cret artflna tabiiydi. Bu artfllar performans farkl olan alflanlar arasnda eflit olabildiinden yksek performansl alflanlarn datm adaleti alglarna olumsuz etki etmekteydi. Son yllarda enflasyonun dflk seviyelerde kontrol edilmesiyle, iflverenler cret artfllar iin gitgide daha fazla oranda alflanlarn performanslarn
kstas almaya bafllamfllardr.
Bir alflann yksek kaliteli bir ifli olmas o iflin anlaml olduunun alglanmasna ve iflin motive etme potansiyelinin yksek olduuna iflaret eder. Motive
etme potansiyeli yksek ifllerin zellikleri arasnda iflin birden fazla beceri gerektirmesi, iflin tanml bir btn temsil etmesi, iflin sonularnn nemli olmas ve
ifl sonularnn kolaylkla renilebilir olmas saylabilir (Hackman ve Oldham,
1980). Yksek kaliteli ifllerde alflanlarn yaptklar iflten zevk almalarna, yani isel motivasyonlarnn yksek olmasna neden olur (Deci, 1975). Birok rgtte
yaplan ifller bu zelliklere sahip olmasa da rgtler alflanlarn yaptklar iflin
bir btn iindeki yerini gstererek ifle nemli bir anlam yklemeye alflmakta-
171
drlar. rnein bir ila firmas, laboratuvarnda alflan bir teknisyenin yapt ifli
sadece bir deneyin tamamlanmasna yardmc olmak deil, firmann kronik hastalklarn kkn kazma konusunda att admlarn bir paras olmak olarak
gstermektedir.
Yksek performansl ifl sistemleri llebilir kt olarak bir flirkete pozisyon
baflna daha fazla kalifiye personel, geerli testler kullanlarak ifle alnmfl daha fazla alflan, daha fazla befleri sermayeye sahip alflan ve ifl memnuniyeti ve rgte
ball daha yksek alflanlar salamaktadr (Macky ve Boxall, 2007). Whitener
(2001) bu iliflkiyi aklamak iin sosyal mbadele kuramn kullanmfltr. Bu kurama gre alflanlar insan kaynaklar pratiklerini ve ynetimin gvenilirliini, o rgtn kendilerine duyduu ballk olarak grmektedir. alflanlar da bunun karfllnda uyumlu tutum ve davranfl sergilerler. Bu duruma rnek olarak Tablo
6.3te ifl sistemlerinin baz zellikleri ve performanslar karfllafltrlan Costco ve
Sams Club adl toptan satfl yapan maazalar iflleten iki flirket verilebilir.
Costco
Sams Club
alflan Says
68,000
102,000
Satfl
35 milyar dolar
36 milyar dolar
Operasyonel karllk (alflan baflna)
13,647 dolar
11,039 dolar
alflan ve retim maliyetlerinin satfla oran
%9.8
%17
Metre kare baflna satfl (verimlilik)
795 dolar
516 dolar
Yllk maafl
33,218 dolar
23,962 dolar
Yeni eleman bulma maliyeti
50,000 dolar
36,000 dolar
zel salk sigortas olan alflanlarn oran
%82
%47
alflan baflna salk sigortasna yaplan katk
5,735 dolar
3,500 dolar
zel emeklilik sigortas olan alflanlarn oran
%91
%64
alflan baflna emeklilik sigortasna yaplan katk 1,330 dolar
747 dolar
Her yl iflten ayrlan alflanlarn oran
%6
%21
Ayrlan alflanlarn yllk maliyeti
203,300,000 dolar 770,000,000 dolar
Tablodaki verilerden de anlafllabilecei gibi Costco Sams Cluba gre daha az

kifli alfltrrken, bu alflanlarn bulabilmek iin 14,000 dolar daha fazla para harcamakta, yani daha seici davranmaktadr. Ayrca Costco zenle setii alflanlarna Sams Cluba kyasla daha ok maafl, daha iyi yan haklar (salk ve emeklilik sigortas) vermektedir. Bu verdiklerinin sonucu olarak Costco alflanlar sayesinde
Sams Cluba kyasla daha karl ve verimli olmufltur. Sams Club ise her yl 100bini
aflkn alflannn beflte birinden fazlasn kaybetmekte ve bu yzden ylda 770 milyon dolarlk bir maliyetin altna girmektedir. Costconun CEOsu Jim Sinegal alflanlarna yaptklar bu yatrmn ekonomik olarak ok mantkl olduunu sylerken flunlar ifade ediyor: iyi cret ve yan haklar Costconun alflanlarnn ifllerini
terk etmemeleri ve iflyerinden almamalarnn en byk nedeni. Costconun dier
maazalarn mflterilerinden daha zengin olan mflterileri de Costcoya sadklar
nk dflk fiyatlarn alflanlarmzn srtndan gelmediini biliyorlar. Bunu iyilik
yapmak iin yapmyoruz, mantkl olduu iin yapyoruz. Sinegale gre sonular
gayet etkileyici: Costconun borsa deeri her geen gn artarken Sams Clubn sahibi Wal-Martn deeri ise dflyor.
Tablo 6.3
fl Sistemleri ve
Performanslar
Asndan ki rgt:
Costco ve Sams Club
(2003)
Kaynak: Cascio
(2006).
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
172
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Psikoloji
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
nsan kaynaklar
psikolojisi alanlar arasndaki iliflki hakknda daha fazla bilK T ve
A alflma
P
gi iin Prof.Dr. Canan Erginin 2002 ylnda Academyplus yaynlarndan kan nsan Kaynaklar Ynetimi: Psikolojik bir Yaklaflm adl kitabna baflvurabilirsiniz.
TELEVZYON
alflanlarn Tutum ve Davranfllar

alflma psikolojisi alan alflanlarn psikolojik deneyimleri ile ilgilenir ve onlarn
ifllerinden duyduklar memnuniyetleri, iflyerinde duyulan stresi, rgte olan balTERNET
lklarn ve Nperformanslarn
(retkenlik, ifl kalitesi, verimlilik) inceler. Her ne kadar flirketlerin iflin esas olan ekonomik ktlara odaklanmalarn beklemek mantkl grnse de bu her zaman iyi sonu vermemektedir.
alflma psikologlar alflanlarn tutumlarn da incelerler, yani alflanlarn iflleri ile ilgili ne hissettiklerini anlamaya alflrlar. fl tatmini bir kiflinin iflinde kendini ne derece memnun hissettiidir (Drenth ve arkadafllar, 1998). fl tatmini kavram ok eski bir kavram deildir nk gemiflte bir kiflinin bir ifli semesi sz konusu deildi, insanlar genellikle anne ve babalar hangi iflle meflgulse o ifli srdrrlerdi. Oysa zamanla deiflen ekonomik flartlar ve sosyal dnflmlerle birlikte
daha ok sayda kifli iflgcne katld ve ifl sadece para kazanma arac olmaktan kp, iflin kendisinin de memnuniyet verip vermedii dflnlr oldu. Bir kifli iflinde ne kadar mutlu ise o derece de ifl tatmini yksek olur ve performans da o derece artar anlayfl gitgide geliflti.
flten duyulan memnuniyeti lmede en sk kullanlan yntem kiflilerin iflleriyle ilgili dflndkleri ve hissettiklerini anket yoluyla anlamaktr. Bu kimi zaman
flinizden ne derece memnunsunuz? gibi tek bir ifade ile llrken, kimi zaman
maafl, sorumluluklar, kariyer frsatlar, ifl arkadafllar ve yneticiler gibi alt bafllklarla ilgili deerlendirmeleri ayr ayr almak yoluyla yaplmaktadr.
Resim 6.4
alflanlarn
ifllerinden
duyduklar
memnuniyeti
lmek iin
kullanlan yz
skalas.
flten duyulan memnuniyet ile ilgili kltrleraras karfllafltrmal alflmaya bir

rnek olarak Spector ve arkadafllarnn (2002) 24 lkede gereklefltirmifl olduklar
arafltrma verilebilir. Bu arafltrmaya gre, Kanadadaki iflilerin iflten tatmini en
yksek kmfl, ngilteredeki ifliler ise en tatminsiz kmfltr. flten tatmini belirleyen unsurlar kltrden kltre ve iflten ifle farkllk gstermektedir. rnein, Norveteki 1814 salk sektr alflan ile yaplmfl bir alflmada, katlmclarn iflten
memnuniyetlerinin alfltklar kurumdaki lider ile ilgili duygularn belirledii grlmfltr (Krogstad ve ark., 2006). Ama bu grup ierisindeki farkl meslek gruplar arasnda da farkllklar grlmfltr. rnein, doktorlarn ifl tatminleri kariyerlerindeki ykselme frsatlar ile iliflkili karken, hemflireler iin nemli olann daha
ok grdkleri sosyal destek ve stlerinden aldklar geribildirimler olduu grlmfltr.

flten tatmin olma durumu ile beklendii kadar iliflkili olmayan bir unsur da alnan cretin miktardr (Brasher & Chen, 1999). Asgari cret kazananlar arasnda
olanlarn bazlarnn ifllerinden son derece memnun olduklar grlmektedir. Yllk
creti alt haneli rakamlar geenler arasnda ise iflinden memnun olmayanlar bulunmaktadr. Arafltrmalara gre ifl tatmini alnan cretin miktarna deil alflann
ald cretin adil olup olmadna baldr (Cohen-Charash & Spector, 2001).
flten duyulan tatmini etkileyen bir baflka unsur da kiflinin kendisiyle ilgilidir.
alflanlarn memnuniyet seviyelerinin zaman iin ayn kald yaplan boylamsal
alflmalarla grlmfltr. rnein 50 yllk bir boylamsal alflmada alflanlarn
duygusal yaplarnn onlarn 50 yl sonra iflten duyduklar memnuniyet ile iliflkili
olduu bulunmufltur (Staw, Bell & Clausen, 1986). Baz insanlarn yaplar gerei
evrelerinde olup bitenlerden dierlerine kyasla daha ok memnuniyet duyduklar sylenebilir. Yine ayn flekilde bazlar da iinde bulunduklar ortamlardan flikyeti olmaya ve elefltirel bir gzle bakmaya eilimli olabilirler. Hawthorne alflamalarnda bile arafltrmaclar ne yaparlarsa yapsnlar devaml olarak flikyette bulunan iflilerden bahsetmifllerdir (Roethlisberger, 1941).
Mkemmel bir ifl yaratmak mmkn olmayabilir. Sadece her iflten memnun
olacak insanlar ifle almak da srdrlebilir bir strateji deildir. alflma psikologlarnn byk bir ounluu yaplan iflle, o ifli yapan kiflinin zellikleri arasndaki
uyumun iflten duyulan tatmin iin gerekli olduu fikrinde uzlaflmfllardr. Buna gre mkemmel bir ifl veya mkemmel bir insan deil her insann beenecei farkl
bir ifl bulunabilir. Bu konuda yaplan 21 ayr arafltrmay zetleyen bir arafltrmann
sonular iflten memnuniyet iin en nemli unsurun alflann ihtiyalar ve iflin
saladklar, alflann bilgi, beceri ve yetenekleri ve iflin gerektirdikleri arasndaki
uyum olduunu gstermifltir (Verquer, Beehr, & Wagner, 2003).
Birleflik Devletler ve Hindistanda alflan ofis grevlilerinin iflle ilgili skntlarn inceleyen bir alflmada (Narayanan, Menon, & Spector, 1999) Birleflik Devletlerde alflanlar iflleri zerinde yeterince kontrollerinin olmamasn en nemli ikinci stres kayna olarak gsterirken Hintli alflanlar ifllerini yapmalarn kolaylafltracak bir yapnn olmamasnn nemli bir stres kayna olduunu sylemifllerdir.
Daha da ilgin olan, hibir Amerikalnn ifllerinin yaplandrlmasndan, Hintli alflanlarn da ifl zerinde sahip olduklar kontrolden bahsetmemifl olmalardr. Bu
arafltrmann da aka ortaya koyduu gibi, alflanlara bir iflten tatmin olmanz
iin ne gerekir diye sorulduunda verilen cevabn duruma gre deiflir olmas
kanlmazdr. Cevaplar bireysel zellikler, iflin doas ve kltrel faktrlerle ilgili
olabilir.
alflma psikologlar iflten duyulan memnuniyetin iflle ilgili davranfllara etki
edip etmediini de merak etmifllerdir. Bu davranfllar arasnda ifle devamszlk, rgtsel vatandafllk ve grev performans saylabilir. flten duyduklar memnuniyeti
daha fazla olan alflanlarn iflten ayrlma ve devamszlk olaslklarnn daha dflk
olduu (Crampton & Wagner, 1994), rgtsel vatandafllk, yani tanml ifllerinin dflna karak baflkalarna yardm etme gibi rgt iin yararl davranfllar gsterme
(Organ & Ryan, 1995), ve grevlerini icra ederken daha yksek performans gsterme (Judge ve arkadafllar, 2001) olaslklarnn ise daha yksek olduu bulunmufltur. flten ayrlan bir alflann yerine yeni birini bulmak bazen aylar srebildiinden ve eleman kaybetmenin hem dorudan hem de dolayl birok maliyeti olduundan iflverenlerin alflanlarn ifllerinden duyduklar memnuniyeti olabildiin-
173
174
Psikoloji
ce arttrmak konusunda aba sarfetmeleri gerektii anlafllabilir. alflanlarn ifllerinden duyduklar memnuniyetin yksek olduu iflyerleri ile dflk olan iflyerlerinin karfllafltrld analizler iflyeri seviyesinde iflten duyulan memnuniyetin iflletmenin karll, mflteri memnuniyeti, retkenlii gibi nemli gstergelerle yakndan iliflkili olduunu gstermektedir (Harter, Scmidt & Hayes, 2002).
fl tatmini alflma psikologlarnn ilgilendii tutumlardan sadece bir tanesidir.
Bir baflka verimli arafltrma alan alflanlarn rgte ballklar konusunda ortaya
kmfltr. Bir alflan ifle alndktan ve ilk eitimlerini tamamladktan sonra rgt
onun iin bir hayli fazla kaynak harcamfl olduundan onu kaybetmemek isteyecektir. zellikle rgtsel deiflim zamanlarnda rgt yelerinin rgte balayan
unsurlar anlamak alflma psikologlar iin nemlidir (Amiot & arkadafllar, 2006).
rgte ball anlamakta kullanlan etkili bir kuramsal ereve, boyutlu rgte ballk modeli rgte ball ok boyutlu bir kavram olarak deerlendirmektedir. Bu modele gre duygusal, devamllk ve normatif ballk olmak zere farkl flekilde ortaya kan rgte ballk (Meyer & Allen, 1997) birey ile rgt arasndaki iliflki farkl anlamlar taflyabileceini ve bireylerin rgt yeliini
srdrme karar farkl nedenlere dayanabileceini ifade etmektedir.
Duygusal ballk bireylerin rgtleri ile zdeflleflmelerini, rgtn yesi olmaktan mutlu olduklarn ve rgte gl flekilde bal olduklarn gsteren duygusal bir ynelmeyi ifade etmektedir. Duygusal ball yksek olan bireyler istedikleri iin rgtte kalrlar ve rgtn karlar iin byk aba gstermeye istekli olurlar. Bu yzden, rgtlerde gerekleflmesi en ok arzu edilen ve alflanlara afllanmak istenen ballk trdr. fl deneyimleri ve bireysel zellikler duygusal ballk zerinde dorudan bir etkiye sahiptir. lkemizde yaplan arafltrmada
iflin genel yapsndan duyulan doyum ve topluluku rgt kltrnn duygusal
ball en ok etkileyen deiflkenler olduu saptanmfltr (Wasti, 2000).
Devamllk ball bireyin alflt rgtten ayrlmas durumunda ortaya kacak maliyetlerden ve/veya ifl alternatiflerinin azlndan tr rgt yeliini
srdrmesidir. Devamllk ball yksek olan bireyler finansal veya dier kayplardan kanmak iin rgtte kalmay zorunluluk olarak grrler. Alglanan ifl alternatiflerinin azl nedeniyle de koflullar gerektirdii iin rgt yeliini srdrrler ve rgt yeliini srdrmek iin gerekli asgari alflma dzeyinde performans sergilerler ki bu rgtler asndan istenmeyen bir ballk trdr. Bir alflann rgtte alflt sre iinde sarf ettii emek, zaman, aba, edindii para, stat gibi kazanmlar (yatrmlar) ne kadar fazla ise rgtten ayrld takdirde ayrlmann getirecei maliyetler o kadar fazla olur ki bu da bireyin rgte balln artrr. Ayrca, alflanlar kendileri iin uygun ifl alternatiflerinin az olduuna inanyorlarsa mevcut iflyerine ve/veya iflverenlerine ballklar daha yksek olacaktr
(Meyer & Allen, 1997). Nitekim arafltrma sonular da rgte yaplan yatrmlarn
ve ifl alternatifleri azlnn, varsayld zere, devamllk ballnn belirleyicileri olduunu gstermektedir (Wasti, 2000). Arafltrmalar devamllk ballnn ifl
performans ve vatandafllk davranfllaryla ya iliflkisinin olmadn veya bu iliflkilerin olumsuz ynde olduunu bulmufllardr (Meyer ve arkadafllar, 2002). Duygusal balla kyasla devamllk ball alflan asndan daha fazla bireysel bir
kimliin varlna iflaret eder (Johnson & Chang, 2006).
Normatif ballk ise bireylerin ahlaki bir ykmllk duygusu ile zorunluluk hissettikleri iin gsterdikleri ballktr. Normatif ball yksek olan bireyler bireysel deerlere veya rgtte kalma ykmllnn oluflmasna yol
aan ideolojilere dayanarak, rgtte alflmay kendisi iin bir grev olarak gr-
175
dkleri ve rgtte kalmann ya da rgtne ballk gstermenin doru bir davranfl olduunu hissettikleri iin rgt yeliini srdrrler. Dier bir ifade ile
normatif ballk bireylerin kiflisel sadakat normlar ile iliflkili olup onlarn sosyal
ve kltrel zelliklerinden etkilenmektedir (Meyer & Allen, 1997). rnein, bir
alflann ald eitimin creti kurumu tarafndan karflland ise o alflan iflverenine sadk kalmann boynunun borcu olduunu hissedebilir. lkemizde yaplan arafltrmada normatif ball en ok etkileyen deiflkenlerin sadakat normlar, aile etkisi, topluluku rgt kltr ve efl-dost ricas ile ifle alnma olduu
grlmfltr (Wasti, 2000).
Kuramsal olarak bireylerin herhangi bir zaman kesitinde rgtlerine karfl olan
ballk seviyelerini temsil eden ve ballk boyutundan oluflan birer ballk
profilleri olduu dflnelmektedir (Meyer & Herscovitch, 2001). Buna gre bir rgt iin en olumlu profil duygusal ve normatif balln yksek ancak devamllk
ballnn ortalama veya daha dflk derecede seyrettii bir profil olmas beklenebilir. alflann bulunduu yerde mecburen deil isteyerek alflyor olmas, performans anlamnda olumlu sonular elde edilmesi bakmndan nemlidir.
Bir flirketin nsan Kaynaklar Departman yneticisi ile grflme yapn
alflanlarn flirSIRAveSZDE
kete ballklarn arttrmak iin neler yaptklarn sorun. Verilen cevaplar ayr rgte
ballk tipi hakknda rendiklerinizi kullanarak inceleyin ve alflanlarn muhtemel baD fi N E L M
llk profillerini tahmin etmeye alfln.
S O R U
fl stresi iflyerinde alflma srasnda yaflanan olumsuz bir duygudur
(Bliese &
Jex, 2002). fl stresi, yaplan iflin gerekleriyle alflann yeteneklerinin veya ihtiyalarnn rtflmedii ya da kullanlan kaynaklarn iflleri gtrmeye yetmedii duDKKAT
rumlarda ortaya kan, alflan gerek bedenen gerek duygusal olarak ypratan sonularn ve tepkilerin btndr (Catalyst, 2011). fl stresinin ortaya kmasnda rol
SIRA
SZDE
oynayan en nemli faktr rol atflmasdr. Rol atflmas bir
birey
kendisi iin
nemli birden fazla roln birbirleriyle pek de uyuflmayan gereklerini yerine getirmeye alflrken meydana gelir. rnein, yeni doum yapan bir
annenin geinebilAMALARIMIZ
mek iin yasal doum izninden sonra bir an nce ifle dnmesi gerekiyorsa ifle geri dndnde rol atflmas yaflayacandan stres yaflayabilir. Aile rolleri ile ifl rolleri arasndaki yaflanan bu rol atflmasna ifl-aile atflmas ad
ArafltrK verilmifltir.
T A P
malar bu tip bir rol atflmas ve buna bal olarak duyulan ifl stresinin zellikle kadnlarda daha fazla olduunu ortaya koymaktadr (Duxbury & Higgins, 1991).
fl stresini arttran bir baflka unsur da ifl yk ve ifl younluudur.
T E L E V Z Y Gnmzde
ON
elektronik haberleflmenin geliflmesi ve akll telefon gibi taflnabilir bilgisayarlarn
yaygn kullanm sonucu alflanlar iflyerinden fiziksel olarak ayrlsalar bile ifllerini
yapmaya devam etmek zorunda hissetmektedirler. Bu durumda olan alflanlar
T E R Nzaman
ET
duygusal ve zihinsel olarak deflarj olmak iin ihtiya duyduklar Nbofl
ve sosyal aktivitelere vakit bulamadklar iin ifl yaparken hissetikleri stres seviyesi artmaktadr. Rol atflmas, ifl yk ve ifl younluu gibi nedenlerin dflnda alflanlarn stres ve bu strese bal olarak salk problemleri yaflamasnn altnda flu unsurlar bulunmaktadr: 1) Kendisi ve ifli hakknda verilen kararlara katlamama; 2) ok
fazla ynetimin kontrol altnda olma hissi; 3) Performans ile ilgili kriterlerin yeterli derecede ak olmamas.
Belki de iflimizin duygusal hayatmzdaki nemini en iyi anladmz zaman
iflimizi kaybettiimiz zamandr. flsizlik fiziksel rahatszlklara (kalp krizi, fel,
obesite ve fleker hastal gibi), psikolojik rahatszlklara (anksiyete, depresyon)
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
176
Psikoloji
ve evlilik ve aile problemlerine ve hatta intihara yol aabilmektedir (Gallo ve arkadafllar, 2006; Klarslan, & arkadafllar, 2006; McKee-Ryan ve arkadafllar, 2005;
Patten ve arkadafllar, 2006). Yirmi drt bin yetiflkinin katld 15 senelik boylamsal bir arafltrmann sonular iflsiz kalmann sonucunda hayattan duyulan memnuniyette nemli bir dflfl yaflandn ve tekrar ifl bulunca hayattan memnuniyetin tekrar artmasna ramen eski seviyelerine ulaflmadn gstermifltir (Lucas ve
arkadafllar, 2004). Bir baflka arafltrma ise iflsiz kalma sresi arttka (6 aydan fazla) kiflinin salk problemi yaflama riskinin arttn gstermifltir (McKee-Ryan ve
arkadafllar, 2005).
fl hayat iindeki kimi insanlar iin ise iflsizlik veya iflsiz kalma korkusu deil
tkenmifllik (burnout) bir stres kaynadr. Tkenmifllik, bireyin duygusal olarak
kendini yorgun hissettii ve alflmak iin enerjisinin kalmadna inand psikolojik bir durumdur (Ergin, 1993). Tkenmifllik ok fazla alfltrlmak ve yeterince
deer grmemek gibi duygular ierebilecei gibi insanlktan uzaklaflma hissi de
ierebilir (Ahola & ve arkadafllar, 2006; Becker, Milad, & Klock, 2006). Tkenmiflliin belirtileri arasnda fiziksel (yorgunluk hli, baflars, barsak problemleri,
bastrlmfl baflklk fonksiyonu ve uyku bozukluklar), davranflsal (alkol kullanm, uyuflturucu ila kullanm, kafein kullanm; devamszlk), ve duygusal (deer
tanmazlk ve olumsuzluk, sinirlilik hli, duygusal uzaklaflma, depresyon ve anksiyete) olanlar saylabilir.
Yaflamn inden
Amerika Birleflik Devletlerinde yaplan baz arafltrma ve taramalara gre alflanlarn yzde 68inin aflr yorgunluktan muzdarip olduu dflnlmektedir. fl yaflamndakilerin yalnzca yzde 27si makul bir stres dzeyinde alflmaktadr. alflanlarn byk ksm ifl yerindeyken stresi atabilmek iin baflkalaryla konuflma ihtiyac
duyar ve bu nedenle ifle sklkla ara verir. Yk ar alflanlarn yaklaflk olarak
yzde 20si alflrken ok fazla hata yaptn bildirmifllerdir. Bulgularn da gsterdii zere, ifl stresi hem alflanlarn saln bozmas hem de verimlilii dflrmesi
nedeniyle iflletmeler bakmndan nemli bir sorundur ancak flirketlerin ok kk
bir ksm bu konuya eilmektedir.
fl stresi, iflsiz kalmaktan duyulan endifle, tkenmifllik ve dfllanmfllk duygularn

douran adaletli olmaktan uzak bir emek smr sisteminin varl rgtlerde alflanlarn ynetimlerin amalarn benimsememesine ve kendi karlarn savunmak
iin rgtlenmelerine neden olmufltur. alflma psikolojisi alannda alflan-iflveren
iliflkilerine dair farkl bakfl alar ortaya kmfltr. Bundan sonraki blmde alflanlar iflverenlerin rgtsel amalar gereklefltirmede kullandklar kaynaklarn biri olarak gren anlayfltan, onlarn kendi karlarn savunmak adna iflverene karfl rgtlenmesi gerektiini kabul eden bir anlayfla kadar alternatif yaklaflmlar inceleyeceiz.
ALIfiAN - fiVEREN LfiKSNE FARKLI BAKIfi

AILARI VE ALTERNATF YAKLAfiIMLAR
Daha nce de belirtildii gibi alflma psikologlar alflan - iflveren iliflkisinde daha ok iflverenlerin tarafnda olmakla sulanmfllardr. Bu durum daha ok alflma
psikologlarnn alflan-iflveren iliflkisine tekilcilik yaklaflmn (unitarist approach) kullanarak bakmasndan kaynaklanmaktadr. Bu blmn amac bu tekilcilik yaklaflm ve ona karfl geliflen oulcu yaklaflm irdelemek ve alflan-iflveren
iliflkisine farkl alardan bakabilmenize yardmc olmaktr.
Tekilcilik yaklaflmna gre, iflveren ve alflanlarn karlar ortaktr. Dolaysyla, aralarnda olabilecek herhangi bir atflma ya bir yanlfl anlaflmadan ya da
oyunbozanlktan kaynaklanr, bir baflka deyiflle salkl deildir (Crouch, 1982:
18). Bu bakfl as, ynetim dflncesindeki kabulu sorgulanmayan, bir kurumda
alflan herkesin ortak amalar etrafnda birlefltii varsaymna dayanr. Bu bakfl
as aralarnda zellikle insan iliflkileri akmnn da bulunduu dier baflka bilimsel ynetim dflncelerinin de temelinde vardr (Rose, 1988).
Tekilcilik bakfl as zellikle 1980lerden sonra yeniden ortaya kan ynetimsel zgven dflncesinin temelini oluflturmufl ve yaplan arafltrmalar ok sayda
yneticinin karlarn uyumu fikrine inandn gstermektedir. 1990larda nsan
Kaynaklar Ynetimi alannda arlkl olarak ynetimin bir rgtte tek veya en
azndan temel otorite olduu vurgusu yaplmfltr. K uygulamalar iflveren ve alflanlar bir araya getiren bir etki yapmfltr. 1998te yaplmfl flyerinde alflan liflkileri Anketine gre, katlan K yneticilerinin %72si alflanlar ilgilendiren konularda dorudan alflanlara danflmay, sendikalarla grflmeye tercih ettiklerini belirtmifllerdir. Personel iflleriyle uraflmayan yneticilerin tekilci yaklaflm daha da
fazla benimsemifl olmalar beklenebilir.
Tekilcilik yaklaflm rgtlerde birka farkl flekilde tezahr edebilir (Purcell &
Sisson, 1983). Baz rgtlerde tekilcilik yaklaflm karar verme yetkisinin tek elde
topland ve sendikalara karfl bask kurarak saland otoriter ynetim stilinde
grlmektedir (kat K). Buna karfln, tekilcilik ayn zamanda, alflanlarn rgt
bir nevi aile gibi grmelerini teflvik eden ve alnan kararlarn rgtsel yelerin ortak karlarn yanstr biimde alnd babacan ynetim stilinde de kendini gsterebilir (yumuflak K). Bu yaklaflmda, yneticiler alflanlarla yakn iliflki kurarak ve
onlarn refahlarn gzeterek sendikalarn yerini tutarlar ve sendikalarn varln
anlamsz hle getirirler. 1980lerden sonra ortaya kan yeni-tekilci yaklaflm olarak
da anlan, baflarl uygulamalar zerine kurulu yksek performansl ifl sistemleri,
rgtsel amalar gereklefltirmede iflbirliine dayal alflan iliflkilerini benimser.
oulculuk yaklaflm (pluralist approach) ise atflmann rasyonel bir nedeni olabileceini inkr eden tekilci bakfl asndan farkl olarak alflan ve iflveren arasnda atflmann kanlmazln ileri srer ve atflmay ynetme yollarnn
zerinde durur. Flandersn (1970: 72) sklkla atf alan grflne gre ynetimlerin kabul etmekte zorluk ektikleri bir paradoks, denetimi ancak paylaflarak salayabilecekleridir. oulculuk yaklaflmn benimseyenler alflma hayatyla ilgili kurallarn belirlenmesinde birden ok rgtn yer almasyla bu farkl otorite kaynaklarnn atflma riskini arttrdna inanrlar (Clegg, 1979). Bu yzden oulculuk
yaklaflm, rgtler iinde farkl kar gruplarnn varln ve sendikalarn ifli haklarn temsil etmedeki meflruiyetini kabul eden ynetim anlayflnn temelinde yatar. Geleneksel oulcu flirketler ou meselede sendika temsilcileri ile pazarlk,
danflma, bilgi paylaflm yollarna baflvurmaktadr.
Danflmac modern firmalar gnmzde tekilci ve oulcu (bireyselci ve topluluku) insan ynetimi yaklaflmlarnn birleflimini benimser ve ynetim ile sendikalar arasnda iflbirliine dayal ortaklk anlayfl sergilerler. Bu balamda, yksek
balla dayal KY uygulamalar ve sendikalar birbirinden bamsz grlmemekte, hatta sendikalarn varl zaman zaman K ynetiminin alflan ball, esneklik ve kalite gibi amalarnn gerekleflmesine katkda bulunmaktadr.
Son olarak, ne iflgcnn kolektif ynetimi ile ilgili mekanizmalarn, ne de sofistike K uygulamalarn kullanan flirketler kara delik olarak tanmlanmfllardr. Bu
flirketlerde resmi olarak insan kaynaklar uygulamalar yaplmamaktadr. lkemiz-
177
178
Psikoloji
de 30 veya daha az kiflinin alflt iflyerlerinde K uygulamalarnn olmad dflnlrse iflgcnn yarya yaknnn kara deliklerde alflt ortaya kmaktadr.
Sendikal rgtlerin Varlk Nedenleri ve Fonksiyonlar

Sanayileflmifl lkelerde sendikalarn fonksiyonundan bahsedilebilir. Bunlar;
ekonomik fonksiyon, demokratik temsil fonksiyonu ve sosyal fonksiyondur. Bu
fonksiyonlar hi flphesiz karfllkl etkileflim ierisinde bir btn oluflturmakta ve
sendikal hareketin, demokratik toplumun gl bir sosyal taraf olduunu vurgulamaktadr. Ksaca; ekonomik fonksiyon iflyeri, iflkolu ve ulusal dzeyde yaratlan ekonomik deerin toplu pazarlk srecinde adalet ve eflitlik anlayfl ierisinde
paylafllmasn; demokratik temsil fonksiyonu iflgcnn iflyeri dzeyinde alflma flartlar ve toplumsal dzeyde de ekonomik ve sosyal politikalar zerine sz
hakkn ve kimlik sahipliini ve sosyal fonksiyon emein dayanflma bilincinin
glenmesini, ortak deer ve amalarn tanmlanmasn, iflgcnn sosyal risklerinin kontrol altna alnmasn, sosyal risklerin olas sonularnn ynetilmesini ve
sosyal dfllanma ve fakirlik ile mcadeleyi ifade etmektedir.
Arafltrmalar, sendikaya ye olan alflanlarn, cretlerinden, yan haklarndan ve
ifl gvencelerinden en az ye olmayanlar kadar memnun olduklarn, ancak, ynetimle iliflkiler, ifllerinin ierii (verilen grevlerin doas, gereken beceriler ve iflle
ilgili kararlar verebilme zgrl), ifllerini yapmalar iin gerekli kaynaklara sahip
olmalar ve terfi frsatlar gibi konularda daha az memnun olduklarn gstermifllerdir (Hammer & Avgar, 2005). alflanlar ifllerinden genel olarak memnun olup olmadklar sorulduunda ise olumsuz grlen ifl boyutlar olumlulara kyasla arlk
kazanmakta ve sendika yeleri iin daha dflk ifl tatmini puanlar ortaya kmaktadr. Sonu olarak farkl lkelerde yaplan alflmalar sendikalarn iflten duyulan
memnuniyet zerine olumsuz etkisini yaplan iflin kalitesi ve endstri iliflkileri iklimi ile aklamaktadrlar. Bu durum alflma psikologlar iin flaflrtc deildir. Sendikal alflanlar sendika yesi olduklarndan dolay iflyerileri ve ifllerine daha elefltirel yaklaflmamaktadrlar. alflanlar ifllerinden ve iflyerinin ynetiminden memnun olmadklar iin sendikaya katlmaktadrlar. Sendikalaflma ve ifl tatmini arasnda olumsuz iliflki bulan arafltrmalar zellikle olumsuz zelliklere sahip ifl ve iflyerlerinde sendikalaflmann daha yksek olacan gz ard etmifllerdir. Yaplan iflin
zelliklerinin benzer olduu ifller karfllafltrldna sendikalarn ifl memnuniyetine
nemli olumlu etkileri olduu grlmektedir.
Sendikalar sadece ifl memnuniyetine deil ayrca alflanlarn retkenliine de
olumlu etki yapmaktadrlar (Freeman & Medoff, 1984). retkenliin sendikal iflyerlerinde daha yksek olmasnn nedenleri arasnda, sendika yelerinin iflyerinden ayrlma olaslklarnn daha dflk olmas, daha iyi retim standartlar, daha
sorumlu bir ynetim ve ifli - iflveren arasnda iletiflimin artmas saylabilir. Sendikann sayesine iflilerin seslerini karfllarnda bulan ynetimler daha kurumsal sistemler kurmakta, verimlilii arttrc prosedrler gelifltirmektedirler. Bu tepkilerin
bazlar ynetimin kendi baflna ald inisiyatiflerken, dierleri sendikalarla diyalog sonucu ortaya kmaktadr.
Tablo 6.4.ten de grlecei gibi Trkiyede geliflmifl lkelere gre sendikalaflma oran ok dflktr. Bunun ana nedenleri arasnda iflgcnn byk bir
blmnn enformel sektrde olmas, endstrinin byk bir blmnn rgtlenme alflmalarnn daha zor olduu kk flirketlerden oluflmas ve yasalarn
rgtlenmeyi bir hak olarak saymasna ramen rgtlenmenin nnde brokratik engeller olmas gsterilebilir. Bunun yan sra yaplan arafltrmalar sendikasz
179
alflanlarn yarya yaknnn sendikaya katlmak istemesine ramen iflten atlmaktan korktuklar iin teflebbste bulunmadklarn gstermektedir (Bura,
Adaman & nel, 2006).
lke
Sendikalaflma
oran (%)
Sendikalaflma
istatistiinin
yl
Toplu ifl
szleflmesi
kapsam (%)
Kresel rekabet
sralamas
(2011-12)
svire
17.4
2009
48.0
sve
68.4
2010
87.0
Finlandiya
70.0
2010
90.0
A.B.D.
11.4
2010
13.1
Almanya
18.6
2010
62.0
Hollanda
19.4
2009
82.3
Danimarka
68.8
2009
80.0
Japonya
18.4
2010
16.0
ngiltere
26.5
2010
32.7
Trkiye
5.9
2009
4.7
59
Kaynak: gcr.weforum.org/; http://stats.oecd.org/Index.aspx?QueryId=20167;
lkemizde dier lkelerin tersine, sendikal olmak iflverenle g dengelerini

salayan bir mekanizma olan toplu ifl szleflmesi (TS) kapsamna girmeyi gerektirSIRA SZDE
mez. Trkiyede her sendikann toplu ifl szleflmesi imzalama hakk yoktur. Bu yzden Trkiye, toplu ifl szleflmesi kapsamnda alflan oran, sendikal alflan oranndan dflk olan nadir lkelerden biridir. Yani, dier birok lkede
sendiD fi alflanlar
NELM
ka yesi olmasalarda kendi iflkollarn temsil eden sendikalarn iflverenleriyle yaptklar pazarlklar sonucu imzaladklar TSlerden yararlanmakta,S ancak
lkemizde
O R U
baz sendika yeleri bile bu tip bir pazarlk hakkna sahip olamamaktadr.
20. yzyln sonlarna gelindiinde kltrel, politik ve ekonomik flartlarn da etD Kflekiller
KAT
kisiyle alflan-iflveren iliflkileri dnyann farkl lkelerinde farkl
almfltr.
Japonyada flirkete bal sendikalar ve balla dayal mr boyu ifl gvencesi modeli hakim olurken Almanyada bamsz ve gl sendikalarSIRA
ve sosyal
SZDE diyaloa
dayal endstriyel demokrasi (co-determinism) atflmal ifli-iflveren iliflkilerinin
zm olarak ortaya kmfltr. Birleflik Devletler, ngiltere ve Trkiye gibi lkelerde ise iflverenler liberal politikalar uygulayan hkmetlerinAMALARIMIZ
de yardmyla, sendikalar marjinalize etmek adna, alflanlarna ya bask uygulamfllar ya da onlara
birtakm bireysel haklar vererek rgtlenme ihtiyalarn ortadan kaldrmaya uK T A P
raflmfllardr. Bu yzden zellikle bu lkelerde sendikalar zamanla glerini kaybetmifllerdir. Buna karfllk Bat ve Kuzey Avrupada flirketler daha az bamszla
sahip ve eylemlerinde daha az serbest; ifli sendikalar daha nemli; sosyal paydaflTELEVZYON
lar daha etkili; yasal dzenlemeler daha nemli; ifli angajman
daha gl bir gelenee sahiptir (Claus, 2003).
Tablo 6.4
Kresel rekabet
sralamasna gre
lkelerin ifli
sendikalaflma
oranlarnn ve toplu
ifl szleflmesi
kapsamlarnn
karfllafltrlmas
BMWde Fabrika Kurulu

BMWnin ngilteredeki Hams
Hall retim tesislerinde
alflan iliflkilerinde yeniliki
bir yaklaflm
benimsenmifltir. alflanlar
fabrika kurulu araclyla
temsil edilmektedirler. Bu
SIRA olarak
SZDE
kurul yeleri gnlk
etkileyen iflle ilgili konularla
ilgilenmekte, ayn zamanda
ynetim kademeleri
D fi iin
NELM
dflndaki alflanlar
alflma flartlarnn
pazarln yapmaktadr.
Tesis kurulu fabrikada
S O R U
varolan kltr desteklemek
zere yelerin de katklaryla
oluflturulmufltur. yeleri
D birimleri
KKAT
fabrikann deiflik
tarafndan seilmifl olana
temsilcilerdir ve dzenli
SIRA
SZDE
olarak toplanrlar.
Tm
kademelerdeki alflanlar,
sendikal olsunlar veya
olmasnlar, bir temsilciye oy
AMALARIMIZ
vermek zorundadrlar.
Ynetimden seilmifl olanlar
ve dier yelerden oluflan
alflma gruplar dzenli
TveA P
olarak bir arayaK gelir
nemli meseleleri grflerek
bir rapor hazrlarlar.
N N
Kapitalist lkelerde alternatif rgtlenme ve ynetim flekilleri ortaya Nkmfltr.

T E R N E T En ok bilinen ifli kooperatifi spanyadaki Mondragn Hareketidir. Daha fazla bilgi iin:
http://www.iisd.org/50comm/commdb/desc/d13.htm
Trkiyede metal ve tekstil sektrlerinde rgtlenen iki farkl konfederasyona bal sendikalarn yeleriyle yaplan bir arafltrmada sendika-iflveren iliflkilerinin iflbirlii zerine kurulu olduu iflyerlerlerinde alflanlarn hem iflyerine
Kaynak: www.bmw-planthamshall.comT E L E V Z Y O N
NTERNET
180
Psikoloji
hem de sendikalarna bal olabildikleri grlmfltr (Ar, 2006). Ayrca, iflbirliinin hakim olduu iflyerlerinde rgte ballnn greve gitme isteiyle negatif bir iliflkisi olduu ortaya kmfltr. Bu tip iflbirliklere bir rnek olarak BMWnin
Hams Hall retim tesislerinde hayata geirilmifl olan Fabrika Kurulu gsterilebilir (Bkz, Yana kma).
SIRA SZDE
D fi N E L M
Afladaki ifadelerin
doru (D) mu, yanlfl (Y) m olduunu belirtiniz.
SIRA SZDE
1. alflanlarn arasndaki yafl farklar onlarn ifl performanslarndaki deiflkenlii aklar.
2. Para motive etme kabiliyeti en yksek kaynaktr.
D fi Ngrflmelerinde
ELM
3. Personel seme
daha ok yaplandrlmfl grflme teknii kullanlmaktadr.
4. Sendikalarn bulunduklar iflyerine genel olarak olumsuz etkileri vardr.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
181
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
alflma psikolojisi alann ve amalarn tanmlamak,

alflma ve rgt psikologlarnn amac insan saln, renmeyi ve yaratcl gzeten, toplumun geliflimine katkda bulunan adil, etik, yeniliki ve ekonomik anlamda baflarl rgtlerin
oluflumuna katkda bulunacak arafltrmalar yapmak ve uygulamalar gelifltirmektir. alflma psikologlar ayrca alflanlarn ve kk gruplarn
iflyerinde nasl davrandklarn anlamaya alflr
ve iflten duyulan memnuniyeti ve performans
arttrmak iin uygulamalar gelifltirir.
alflma psikolojisi alannn ortaya kfl nedenlerini anlatmak.
alflma Psikolojisi alan sanayileflen toplumdaki
deiflimlerle beraber ortaya kan ihtiyalar sonucu filizlenmifltir. zellikle, sanayi devrimi, I.
Ve II. Dnya Savafllar, bilimsel bakfl asnn bat dnyasnda kabul alflma psikologlarnn ortaya kmasna neden olmufllardr. Bu alann temellerini oluflturan iki akm ise bilimsel ynetim
ve insan iliflkileri akmlardr.
nsan kaynaklar politikalarnn alflanlarn
davranfl ve tutumlar zerindeki etkilerini tanmlamak.
Arafltrmalar yksek performansl ifl sistemlerinin, yani birlikte kullanldklarnda aralarnda
oluflan sinerji sayesinde performans arttran insan kaynaklar politika ve uygulamalarnn alflanlarn davranfl ve tutumlar zerinde olumlu
etkileri olduklarn gstermifllerdir. fl gvencesi,
ifle almada seicilik, genifl kapsaml eitim programlar, kendini yneten takmlar gibi uygulamalar sayesinde alflanlar hem befleri hem de
psikolojik sermayelerini zenginlefltirmekte ve bunun sonucu olarak iflyerine ballklar da artmaktadr. Stat farklarnn azaltlmasna ynelik
alflmalar, bilgi paylaflm, kararlara katlm gibi
uygulamalar da deneyimlerden renmeyi kolaylfltrmakta ve hatalarn orann azaltmaktadr.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
alflanlarn ifl sal, ifl memnuniyeti, rgte

ball ve performans iin gerekli flartlar irdelemek.
alflanlarn iflyerindeki tutum ve davranfllarna
onlarn kiflilik ve yetenekleri etki ettii gibi, iflyerinin salad flartlar ve olanaklar da etki etmektedir. Ancak, yksek ifl tatmini, rgte ballk
veya ifl performans ve rgtsel vatandafllk davranfl gibi olumlu tutum ve davranfllar iin daha
da nemlisi kiflinin bireysel zellikleri ile ifl flartlar arasnda uyum olmasdr.
alflan - iflveren iliflkilerini farkl alardan deerlendirmek.
alflan-iflveren iliflkilerine tekilci adan yaklaflanlar bu iki grup arasnda genel olarak ama
birliinin olduunu ve atflmalarn normal ya da
salkl olmadn kabul ederler. Tekilci yaklaflm kat ve baskc bir ynetim anlayflna yol
aabilecei gibi, iflverenlerin alflanlarn sendikaya ihtiya duymamalar iin bireysel ihtiyalar gidermeye ynelik daha yumuflak bir ynetim
anlayflna da yol aabilir. te yandan, oulcu
yaklaflm, iflveren ve alflan arasnda kar temelli atflmalarn kanlmaz olduu ve bu atflmalarn ynetim yollarnn aranmas gerektii grfln benimser.
Sendikal rgtlerin varlk nedenlerini ve fonksiyonlarn aklamak.
Sanayileflmifl lkelerde sendikalarn fonksiyonundan bahsedilebilir. Bunlar; ekonomik
fonksiyon, demokratik temsil fonksiyonu ve sosyal fonksiyondur. Arafltrmalar, sendikalarn genel olarak yelerinin aldklar cret ve yan haklar, toplu ifl szleflmeleri vastas ile, iyilefltirerek, onlarn ifllerinden, ayn tip ifllerde sendikasz alflanlara kyasla, daha memnun olmalarn
saladklarn gstermektedir. Sendikalar ayrca
alflanlarn ortak iradesini temsil ederek ynetimlerin fevri kararlar vermesini nlemekte ve
daha iyi bir alflma ortam yaratarak retkenlii
arttrmaktadrlar.
182
Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. alflma psikologlar afladakilerden hangisi ile ilgilenmezler?
a. alflrken kullanlan teknolojilerin insan psikolojisine uyumu
b. fl hayatndaki kadnlarn yafladklar ifl-aile atflmas
c. flsizlerin psikolojik ve befleri sermayeleri
d. Verimlilik arttrc bir rnn alflanlara pazarlanmas
e. alflanlarn ifllerinden beklentileri
5. Afladakilerden hangisi yksek performansl ifl sistemlerinin unsurlarndan biri deildir?

a. Genifl eitim programlar
b. Kendini yneten takmlar
c. Bilgi paylaflm
d. Yneticiler ve astlar arasnda azaltlmfl stat
farklar
e. Kdeme dayal cretlendirme
2. Zaman ve hareket alflmalar ne amala yaplmfltr?

a. Kalite arttrm
b. Devamszln azaltlmas
c. Verimliliin arttrm
d. flten duyulan memnuniyetin arttrm
e. fl stresinin azaltlmas
6. Afladakilerden hangisi sendikalarn varlk nedenlerinden biri deildir?

a. Emein dayanflma bilincinin glenmesi
b. Toplu pazarlk srecinde adalet
c. flgcnn sz hakk sahibi olmas
d. flgcnn sosyal risklerinin kontrol altna
alnmas
e. Hibiri
3. Hawthorne Etkisine gre afladaki ifadelerden hangisi dorudur?

a. alflanlar organize etmek iin takm alflmasnn kullanm gerekir
b. alflanlar finansal dllerle motive olurlar
c. alflanlarn davranfllar sosyal evrelerindeki
deiflikliklere tepki olarak deiflir
d. alflanlar ifl yapmay sevmediklerinden onlar
yakndan gzlemlemek ve disiplini elden brakmamak gerekir
e. Arafltrmaclarn gzlemleri alflanlar ve iflverenler arasnda atflmay ortaya karmfltr
7. Dnyann en baflarl teknoloji firmalarndan olan

Applen satfl grevlilerini uzman denmekte ve ifle
alndklar andan itibaren onlara sadece teknolojik aletler satmadklar ve ifllerinin toplumun refahn arttrmak
olduu fikri afllanmaktadr. Bunun Nedeni olarak afladakilerden hangisi verilebilir?
a. Satfllarn karar verme mekanizmalarna katlmn salamak
b. Satfllar aras stat farklarn azaltmak
c. Satfllarn hissettikleri ifl kalitesini arttrmak
d. Satfllarn normatif ballklarn arttrmak
e. Satfllar aras bilgi paylaflmn arttrmak
4. Afladaki Trkiye alflma hayat hakknda verilmifl

bilgilerden hangisi doru deildir?
a. Trkiyede iflgcne katlanlarn yarya yakn
enformel sektrde bir sosyal gvencesi olmadan
alflmaktadr.
b. Trkiyede kadnlarn 70inden fazlas iflgcne
katlmamaktadr.
c. Trkiyede genlerin iflgcne katlma oranlar
25-35 yafl aralndakilere gre daha fazladr.
d. Trkiyede alflabilir yaflta olanlarn sadece yars kadar iflgcne katlmaktadr.
e. Trkiye alflma hayatnda iflsizlii ve eksik istihdam artmasna neden olacak en byk sorun
kontrolsz nfus artfldr.
8. fl tatmini konusunda yaplan alflmalar afladakilerden hangisini desteklememektedir?

a. Baz insanlar duygusal yaplarndan dolay ifllerinden daha fazla tatmin olmaktadrlar.
b. flten tatminsizlie yol aan unsurlar ifl tatminine
yol aan unsurlardan farkldr.
c. fl tatminine yol aan en nemli faktr alflann
zellikleri ile iflin zellikleri arasndaki uyumdur.
d. Farkl kltrlerde farkl ifl zellikleri alflanlarn
ifl tatminleri iin nemli olabilir.
e. flten duyulan tatminin ifl performansyla iliflkisi
iflin karmaflklna gre deiflir.
9. Afladaki durumlardan hangisi devamllk balln arttrr?

a. Bir iflverenin alflannn yksek lisans eitimi
masraflarn demesi karfll alflana iki sene
mecburi hizmet szleflmesi imzalatmas
b. alflanlarn acil ihtiyalar iin bir acil ihtiya fonu oluflturulmas
c. alflanlarn referanslaryla ifle personel alnmas
d. alflanlarn yneticileriyle gvene dayal bir iliflkisi olmas
e. alflann alflma arkadafllaryla ok sk iliflkiler
kurmas
10. Afladaki ifadelerden hangisi sendikalarn alflanlarn ifllerinden memnuniyet duymalarna etkilerini doru yanstmaktadr.
a. Sendikal alflanlar ifllerinden sendikasz alflanlara gre daha memnundurlar.
b. Sendikal alflanlar sadece cretlerinden memnundurlar.
c. Sendikal alflanlarn iflten memnuniyetleri zamanla giderek dflmektedir.
d. Sendikal alflanlar zellikle ifllerinin kalitesinden memnundurlar.
e. Sendikal alflanlar ifllerinin ekonomik getirilerinden memnun olmakla birlikte ifl kalitesi konusunda sendikasz alflanlara gre daha az
memnundurlar.
183
Yaflamn inden
ocuklar gayet iyi: Annelerin doum sonras hemen ifle geri dnmelerinin ocuklar zerinde kt
deil iyi etkileri var.
Dflk sosyo-ekonomik dzeydeki ailelerden gelen ocuklarda annelerinin bir ifle girmesi fayda salyor.
1960-2010 yllar arasnda yaplan arafltrmalar inceleyen bir meta-analiz alflmas, anneleri onlar 3 yaflna
gelmeden nce ifle geri dnen ocuklarn akademik ve
davranflsal sorunlar yaflama olaslnn anneleri onlara
bakmak iin ifle geri dnmeyenlerden daha fazla olmadn ortaya koydu.
alflmann baflyazar Psikolog Dr. Rachel Lucas-Thompson sonularn doum yaptktan sonra ifllerine geri dnen kadnlarn ocuklarnn sal ve gelifliminden endifle duymamalar gerektiini gsterdiini belirtti.
Meta-analiz alflmas dhilinde incelenen 69 alflmann sonularna gre baz aileler iin annenin alflyor
olmasnn ocuklar iin faydal olduu grld. rnein, tek ebeveynli veya dflk gelirli ailelerde anneleri
alflan ocuklarn anneleri alflmayanlara kyasla akademik olarak daha baflarl, zek seviyeleri daha ileri ve
daha az davranfl problemi gsterdikleri yazarlar tarafndan belirtildi. Yazarlar bu bulgunun alflnca elde
edilen gelirin salad kaynaklarn bir etkisi olduunu
tahmin ettiklerini belirttiler.
Yaznn tamamn afladaki linkte bulabilirsiniz.
Kaynak: http://www.apa.org/news/press/releases/
2010/10/working-mothers.aspx
Maternal Work Early in the Lives of Children and Its
Distal Associations With Achievement and Behavior
Problems: A Meta-Analysis, Rachel G. Lucas-Thompson, PhD, Macalester College; Wendy A. Goldberg, PhD
and JoAnn Prause, PhD, University of California, Irvine.
Psychological Bulletin, Vol. 136, No. 6.
184
Psikoloji

1. d
2. c
3. c
4. c
5. e
6. e
7. c
8. b
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise alflma Psikolojisi Alannn

Tanm ve Ksa Tarihesi konusunu yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiyede fl ve alflma
Hayat statistikleri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise nsan Kaynaklar Politikalar ve alflanlarn Tutum ve Davranfllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sendikal rgtlerin Varlk
Nedenleri ve Fonksiyonlar konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise nsan Kaynaklar Politikalar ve alflanlarn Tutum ve Davranfllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise alflanlarn Tutum ve Davranfllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise alflanlarn Tutum ve Davranfllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sendikal rgtlerin Varlk
Nedenleri ve Fonksiyonlar konusunu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Bilimsel Ynetim akm ortaya kflndan bir asr sonra
bile gnmzde birok iflyerinde yaplan ifllerin yaplfln etkilemektedir. rnein, McDonalds btn mutfaklarn zaman ve hareket alflmas prensiplerini kullanarak alflanlarn ifllerini en verimli flekilde yani en ksa
zamanda ve yorulmadan yapmalarnn yollarn aramfl
ve yaplan her ifli standart hle getirmifltir.
Sra Sizde 2
eflitli insan kaynaklar uygulamalar alflanlarn rgtlerine ballk profillerine etki edebilir. rnein, alflanlara bir niversitede alacaklar eitimin cretini deyen bir flirket bu frsattan yararlanan alflanlarda duygusal ballk yaratabilir. Ancak eer ayn flirket alflanlarn eitimi iin dedii para karfllnda alflanlarnn
eitim sonras da flirkette alflmaya devam etmesi iin

bir szleflme imzalatyorsa bu uygulama alflanlarda
duygusal deil devamllk ball yaratacaktr.
Sra Sizde 3
Bu ifadelerin hepsi yanlfltr. Psikologlar tarafndan grgl veri toplanarak yaplmfl alflmalar yukardaki ifadelerin yanlfl olduunu gstermifltir. alflanlarn arasndaki yafl farklar deil beceri farklar onlarn ifl performanslarndaki deiflkenlii aklar. Yaplan arafltrmalarda, alflanlar para veya benzeri dfl unsurlarn
kendilerini motive etmediini ancak baflka insanlarn
para ile motive olduklarn belirtmifllerdir. Ne yazk ki
geerlilik seviyesi daha yksek olmasna ramen yneticiler yaplandrlmfl grflme tekniklerini tercih etmemektedirler. Bunun nedenleri arasnda bu tekniin kullanmnn zor olmas, n alflma ve daha fazla zaman
gerektirmesi ve yneticilerin ellerinden eleman semedeki inisiyatiflerini almas saylabilir. Arafltrmalar balamsal faktrlere gre sendikalarn rgtlendikleri kurum zerindeki etkilerinin olumlu veya olumsuz olabileceini gstermifllerdir.
Ahola, K., Honkonen, T., Iseomets, E., Kalimo, R.
Nykyri, E., Koeskinen, S., Aroma, A. Lnnqvist, J.
(2006). Burnout in the general population results
from the finnish health 2000 Study. Social Psychiatry Psychiatr Epidemiol, 41, 11-17.
Ali, J. A. (1988). Scaling an Islamic work ethic. Journal
of Social Psychology, 128 (5), 575-583.
Amiot, C. E., Terry, D. J., Jimmieson, N. L., & Callan, V.
J. (2006). A longitudinal investigation of coping processes during a merger: Implications for job satisfaction and organizational identification. Journal of
Management, 32, 552-574.
Ar, D. (2006). Antecedents and consequences of union
commitment within cooperative and adversarial industrial relations climates. Yaynlanmamfl yksek lisans tezi. Ko niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits.
Argyle, M. (1989). The social psychology of work. Wisconsin: Penguin.
Baritz, L. (1960). The servants of power: A history of the
use of social science in American industry. New
York: Wiley.
Brasher, E. E., & Chen, P. Y. (1999). Evaluation of success criteria in job search: A process perspective. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 72, 57-70.
Binet, A. & Simon, T. (1905). New methods for the
diagnosis of the intellectual level of subnormals. L
Annee psychologique, II, 191-336.
Becker, J. L., Milad, M. P., Klock S. C. (2006). Burnout,
depression, and career satisfaction: cross-sectional
study of obstetrics and gynecology residents. American Journal Obstetrics & Gynecology, 195(5), 14441449.
Bliese, P. D., & Jex, S. M. (2002). Incorporating a multilevel perspective into occupational stress research:
Theoretical, methodological and practical implications. Journal of Occupational Health Psychology, 7,
265-276.
Bura, A., Adaman, F. & nsel, A. (2006). alflma hayatnda yeni geliflmeler ve Trkiyede sendikalarn
deiflen rol. Boazii niversitesi Sosyal Politika
Forumu Arafltrma Raporu.
Cascio, W. F. (1995). Whither industrial and organizational psychology in a changing world of work?
American Psychologist, 50(11), 928-939.
Catalyst (2011, July). Work stress. Retrieved September
6, 2011, from http://www.catalyst.org/publication/231/work-stress
Claus, L. (2003). Similarities and differences in human
resource management in the European Union.
Thunderbird International Business Review, 45, 729755.
Clegg, H. A. (1979). The Changing System of Industrial
Relations in Great Britain. Oxford: Blackwell.
Cohen-Charash, Y., & Spector, P. E. (2001). The role of
justice in organizations: A meta-analysis. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 86,
278-321.
Combs, J., Liu Y., Hall, A. Y., & Ketchen, D. (2006). How
much do high performance work practices matter? A
meta analysis of their effects on organizational performance. Personnel Psychology, 59, 501-528.
Crampton, S. M., & Wagner, J. A., III. (1994). Perceptpercept inflation in microorganizational research:
An investigation of prevalence and effect. Journal
of Applied Psychology, 79, 67-76.
Crouch, C. (1982), Trade unions: The logic of collective
action. Glasgow: Fontana.
Deci, E. L. (1975). Intrinsic motivation. New York: Plenum Press.
185
Drenth, P. J. D., Thierry, H., and de Wolff , C. J. (eds.)

(1998) Handbook of Work and Organizational
Psychology (2nd edn.), vol. i: Introduction to Work
and Organizational Psychology. Hove: Psychology
Press Ltd.
Duxbury, L. E. & Higgins, C. A. (1991). Gender differences in work-family conflict. Journal of Applied
Psychology, 76, 60-73.
Erdogan, B., & Bauer, T. N. (2009). Perceived overqualification and its outcomes: The moderating role of
empowerment. Journal of Applied Psychology, 94(2),
557-565.
Ergin, C. (1993). Doktor ve Hemflirelerde Tkenmifllik ve
Maslach Tkenmifllik leinin Uyarlanmas. R.
Bayraktar ve . Da (Ed.) VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Bilimsel alflmalar. Ankara VII. Ulusal Psikoloji Kongresi Dzenleme Kurulu ve Trk Psikologlar Dernei Yayn.
Flanders, A. 1970: Management and Unions. London:
Faber & Faber.
Freeman R. B. & Medoff, J. L. (1984). What do unions
do? New York: Basic Books.
Gallo, W. T., Hsun-Mei T., Fabla, T. A., Kasl, S. V., Krumholz, H. M., & Bradley, E. H. (2006). The impact of
late-career job loss on myocardial infarction and
stroke: A 10-year follow-up using the Health and
Retirement Survey. Occupational and Environmental Medicine, 63, 683-687.
Gilbreth, F. B. (1909). Bricklaying system. New York,
NY: Clark.
Goldthorpe, J.H., Lockwood, D., Bechhofer F., & Platt, J.
(1968). The af_uent worker: Industrial attitudes and
behaviour. Cambridge: Cambridge University Press.
Hackman, R. J. & Oldham, G. R. (1980) Work redesign.
Reading, MA.: Addison-Wesley.
Hammer, T. H. & Avgar, A. (2005). The impact of unions
on job satisfaction, organizational commitment, and
turnover. Journal of Labor Research, 25, 241-266.
Harter, J. K., Schmidt, F. L., & Hayes, T. L. (2002). Business-unit-level relationship between employee satisfaction, employee engagement, and business outcomes: A meta-analysis. Journal of Applied Psychology, 87, 268-279.
Herzberg, F., Mausner, B. & Snyderman, B.B. (1959).
The motivation to work. John Wiley: New York.
Hough, J. R., & White, M. A. (2001). Using stories to
create change: The object lesson of Frederick Taylors pig-tale. Journal of Management, 27, 585601.
186
Psikoloji
Johnson, R. E., & Chang, C. (2006). I is to continuance as We is to affective: The relevance of the selfconcept for organizational commitment. Journal of
Organizational Behavior, 27, 549-570.
Judge, T. A., Bono, J. E., Thoresen, C. J. & Patton, G. K.
(2001) The Job Satisfaction-Job Performance Relationship: A Qualitative and Quantitative Review. Journal of Applied Psychology, 127, 376-407.
Kay-Shuttleworth, J. (1970). The moral and physical
condition of the working classes employed in the cotton manufacture in Manchester. London, UK: A. M.
Kelly.
Klarslan, A. ve arkadafllar (2006). Demographic, socioeconomic and educational aspects of obesity in
an adult population. Journal of the National Medical Association, 98, 1313-1319.
Koppes, L. L., & Pickren, W. E. (2007). Industrial and
organizational psychology: An evolving science and
practice. In L. Koppes (Ed.), The science and practice of industrial organizational psychology: The
first hundred years (pp. 3-35). Mahwah, N. J.: Lawrence Erlbaum Associates.
Krogstad, U., Hofoss, D., Veenstra, M., & Hjortdahl, P.
(2006). Predictors of job satisfaction among doctors,
nurses and auxiliaries in Norwegian hospitals: relevance for micro unit culture. Human Resources for
Health, 4: 3.
Landsberger, H. A. (1958). Hawthorne revisited: Management and the worker, its critics, and developments
in human relations in industry. Ithaca, NY: Cornell
University.
Lepore, J. (2009). Not So Fast: Scientific management started as a way to work. How did it become a way of life? October 12, NewYorker. http://www.newyorker.com/arts/critics/atlarge/2009/10/12/091012crat_atlarge_lepore#ixzz1v9SNEDA9
Levitt, S. D. & List, J. A. (2011). Was There Really a
Hawthorne Effect at the Hawthorne Plant? An Analysis of the Original Illumination Experiments. American Economic Journal: Applied Economics, 3 (1):
224-238.
Lewin, K. (1947). Frontiers in group dynamics, I. Human Relations, 1(1), 2-38.
Likert, R. (1961), New Patterns of Management, McGrawHill.
Luthans, F., Avey, J. B., & Patera, J. L. (2008). Experimental analysis of a web-based training intervention to
develop positive psychological capital. Academy of
Management Learning and Education, 7, 209 -221.
Luthans, F., & Youssef, C. M. (2004). Human, social and

now positive psychological capital management: Investing in people for competitive advantage. Organizational Dynamics, 33, 143-160.
Macky, K. and Boxall, P. (2007). The relationship between high performance work practices and employee attitudes: An investigation of additive and interaction effects. International Journal of Human
Resource Management, 18 (4), 537-567.
Marx, K. (1867), Capital (in, Marx Selections, by A.
Wood, 1988), New York: Macmillan Publishing
Company.
Maslow, A. H. (1970). Motivation and personality, (2.
ed), New York: Harper & Row.
Maynard, D. C. & Feldman, D. C. (2011). Underemployment: psychological, economic, and social challenges. Springer.
Mayo, E. (1933). The human problems of an industrial
civilization. New York: Viking.
McClelland, D. C. 1961. The achieving society. Princeton, NJ: Van Nostrand.
McGregor, D. (1960) The human side of enterprise. New
York: McGraw-Hill.
Meyer, J. E & Allen, N. J. (1997). Commitment in the
workplace: Theory, research, and application. Thousand Oaks, CA: Sage Publications.
Meyer, J.P. & Herscovitch, L. (2001). Toward a general
model of commitment. Human Resource Management Review, 11(3), 299-326.
Meyer, J.P., Stanley, D.J., Herscovitch, L., & Topolnytsky,
L. (2002). Affective, continuance, and normative
commitment to the organization: A meta-analysis of
antecedents, correlates, and consequences. Journal
of Vocational Behavior, 61(1), 20-52.
McKee-Ryan, F. M., Song, Z., Wanberg, C. R., & Kinicki, A. J. (2005). Psychological and physical well-being during unemployment: A meta-analytic study.
Journal of Applied Psychology, 90, 53-76.
Mnsterberg, H. (1913). Psychology and industrial efficiency. Boston: Houghton Mifflin.
Narayanan, L., Menon, S., Spector, P.E., (1999). Stress in
the workplace: A comparison of gender and occupations. Journal of Organizational Behavior, 20,
63-73.
Newsweek, (Feb 4, 2010) Lay Off the Layoffs.
http://www.thedailybeast.com/newsweek/2010/02/04/lay-off-the-layoffs.html
Organ, D. W., & Ryan, K. (1995). A meta-analytic review of attitudinal and dispositional predictors of organizational citizenship behavior. Personnel Psychology, 48, 775-802.
Parsons, H. M. (1974). What happened at Hawthorne?
Science, 183(4128), 922-932.
Patten, S. B., Wang, J. L., Williams, J., Currie, S., Beck,
C. A., Maxwell, C. J. &, el-Guebaly, N. (2006). Descriptive Epidemiology of Major Depression in Canada. Canadian Journal of Psychiatry, 51, 84-90.
Patterson, F (2001) Developments in work psychology:
emerging issues and future trends. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 743: 81390.
Pfeffer, J. (1998). The human equation. Boston: Harvard Business School Press.
Purcell, J., & Sisson, K. (1983). Strategies and practice in
the management of industrial relations. G. S. Bain
(ed.), Industrial Relations in Britain. Oxford: Blackwell.
Roethlisberger, F. J. (1941). Management and morale.
Cambridge, MA: Harvard University Press.
Rose, M. (1988). Industrial behaviour. London: Penguin.
Spearman, C. (1904). General ntelligence Objectively
determined and measured. The American Journal of
Psychology 15, 201-292.
Spector ve arkadafllar (2001). Locus of control and wellbeing at work: How generalizable are western findings? Academy of Management Journal, 45, 453466.
Staw, B., Bell, N. and Clausen, J. (1986). The dispositional approach to job attitudes: A lifetime longitudinal
test. Administrative Science Quarterly, 31: 56-77.
Tansel, A. (1998). Wage earners, self-employed and gender in the informal sector in Turkey. Economic Research Forum Working Paper Series. www.erf.org.eg
Taylor, W. F. (1911). The principles of scientific management. New York: Harper & Brothers.
Thurstone, L. L (1938). Primary mental abilities. Chicago:
University of Chicago Press.
Trist, E. L., & Bamforth, K. W. (1951). Social and psychological consequences of the long wall method of
coal-getting. Human Relations, 4: 1-38.
Tsui, A., Pearce, S. J., Porter, L. & Tripoli, A. (1997). Alternative approaches to the employee-organization
relationship: Does investment in employees pay off?
Academy of Management Journal, 40, 1089-1121.
187
Verquer, M.L., Beehr, T.A. and Wagner, S.H. (2003). A

meta-analysis of relations between person-organization fit and work attitudes. Journal of Vocational
Behavior, 63, 473-489.
Viteles, M. S. (1932). Industrial psychology. New York:
Norton.
Wasti, S.A. (2000). rgtsel ball belirleyen evrensel
ve kltrel etmenler: Trk kltrne bir bakfl. editr: Z. Aycan, Trkiyede ynetim, liderlik ve insan
kaynaklar uygulamalar (sayfa 201-224). Trk Psikologlar Dernei Yaynlar no: 21, Ankara.
Weber, M. (1905). The protestant ethic and the spirit of
capitalism. (translated by Peter Baehr and Gordon
C. Wells) Penguin Books, 2002.
West, M. A., Borrill, C., Dawson, J., Scully, J., Carter, M.,
Anelay, S., Patterson, M., & Waring, J. (2002). The
link between the management of employees and
patient mortality in acute hospitals. The International Journal of Human Resource Management, 13,
1299-1310.
Whitener E. (2001). Do high commitment human resource practices affect employee commitment? A
cross-level analysis using hierarchical linear modelling. Journal of Management, 27, 515-535.
Wrege, C. D., & Perroni, A. G. (1974). Taylors pig-tale:
a historical analysis of Frederick W. Taylors pigiron experiments. Academy of Management Journal, 17, 6-27.
7
PSKOLOJ
Amalarmz
N
N
N
N
N

rgtsel Davranfl biliminin kapsamn tanmlayabilecek ve gncel geliflmelerin hangi konular n plana kardn tespit edebilecek,
alflma koflullar, ynetim unsurlar ve kiflisel zelliklerin etkilefliminin rgt
ii davranfllar nasl belirlediini zmleyebilecek,
Bireysel veya grupla alnan kararlarda hatalar azaltmak iin dikkat edilmesi
gereken unsurlar saptayabilecek,
Liderlik kuramlar arasndaki farklar ayrt edebilecek ve dnya apndaki liderlerin hangi zelliklere sahip olmas gerektiini tartflabilecek,
rgt kltrn snflandrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Alg
Deerler
fl Stresi
Karar Verme
Kiflilik
Liderlik
Motivasyon
rgt Kltr
Rasyonellik
indekiler
Psikoloji
rgtsel Davranfla
Girifl
RGTSEL DAVRANIfi NEDR?

ALGILAR VE KARAR VERME
DAVRANIfiLARI BELRLEYEN
KfiSEL ZELLKLER
MOTVASYON KURAMLARI
LDERLK
RGT KLTR
rgtsel Davranfla Girifl

RGTSEL DAVRANIfi NEDR?
rgtsel Davranfl, kr amal olsun veya olmasn, her trl kurum ve rgtte gzlemlediimiz davranfllar, kifliler aras etkileflimleri ve ynetim srelerini anlamaya,
zmlemeye ve bunlarla iliflkili sorunlar gidermeye ynelik yntemler gelifltiren bir
alflma alandr. Kiflilerin davranfllarn tamamyla akla dayal olmayp, duygulardan
ve evre koflullarndan etkilenebilmektedir. rgtsel Davranfl, insan davranfllarnn
bu karmaflk yapsn inceleyen ve olumlu veya olumsuz sonulara dair ngrde bulunmay amalayan bir bilim daldr. Temel kavramlarn tanmlanmas srecinde psikoloji ve sosyolojiden, baz ynleriyle antropolojiden beslenmifltir ancak yllar iinde
kendine zg arafltrma konular gelifltirmifltir. rgtsel Davranfl, psikoloji biliminden
renme, kiflilik, duygular, karar verme sreleri, grup dinamikleri ve benzeri konularda esinlenmifltir; dier yandan, g, atflma, rgtlenme ve benzeri konularda Sosyoloji biliminden katk almaktadr. Antropolojinin deerlere ve kltrleraras karfllafltrmaya odakl bakfl da rgtsel Davranfln nemli bir unsurudur. rgtsel Davranfln inceledii bafllca konular flunlardr: Alg sreci ve karar verme, kiflilik, deerler,
isteklendirme ya da gdlenme, ifl doyumu, alflan glendirme, esnek alflma biimleri, rgtsel yaplar, rgt kltr, rgtte deiflim, grup dinamikleri, takm alflmas, ifl stresi, ifle yabanclaflma, ifl-yaflam dengesi, duygusal emek, g ve rgt ii
politika, rgt ii demokrasi, anlaflmazlklarn zm, iletiflim, liderlik.
rgt (organizasyon) Belirli

bir ama dorultusunda bir
araya gelmifl, iki ya da daha
fazla insann efl gdml
hareketinden oluflan ve
sreklilik arz eden birim ya
da birliktelik.
fiekil 7.1
rgtlerdeki
bafllca etkenler.
Birey:
Beceriler, kiflilik
ve deerler
Grup:
Liderlik, grup
ii etkileflim,
iletiflim
rgt:
rgtn formel yaps
ve baskn kltr
190
Psikoloji
Yneticilerin Grevleri
Ynetim ifllevleri planlama,

rgtleme, yneltme ve
denetlemeden oluflur.
Tablo 7.1
Yneticilerin rol ve
grevleri (Mintzberg,
1973).
rgtsel Davranfl rgt ve kurumlardaki tm kiflilerle ilgili olmakla birlikte, bu bilim dalnn elde ettii bulgulardan ncelikli olarak ynetici konumundakilerin faydalanaca (ya da faydalanmas gerektii) dflnlr. Bunun nedeni, ynetici vasfn taflyan kiflilerin farkl ifllerle ayn anda uraflyor olmasdr. Yneticilerin yerine getirmesi gereken temel ifllevler flyle sralanabilir:
Planlama - Her flirket ve kurumun belli hedefleri vardr ve bu hedeflere
ulaflmak iin yaplacak tm ifl ve uygulamalarn genifl bir bakflla planlanmas gerekmektedir. zellikle st dzey yneticiler bu tr stratejik planlamadan sorumlu olmaktadr.
rgtleme - Her flirket veya kurumun bir yaplandrmaya ihtiyac vardr. fllerin ve sorumluluklarn tanmlanmas, hangi faaliyetlerin kimler tarafndan
yrtleceinin belirlenmesi, rgtte farkl kademelerde bulunan kiflilerin
birbirleriyle nasl alflacann baz kurallara balanmas gerekmektedir.
Yneltme - rgt demek insan demektir. alflanlarn, gerek kendi ihtiyalar gerek rgtn beklentileri erevesinde, doru yntemlerle isteklendirilmesi gerekir. iletiflimin etkinlii ve anlaflmazlklarn zm de yneltme ifllevi altndadr.
Denetleme - Her tr rgt ve kurumda, elde edilen sonu ve ktlarn nceden belirlenen hedeflerle uyumlu olup olmadnn deerlendirilmesi gerekir. Yneticiler, performansta bir aksama ya da gerileme olmamas iin, faaliyetleri ve alflanlar denetlemekle ykmldr.
nl ynetim dflnr Mintzberg, 1960larn sonlarnda gereklefltirdii bir alflmadan yola karak yneticilerin on farkl rol ve grevi olduundan bahsetmifltir. Bu rollerin bir blm kiflilere yneliktir. rnein, mezuniyet treninde rencilere diplomalarn teslim eden bir dekan iin, sembolik bir grevi yerine getirmektedir, denebilir. Mintzbergn snflandrmasna gre, kiflilere ynelik roller yanndaki dier roller bilgiye dayal ve karar almayla ilgili rollerden oluflmaktadr.
Afladaki tablo tm bu rolleri zetlemektedir.
Kiflilere ynelik roller
Sembol
Kurum, rgt ya da flirketin sembol olarak hareket eden kifli
Lider
alflanlarn isteklendirilmesinden ve ynlendirilmesinden sorumlu kifli
Balant
Kuruma bilgi ve yarar salayan dfl kaynak ve kiflilerle irtibat salayan

kifli
Bilgiye dayal roller

Gzleyen
Dflardan ve ieriden gelen ok sayda bilgiyi harmanlayan, analiz

eden izleme odas konumundaki kifli
Aktaran
Dflardan ve ieriden gelen bilgilerin alflanlara doru biimde

ulafltrlmasn salayan kifli
Szc
Organizasyonun hedeflerini, faaliyetlerini ve elde ettii sonular,

tm paydafllara ve toplumun geneline aktarmakla ykml kifli
Karar almayla
ilgili roller
Giriflimci
Geliflen frsatlar tespit eden ve bunlardan yarar salamak iin gerekli

projelerin hazrlanmasnda nclk yapan kifli
zen
Kurumun beklenmedik olumsuz olaylar karflsnda gerekli nlemleri

almasn salamakla ykml kifli
Paylafltran
rgt iindeki paylaflmla ilgili kararlara imza atan kifli
Mzakereci
Kurumun yapt nemli grflmelerde mzakereci olarak yer alr
7. nite - rgtsel Davranfla Girifl
191
Deiflen Dnyada rgtsel Davranfl

Yeni yzylla birlikte, gerek lke ekonomileri gerek ifl yapma biimleri nemli deiflikliklere uruyor. Uluslararas ortaklklarn ve rekabetin artmas, teknolojinin ortaya koyduu olumlu ve olumsuz tm sonular, genel olarak alflanlarn eitim
dzeylerinin ve becerilerinin ykseliyor olmas, dikkate alnmas gereken srelerdir. Kadnlarn iflgcne katlm, flirket klmeleri, esnek yaplanma ihtiyac ve
geici alflanlarn oranndaki artfl, var olan tm kavram ve kuramlarn gzden geirilmesini gerektirmektedir. Gnmzde flirketlerle alflanlar arasndaki iliflkiler
giderek esnekleflmekte, karfllkl olarak beklentiler daha ksa vadeli bir bakfl erevesinde flekillenmektedir. Bu yeni sistemde, alflan ball benzeri bir kavramn neye karfllk geldiinin zmlenmesi gerekmektedir. Kresel ekonomide ifl
gren flirketlerin dikkate almas gereken dier baz geliflmeler flyledir:
Uluslararas grevler - Dnya ekonomisi ile btnleflmifl lkelerdeki flirketlerin
yneticileri artan bir sklkla yurt dfl grevlerine atanmaktadr. Kendi lkesi dflnda grev alan bir yneticinin baflarl olabilmesi iin, kltrel zekya ve dnyaya
ak, kresel bir bakfla sahip olmas gerekir.
Farkl kltrlerden insanlarla alflmak - Yurt dfl grevinde olmasa dahi, bir
alflann farkl kltrden bir alflanla ifl yapma olasl artmfltr. Farkllklar gzetecek bir ynetim ve iletiflim, giderek nem kazanmaktadr.
Ekonomik dzene iliflkin deerler - Serbest piyasa anlayfl dnyann belirli blgelerinde kabul grmfl olmakla birlikte, gelir adaletsizlikleri ve baz skandallar,
var olan sistemin srdrlebilirliinin sorgulanmasna yol amfltr. Yneticilerin
ekonomiye ve sosyal dzene iliflkin farkl deerlere duyarl olmas gerekmektedir.
Etik ifl yapma anlayflnn yaygnlafltrlmas da nemli bir gndem maddesidir.
Dfl kaynak kullanm ve iflgc gleri - Byk flirketler maliyetleri dflrebilmek iin, emek piyasasnn byk ve cretlerin dflk olduu corafyalara yatrm
yapmaktadr. Dier yandan, sosyoekonomik koflullar zayf olan lkelerin baz vatandafllar, ifl olanaklarna kavuflabilmek adna yasal ya da yasa dfl yollardan geliflmifl ekonomilere doru ynelmektedir. Yneticilerin, geliflmelerin toplumsal etkilerini dikkatle ele almas ve flirket karlar ve sosyal duyarllk arasnda bir denge gzetmeleri gerekir.
rgtsel Davranfl asndan dikkate alnmas gereken bir baflka olgu, dnya
nfusunun yaklaflk olarak % 25ini oluflturan 15-29 yafl aralnda Y Kuflann
ykseliflidir. fiirketler ve yneticiler, ifl yaflamnda sz sahibi olmaya bafllayan bu
kuflan ihtiyalarna doru flekilde cevap verebilmek iin baz yeni uygulamalar
hayata geirme abasnda. X Kufla olarak bilinen 1965-1980 doumlular ile Y Kufla olarak bilinen 1981-2000 doumlular arasndaki baz farklar Tablo 7.2de belirtilmifltir.
Kresel Bakfl ve Anlayfl

Kiflinin gerek yerel gerek
kresel dzlemdeki stratejik
ve kltrel gereklikleri
kavramasna olanak veren
biliflsel durumdur. Kresel
bir bakfl ve anlayfl
kazanabilmek iin,
kozmopolitan deerleri
benimsemek, olaylara ve
sorunlara farkl alardan
bakma becerisi gstermek
gerekir (Levy, Beechler,
Taylor ve Boyacgiller, 2007).
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
192
AMALARIMIZ
N N
Tablo 7.2
X Kufla ile Y
K T Aarasndaki
P
Kufla
baz farklar.
TELEVZYON
NTERNET
Psikoloji
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
X Kufla (1965-1980 arasnda doanlar)
Y Kufla (1981-2000 arasnda doanlar)
Daha flphecidir.
K T A P
Daha hoflgrldr.
alflmak bir meydan okumadr.
alflmak bir aratr.
Giriflimci ruha sahiptir.
Katlmc ruha sahiptir.
TELEVZYON
Kurallar unutup, kendi bildii gibi alflmak

ister.
Parlak fikirli, yaratc insanlarla birlikte

alflmak ister.
N T E R Nilgili
E T bir raporun tamamn bu adreste grebilirsiniz: http://www.haKuflak farklaryla
worth.it/it/content/download/8985/545554/file/Oxygenz-Report_2010_EN.pdf (ingilizce)
ALGILAR VE KARAR VERME

Algda seicilik: Herhangi
bir durum, olay ya da kifliyi
deerlendirirken, kiflinin
eitimi, ilgi alanlar,
deneyimleri ve tutumlarna
bal olarak baz bilgilere ve
uyaranlara daha fazla
dikkat gstermesidir.
Resim 7.1
Edward L.
Thorndike (18741949)
Kaynak:
http://en.wikipedia.
org/wiki/Edvard_
Thorndike
rgtsel Davranfln ele ald sorulardan bir baflkas, alglarn, kifliler ve olaylar
hakknda fikir gelifltirmemize ve karar vermemize nasl etki ettiini aklamaktr.
Gndelik hayatta etrafmzda birok geliflme olduundan, bir bilgi yn karflsnda kalmaktayz. Bireylerin rasyonel karar vermesi ve buna uygun davranfllar gsterebilmesi iin, ok farkl kaynaktan akan bilgileri szgeten geirmesi ve kendi
n yarglarnn farknda olmas gerekir. Ancak, emek ve zaman gerektirdii iin,
kifliler ou zaman rasyonellikten kopar ve baz kalplar iinde dflnme eilimde
olur. Uyaranlarn tamamn kavrayabilmek zor olduundan, kifliler baz durumlarda afladakilere benzer kestirme yollara baflvurur:
Algda seicilik - Herhangi bir durum, olay ya da kifliyi deerlendirirken, kiflinin eitimi, ilgi alanlar, deneyimleri ve tutumlarna bal olarak baz bilgilere ve uyaranlara daha fazla
dikkat gstermesidir. Algda seicilik,
hzl karar vermemize olanak salamakla birlikte, resmin tamamn grmemize ve doru deerlendirme yapmamza engel teflkil edebilir.
Hale etkisi - Tek bir zelliine bakarak (zek, giriflkenlik, dfl grnm
vb.) bir kifli hakknda genel anlamda
olumlu izlenim gelifltirmek. Hale etkisi kavram ilk olarak Edward L. Thorndike (1874-1949) tarafndan ortaya atlmfl, daha sonra birok baflka arafltrmac tarafndan ele alnmfltr. Sosyal
psikolojinin nclerinden Solomon
Asch (1907-1996) tarafndan yaplan bir alflma bunlara gzel bir rnektir. Deneyde iki farkl gruba birer sfat listesi verilmifl ve katlmclardan bu sfatlara sahip bir
kiflinin nasl biri olduunu tarif etmeleri istenmifltir. Birinci gruba verilen sfat listesinde zeki, becerikli, scakkanl, ifl bitirici, alflkan, azimli, dikkatli yer alrken,
dier gruba verilen listeye zeki, becerikli, mesafeli, ifl bitirici, alflkan, azimli, dikkatli yazlmfltr. Dier tm sfatlar ayn olmakla birlikte scakkanl yazan birinci
listeyi okuyanlarn kifli hakknda daha olumlu yargya vard tespit edilmifltir.
Karfllafltrma etkisi - Bir kifliyi, yakn zamanda karfllafltmz dier kiflilerle
karfllafltrma yapmadan deerlendirmek kolay deildir. Art arda yaplan sunumlar-
193
da veya ifl grflmelerinde karfllafltrma etkisinin izleri grlebilir. Sizden nce grflmeye giren kiflilerin nitelikli mi zayf adaylar m olduu deerlendirmenizde
nemli fark yaratabilir.
Kalp yarglar - nsanlar ve topluluklar, cinsiyet, yafl, etnik kken ve benzeri snflandrmalardan yola karak kalp yarglar gelifltirebilir. Yafll alflanlarn yeni
beceriler edinmesi zordur benzeri bir dflnce kalp yargya rnektir. Bu tr keskin yarglar yanlfl kararlar vermemize yol aar; daha ileri boyutlarda ise rklk
benzeri vahim eilimlere zemin hazrlar.
Karar Verme
Doru karar verebilmek hem kifliler hem rgtler iin nemlidir. fl hayatnda alnan birok karar ilk baflta salkl gibi durmakta ancak daha sonra bu kararlarn
eksik ya da yanlfl olduu grlmektedir. Sorunun temelinde, elimizdeki snrl bilgi ve kaynaklarla ancak bir dereceye kadar rasyonel karar verebileceimiz gerei
yatar. Alnan kararlarn ok byk bir ksmnda, olas seenekler arasndan en iyisinin deil, var olan koflullar altnda en kolay kabul grebilecek seenein hayata
getii grlecektir. Bir nceki blmde zetlenen, algyla iliflkili kestirme yollar
da karar srelerini ciddi anlamda etkiler.
Rasyonel karar almada...
Snrl rasyonellik kavramna gre...
lgili tm kifli ve unsurlar hesaba katlarak,

durum kapsaml bir flekilde incelenmelidir
Sorun kolay anlafllr, basit bir biimde ele

alnr.
Doru ve konuyla balantl bilgiler

kullanlmaldr.
Eksik ve zaman zaman konuyla ilgili olmayan

bilgiye baflvurulur.
Birka zm seenei gelifltirilmelidir.
Bilinen, hlihazrda geerli zmlere

benzer zmler gelifltirilir.
En yksek deeri katan zm seilmelidir.
lk kabul gren zm benimsenir.
Temel atf hatas kavramlafltrmasna gre, baflkalarnda gzlemlediimiz davranfllar aklarken, kiflilik zellikleri, kiflinin ahlaki deerleri ve inanlar benzeri
isel etkenleri n plana karma, ekonomik zorluklar, toplumsal bask, yoksunluk,
evre koflullar gibi dflsal ya da duruma bal etkenlerin payn kmseme eiliminde oluruz. Sk karfllafllan bir dier atfetme yanlfl ise baflarlarmz kendi
olumlu zelliklerimize ve yeteneklerimize balarken, baflarszlklar kendi dflmzdaki koflullara ve etkenlerle aklama eilimidir. Diyelim ki bir alflma arkadaflnz
ifle ge kald ve sunum yapmas gereken toplanty kard. Bu durumu arkadaflnzn umursamaz veya ifl ahlaknn zayf olmasna m balarsnz, yoksa ifl yknn
ar olmasna veya o gnk youn trafie mi? Elbette, hakknda daha fazla bilgi sahibi olduumuz kifliler hakknda bundan daha kapsaml bir deerlendirme yaparz. Yukardaki rnee dnersek, alflma arkadaflmzn neden ge kaldn anlamak iin temel soruya cevap ararz:
Tablo 7.3
Snrl rasyonelliin
etkileri.
Temel Atf Hatas

Baflkalarnda
gzlemlediimiz davranfllar
aklarken isel etkenleri n
plana karma, dflsal ya da
duruma bal etkenlerin
payn kmseme eilimi.
194
Psikoloji
Snrl rasyonellik Snrl

bilgi, zaman ve kaynakla
rasyonel karar almann
imknsz olmas; buna bal
olarak, karar verici
konumundaki kiflilerin en
uygun seenek yerine kolay
kabul grecek karara
ynelmesi.
Baflkalaryla benzerlik - Hemen herkes bu koflullar altnda benzer davranfl

m gsterir?
Ayrt edicilik - Bu kifli baflka koflullarda da ayn flekilde mi davranr? Yani,
alflma arkadaflmz sadece iflte deil zel yaflantsnda, rnein arkadafllaryla buluflmalarna da m ge kalan biridir?
Tekrar ederlik - Kifli bu davranfl baflka zamanlarda da gsteriyor mu? Yani
daha nce ifle ge kald oldu mu?
Baflkalaryla benzerlik ve ayrt edicilii yksek, tekrar ederlii dflk ise davranfl dfl etkenlere balama eiliminde oluruz. O gn hemen herkes ifle ge kalmflsa arkadaflnz iflte ve zel yaflantsnda saatlere uyan biri ise toplantya ge kalmasn dfl etkenlerle aklamanz gerekecektir.
Daha iyi kararlar verebilmek iin farknda olunmas gereken bir baflka husus da
yanlfl kararda srar etme olarak adlandrlabilecek durumdur. Hatal olduu grld hlde, baz kifliler kararn tekrarlama, hatta karar giderek daha kuvvetli
bir flekilde savunma eilimine girer. Ancak, yanlfl bir karara saplanlmas ifl dnyasnda milyonlarca liralk zarar anlamna gelebilir. nsanlar ya da yneticiler neden bu tr bir yanlfla kaplr? Genel olarak bakldnda, hata yapldnn kabul
edilmesinin zor olduunu, kiflilerin verdikleri bir karardan dnmelerinin kendilerini beceriksiz, yetersiz gstereceinden endifle duyduklarn syleyebiliriz. Kiflilerin
bu zaafn farknda olmas, hem kendileri hem kararlardan etkilenecek dier kifliler, hem de rgtn geneli bakmndan yararldr.
Karar vermeyi olumsuz etkileyen kestirme alglamalar ve atf hatalarn nasl
aza indirebiliriz? Gndelik hayatta ska kullandmz hatann neresinden dnlse krdr sznn pratie dnfltrlmesi iin alnabilecek baz nlemler mevcuttur. Bunlarn baflnda, flirketlerin renme kltr dediimiz bilinci yerlefltirmesi
gelir. Kiflileri flirket ii ya da dflnda eitime tabi tutmak olumlu sonular elde edilmesi iin tek baflna yeterli deildir. renen konumundaki kiflilere, eitimlerde
edindikleri bilgi ve becerileri ifle aktarma ve uygulama olanann yaratlmas gerekir. Yneticilerin bu uygulama frsatlarn hazrlamas ve renmenin deerli olduunu gsteren bir alflma iklimine zemin hazrlamas gerekir. renme, kiflilerin soruna farkl alardan bakabilmesini, birden ok zm zerinde alflabilmesini salar. Dolaysyla renme kltrne sahip rgtlerde karar verme srelerinin daha salkl, rasyonellie daha yakn olaca beklenmelidir.
DAVRANIfiLARI BELRLEYEN KfiSEL ZELLKLER

Bir bilim dal olarak rgtsel Davranfln temel amac, kiflilerin alflma ortamnda
hangi drt, bakfl ve beklentilerle hareket ettiinde ne tr sonularn ortaya ktn, ne tr durumda hangi duygularn yzeye taflndn, genifl bir erevede ele
almak ve aklamaktr. Bu trden incelemeler, kiflinin evre koflullaryla etkileflimini anlamaya yneliktir ve her biri tek baflna arafltrma konusu olan bir dizi konuyu kapsamaktadr. Alttaki blmlerde, bu konular arasnda en nemli olanlardan
kiflilik zellikleri ve deerler hakkndaki yaklaflmlar ele alacaz.
195
Kiflilik Nedir?
Bir gazete yazsnda Muhammed Alinin kiflileri drde ayrdndan bahsedilmifltir. Kiflilik, bir insann duyufl,
dflnfl, davranfl
nl boksrn bu szlerini, baz kiflilerin dflardan sert gzkmekle birlikte ile- biimlerini etkileyen
rinde yumuflak olmalarna atfen sarf ettii bilinmektedir. Muhammed Ali bu snf- etmenlerin kendine zg
grntsdr.
lamay yaparken baz meyve isimlerini kullanmfltr: Hem dflardan baknca hem
ii yumuflak olan kifliler zm gibidir; dfl sert ii yumuflak olan kifliler ise ceviz. Pekiyi bilim kiflilik hakknda ne diyor?
Kiflilik, bir insann duyufl, dflnfl,
Resim 7.2
davranfl biimlerini etkileyen etmenlerin kendine zg grntsdr. KiMuhammed Ali.
fliliin oluflmasnda, doufltan gelen
Kaynak:
zellikler yannda evrenin etkisi de
http://www.cnnturk.
com/fotogaleri/yasam/
nemli rol oynamaktadr. Bireyin bidiger/2012/01/18/
yolojik ve psikolojik, kaltsal ve edimuhammed.ali.70.
nilmifl btn yeteneklerini, gdleriyasinda/13356.7/
index.html#photoGal
ni, isteklerini, duygusal ve biliflsel eilimlerini, alflkanlklarn, davranfl kalplarn iine alr. Klasik kiflilik kuramlar daha ok tek bir zellie odaklanmfltr. Bunlar arasnda, dfladnklk, kontrol oda (Rotter, 1966), kendini izleme (Snyder, 1974) saylabilir.
Gnmzde yaygn olarak kullanlan
kiflilik testlerinden biri, Robert R. McCrae ve Paul T. Costa tarafndan, 1970lerden
gnmze kadar adm adm gelifltirilmifltir. Costa ve McCrae kiflilii befl boyutta
ele alr. Dfladnklk, kiflinin cana yakn, enerjik, nefleli, heyecan arayan ve baskn biri olmasn tarif eder. Deneyimlemeye ak olma, kifliler arasndaki yaratclk, analitik bakma, baflka grfllere ak olma ve duyarllk farklar gsterir. Geimlilik boyutunda yksek skoru olan biri dierlerine gre daha alak gnll
olup, ifl birliine inanmaktadr; bu boyutta dflk skora sahip olanlar ise flpheci,
rekabeti, ihtiyatl kiflilerdir. Duygusallk ya da baflka bir deyiflle duygusal denge
kiflinin ne kadar elefltiriye ak, strese toleransl ya da endifleli ve gergin olduunu gstermek iin kullanlr. Son olarak, sorumluluk ya da ilkeli olma boyutunda
kiflilerin sistemli, azimli ve titiz olup olmadna baklmaktadr.
196
Psikoloji
Tablo 7.4
Kiflilik boyutlar ve
karfll olan
zellikler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yksek olduunda
Ortalama skorlarda
Dflk olduunda
Duygusallk
Aflr hassas, duygusal

olup, sklkla znt
yaflamaya eilimlidir.
Genelde sakindir ve
stresle bafla kmada
baflarl olur ancak
zaman zaman
sululuk, fke ve
zntye kaplr.
Stresli durumlarda
bile dayankl ve
endiflesiz
kalabilmektedir.
Dfladnklk
Hareketli ve
coflkuludur. ou
zaman baflkalaryla
bir arada olmay
tercih eder.
Ne ok ne az flevkli
veya hareketlidir.
Kendisiyle bafl bafla
kalmay, baflkalaryla
beraber zaman
geirmek ile ayn
derecede nemser.
Grece ie kapank,
sessiz ve ciddidir.
Tek baflna kalmay
ya da yalnzca yakn
birka arkadaflyla
beraber olmay
tercih eder.
Deneyimlemeye
ak olma
Yeni deneyimlere
aktr. lgi alanlar
genifltir ve hayal gc
kuvvetlidir.
Eskiyle yeni arasnda

bir denge arar.
Hlihazrda ifl gren
zmlerle
yetinebilir ancak yeni
yntemlere kapal da
deildir.
Gereki, geleneksel
ve tercihleri belirli
bir kiflidir.
Geimlilik
fiefkatli, sevecen,
atflmadan saknan
bir kiflidir.
Genelde scaktr,
gven verir ancak
bazen inat ve hrsl
olabilir.
fipheci, dik bafll ve

hrsldr. Kzgnln
aka ifade etmekte
saknca grmeyebilir.
Sorumluluk,
ilkeli olma
Dzenli ve
ayrntcdr. Yksek
standarda sahip olup,
hedeflerini
baflarmaya odaklanr.
Net hedefleri
olmakla birlikte,
alflmay bazen gz
ard edebilmektedir.
ok dzenli
olmayan, zaman
zaman ihmalkr
davranan bir kiflidir.
ou zaman, plan
yapmay nemli
grmez.
alflanlar seme
ve ifle yerlefltirmede sklkla kullanlan kiflilik testlerinin en nemli
SIRA SZDE
avantaj, karfllafltrmaya imkn veren, ll sonular salamasdr. Bu sonularn elde
edilmesi, kayrmacln nne geilmesinin yan sra, kiflilerin zaman iindeki deiflimleD fi bakmndan
NELM
rinin izlenmesi
da birtakm kolaylklar salamaktadr. Ancak, kiflilik testlerinin baz olumsuz ynleri de bulunmaktadr. Sizce bu sakncalar nedir?
S O R U
Deerler
Parsons and Shils (1951) ve Kluckhohn and Strodtbeck (1961) tarafndan yaplan
DKKAT
ilk kapsaml alflmalardan bugne deerler, saysz arafltrmada ana deiflken
olarak kullanlagelmektedir. Gnmzde kltrler aras karfllafltrmalarn temel
SIRAbiri
SZDE
konularndan
olan deerler, akademi ve niversiteler kadar devlet kurumlar, danflmanlk flirketleri, hatta medyann ilgisini eken bir mesele olmaya devam
etmektedir. Deerlerin bireyler, rgtler ve uluslar gibi, farkl analiz dzeylerinAMALARIMIZ
deki birok olgunun ve farkn aklanmasnda kullanlmas alfllageldik bir durumdur.
Bireylerin
deer sistemlerini anlamaya ynelik alflmalarn baflnda Shalom
K T A P
Schwartz tarafndan gelifltirilen model gelir. Modele gre, eflitli kuramclarn
zerinde uzlafltklar tanmlamalardan yola karak deerler inan olarak tanmlanr ve duygularla i ie getiini varsaylr. Deerler, tek eylem ya da duruma
TELEVZYON
zg olmayp, kifliye her alanda yn gsterici olma zelliini taflr. rnein, ita-
N N
NTERNET
197
atkrla deer veren bir kifli, iflte, okulda, aileyle ya da arkadafllarla iliflkilerinin
tmnde buna gre davranacak ya da tepki verecektir. Kifli, kendisi iin tafld
neme gre deerleri bir sralamaya alacaktr. Schwartz deerler hakknda flunlar ifade etmifltir:
Deerlerimiz dediimiz zaman, yaflammzda nelerin nemli olduunu dflnrz. Hepimiz, farkl nem derecelerine sahip ok sayda deeri barndrmaktayz. Belirli bir deer, bir kimse iin ok nemli iken, bir baflkas iin nemsiz olabilir. (gvenlik, bamszlk, bilgelik, baflar, iyilik, zevk)
Modele gre, insanlarn evrensel gereksinimleri olarak tanmlanabilecek, farkl
ihtiyalar temsil eden on farkl deer vardr. Bunlar baflar, g, hazclk, uyarlm,
zynelim, evrenselcilik, iyilikseverlik, geleneksellik, uyma ve gvenlik olarak adlandrlmaktadr. Bu deerler, iki ana boyutta, yenilie aklk-korumac yaklaflm
karfltl ve zaflknlk-zgeniflletim karfltl olarak snflandrlabilmektedir. Yenilie aklk, bireylerin duygusal ve dflnsel ilgilerini nceden kestirilemeyecek biimlerde izlemeleri anlamna gelen zynelim, uyarlm ve hazclk deerlerinden
oluflmaktadr. Korumac yaklaflm ise bireylerin yakn olduklar kifli ve geleneklerle
iliflkilerindeki sreklilik ve belirlilii temsil eden geleneksellik, uyma ve gvenlik
deerlerini iermektedir. Schwartzn deer listesinin ikinci ana ekseni, zaflknlkzgeniflletim olarak adlandrlmaktadr. Bu boyutun zaflknlk yn, bireyin, yakn ya da uzak tm insanlarn ve doann yarar iin, kiflisel amalarndan feragat
etmesi anlamndaki evrenselcilik ve iyilikseverlik deerlerini ierir. zgeniflletim
yn ise bireyin, baflkalarnn zararna bile olsa kendi karlarn n plana karmas anlamna gelen g ve baflar deerlerinden oluflmaktadr.
fiekil 7.2
Schwartza gre
deerler dzeni.
zaflknlk
Evrenselcilik
zynelim
yilikseverlik
Yenilie
aklk
Uyarlm
Geleneksellik
Schwartz
deerler
dzeni
Hazclk
Uyum
Korumac
yaklaflm
Baflarm
Gvenlik
G
zgeniflletim
198
Tablo 7.5
Ana deer
boyutlarnn
alflmayla ilgili
beklentilere etkisi.
Psikoloji
Ana boyut
Deerler
Kiflinin alflmadan ilk

bekledii
zaflknlk
Evrenselcilik, iyilikseverlik
Topluma katk
Yenilie aklk
Hazclk, uyarlm, zynelim
Farkllk
zgeniflletim
Baflar, g
Saygnlk
Korumac
yaklaflm
Geleneksellik, uyma, gvenlik
Maddi gvence
MOTVASYON KURAMLARI
alflanlarn iten gelen bir drtyle zevk alarak veya yaptklarnda anlam bularak
alflyor olmas nemlidir. Elbette, alflmayla elde edilen gelir ve maddi imknlar
hayatn gerei durumundaki zorunlu ihtiyalar karfllamamza yarayan, belirleyici
unsurlardr. Ancak, bireylerin alflma ortamndaki memnuniyeti ya da memnuniyetsizlii bu tr kazanmlardan daha derin izler brakabilmektedir. Yneticilerin iflletmenin hedefleri yannda alflanlarn hangi ynelimlerle hareket ettiini anlamalar gerekir. Bu blmde, alflma hayatnn en nemli konularndan, motivasyon, ifl
doyumu ve bunlarla iliflkili nemli bir kavram olan rgtsel ball ele alacaz.
Motivasyon (gdlenme), bireyin bir ihtiyacnn farkna varmas, bu eksiin yaratt psikolojik gerilimi gidermek zere, ilgili hedef kapsamnda eyleme gemesi
olarak tarif edilebilir. Bireyi harekete geirip, davranfla sevk eden bu drt, i kaynakl ya da dfl kaynakl olabilir. nsann iinden gelen ve kendi kendini besleyen
etki isel gdlenmedir. sel gdlenen bir birey kendisi istedii iin aba sarf etmekte ve dl kendi kendisine vermektedir. Yaplan iflten alnan zevk ve tatmin
bu gdlenmenin gstergesidir. Bireyler bazen dflsal nedenlerle harekete geer.
Bireyin istenen davranfllara dfl kaynakl olarak ynlendirilmesinde rgt, evre
veya stler tarafndan konulan dller sz konusudur. Dfl kaynakl motivasyonda
tatmin, iflin kendisinde ya da yaplflnda deil, ifl yapldktan, eylem sona erdikten
sonra ortaya kmaktadr.
Gereksinimlere Odaklanan Motivasyon Kuramlar

Gnmzde motivasyonu aklamak iin karmaflk modeller kullanlmakta. Ancak,
nc motivasyon kuramlarnn ortaya koyduu temel kavramlar bilmemiz ve yeni kuramlarn hangi eksikleri gidermeye alfltn anlamamz gerekir. rnein,
Douglas McGregor ok basit gzken ancak temel bir sorunu vurgulamfltr: nsan
doas gerei alflmay sever mi yoksa yk olarak m grr? Bir yneticinin hangi
varsayma yakn hissettii, alflanlarna nasl baktn, dolaysyla motivasyonu
nasl tarif ettiini belirleyecektir. McGregor bu iki genel bakfl X-Y Kuram olarak
adlandrmfltr. X Kuram olumsuz bakfl temsil eder; insanlar alflmaktan hofllanmaz diyen bu bakfla gre alflanlar dflsal faktrlerle ynlendirmek gerekir. Y Kuram ise insanlarn alflmay doal karflladn, alflanlarn renmekten ve sorumluluk almaktan kamayacan varsayan bakfl temsil eder.
Klasik kuramlardan bir dieri, Abraham Maslow tarafndan ortaya atlan ve ihtiyalar hiyerarflisi olarak bilinen yaklaflmdr. Maslowa gre, ihtiyalar temel ve
st dzey ihtiyalar olarak ikiye ayrlr ve herhangi bir dzeydeki ihtiya karfllanmadka sttekiler nem kazanamaz:
Fizyolojik ihtiyalar - Al, susuzluu ve bedenimizin dier tm temel ihtiyalarn gidermek
Gvende hissetme ihtiyac - Fiziki veya duygusal zarardan kanma
199
Sosyal ihtiyalar - Sevgi, arkadafllk, kabul grme ve ait olma ihtiyac

zsayg -Kiflinin kendisine sayg duymas, irade, baflar sahibi olma, stat
ihtiyac
Kendini gereklefltirme - Kiflinin gerek potansiyelini hayata geirmesi
fiekil 7.3
Maslow piramidi.
Kendini gereklefltirme
zsayg
Sosyal
Gvenlik
Fizyolojik
Maslow piramidinin en tepesine yer alan kendini gereklefltirme bilimsel olarak

lmesi zor ancak ok popler olmufl bir kavramdr. Kendini gereklefltirme, kiflinin gerek potansiyelini, varolufl amacn hayata geirmesi olarak tanmlayabileceimiz, bir tr ycelme hlidir. Maslow kendini gereklefltirme dzeyinde olan kiflilerin flu zelliklerde olacan varsayar: Kendilerini ve bulunduklar koflullar olduu gibi kabul eden; kiflisel sorunlardan ok sosyal sorunlara are bulmaya alflan; baflkalarnn dflncelerine ak olan; zel yaflamna, kendi iradesiyle hareket
etmeye, insani deerlere ve yaflamn kendisine nem veren; yzeysel arkadafllklar yerine ok yakn birka dostluu tercih eden.
Gerek X-Y Kuram gerek ihtiyalar hiyerarflisi bakfl ska tekrar edilen, kabul
grmfl yaklaflmlardr ancak bu varsaymlar bilimsel olarak verilerle snanmfl ya
da desteklenmifl deildir. Yine de alflanlarn hangi koflullarda i kaynakl hangi
koflullarda dfl kaynakl olarak isteklendirilebileceiyle ilgili olarak dflnmemize
yardmc olur. Bu iki kuram yannda, David McClellandn htiyalar Kuramndan
bahsedilebilir. McClelland ve alflma arkadafllar tarafndan gelifltirilen kuram,
temel ihtiyaca odaklanr:
Baflarm ihtiyac - Belirli ltler erevesinde kazanmlar elde etme, baflarl olma ve kendini gsterme arzusu
G ihtiyac - Baflkalarna, evredekilerin davranfllarna etki etme istei
Yakn iliflki ihtiyac - Yakn, samimi, arkadafla iliflkiler kurma istei
McClelland (1961) modeli sklkla arafltrmalarda kullanlmfl olup ncekilere
gre bilimsel dayana ok daha kuvvetli bir kuramdr. Baflarm ihtiyac yksek
olan kiflilerin basit ifllerden veya hedeflerden, kumar gibi flansa dayal faaliyetlerden grece daha az hoflland bilinmektedir. Sz konusu yneticilik olduundaysa, g ihtiyac yksek kiflilerin daha etkili olabilecei tespit edilmifltir. Ancak,
McClelland bireylerin sosyal ihtiyalarnn kltrel unsurlarn etkisi altnda, ocukluktan itibaren renildiini ve bu drtlerin bilinaltnda yattn sylemifltir. llmesinin kolay olmadn vurgulamak gerekir. McClelland rtk olduklarn iddia ettii bu renilmifl sosyal ihtiyalar lmlemek iin projektif testler veya tematik alg testlerinin kullanlmasnn gerektiini belirtmifltir. Bu tip testlerde ihti-
Kendini gereklefltirme
Kiflinin gerek potansiyelini,
varolufl amacn hayata
geirmesi anlamna gelen
bir ycelme hali.
200
Psikoloji
yalar llecek kifliye bir dizi resim gsterilir ve her resimde ne olup bittiine iliflkin birer hikye anlatmalar istenir. Bu hikyeler sayesinde kiflinin gereksinimleri
ortaya karlr.
Resim 7.3
Bireylerin
gereksinimlerini
lmekte kullanlan
Tematik Alg
Testinden rnek
resim.
Kaynak:
www.pic2fly.com/E
xamples+of+Thema
tic+Apperception+T
ests.html
Motivasyon ve ayn zamanda ifl doyumunu tanmlamakta kullanlan bir baflka

kuram Herzbergn iki-faktr kuramdr. Herzberg memnuniyetsizlikle memnuniyetin ayr sreler olduunu, farkl unsurlardan etkilendiini syler. rnein, flirkette doru bir ynetim anlayflnn egemen olmas alflanlarn memnuniyetsizliini nleyici bir unsurdur, bir bakma kurumsal bir ortamn olmazsa olmazlarndadr. Maafl nemli olmakla birlikte kifliyi yalnzca sfr noktasnda tutmaya yarar.
Herzberge gre, alflanlar esas memnun edecek unsurlar iflteki sorumluluk, takdir, baflar duygulardr.
fiekil 7.4
Memnuniyetsizlik
ve memnuniyet
sreleri.
Yksek memnuniyet salayan unsurlar

flteki baflar hissi
Takdir
flin kendisi
Sorumluluk alma
lerleme olanaklar
Memnuniyetsizlii nleyen unsurlar

fiirket politikalar
Ynetim anlayfl
Yneticinin davranfllar
alflma koflullar
Srece Odaklanan Motivasyon Kuramlar

Srece odaklanan motivasyon (isteklendirme) kuramlar, ihtiyalar ele almfl olan
klasik kuramlarndan farkl olarak biliflsel srelere odaklanmfltr. Artk, tm bu
kuramlardan elde ettiimiz bilgileri bir araya getirerek kapsaml zmlemeler yapabilmekteyiz. rnein, biliflsel deerlendirme kuram isel motivasyonu yksek
birine maddi dl verildiinde ne olacan sorgulamfltr. Bulgular, genel olarak,
maddi ierikli, dfl kaynakl isteklendirmenin isel motivasyona zarar verdiini gstermifltir. Gnlden ya da zevk alarak yaplan bir iflin dle tabi olmas durumun-
da kifli bir denetim kayb yaflamfl olacak ve bu ifli neden yaptn sorgular hle
gelecektir. Ancak, iflin ve kiflinin baflkalar tarafndan szle takdir edildii durumlarda ayn olumsuz etkinin grlme ihtimali dflktr.
Birey bir ifle giriflirken ya da iflin sonucunda elde ettiklerini deerlendirirken karmaflk bir zihinsel sre ifller. Victor Vroom (1964) beklenti kuramnda motivasyonu
tanmlarken kiflinin ilk olarak ngrlen sonuca ulaflmak iin gerekli beceriye sahip
olup olmadn dflneceini syler. Gerekli beceriye sahip olmadn dflnyorsa
kifli, o ifle giriflmeyecek, baflka bir deyiflle motive olmayacaktr. Beceri sorusunu takiben kifli gsterecei abayla edinecei dl arasndaki uyumluluu hesaba katar. rnein, deerlendirmelerde performans ltleri yannda alflanlarn kdemine baklyor ya da herkes tarafndan sevilen biri olup olmadna benzer, performansla iliflkili
olmayan ltler nem kazanyorsa alflann motivasyonu krlacaktr. Son olarak,
beceri, performans, dl silsilesinde bir sorun olmasa da dllendirmeler kifli iin cazip olmayabilir. Vrooma gre bu anlamdaki bir uyuflma ya da uyumsuzluk da motivasyon bakmndan nemlidir.
aba-performans iliflkisi: Kiflinin aba gstermekle istenen performansa ulaflp
ulaflamayacana dair algs.
Performans-dl iliflkisi: Kiflinin, baflarl olduu durumunda, bekledii dl
alp alamayacayla ilgili algs.
dl-kiflisel hedefler iliflkisi: Kiflinin, ngrlen dllere atfettii deer.
Vroomun performans-dl iliflkisinde ngrd sre alflann bir takm karfllafltrmalar yapmasn da gerektirir. Motivasyon srecinin bu ynn ele alrken, Stacy
Adamsn Eflitlik Kuramndan faydalanabiliriz. Adamsa gre, alflanlar kendi durumlarna birok farkl noktadan bakar ve hak ettiklerine ulaflp ulaflmadklarn bu erevede, kapsaml bir flekilde deerlendirir. Bir alflan, hlihazrdaki durumuyla ilgili
olarak on yl nceki edinimlerine bakarak bir deerlendirme yapabilecei gibi, kendisini flirket iindeki farkl pozisyondaki biriyle de karfllafltrabilir. Karfllafltrmalar flirket dflna odaklanarak da yaplabilir. rnein, bir satfl mdr ya da halkla iliflkiler
uzman, sektrde benzer pozisyonda olanlarn maafllarn, primlerini bilmek ve kendi adna eflitsiz bir durum olup olmadn anlamak isteyecektir. Eflitsizlik olduunu,
kendisine hakszlk yapldn dflnen bir alflan flu yollara baflvurabilir:
Ortaya konan emekte deifliklik yapma - alflan, hak ettiinden az kazandn dflnyorsa ifle verdii emei azaltmay, hak ettiinden fazla aldn dflnyorsa abasn artrmay dflnebilir.
Elde edilen ktlar zerinde oynama - rnein, kifli para bafl alflyorsa kaliteden taviz vererek, retimi ve cretini artrmaya alflabilir.
Kendisine bakfln deifltirme - Baflkalarna gre daha fazla alflyormuflum,
bunu anladm.
Baflkalaryla ilgili dflncesini deifltirme - arnn ifli dflnld kadar cazip bir ifl deil bence.
Karfllafltrma noktasn deifltirme - fiu an eniflteme gre daha az kazanyor
olabilirim ama babam benimle ayn yafltayken bu kadar maafl almyormufl.
fl deifltirme.
Farkl kuramlarn gsterdii zere motivasyon, kiflilerin ihtiyalarna, doru iflte
olup olmamalarna ve yeterlik alglarna bal olduu kadar, alflma ortamnda memnuniyet salayan faktrlerin veya rgtsel adaletin varlyla (veya eksikliiyle) de flekillenmektedir. Genel anlamda doru ve salkl bir ifl yaflam kurabilmek iin bireylerin kendilerini iyi tanmalar, yneticilerin ise ifl koflullarnda gerekli iyilefltirmeleri
yapmalar gerekir.
201
Beklenti Kuram Beklenti

kuramna gre, bireyler
davranfla gemeden nce
farkl bilgiyi birlikte
kullanrlar. Kuramn sahibi
Vroom, motivasyonu
matematiksel olarak flu
flekilde gstermifltir:
Motivasyon (gsterilecek
abann derecesi) = [Daha
fazla abann baflar
seviyesini arttraca inanc
(beklenti) ] x [ (baflarnn
farkl dllerle iliflkisi x
bireyin farkl dllere verdii
deer)]
202
Psikoloji
LDERLK
Gnmzn en popler kavramlarndan biri olan liderlik zerine saysz makale,
yaz, grfl bulunmakta. ou bilimsel dayanaktan yoksun bir flekilde yazlmfl olmakla birlikte, saylar bu konuya gsterilen ilginin dzeyini gstermektedir. Liderliin bu derece gndemde kalmasnda yalnzca ifl dnyasnn gerekleri deil, mikro lekten kresel boyuttaki tm siyasi faaliyetlerin ihtiyalar da belirleyici oluyor. Lider arayfl hemen her alanda devam etmektedir.
Liderlik, kiflileri uzak grfll bir bakfl erevesinde bir araya getirme ve belirli hedefler dorultusunda ynlendirme becerisi olarak tanmlanmaktadr. Yneticilerin mutlaka lider zellii taflmas gerekmez ancak deiflime ihtiya doduunda
veya zor zamanlarda bu iki rol arasndaki farklar nem kazanacaktr. Bu blmde,
liderlik zerine yazlmfl kuramlarn bir zetini okuyacaz.
Klasik Liderlik Kuramlar

Liderlik Kiflileri uzak grfll
bir bakfl erevesinde bir
araya getirme ve belirli
hedefler dorultusunda
ynlendirme becerisi.
Klasik liderlik kuramlar, liderleri dierlerinden ayran karizma, coflku, cesaret benzeri kavramlarla ilgilenmifltir. Kiflilik kuramlarnn geliflmesiyle birlikte, bu kavramlarn nemli lde dfladnklk zelliiyle rtflt sonucuna varlmfltr. Dfladnklk zellii olan kifliler kendilerini ortaya karmada daha baflarl olduklarndan, grup iinde liderlik konumuna daha kolay geebilmektedir. Ancak elbette
liderlik yalnzca bir zellikle aklanabilecek kadar basit bir olgu deildir. Kiflilik
analizleri kimlerin liderlie aday olabileceini ngrmemizde fayda salamaktadr
ancak etkin liderlii belirleyen baflka unsurlar da bulunmaktadr. rnein, liderlikte nemli addedilen zelliklerden biri duygusal zekdr. Bu konuda alflma yapan
arafltrmaclar, bir kiflinin iyi eitimli, analitik beceriye sahip, ileri grfll olmasnn iyi bir lider olmasna yetmeyeceini savunmaktadrlar. Duygusal zeknn en
nemli unsuru empati (duygudafllk) olup, lider konumundaki kiflinin takipilerinin gereksinimlerine duyarl olmas, sylenenlerle birlikte sylenmeyenlerin altndaki mesajlarn da farkna varabilmesi gerekmektedir.
Davranfl Olarak Liderlik

Kiflilik zelliklerine odaklanan bakfl, liderlik iin doru adaylarn tespit edilmesine odaklanr. Ancak, baz arafltrmaclar 1950lerle birlikte, bu yaklaflmn snrlarnn olduunu dflnerek, kiflilik zellikleri yan sra liderin nasl davrandn inceleme altna almfltr. Davranfllara odaklanan bu yaklaflm ncekilerden farkl olarak, kiflilerin baz eitimlerden geerek liderlik vasf kazanabileceini varsaymaktadr. Liderlik davranfllarn ele alan ilk kapsaml alflmalardan biri Ohio alflmalar olarak bilinir. Bu projede elde edilen bulgular liderlii iki boyutta aklayabileceimizi gsterir. Birinci boyut, liderin gerek kendisinin gerek takipilerinin grev ve sorumluluklarn ne dereceye kadar dzen altnda tutmak istediiyle ilgili
olan boyuttur. Bu davranfl gsteren bir lider, hangi alflann hangi grevi alacan belirleyen, alflanlarn performansyla ilgili beklentilerini sklkla dile getiren,
ifllerin bitirme veya teslim tarihlerine uyulmasna ok nem atfeden bir liderdir.
Dflncelilik boyutu ise liderin, yap ve planlamayla ilgili konulardan ok gven
duygusunun yerlefltirilmesi, alflanlarn dflncelerine sayg gsterilmesi ve duygularn ifadesine uygun zemin hazrlanmasna ynelik olarak hareket edip etmediine bakar. Bu davranfl boyutunda ne kan bir lider dierlerine gre, alflanlarn flahsi sorunlarna daha fazla ilgi gsterecek, iletiflim kurmada daha eflitliki davranacaktr. Her iki davranflnn boyutunun rgtsel ktlar anlamnda baz olumlu sonular vardr. Grev ve ifl odakllk, verimlilik bakmndan kritik olarak adde-
203
dilmelidir. Dflncelilik boyutunda nde olan bir liderlik davranfl ise alflanlarn
yksek motivasyona ve ifl doyumuna sahip olmalarna yol amaktadr. Dflnceliliin liderin daha fazla sayg grmesini salad da tespit edilmifltir.
Dzenleyicilik boyutunda Dzenleyicilik boyutunda
dflk
yksek
Dflncelilik boyutunda
dflk
Braknz yapsnlar
Grev ve ifl odakl
Dflncelilik boyutunda
yksek
alflan odakl
Hem ifl hem alflan odakl
Tablo 7.6
ki boyutlu liderlik
modeli.
Durumun Gerektirdii Liderlik

Klasik liderlik kuramlar ve davranfllara odaklanan bakfl takiben bir grup kuramc, farkl durumlarn farkl liderlik tarzlar gerektireceini ngrmfltr. Bu yeni kuflak kuramlar, yalnzca liderin kiflilik zelliklerini ve davranfllarn deil, lider ile takipiler arasndaki iliflkiyi ve takipilerin baz zelliklerini de mercek altna almaktadr. rnein, lider ile takipileri arasndaki gvenin dflk m yksek mi olduu nemli bir etkendir. Yaplan iflin ne dereceye kadar yazl kurallara bal olduu da belirleyici olmaktadr. Lider konumunda bulunan kifliler ou zaman ifle alma, iflten karma, terfi ve maafl zamm benzeri konularda yetki sahibidir ancak liderin bu gc elinde bulundurmad durumlar da sz konusu olabilmektedir. Liderlie bu bakfl asndan yaklaflan Fiedler, hangi durumda hangi liderlik davranflnn etkili olacan tespit etmeye alflmfltr. Liderin mevkiinden kaynaklanan
kontrolnn ok dflk ya da ok yksek olduu durumlarda ifl ve greve odakl
liderlik tarznn daha iyi sonular verecei, bu ikisinin arasndaki durumlarda, zellikle de kiflileraras gvenin tesisinin salanmas gereken bir ortamda alflanlara
odakl bir yaklaflmn daha doru olduu varsaylmaktadr.
Hersey ve Blanchard tarafndan gelifltirilen bir baflka model ise tamamyla takipilere odaklanr. Bu modele gre, lider ne yaparsa yapsn, elde edilmesi beklenen sonular veya ktlar, son kertede takipilerin iflleri kotarmaya ne derece hazr olduuyla belirlenecektir. Hersey ve Blanchardn liderlie yaklaflmnda iki deiflken ne kmaktadr: takipilerin (ya da alflanlarn) beceri dzeyi ve isteklilii. rnein, alflanlarn beceri dzeyi dflk ve isteklilii zayf ise liderin grubu
deiflmez kurallar ve kesin talimatlar ile ynetmesinden baflka seenei kalmyor
gibidir. alflanlarn isteklilii zayf ancak beceri dzeyi yksek ise liderin grubuna
katlmc bir tarzda yaklaflmas gerekir.
SIRA SZDE lidere ihtialflanlarn hem istekliliin hem beceri dzeyinin yksek olmas durumunda
ya var mdr?
Dnfltrc Liderlik
D fi N E L M
D fi N E L M
Liderlerden beklenenlerin dnyann her yerinde ayn olduu dflnlebilir, ancak

S O R U gstermektealflmalar liderlik tanmnn kltrden tamamen bamsz olmadn
dir. GLOBE alflmasna gre, dnyann her yerine bir liderden ileri grfll, zeki,
gvenilir ve kararl olmas beklenmektedir. Bunlara ek olarak, baz
kltrlerde biDKKAT
reyler liderden flefkatli olmasn, baflka kltrdekiler dzenli olmasn bekler. Benzer flekilde, liderin risk almasyla ilgili ortak kanaat mevcut deildir ve kltre gSIRA SZDE
re deiflebilmektedir. Ancak, ifl ortaklklarnn giderek uluslararas
nitelie brnd ekonomilerde kresel apta, ufku genifl lider arayfl da hzlanmaktadr.
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
204
Psikoloji
Deiflim ihtiyacnn yksek olduu gnmz koflullarnda karflmzda kan

kavram dnfltrc liderlik olmaktadr. Dnfltrc liderlik, gelecee odakl,
alflanlara hem gven hem ilham veren, kiflilerin zihinsel ihtiyalarna odaklanan,
yaratcl artran, yksek idealleri vurgulayan bir liderlik olarak tanmlanmaktadr.
Dnfltrc olmayan bir lider, kendisini ifllerin gidiflatndan sorumlu grmekle
birlikte, rgt deifltirmekle ncelikli olarak ilgilenmez. Kiflileraras deifl-tokufl
iliflkisini vurgular, insanlarn yaptklar iflin karfllnda aldklar dl (veya ceza)
ile motive olduklarna inanr. Bu tr liderler burada ifller byle yrr sloganyla
var olan rgtsel sistem ierisindeki amalar dorultusunda alflr ve ifllere daha
ok bir sorun ktnda mdahale ederler. Dnfltrc bir lider etkin bir yapdadr ve belki de daha nemlisi, bulunduu pozisyona uzak grflllk getirir.
Dnfltrc liderlik iin drt temel unsur tanmlanmfltr (Sivanathan vd.,
2004). Birincisi, dnfltrc lider bir etkileme gcne sahiptir. Bir baflka deyiflle
dnfltrc liderler inandklar biimde davranrlar. kincisi, dnfltrc liderler
dierlerine ilham kayna olarak, onlar en iyi performanslarn sergileme konusunda motive ederler. Dnfltrc liderin doal ekicilik zellii olmas gerekmez, bunun yerine alflanlarn kendilerine gvenlerini arttrc ve onlar en iyi performanslarn sergilemeye yneltme becerisine sahip olmalar gerekir. nc olarak, dnfltrc liderler alflanlar zihinsel ve entelektel olarak harekete geirmeye odakldrlar. alflanlarn karar srelerine katlmlarn mutlak suretle isterler. Son olarak, dnfltrc liderler alflanlar ile bireysel olarak ilgilenir ve her
birinin ihtiyalarn anlamaya alflrlar.
Arafltrmalar, spor takmlar ya da kr amac gden flirketler olsun, ister ordu,
dnfltrc liderlik ve rgtsel ktlar arasnda olumlu ynde bir iliflkiye iflaret
etmifltir. Dnfltrc liderlerin, dier liderlere gre daha olumlu etkileri olmasnn temelinde, rgtte gvene dayal bir ortam yaratp, alflanlar yaptklar iflin
anlaml olduuna ikna ederek, alflanlarn rgte karfl hissettikleri aidiyeti arttrmak vardr.
Tablo 7.7
Etkileflimci liderlik ile
dnfltrc liderlik
karfllafltrmas.
Etkileflimci liderlik
Dnfltrc liderlik
Baflar ve alflma karfllnda dl alnmasna

ve verilmesine odaklanr.
Bir gelecek hayalinin paylafllmasn ve grev

bilincinin geliflmesini salar, kiflileri
onurlandrp sayg ve gven elde eder.
Kurallardan ve standartlardan sapmalara ve

hatalarn dzeltilmesine odaklanr.
Yksek hedefleri vurgular, bunlar basit bir

dille ifade eder, sembollerle konuflur.
Yalnzca ifller iyi yrmediinde mdahil olur.
Her zaman yaratc zm gelifltirilmesini

destekler.
RGT KLTR
rgt kltr, uzunca bir sredir ele alnyor olan bir kavram olmakla birlikte, poplerliini yetmifllerde ivme kazanan kltr alflmalarna borludur. Bu trden alflmalar birka damardan ayn anda beslenmifltir. Birincisi, Japonyann II. Dnya
Savafl sonrasndaki ekonomik baflars tm dnyada, zellikle de Amerikal sosyal
bilimciler arasnda ilgi grmfl ve Japon kltrn anlama abas nem kazanmfltr. Buna ek olarak, artan iflgc gleri ve turizm, kltrel farkllklar dikkat eken bir konu haline getirmifltir. Seksenler ve doksanlar boyunca ykselen bir dalga olarak dnyay ekonomi ve siyasette keskin tartflmalara srkleyen serbest piyasa dflncesi ve devam olan kreselleflme de kltr kavramnn n plana kmasnda etkin olmufltur.
205
rgt kltr, bir kurumu ya da flirketi oluflturan kiflilerin ortak anlayfl ve davranfl biimi olarak tanmlanabilir. Deerler, flirketin vizyonu, davranfllarla ilgili
normlar, kullanlan dil ve jargon, semboller, alflkanlklar, hepsi rgt kltrnn
unsurlardr. Bunlar arasnda, rnein, dil ve semboller daha grnr olmakla birlikte, deerler daha derinde yatar. Bu nedenle rgt kltrnn buzdana benzetildii de olmufltur. Bu blmn sonunda baz rgt kltr modellerini ele alacaz. Ancak ncelikli olarak Hollandal arafltrmac ve danflman Geert Hofstede tarafndan, 1970lerde ortaya atlan kltr boyutlar yaklaflmn kavrayalm.
Hofstede Kltr Boyutlar

Hofstede projesi, altmfllarn sonlarnda bafllayp yetmifllere kadar uzanmfl bir danflmanlk faaliyetinin bulgularna dayanan, ilerleyen dnemlerde baflka alflmalara esin kayna olmufl ve oka tartfllmfl bir arafltrmadr. Hofstede kitabnn ilk
basks yaynlamasyla birlikte ses getirmifl ve bir bakma yeni bir akmn sembol
hline dnflmfltr. Hofstede kltrleri drt ana boyutta farkllafltrmaktadr. Bunlar, bireycilik-toplulukuluk, g mesafesi, diflillik-erillik ve belirsizlikten kanma
olarak adlandrlmfltr.
Bireycilik-toplulukuluk boyutu, bireyin zerklii, kiflilerin kararlarnda ne kadar bamsz olaca ve dier bireylerle iliflkilerinde ne derece uyum ve ayrflma ihtiyac hissettii ile ilgili deer boyutudur. Buna gre, bireyciliin yksek olduu
toplumlarda ou birey zerklik ve ayrflmaya, uyuma gre daha fazla nem addederken, toplulukuluun ar bast toplumlarda sayca daha fazla birey yakn
evreyle ve toplumla uyuma nem vermektedir. Bireycilik-toplulukuluk en fazla
incelenmifl, tartfllmaya devam eden kltr boyutlarndan biridir. Birok adan
Bat-Dou kltrlerine dair genel tartflmann iinde yer almaktadr.
G mesafesi, bireyler arasndaki g ve stat farklarnn ne dereceye kadar
nemli olduunu (ya da baflka bir deyiflle, bu farklarn ne dereceye kadar gz ard edildiini) gsteren deerleri ifade etmek iin kullanlmaktadr. G mesafesinin yksek olduu kltrlerde, ynetici-alflan, polis-vatandafl, anne-baba ile ocuklar, retmen-renci benzeri, kdem, yafl, pozisyon farklar grece nemli olmakta, roller arasndaki mesafe normatif baz kurallar da beraberinde getirmektedir. G mesafesinin yksek olduu ortamlarda glnn iliflkilerini koruyucu,
kollayc bir rol zerinden kuraca, daha gsz konumdakilerin ise ballk veya
itaat ile ykml hissedecei varsaylmfltr.
Trkede diflillik-erillik olarak adlandrlan nc kltr boyutu, temel olarak
cinsiyet rollerinin nasl flekillendiiyle ilgilidir. Diflil olarak adlandrlan kltrlerde,
kadnlara ve erkeklere atfedilen roller arasndaki farklar grece dflktr. Eril kltrlerde ise cinsiyet rolleri zerinden bir farkllaflma olmaktadr. Eril kltrlerde kadnlardan ounlukla yumuflak bafll ve yardmsever olmalar, erkeklerden kararl
ve hrsl olmalar beklenir. Bu farklarn meslek seimlerine yansd da tespit edilmifltir. Diflil kltrlerde yneticilik daha ok sezgilere ve grfl birliine odaklanmay getirmekte, eril kltrlerde ise rekabetilie, performansa odakl bir anlayfl
daha kolay yer bulmaktadr.
Drdnc kltr boyutu belirsizlikten kanma olarak adlandrlmfltr ve bireylerin belirsizlik karflsnda nasl hareket ettiini gstermektedir. Hofstedeye gre
her toplum belirsizlie karfl zm retmeye alflmfltr; teknoloji ve hukuk doadan ve sosyal iliflkilerden kaynaklanan belirsizliklere, din ise varoluflla ilgili bilinmezliklere cevap vermek zere kurumsallaflmfl aygtlardr. Belirsizlikten kanmann grece dflk olduu ortamlarda, kurallar daha esnek olduu gibi, yeni du-
G mesafesi Topluluu
oluflturan bireyler arasndaki
g ve stat farklarnn ne
dereceye kadar nemli
olduunu, ya da baflka bir
deyiflle, bu farklarn ne
dereceye kadar gz ard
edildiini gsteren kltr
boyutu.
206
Psikoloji
rumlara uyum gsterme daha kolay halledilebilir bir sorun olarak alglanmaktadr.
Belirsizlikten kanmann yksek olduu ortamlarda ocuklarn daha sk sululuk
ve gnah hislerine kapld tespit edilmifltir. Bu boyutta yksek olan lkelerde bireyler ortalama olarak daha fazla ifl kaynakl bask hissetmekte, flirketlerde alflma
sreleri daha uzun olmaktadr. Yaflam memnuniyeti lmlerinde, belirsizlikten
kanma ile kiflilerin mutluluu arasnda ters orant tespit edilmektedir.
Tablo 7.8
Hofstede kltr boyutlarnn ynetici ve alflanlara olas etkileri.
Yneticilere olas etkisine
rnek
alflanlara olas etkisine

rnek
Kltr boyutu
Tanm
G mesafesi
Bireyler arasndaki g ve stat farklarnn

ne dereceye kadar nemli olduu ve kabul
grdyle iliflkili kltr boyutudur.
Bir ynetici astlarna mesafeli

durmakta, zellikle byk
projeleri baflkalarna devretmek
yerine zerine almaktadr.
Bir dier ynetici ise iflleri
paylafltrmada ve bir hata
olduunda sorumluluu zerine
almada ak davranmaktadr.
Bir ngiliz eitim uzman

Malezyada yerleflik firmaya
danflmanla gider.
Seminerde flirket
alflanlarndan katk
yapmalarn istediinde
neden cevap alamadn
anlayamamaktadr.
Bireycilik
Bireylerin gerek duygusal gerek ekonomik

anlamda kendi bafllarna ayakta durmasn
deerli bulan kltrler daha bireyci
kltrlerdir.
Amerikal ynetici bir Latin

Amerika lkesinde alflrken,
bir alflann projedeki baflars
nedeniyle ykseltmek
istemektedir. Dier yneticiler,
terfi kararlarnda flirkete ballk gibi
unsurlarn da gzetilmesi
gerektiini savunmaktadr.
Gney Koredeki bir

flirketin satfl ekiplerinin
performans, primlerin kiflilere
deil takma verileceinin
aklanmasyla hzl bir
ykselifle geer.
Belirsizlikten
kanma
Belirsizlik ve deiflkenlie baz kltrler

daha kolay tahamml
gsterebilmektedir. Belirsizlikten
kanma boyutunda yksek olan
kltrde bireyler, yeni koflullar altnda
ya da snrlar belirgin olmayan
durumlar karflsnda grece daha gergin
olmaktadr.
Singapurda yerleflik bir firma

Japonyadaki alflanlar iin
cretlendirme konusunda
danflmanlk hizmeti alr.
Singapurda taban maafl dflk
komisyonlar yksek olabilirken,
Japonyada alflanlar baz maafln
yksek komisyonlarn dflk
kalmasn tercih etmektedir.
Bir sivil toplum kurumunun

yrtecei proje ncesinde
bir Fransz alflan dier
alflanlara gre yneticinin
beklentilerini anlamak
iin kendisine daha fazla
soru sormaktadr.
Erillik-diflillik
Eril deerler: hrsl ve alflma odakl

olmak, bykle, hza ve baflarya
nem vermek.Diflil deerler: Kollayc,
anlayfll olmak, yaflam kalitesine nem
vermek, atflmadan ok fikir birliine
vurgu yapmak.
Bir sve firmas alflanlarn,

kiflisel geliflimlerine faydal
olmas iin koluk eitimine
gndermifltir ancak flirketin
Japon alflanlar bu eitimde
zorlanyor gzkmektedir.
Avusturyadaki bir firmann

alflanlar alflma-zel yaflam
dengesiyle ilgili programa
beklenen ilgiyi
gstermemektedir.
Ksa vadeUzun vade

ynelimi
Uzun vade ynelimi gelecee odakl

olup, sebat ve tutumlulua vurgu yapar;
ksa vade ynelimi gemifle ve bugne
odakl olup, sosyal iliflkilerin iyi tutulmasna,
biriktirmekten ok harcamaya yneliktir.
inli ynetici iki Nijeryal

alflan arasndan kdemi ve
ifle katlm daha yksek olann
terfi ettirmifltir.
Bir Nijeryal alflan, sosyal

iliflkilerini iyi tuttuu ve
evresinde iyi bilindii halde
neden terfi ettirilmediini
anlayamamaktadr.
Kaynak: Benzer rnekler iin baknz: Hofstede, Hofstede, & Minkov (2010).
Hofstede alflmas, yaratt etkiyle birlikte yeni projelere zemin hazrlamfl ve

kapsam genifllemifltir. Chinese Culture Connection olarak adlandrlan bir proje,
Batl, Avrupal bir bakflla ifade edilen kltr boyutlarnn snrlar olabilecei varsaymndan yola karak, in kkenli deerleri listelemifl ve bunlar zerinden yeni analizler sunmufltur. Bu analizler sonucunda, zgn Hofstede boyutlar byk
lde teyit edilmifl ancak Asya kltrlerinin yapsnda, daha nceki alflmalarda
gzden kaan beflinci bir boyut olduu vurgulanmfltr. Uzun vade ynelimi olarak
207
adlandrlan boyut Konfys retisi ile iliflkilendirilmifl ve Asya

lkelerinin oSIRA SZDE
unda grlen ekonomik baflary aklamak iin kullanlmfltr. Sebat, tutumluluk,
gelenee ballk ve benzeri deerleri harmanlayan uzun vade ynelimi (UVY), kiD fi N E L etmesini
M
flilerin bugnden daha ok gelecei dflnmesi ve buna gre hareket
gerektirir. Ksa vade ynelimi baskn olan kltrlerde sosyal ykmllkler, uzun vade ynelimi yaygn kltrlerde ise bir ama uruna kendiniS geri
O R Uplana atmak
nemli oluyor gzkmektedir. Bir alflmada ailelerin hediye seimleriyle UVY arasndaki iliflki sorgulanmfltr. Buna gre, UVYsi yksek olan lkelerde ocuun
DKKAT
eitimine ve geliflimine uygun kitap ve benzeri hediyelerin revata
olaca, dier
lkelerde elenceli oyuncaklarn n plana kaca beklenmektedir.
SIRA katlmyla
SZDE
Daha yakn dnemde, Hofstede projesi yeni arafltrmaclarn
yeniden ele alnmfl, zmlemeler altnc bir boyutun eklenmesiyle sonulanmfltr. Bu
yeni boyut kltrn ne derece msamahal-kstlayc olduunu gstermektedir.
Normlar bakmndan daha kstlayc olan toplumlarda haz veAMALARIMIZ
elenceyle ilgili grfller grece daha kat olup, bu isteklerin snrlandrlmas ya da telenmesi gerektiine dair kan yaygndr. Normlar bakmndan ak olan toplumlarda ise elenceK T A P
ye, gndelik zevklere daha fazla msamaha gsterilmektedir. Ak toplumlarda kiflilerin olumlu duygular daha kolay anmsad tespit edilmifltir; buna karfllk, kstlayc toplumlarda ktmserliin daha yaygn olduu gzlemlenmektedir. ki tr
TELEVZYON
toplum arasndaki bir fark da ahlaki disiplin ile iliflkilidir. Normatif yaps daha kat olan toplumlarda ahlaki disiplin skorlar yksek olmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Hofstede kltr boyutlarna gre lkeler aras benzerlik ve farklar

N T E R N E Tgrmek iin
http://www.geerthofstede.nl/dimension-data-matrix web adresini ziyaret edebilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Deal ve Kennedy rgt Kltr Snflandrmas

Deal ve Kennedy rgt kltrlerini ayrt etmek zere iki boyuttan yola kmfltr.
Boyutlardan birincisi bildirim ve renme hz, ikincisi belirsizlik ve risktir. Bildirim ve renme hz, flirketin eylemlerinin ne derece baflarl olduunu anlamaya
yarayan bilgilerin akfl ve buna bal renme hz olarak tanmlanmaktadr. Belirsizlik ve risk boyutu ise flirketin faaliyetlerinin hangi dzeyde bir belirsizlik iinde
gereklefltiine, verilecek yanlfl kararlarn olumsuz etkilerine iflaret etmektedir.
Buna gre Deal ve Kennedy drt rgt kltr tanmlamaktadr.
Sert rekabet kltr: Sonularla ilgili bildirimlerin hzl, buna karfllk kaHzl bildirim
zanmlarla ilgili beklentilerin yksek
olduu rgt kltr. Brokerlik benzeri finans piyasalaryla ilgili faaliyetSk
Sert
lerin ve reklamcln bu snflandralflma
rekabet
maya girdii sylenebilir. Bireyciliin
yksek olduu kltr olmakla birlikte,
Yksek
belirsizlik
baz takm sporlarnda da buna benzer
kltr gzlenebilmektedir. fl iliflkileriyi
ddial
ne stresin hakim olduu bir kltrdr;
iflleyen
proje
sre
yavafl ilerlemeyi tercih eden alflanlarn kolay uyum salayamayaca trde
bir kltrdr.
Sk alflma kltr: Bildirimin hzl olmasna karfln alflanlarn aldklar risklerin grece dflk olduu ortam ifade
fiekil 7.5
Deal ve Kennedy
modeline gre
farkl rgt
kltrlerinin
zellikleri.
208
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Psikoloji
eder. Yksek mflteri memnuniyeti salamaya alflan byk flirketlerde kltr genelde bu snflama iinde yer almaktadr. Satfl faaliyetleri arlkl olarak bu kltre aittir. Bireyler aras rekabet yksek olmakla birlikte, bu kltrde baflarnn anahtar enerjik takm alflmas olmaktadr.
ddial proje kltr: Byk risk ieren kararlarn alnd ancak sonularn elde edilmesinin uzun yllar ald ortam ifade etmek iin kullanlr. Petrol arama,
havaclk benzeri arafltrma, gelifltirme odakl faaliyetlerde bulunan flirketler, ou
ila flirketleri, baz byk mimari ofisler ve sermaye youn byk endstriler bu
kapsama girmektedir. Faaliyetlerin uzun vadeli bir bakfl asndan deerlendirilir,
kararlarn tm safhalarnda aflr dikkat sz konusudur.
Sre kltr: Hem bildirimlerin hem risklerin dflk olduu organizasyonlar
tarif etmekSIRA
iin SZDE
kullanlr. Brokratik organizasyon olarak adlandrlan yaplar bu
kltre yakndr. Baz bankaclk faaliyetleri, sigorta flirketleri ve ou kamu kurulufllar sre kltrne yakn olmaktadr. Bu kltr zaman zaman, ar iflleyen,
D fi yapan
N E L M bir kltr olarak elefltirilmesine karfln, hizmetlerde tutarllk
krtasiyecilik
salanmasna en uygun kltr de olabilmektedir. zellikle, kamu hizmetlerinin
gvenilir olmas
S O R bu
U trden bir kltrn varlna baldr, denebilir.
Charles Handy Snflandrmas

DKKAT
nl ynetim dflnrlerinden Handy ise afladaki snflandrmay yapmaktadr:

G odakl kltr - G birka kiflinin elinde toplanmfltr. Az sayda kuralla
SIRA SZDE
ilerleyen, brokrasinin
zayf olduu, deiflken yaplardr.
Rol odakl kltr - Grece hiyerarflik yaplardr. Gcn oda kiflinin bulunduu pozisyon olmaktadr.
AMALARIMIZ
fl odakl kltr - Bu kltrde takmlar ok zel sorunlar zmek zere oluflturulur. Bilginin nemli olduu durumlarda gcn kayna da uzmanlk olmaktadr.
Genelde alflanlarn
birden fazla yneticiye bal olduu, matris formunda iflleyen
K T A P
yaplardr.
Kifli odakl kltr - Bu kltrde alflanlar kendilerini organizasyondan stn
grmektedir. Bu tr flirketlerin hayatta kalmas zor olmaktadr ancak baz profesTELEVZYON
yonel ortaklklarda, ilgili taraflarn yaplan ifle deneyimlerini (ve mflterilerini) getirmesini gerektiren durumlarda iyi iflleyebilmektedir.
N N
N T Eile
R Nyaplmfl
ET
Charles Handy
bir sylefliye http://www.thinkers50.com/interviews/2 adresinde ulaflabilirsiniz (ngilizce).
Trompenaars Yaklaflm
Fons Trompenaars rgt kltrlerini iki boyutta, drde ayrmaktadr. Birinci boyutta ifle ya da alflana odakl olma, ikinci boyutta ise dikey (hiyerarflik) ile yatay
(eflitliki) rgtlenme ztln kullanmfltr. Buna gre, rgtler, aile benzeri kltr,
Eyfel kulesi, kuluka makinesi ve gdml fze olarak adlandrmfltr.
Aile benzeri kltr olarak adlandrlan kltrde kiflilere odakl ancak dikey bir
yap sz konusudur. Kiflisel iliflkilerin ve uyumun nemli addedildii bir kltrdr.
G birka kiflinin elinde olup baflar flirket iindeki iliflkileri ve uyumu idare etmekten gelmektedir. Trompenaarsa gre Japonya, Fransa, spanya bu kltrn
rgtlere yansd lkelerden bazlardr.
Eyfel kulesi de aile benzeri kltr gibi hiyerarfliktir ancak odak kiflilere deil yaplan ifllere olmaktadr. Kifli hiyerarflide ykseldike gc ve karar verme sorumluluu artmaktadr. Ayrntl ifl tanmlar, kurallar silsilesi ve planlamaya verilen nem
209
bu kltrn bafllca zellikleridir. Eyfel kulesini aile benzeri kltrlerden farkl klan yn bu olmaktadr. Almanya, Danimarka, Hollandada yaygn bir rgt kltr olduu sylenebilir.
Kuluka makinesi gcn daha eflitliki dald, yatay organizasyonlar iin
kullanlr. Odak noktas kiflilerdir ve bu kltrde kurallarn yenilikilie engel olduu varsaym hakimdir. Hangi kiflilerin ne derece gl olaca projeden projeye deiflebilmektedir. Dflardan bakan birine bu kltr karmaflk hatta kaotik gzkebilir. Ancak, yazlm sektr bu trde kltre sahip flirketlerden olufluyor, denebilir. Trompenaarsa gre, lkeler arasnda svete yaygn bir kltrdr.
Gdml fze olarak adlandrlan kltr, ok zel hedefler dorultusunda, ksa vadede kazanmlar salamaya alflan rgtler iin kullanlr. Gcn kayna uzmanlktr. Sonularn titizlikle llmesi ve baflarnn buna dayal olarak dllendirilmesi sz konusudur. Anglo-Sakson kltrnde olan ABD, ngiltere, Kanada gibi
lkelerin byk flirketlerinde yaygn olan bir kltrdr, denebilir.
fiekil 7.6
Yatay
Kuluka
makinesi
Trompenaarsn
tanmyla rgt
kltrleri.
Gdml
fze
fl
alflan
Eyfel
kulesi
Aile
Dikey
SIRA SZDE
Deal ve Kennedy, Handy, Trompenaars rgt kltr snflandrmalar
arasnda hangisi
lke kltrnn etkisini daha az dikkate almaktadr?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
210
Psikoloji
zet
N
A M A
N
AM A
rgtsel Davranfln kapsamn tanmlamak ve

gncel geliflmelerin hangi konular n plana kardn tespit etmek.
Bu blmde, rgtsel Davranfln inceleme alanna giren, farkl bilim dallarndan gelen kavramlafltrma, bilgi ve bulgularla flekillenmifl baz konular ele aldk. rgtsel Davranfl, alflana ait
zellikler (rn. kiflilik), grup dinamikleri ve kiflileraras etkileflimle iliflkili konular (rn. liderlik)
ve rgtlerin btnyle iliflkili meseleleri (rn.
rgt kltr) kapsayan, genifl bir alflma alandr. zellikle karar verici konumundaki kiflilerin
rgtsel Davranfl konularna btncl bir bakfl
asyla yaklaflmas nemlidir. Deiflen dnyada,
farkllaflan ifl yaflam koflullarnda hangi gereklerin n plana ktn, alflanlarn ve yneticilerin ne tr donanma, hangi yetkinliklere sahip
olmas gerektiini sorgulamalyz. Uluslararas ifl
ortaklklarnn artt amzda, kltrel zek gibi konularn n plana kacan beklemeliyiz.
amzn bir baflka zorunluluu, rgtn baflars ile alflanlarn memnuniyeti arasnda bir tercih gzetmeyen, eflitlikilii ve katlmcl n
koflul olarak kabul eden bir ynetim anlayfln
yaygnlafltrmaktr.
mesi, genifl bir katlmla seeneklerin oluflturulmas, her seenein artlarnn ve eksilerinin tartfllmas, karara varldktan sonra bunun davranfla aktarlmas ve elde edilen sonular zerinden
bir deerlendirme yaplarak renme srecinin
hzlandrlmas gerekir.
N
AM A
N
AM A
alflma koflullar, ynetim unsurlar ve kiflisel

zelliklerin etkilefliminin rgt ii davranfllar
nasl belirlediini zmlemek.
Doru karar verebilmek hem kifliler hem rgtler iin nemlidir. fl hayatnda alnan birok karar ilk baflta salkl gibi durmakta ancak daha
sonra bu kararlarn eksik ya da yanlfl olduu grlmektedir. Kiflilerin koflullanmalar ve nyarglar ou zaman karar srelerini olumsuz etkiler. te yandan, kullanlabilecek bilginin ve kaynan snrlarnn olmas rasyonel karar vermeyi
zorlafltrmaktadr. Alnan kararlarn ok byk
bir ksmnda, en dorusunun deil, var olan koflullar altnda en kolay kabul grebilecek seenein hayata getii grlecektir. Yine de, yapabileceimiz yanlfllarn ve bizi snrlayan kstlamalarn farknda olmak, karar srelerinin daha salkl yrtlmesi bakmndan elzemdir. Doru
kararlar alabilmek iin, hedeflerin ak bir flekilde belirlenmesi, gerekli bilgi ve verilerin derlen-
Bireysel veya grupla alnan kararlarda hatalar

azaltmak iin dikkat edilmesi gereken unsurlar
saptamak.
Gzlemlediimiz bir davranfln ya da sonucun
nedenlerini anlamak iin, isel ve dflsal tm belirleyenleri deerlendirmek gerekir. rnein,
duygusall yksek olan kiflilerin bask altnda
verecei tepkinin dierlerinden farkl olmas beklenir ve ifl stresiyle ilgili arafltrmalarda kiflilik ou zaman ana deiflkenler arasnda kullanlr. Ancak, ifl stresi yalnzca bir kiflilik meselesi deildir.
fl tanmlarndaki eksikler, ar ifl yk, yeni teknolojilerin getirdii belirsizlikler, yneticinin alflanlara yaklaflm, alflanlar arasnda dayanflma olup olmamas ve benzeri birok deiflken
stres dzeyini etkilemektedir.
Liderlik kuramlar arasndaki farklar ayrt etmek; dnya apndaki liderlerin hangi zelliklere sahip olmas gerektiini tartflmak.
Liderlik, kiflileri bir araya getirme ve belirli hedefler dorultusunda ynlendirme becerisi olarak tanmlanmaktadr. Klasik liderlik kuramlar,
karizma, coflku, cesaret benzeri zelliklerin arayfl iinde olmufltur ancak daha kapsaml zmlemeler yapabilmek iin, liderin ortaya kt koflullar ve gruptaki kiflilerin zelliklerini de incelemeye almalyz. Dnyann hemen her yerinde
bir liderden ileri grfll, zeki, gvenilir ve kararl olmas beklenmektedir. Deiflim ihtiyacnn
yksek olduu gnmz koflullarnda karflmzda kan kavram ise dnfltrc liderlik olmaktadr. Dnfltrc liderlik, gelecee odakl, takipilerine hem gven hem ilham veren, kiflilerin zihinsel ihtiyalarna odaklanan, yaratcl
artran, yksek idealleri vurgulayan bir liderlik
olarak tanmlanmaktadr.
N
AM A
rgt kltrn snflandrmak.

rgt kltr, yzeydekilerden derine, farkl birok unsurdan oluflur. Ynetim dflnrleri rgt
kltrlerini snflandrmak iin, yapnn ne dereceye kadar hiyerarflik olduunu, yaplan faaliyetlerin risk dzeyini, alflanlara m grevlere mi
odaklanldn gsteren ve bunlara benzer deiflkenleri kullanr. Bu tartflma iinde, bir lkedeki egemen kltrn rgtlere ne derece yansd sorusuna da cevap aranmaktadr. rgt
kltr dendiinde, alflanlarn ounluu tarafndan paylafllan temel deerler akla gelir. Ancak, hibir rgt tamamyla ayn yapda deildir
ve alt kltrlerden oluflur. Alt kltr, rgt alflanlar arasnda sadece belli bir grup tarafndan
paylafllan deerleri temsil etmektedir. rgtsel
Davranfl bafll altnda ele alnan konular iyi
kavramak kadar, tm meselelere elefltirel bir gzle bakmak da nemlidir. rgt kltrn duraan olmayan, toplumsal kurallar, kurucularn zihniyeti, alflanlarn tafld deerler ile iflin ve an gereklerinin etkileflimiyle yaflayan bir organizma gibi grebiliriz.
211
212
Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Hem dzenleyicilik hem dflncelilik boyutunda dflk liderlik davranfl afladakilerden hangisiyle ifade
edilir?
a. Braknz yapsnlar tipi liderlik
b. alflana odakl liderlik
c. Dnfltrc liderlik
d. Edilgen liderlik
e. Erke odakl liderlik
2. Hangisi Y Kuflann tipik zelliidir?
a. Hoflgrl olmay nemli addeder
b. alflmay meydan okuma olarak grr
c. Giriflimci ruha sahiptir
d. Yaratc insanlarla alflmak ister
e. a ve d seenekleri
3. Schwartzun modelindeki zaflknlk hangi deerleri
kapsamaktadr?
a. Uyarlm ve hazclk
b. zynelim ve baflar
c. Uyum ve baflar
d. Uyum ve evrenselcilik
e. Evrenselcilik ve iyilikseverlik
4. Afladakilerden hangisi bir ynetim ifllevi deildir?
a. Planlama
b. Kovuflturma
c. rgtleme
d. Ynlendirme
e. Denetleme
5. Bir STKnn (Sivil Toplum Kuruluflu) yrtecei proje ncesinde bir Fransz alflan yneticinin beklentilerini anlamak iin kendisine ska soru sormaktadr. Bu
durum kltrel deerlerin bir yansmas olsayd, hangi
Hofstede boyutunu gsterirdi?
a. G mesafesi
b. Uzun vade ynelimi
c. Belirsizlikten kanma
d. Toplulukuluk
e. Geleneksellik
6. Emeinin karflln alamadn, flirketin adaletsiz

davrand dflnen bir alflann afladakilerden hangi
davranfl sergilemesi olasdr?
a. fle koyduu emei azaltmak
b. fl deifltirmek
c. Kaliteden taviz vererek, retimi ve cretini artrmaya alflmak
d. Kendisini her zamankinden farkl bir kifliyle karfllafltrmaya bafllamak
e. Yukardakilerin hepsi olas tepkilerdir
7. Hangisi dnfltrc liderin bir zellii deildir?
a. Yksek hedefleri vurgular
b. Yaratc zmler gelifltirilmesini destekler
c. Hatalara ve yanlfllara odaklanr
d. alflanlarna koluk yapar
e. Bir gelecek hayalinin paylafllmasn salar
8. Bir alflann, on yl nce bulunduu nokta ile flimdiki edinimlerini karfllafltrmas, hangi motivasyon kuramnn ilgi alanna girer?
a. Schwartz - Deerler Modeli
b. Herzberg - ki Faktr Kuram
c. Maslow - htiyalar Hiyerarflisi
d. Adams - Eflitlik Kuram
e. Handy - Dflsallk Kuram
9. lgi alanlar genifltir ve hayal gc kuvvetlidir. Bu
ifade hangi kiflilik zelliini gstermektedir?
a. Yksek duygusallk
b. Deneyimlemeye ak olma
c. Dfladnklk
d. Yksek sorumluluk
e. Dflk geimlilik
10. Handyye gre hangisi kifli odakl kltrn temel
bir zelliidir?
a. G birka kiflinin elinde toplanr
b. Brokrasisi zayf, deiflken bir yapdr
c. Spesifik sorunlar zmeye odakldr
d. Uzman kiflilerin profesyonel ortakl fleklinde
ilerler
e. Matris formunda iflleyen yaplardr
213
Yaflamn inden
Mavi Jeans Genel Mdr Cneyt Yavuz bu blmde
ele aldmz konulardan bazlarn ynetici bakflyla
deerlendiriyor:
Mavi Jeansin kendine zg bir kltr olduunu dflnyor musunuz? Nasl tarif ederdiniz?
Evet, kendimize zg bir kltrmz olduunu rahatlkla syleyebilirim. Mavi, Akdenizli pozitif ruhu olan, lider zellikler taflyan ama asla renmekten ve yeni olan denemekten ekinmeyen, her yapt ifle enerjisini ve
coflkusunu yzde yz veren ve yapt her ifli dnya liginin standartlarnda yapmak iin abalayan bir kurum.
baktmzda, Trk yneticilerin kuvvetli yanlar hzl

karar alabilmeleri ve tay yksek tutmalar. Yan sra,
hedef odakl ve sk bir ifl disipliniyle alfltklarn syleyebilirim. Zayf yanlar ise, farkl kltrlere bir para
kapal olmalar, zaman zaman karar alrken heyecanl,
duygusal davranmalar, bazen de kendilerine gereinden fazla gvenmeleri.
Kaynak: Yz yze grflme.
Okuma Paras
Bireyler kararlarn olufltururken ne dereceye kadar kltrel deerlerden etkilenmektedir?
Karar verme birden ok seenek iinden tercih yapmaya dayanr (hangi televizyon kanaln izleyelim, hangi
marka st almal, DVD oynatc m alaym, param tatile mi saklayaym ve benzeri). Farz edelim, lise mezuniyeti yaklaflan Can, niversitede hangi dalda eitim alacana karar verme aflamasnda. Psikoloji mi, Muhasebe-Finans m, Sanat Tarihi mi okumal? Cann kararnn
afladaki denkleme gre flekilleneceini dflnebiliriz:
Toplam fayda = (Baflar olasl) x (Alglanan deer)
Y Kuflann nceki kuflaklardan farkl tercihleri olduu bilinmekte. Sizce Y Kufla kavram lkemiz iin ne
derece geerlidir? Mavi Jeansde eski-yeni kuflak atflmas yaflyor musunuz?
Y Kufla, gnmz dnyasnda milletleri aflan bir tanmlama. Dolaysyla, Trkiye iin de bu kavramn bire
bir geerli olduunu dflnyorum. Mavi Jeansde eskiyeni atflmas alt dzeyde. Zira organizasyon dnya
standartlarna gre ok gen; alflanlarmzn ortalama
yafl 29 civarnda. Ayrca, markamz konumlandrmas
nedeniyle ve odakland mflteri kitlesi bakmndan
nemli bir zamann bu kufla anlamaya ayryor. Doal olarak, bu nesli ok iyi tandmz syleyebilirim.
Bu nedenledir ki atflma yok denecek kadar az.
Dnya ekonomisi ile btnleflmifl lkelerdeki flirketlerin
yneticileri artan bir sklkla yurt dfl grevlerine atanmakta. Sizce lkemizdeki yneticilerin bu manada gl ve zayf ynleri nelerdir?
Global arenadaki Trk yneticilerin sekin bir zmre
olduunu dflnyorum. Dnya standartlarnn stnde eitim donanmna sahip oluyorlar. Genel olarak
Diyelim Can, en ok Sanat Tarihinde baflarl olma ihtimali grmekte (Sanat Tarihinde baflar olasl .80,
Psikolojide .70, Muhasebe-Finansta .50 olsun). Ancak,
ilerinde en beendii dal Psikoloji (20 puan karfll),
sonra Sanat Tarihi (15 puan) ve en son olarak Muhasebe-Finans (10 puan). Bu durumda Can, toplam faydas
en yksek olan Psikolojiyi seecektir (denkleme gre
Psikolojinin toplam faydas .70 arp 20 eflittir 14 olacaktr. Ayn hesaba gre, Sanat Tarihi 12, Muhasebe-Finans 5 olmakta).
Aslnda Cann sorunu bundan ok daha karmaflk nk gerekte karar yalnzca bu seenekle snrl deil. sterse Hukuk, Tp, flletme veya Bilgisayar Programlama da yazabilir! Pekiyi, baflary nasl tanmlayacaz? yi bir blm bitirmek mi, saygn bir niversitede
okumufl olmak m, mezuniyet sonrasnda iyi bir ifl bulmak m? stelik her zaman buradaki gibi en yksek
fayday salayan seenee ynlenmeyiz. Baz renciler arkadafllarnn gittii niversiteyi seebilmektedir.
Farkl lkelerde (Trkiye, ABD, Venezuela, Almanya,
Hindistan) benzer bir sorunla yz yze olan befl ren-
214
Psikoloji

ciyi hayal edelim. Her biri 16-17 yaflnda olsun ve ailelerinin niversite eitimine ayracak maddi imknlar
bulunuyor olsun. Sizce bu rencilerin kararlar benzer
bir yol mu izleyecektir, yoksa bulunduklar lkenin kltrel deerlerinden etkilenecek midir?
Bireycilik-toplulukuluk olarak adlandrlan ve birok
arafltrmann konusu olan kltr boyutunun baz durumlarda karar srelerine etki ettiini bilmekteyiz. Bilimsel arafltrmalar ABD ve Almanyann daha bireyci,
Trkiye, Venezuela ve Hindistann topluluku deerlere sahip olduunu gsteriyor. Topluluku deerlere sahip kltrdeki bir renci, karar verme aflamasnda ailesine ve arkadafllarna danflmaz ise, bunun evresinde
bir para garip karfllanacan dflnebiliriz. Geri kendisi de ayn kltrden olduundan, anne-babasnn fikrini almay byk ihtimalle nemli addedecektir.
Kaynak: Kltrn kararlarmza nasl etki ettiini inceleyen farkl bilimsel alflmalarn zetlerini okumak isterseniz, bu adresi ziyaret edebilirsiniz:
http://scholarworks.gvsu.edu/orpc/vol4/iss1/3
(ingilizce)

1. a
2. e
3. e
4. b
5. c
6. e
7. c
8. d
9. b
10. d
Yantnz yanlfl ise Liderlik konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise rgtsel Davranfla Girifl
Yantnz yanlfl ise Deerler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ynetim fllevleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Deerler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Motivasyon konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Liderlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Motivasyon konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kiflilik konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise rgt Kltr konusunu
Sra Sizde 1
Kiflilik testlerinin birok olumlu taraf ve kullanm alan
olmakla birlikte, teste giren kiflinin o gnk endifle durumu ya da ufak bir rahatszl verdii cevaplar etkileyebilmekte dolaysyla skorun geerlilii dflebilmektedir. Yan sra kiflilik testleri drstlk veya dakiklik benzeri, kurumsal yaflantda nemli olan baz zellikleri lemez. Ayrca, bu tr bir lme-deerlendirmeye hi
aflina olmayan kiflilerle yaplan testler doru sonular
vermeyebilir. Tam tersi durum da olumsuz sonulara
yol aabilir. alflma hayat iinde bu tr testleri grmfl
bir kifli, cevaplarnda kendi gerek zelliklerini gstermek yerine, ifl dnyasnda kabul grdn dflnd baz zellikleri n plana kartmaya alflabilir.
Sra Sizde 2
Bu soruya cevap olarak ne evet, ne hayr demek mmkn. alflanlarn hem istekliliinin hem beceri dzeyinin yksek olmas, ifllerin kendiliinden yrmesinin
kolay olacan ima etmektedir. Ancak uzak grflllyle dierlerine ilham kayna olacak, dnfltrc liderlik tanmna uyan bir kiflinin varl, alflanlarn yapmakta olduu ifle ykledikleri anlam daha da yceltmek bakmndan nemli saylmaldr.
Sra Sizde 3
Deal ve Kennedynin kulland deiflkenler yaplan
iflin zellikleriyle ilgili olup lke kltr tartflmasndan
grece en uzakta kalandr. Handynin snflandrmasndaki g odakl kltr benzeri ayrmlarn lke kltryle g mesafesi boyutuyla iliflkili olmasn bekleyebiliriz. Trompenaarsn modelinde, ilgili blmde de
grdnz zere ak olarak lke kltrlerinden bahsedilmektedir.
McCrae, R. R., & Costa, Jr., P. T. (1987). Validation of
the five-factor model of personality across instruments and observers. Journal of Personality and Social Psychology, (52)1, 81-90.
Guess, C. (2004). Decision making in individualistic and
collectivistic cultures. Online Readings in Psychology and Culture. Web adresi: http://scholarworks.gvsu.edu/orpc/vol4/iss1/3
Hofstede, G., Hoftsede, G. J., & Minkov, M. (2010). Cultures and Organizations: Software For The Mind: Intercultural Cooperation And Its Importance For Survival. New York:McGraw-Hill USA.
Javidan, M., Dorfman, P. W., De Luque, M., & House, R.
J. (2006). In the eye of the beholder: Cross-cultural
lessons in leadership from Project GLOBE. Academy
of Management Perspectives, 20(1), 67-90.
Levy, O., Beechler, S., Taylor, S., & Boyacgiller, N.
(2007). What we talk about when we talk about
Global Mindset: Managerial cognition in multinational corporations. Journal of International Business Studies, 38(2), 231-258.
McClelland, D. C. (1961). The Achieving Society. Princeton, New Jersey, ABD: Van Nostrand.
Mintzberg, H. (1973). The Nature of Managerial Work.
Harper & Row.
Schwartz, S. H. (1992). Universals in the content and
structure of values: Theory and empirical tests in 20
countries. M. Zanna (der.), Advances in Experimental Social Psychology bafllkl kitapta, Cilt 25 (sayfa
1-65). New York: Academic Press.
Sivanathan, N., Arnold, K. A., Turner, N., & Barling, J.
(2004). Leading well: Transformational leadership
and well-being. P. Linley & S. Joseph (der.), Positive Psychology In Practice bafllkl kitapta (sayfa 241255). Hoboken, New Jersey, ABD. John Wiley &
Sons, Inc.
Vroom, V. (1964). Work and Motivation. New York:
Wiley.
215
8
PSKOLOJ
Amalarmz
N
N
N
N

Pazarlama iletiflimi ile ilgili anahtar kavramlar tanmlayabilecek,
Tketicilerin davranfllarna karar verme srecinde getikleri admlar ve bu
sreci etkileyebilecek biliflsel ve psikolojik etmenleri tanmlayabilecek,
Tutumlarn ifllevlerini ve tketicilerin karar verme srecindeki yerini aklayabilecek,
Tutumlarn deifltirilmesinde kullanlan iletiflim stratejilerini tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Pazarlama letiflimi
Reklam
Tketici Davranfllar
Tketici Satn Alma Sreci
Alglar
Tutumlar
kna Edici letiflim Stratejileri
kna Psikolojisi
indekiler
Psikoloji
Pazarlama letiflimi,
Tketici Davranfl ve
kna Psikolojisi
PAZARLAMA LETfiM LE LGL

ANAHTAR KAVRAMLAR
TKETC DAVRANIfiINA GENEL
BR BAKIfi
TKETCNN KARAR VERME
SRECN ETKLEYEN PSKOLOJK
VE BLfiSEL UNSURLAR
KNA EDC LETfiM VE
TUTUMLARIN ETKLENMES
Pazarlama letiflimi, Tketici

Davranfl ve kna Psikolojisi
PAZARLAMA LETfiM LE LGL ANAHTAR
KAVRAMLAR
Her gn farkl yollardan eflitli ticari markalarn youn mesaj bombardmanna maruz kalyoruz. Reklam ajanslar, medya planlama flirketleri, halkla iliflkiler flirketleri, dijital hizmet ajanslar, organizasyon firmalar, matbaalar ve dierleri rnlerin
pazarlanma srelerine destek olmak iin srekli yarfl hlindeler. Mevcut mflterilerini koruyup, potansiyel mflterileri kazanmak amacyla her lekten, her sektrden marka yneticileri, olduka genifl apl pazarlama btelerini gzden karmak zorundalar. rnein, flirketlerin toplam pazarlama harcamalar, Amerika Birleflik Devletlerinde yllk ortalama 200 milyar dolar civarndayken Trkiyede bu
rakamn yaklaflk 15 milyar dolar olduu tahmin edilmektedir.
Pazarlama, bireysel ve rgtsel ihtiyalar ve istekleri tatmin etmek zere belli bir bedel karfll deifl-tokufl edilecek fikirlerin, mal ve hizmetlerin biimlendirilmesi, fiyatlandrlmas, tantlmas, datm gibi srelerin arafltrmaya ve planlamaya dayal flekilde ynetilmesidir (Perreault ve McCarthy, 2000). Yani pazarlama,
bir rnn retiminden nce bafllayan ve satlmasndan sonra da devam eden stratejik bir fonksiyondur.
amzda kalite, fiyat, rn zellikleri, eriflim gibi boyutlar bakmndan gittike birbirine benzeyen mal ve hizmetlerin sadece ifllevsel faydalar bakmndan deil, duygusal-psikolojik faydalar bakmndan da rakiplerinden ayrflmas, farkllaflmas her lekteki firmann ifl hedeflerine ulaflmas iin gereklidir. Bu nedenle
markalaflma ve marka ynetimine ihtiya duyulur.
Marka, bir rnn, somut ve soyut zelliklerini, faydalarn, vaatlerini, isim,
amblem, logo, renk, ses, tasarm, slogan gibi eflitli semboller araclyla rakiplerinden ayrflarak teflhis edilmesini salayacak flekilde tketicilerin zihninde zgn
bir kimlikle konumlanmasn, arflm yaratmasn salar (Pickton ve Broderick,
2001). Pazarlamaclar, markal rnleri, tketicilerin zihinlerinde kolayca hatrlanabilecek ve tercih edilmelerini abuklafltrabilecek flekilde konumlandrmaya uraflrlar. rnein, Volvo otomobilleri gvenlik zelliiyle konumlandrlr. Bu balamda, tketicinin bir markay kendi yaflam biimiyle zdefllefltirmesinde ve markal rnleri satn almaya ikna olmasnda, pazarlama iletifliminin olduka nemli
bir rol bulunur.
Marka Deeri (Brand

Equity): Bir markann, adyla
ve badaflt semboller ile
bir rn ya da servise, o
rn ya da servisin
ifllevlerinin tesinde katt
deer.
lkemizde Marka Deeri
kavram hem Brand Equity
hem de Brand Value
kavramlar yerlerine
kullanlabilmektedir.
Yukardaki Brand Equity
kavramndan farkl olarak
Brand Value kavram bir
markann sahibinin o
markadan salayabilecei
gelecekteki tm finansal
girdilerin bugnk deerini
temsil eder.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
218
Psikoloji
SIRA SZDE
TELEVZYON
SIRA SZDE
Dnyann en Ndeerli
T E R N E Tmarkalarnn listesi iin, http://www.millwardbrown.com/brandz/de M atabilirsiniz.
D fi N E Lgz
fault.aspx adresine
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Pazarlama Karmasnn
Bileflenleri:
rn (Product),
SIRA SZDE
Yer (Place), Fiyat (Price),
Tantm (ayn zamanda
tutundurma olarak
adlandrlr) (Promotion).
AMALARIMIZ
Pazarlamann 4Psi olarak
da bilinmektedir.
Gnmzde tantm bilefleni
pazarlama
bilefleni
K T A iletiflimi
P
olarak da
adlandrlmaktadr.
Her iflletme,
talep edilen deerli bir markaya, hedef tketicileri ise ihS O Rrnn
U
tiya ve isteklerini doru anlayp memnun ederek, onlar satn almaya ikna ederek,
markann elisi sadk mflterilere dnfltrmeye abalar. Bu nedenle firmalar, ifl
K K A T iin hedef kitleleriyle srekli etkileflimde bulunmaldrlar. Ethedeflerine Dulaflmak
kileflimde bulunmalar ise eflitli iletiflim yntemleri ve biimleriyle olanakldr.
SIRA iletiflimi
SZDE
Pazarlama
ksaca flyle tanmlanabilir: Mevcut ve potansiyel mflterilerin isteklerini ve ihtiyalarn teflhis etmek, uyarmak veya tatmin etmek iin
markalarla ilgili enformasyonun ve anlamlarn grafik, ses, mzik, iflaret, yaz gibi
AMALARIMIZ
sembollerin
yardmyla kitlesel ve birebir iletiflim aralaryla aktarmdr (Belch ve
Belch, 2001). Pazarlama iletiflimi bilefleninin, reklam, satfl promosyonu, dorudan pazarlama, kiflisel satfl ve halkla iliflkiler olmak zere befl temel eden
K T A P
olufltuu genellikle kabul edilir. Bu temel elementlerin tanmlar aflada olduu
gibi zetlenebilir.
Reklam, bir mal, hizmet veya fikrin, kimlii belirli bir kifli veya bir kurulufl taTELEVZYON
rafndan bir bedel karfllnda yz yze olmayan flekilde medyada hedef kitlelere
tantmdr (Belch ve Belch, 2001).
N N
TELEVZYON
NTERNET
Farkl lkelerden
rnekleri grmek iin, http://adsoftheworld.com/ adresine gz
N T E R Nreklam
ET
atabilirsiniz
Satfl promosyonu, bir rne talebi arttrmak iin bir kez veya belirli aralklarla gereklefltirilen ksa sreli tutundurma abalardr (Karafakolu, 2006). ndirimler, armaanlar, ekilifller, yarflmalar, oyunlar, piyangolar, primler, numuneler,
dl ekleri, kuponlar buna rnek olarak gsterilebilir.
Dorudan pazarlama, potansiyel mflteriler ile dorudan iliflki kurmak ve onlardan hemen yant almak amacyla posta, telefon, katalog, kupon, telefonla siparifl gibi aralarla yrtlen iletiflim abalardr (Karafakolu, 2006). Satflla sonulanmasa bile telefonla, e-postayla, baflvuru kartyla mflterinin demografik ve ulaflm bilgilerini ya da grfllerini izne bal olarak pazarlamacnn elde etmesini salayabilir. zellikle potansiyel mflterileri daha sonra sadk mflterilere dnfltrmek amacyla onlar ayrntl tanma, anlama, isteklerini renme bakmndan
nemli bir veri taban oluflturmaya olanak tanr.
Kiflisel satfl, bir rn veya hizmeti bir kifli veya gruba tantmak, tutundurmak
ve/veya dorudan satmak ifllemidir (Karafakolu, 2006). Maazalarda, bayilerde,
her trl satfl noktalarnda, potansiyel mflteriyle satfl grevlisinin yz yze veya telefonla annda etkileflimine dayal olan kiflisel satfl, bireysel tketicilere ve
kurumsal mflterilerin temsilcilerine ynelik planl toplantlar, sunumlar, ifl yeri ve
ev ziyaretleri, tele-konferanslar, internet ortamnda canl oturumlar fleklinde de
olabilir.
Halkla iliflkiler ve medyada grnm/duyurum kavramlar ou zaman
birbirinin yerine kullanlmaktadr. Oysa halkla iliflkiler, medyada haber olarak grnm urafln da iinde barndran ok daha genifl kapsaml bir disiplindir. Halkla iliflkiler, kamuoyunda anlayfl ve kabul grmek, uzun vadede itibar, gven, sempati, takdir oluflturmak iin kifliler, kurumlar, fikirler ve rnler hakknda iletiflim
programlar planlayarak uygulayan bir ynetim ifllevidir. Medyada grnm/duyu-
8. nite - Pazarlama letiflimi, Tketici Davranfl ve kna Psikolojisi
rum ise kurum ve rn hakknda basnda olumlu haberlerin yaynlanmas iin yrtlen abalardr; dnemsel ve ksa vadeli olabilirler (Cutlip, Center ve Brom,
2000). rnein, basn blteni gnderimi, basn toplants, basn gezisi dzenlenmesi gibi. Reklam gibi kontroll deildir, eflik bekisi konumundaki gazetecilerin
elemesinden geerek kurum ve rn hakknda haber deeri taflyan enformasyon,
haber medyasnda cretsiz yaynlanr. Bu nedenle gazetecilere gnderilen haber
formatndaki kurumsal enformasyonun rnein basn bltenlerinin yaynlanmas
garanti deildir.
Gnmzde halkla iliflkiler yntemleri, pazarlama iletifliminin yan sra kurumsal markann saygnlnn, inandrclnn pekifltirilmesi, kurumsal itibarn korunmas, kurum felsefesinin doru alglatlmas amalaryla tketicilerin dflndaki alflanlar, hissedarlar, yerel topluluklar, devlet, medya, kanaat nderleri, sivil toplum
kurulufllar gibi farkl paydafl gruplarna ynelik kurumsal iletiflim faaliyetlerinde
kullanlmaktadr (Cornelissen, 2007). Kurumsal sosyal sorumluluk projeleri, sponsorluklar, lobicilik, medya iliflkileri, kurum ii iletiflim, sorun ynetimi, kriz iletiflimi, finansal iletiflim, etkinlik ynetimi gibi alflmalar, kurumsal iletiflimde kullanlan baz halkla iliflkiler yntemlerine rnek olarak gsterilebilir.
Btnleflik, dzenli, srekli ve rgtl bir flekilde ynetilmesi gereken pazarlama iletiflimi faaliyetlerinin amacna ulaflmas iin pazarlamaclar ve iletiflimciler,
psikoloji biliminden daima faydalanmfllardr. nsan zihninin nasl alflt, tketicilerin tutum ve davranfllarnn hangi koflullarda nasl biimlendii, iknada bireysel, kltrel ve toplumsal faktrlerin etkisi gibi konular ve bu dorultuda yrtlen sosyal psikoloji arafltrmalar, pazarlama ve halkla iliflkiler sektrlerinde kritik
neme sahiptir. Bu balamda afladaki alt-blmlerde, tketici davranfllarnn
analizinde ve pazarlama iletifliminde, psikoloji biliminden nasl faydalanld rnekler eflliinde irdelenecektir.
219
Btnleflik Pazarlama
letiflimi, reklam, halkla
iliflkiler, dorudan
pazarlama gibi eflitli
pazarlama aktivitelerinin
birbirleri ile koordinasyon
iinde yrtlmesi ve
birlefltirilmesi srecidir.
TKETC DAVRANIfiINA GENEL BR BAKIfi

Tketici davranfl, insanlarn ihtiyalarn ve isteklerini tatmin etmelerini salayacak mal ve hizmetleri aramalar, semeleri, satn almalar, kullanmalar ve pe atmalar eylemlerinin btnn ifade eden bir terimdir. Otomobil, ev, tatil, mobilya gibi birok rn iin satn alma karar, genifl apl bilgi arafltrmas, marka karfllafltrmas gibi titiz deerlendirme gerektiren uzun ve ayrntl bir srecin sonunda verilir. Ancak baz satn alma kararlar ise anlktr. rnein, birok tketici alflverifl yaparken markette grd indirimli bir rn hemen satn almaya karar
verebilir.
Pazarlamaclarn satn alma davranfln etkilemedeki baflarlar, nemli lde
tketici davranfln doru anlamalarna baldr. Bu balamda, tketici davranfllarnn analizinde, motivasyon, alglama, renme, tutumlar, ikna gibi psikolojiyle ilgili kavramlarn ve ilkelerin bilinmesi gerekmektedir. Psikoloji bilimi, hedef tketicileri ikna etmeye ynelik etkili pazarlama iletiflimi ve halkla iliflkiler kampanyalarnn hazrlanmasnda ve uygulanmasnda kritik neme sahiptir. 1950li yllardan
bu yana Sigmund Freud, Abraham Maslow, Ernest Dichter gibi arafltrmaclarn psikoloji kuramlar, afladaki konularda grlecei gibi pazarlama alflmalarnda
rehber olarak kullanlmaktadr.
Tketici Karar Verme Sreci

Tketici davranfllarnn analizinde nemli konularn baflnda, tketicinin karar
verme sreci gelir. Bu sre befl temel basamaktan oluflmaktadr: 1) problem tefl-
Pazarlamaclar, tketicilerin
ihtiyalarn tatmin etmek
isteklerinin hangi koflullarda
satn alma eylemine
dnfltn bilmelidirler.
rnein:
Tketicilerin kifliliklerinin,
yaflam biimlerinin,
ekonomik durumlarnn ve
iinde bulunduklar evrenin
satn alma eilimine etkileri
nelerdir?
Tketiciler, bir rnle ilgili
bilgilere hangi kaynaklardan
ulaflmay tercih
etmektedirler?
Tketiciler, ilgilendikleri
rnn hangi zelliklerini
hangi markalarla
karfllafltrmaktadrlar?
Tketicilerin reklam
mesajlarn alglamalar ve
ikna olmalar hangi
etmenlere baldr?
220
Psikoloji
hisi, 2) bilgi arayfl, 3) alternatif deerlendirme ve btnlefltirme, 4) satn alma karar, 5) satn alma sonras deerlendirme (Belch ve Belch, 2001).
1. Basamak: Problem Teflhisi

Srecin ilk basamanda tketici, bir ihtiyac olduunun farkna varr, bu durum
onun iin bir tr problemdir, bunu zmek iin giriflimde bulunmaya niyetlenir ve
bylece karar verme sreci tetiklenir. Problem teflhisi, eflitli nedenlerden kaynaklanabilir. Bu nedenlerin nde gelenlerini aflada olduu gibi zetleyebiliriz.
Tketicinin kulland rnn bitmesi ya da stokunun azalmas: rnein,
difl macununun bitmesi sonucu satn alma karar genellikle olduka basit ve
rutindir; tketici ya srekli kulland markay tekrar almaya ya da onu ikame edebilecek tandk baflka bir markay satn almaya ynelebilir.
Tketicinin halen kulland mal veya hizmetten memnun olmamas: rnein, tketici artk cep telefonunun tasarmnn demode olduunu ya da ifllevsellik zelliini yitirdiini dflnebilir. Reklamlar, tketicinin rnle ilgili
bir probleminin olduu ya da yeni bir rn modeli almas gerektii konusunda hatrlatc bir role sahip olabilir.
Yeni ihtiyalarn ortaya kmas: Tketicilerin hayatlarndaki deifliklikler
sklkla yeni ihtiyalarn ortaya kmasna yol aar. rnein, iflinde terfi eden
ve maafl artan bir kifli, daha sk resm toplantlara katlmak ya da seyahat etmek zorunda kalacandan daha flk giyinmek ihtiyacn hissedebilir.
te yandan btn rn satn almlar sadece ihtiyalarn tatmin edilmesi amacyla gerekleflmez. Baz mal ve hizmetler, tketicinin bilgisi, grgs, kltr ve
kiflilii dorultusunda, ihtiyac olmasa bile istekleri, arzular nedeniyle gerekleflir.
amzda pek ok rn, tketicilerin temel ihtiyalarn tatmin etmekten ziyade
arzularn tatmin etmek zere satlmaktadr.
2. Basamak: Bilgi Arayfl

Tketicinin karar verme srecinin ikinci basama bilgi arayfldr. Tketici, ihtiyacn fark ettikten sonra, satn alma kararn destekleyecek bilginin arayflna geer.
sel arayflla hafzasnda depolu bilgiyi tarayarak, gemifl deneyimlerini, ald
tavsiyeleri hatrlar. Eer isel arayflndan yeterli bilgi edinemezse dflsal arayfla
geer. Referans gruplarna, arkadafllarna, ailesine danflr; internette arama yapar,
medyadaki reklamlar daha dikkatli izler; maazalar gezer.
3. Basamak: Alternatifleri Deerlendirme ve Btnlefltirme

Bu basamakta tketici, farkl rnleri, markalar karfllafltrarak ihtiyacn en iyi flekilde karfllayacak alternatifleri deerlendirir. Zihninde oluflan marka arflmlar
karar verme srecinde olduka nemlidir. Bu nedenle pazarlamaclar, hedef tketicilerin zihinlerinde kendi markalarnn farkndalk dzeyinin en stte olmas iin
younlukla reklam kullanrlar. zellikle nl markalar, genifl reklam bteleriyle
hedef tketicilerin zihinlere kalc olarak yerleflmek, markann kendi rn snfnda ilk akla gelen marka ad olmas iin dzenli olarak hatrlatc reklam kampanyalar dzenlerler. Tketici, alternatifleri deerlendirme srecinin ardndan farkl
markalar hakknda edindii eski ve yeni kanaatlerini, deneyimlerini, bilgisini, anlamlar, arflmlar, tavsiyeleri btnlefltirerek setii belli bir markaya veya rn
modeline doru ynelir.
221
4. Basamak: Satn Alma Karar

Srecin bu basamanda tketicide, nihayet belli bir markay satn alma niyeti oluflur. Ancak satn alma niyeti, her zaman satn alma eylemiyle sonulanmayabilir.
Tketicinin satn alma kararndan sonra baz ek kararlar daha almas gerekebilir.
rnein, setii rn, ne zaman, nereden ve hangi para kaynan kullanarak satn alacan kesinlefltirmelidir. Satn alma niyetiyle satn alma eylemi arasnda belli bir zaman dilimi vardr. Genellikle otomobil, bilgisayar ve dier dayankl tketim rnleri sz konusu olduunda bu sre uzun olabilir. te yandan sabun, flampuan, margarin gibi dayanksz tketim rnlerini satn alma niyeti ile satn alma
eylemi arasndaki sre nispeten ksadr. rnein tketiciler, markete alflverifle gitmeden nce bildikleri, kulland belli markalarn adlarn sralad bir alflverifl listesi yapabilir. nk zamanla bu rnlere karfl marka sadakati gelifltirmifllerdir.
Belli markalar zellikle tercih ederek eflitli defalar tekrar eden satn alma eyleminde bulunabilir.
Pazarlamaclarn arzuladklar da aslnda tam olarak budur. Tketicilerin marka
sadakatinin srekliini salamak zere hatrlatc reklam kampanyalar dzenlerler;
indirimler, dller, armaanlar, zel raf dzeni, ekici ambalajlar, satfl noktas etkinlikleri gibi satfl promosyonu tekniklerini kullanrlar; tketicinin markayla zdefllemesini amalayan festivaller, kutlamalar, basn lansmanlar gibi halkla iliflkiler faaliyetleri gereklefltirirler. Buna ramen marka sadakatini salamak rakip
markalar karflsnda olduka zordur. zellikle dayanksz tketim rnlerinde birok tketicinin belli bir marka hakknda satn alma niyeti olsa bile satfl noktasna
geldiklerinde fikirlerini deifltirip eflitli nedenlerden dolay rakip markalar tercih
ettikleri bilinmektedir.
5. Basamak: Satn Alma Sonras Deerlendirme

Tketicinin karar verme sreci, rn satn alma eylemiyle sona ermez. Tketici,
mal veya hizmeti kullandktan sonra rn performansnn dzeyini, beklentilerini
karfllayp karfllamadna gre deerlendirir. Sonu, beklentilerini karfllyorsa ya
da beklentilerini aflyorsa tketici tatmin olmufl demektir, beklentilerinin altndaysa tatmin olmamfltr. Satn alma sonras deerlendirme, gelecekte tketicinin rn tekrar alma kararn etkileyeceinden ve baflkalarna tavsiye etmesine ya da ktlemesine neden olabileceinden olduka kritik bir sretir. Tketicinin rnle ilgili yaflad olumlu veya olumsuz deneyim, markaya karfl olumlu ya da olumsuz
tutum gelifltirmesini salayacaktr. Tketici bunun sonucunda ya markann srekli
mflterisi hline gelecek ya da markadan uzaklaflacaktr.
Yukarda tketicinin satn alma srecinde geebilecei befl temel basamak
zetlenmifltir.
SIRA SZDE
Tketicinin bu befl basama srasyla takip etmeyecei ya da baz basamaklardan gemeyecei durumlar ok sk olmaktadr. Gnlk hayatnzdan bu durumlara bir rnek bulup
D fi N E L M
zetleyin.
S O R U
TKETCNN KARAR VERME SRECN ETKLEYEN
PSKOLOJK VE BLfiSEL UNSURLAR
Gdleme
Tketicinin gdlenmesi, satn alma davranfln bafllatan, satn alma amacn ortaya karan ve insan eyleme ynelten gtr. Dier bir deyiflle SIRA
gdSZDE
(motivasyon),
davranfln nedenidir. Gdler, kolayca gzlemlenemez, insan eylemlerinin yn-
K T A P
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
222
Psikoloji
n, ncelik srasn belirler, i ve dfl uyarclarn etkisiyle insan zihinsel ve bedensel olarak harekete geirir (slamolu, 2003).
Tketicilerin satn alma kararlarn farkl gdlerin etkiledii bilinmektedir. rnein, bir tketici, bir cep telefonu markasna ifllevsel zelliklerinden dolay ihtiyac olduunu hissedebilir, bu nedenle internet balants olan, teknik donanma sahip ama hesapl bir modele ynelebilir. Baflka bir tketici ise bir cep telefonu markasna ekici tasarm, rengi, popler olmas gibi daha duygusal zelliklerinden dolay ynelebilir. Tketicilerin satn alma kararlarnn altndaki nedenleri daha iyi anlamak iin pazarlamaclar, tketici gdlerini analiz etmeye zellikle nem verirler.
Maslowun htiyalar Hiyerarflisi Kuram

Tketici gdlerini anlama uraflndaki en popler yaklaflmlardan biri, ABDli psikolog Abraham Maslowun insan gdleriyle ilgili ihtiyalar hiyerarflisi kuramdr.
Maslow, 1940l yllarda gelifltirdii bu kuramda, insan ihtiyalarnn befl temel dzeyini en temelden bafllayarak flu flekilde sralanmfltr: 1) Fizyolojik ihtiyalar, 2)
Gvenlik ihtiyalar, 3) Sevgi/Ait Olma ihtiyalar, 4) Deer ihtiyalar, 5) Kendini
gereklefltirme ihtiyalar (fiekil 8.1). Maslowa gre, bireyler alt basamaktaki ihtiyalar giderdike, st basamaktaki ihtiyalar tatmin etmeye ynelecektir.
fiekil 8.1
Maslowun
htiyalar
Hiyerarflisi Kuram
Kendini
Gereklefltirme
htiyalar
erdemlilik,
yaratclk,
doallk,
n yargl olmamak
Deer htiyalar
prestij, baflar, tannmak,
onaylanmak, itibar grmek
Sevgi/Ait Olma htiyalar
sevgi, dostluk, yaknlk duygusu, bir
yere ait olma duygusu
Gvenlik htiyalar
barnak, korunma, istikrar
Fizyolojik htiyalar
nefes alma, yiyecek, su, giysi, uyku, cinsellik
Reklamclar, bireylerin temel davranfllarnn flekillenmesi asndan etkili olan

bu hiyerarflik ihtiya gruplarn, ikna edici mesaj ierikleri oluflturmakta kullanrlar.
rnein, sigorta, salk hizmetleri ya da birok sosyal sorumluluk amal reklamlarda bireyin kendisi, sevdikleri ve evreyle ilgili gvenlik duygusunun sarslabilecei, bir tehlikenin ortaya kabilecei ve bu durumdan kurtulmak iin reklamda
223
nerilen davranfln yaplmas gerektii zerinde durulur. Kozmetik rn reklamlar da bireyin daha gzel, her zaman daha gen grnmesi balamndaki mesajlarla bireyin beenilme, sevilme, dikkat ekme ihtiyalarnn giderilmesi zerine
odaklanr (Elden, 2009).
Maslowun htiyalar Hiyerarflisi Kuramn kullanarak otomobil, mcevher,
SIRA SZDE lks konut
gibi rnlerin reklamlarnda ne tr mesajlarn ne karlabileceini rnek vererek
aklayn.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Freudun Psikanaliz Yaklaflm

Avusturyal nrolog Sigmund Freud tarafndan 1890l yllarda temelleri
atlp, 20.
S O R U
yzyln bafllarnda popler hle gelen psikanaliz, aslnda kiflilik konusuna odaklansa da modern psikolojinin geliflimine, insan davranfllarnn ve motivasyonun
DKKAT
aklanmasna nemli katklarda bulunmufltur. Freud, kifliliin aflamadan olufltuuna dikkat ekmifltir: id, ego ve sperego.
SZDE
Psikanalitik kuramdan pazarlama ve reklam stratejilerininSIRA
oluflturulmasnda,
hedef kitleye hangi yolla ulafllacann belirlenmesi noktasnda younlukla yararlanlr. rnein, speregosu gl bir tketici iin danflma gruplar ve aile nemAMALARIMIZ
lidir ve karar verme srelerinde toplumsal unsurlar nemli bir belirleyicidir. Dolaysyla bireysel tatminden ok dfl talepleri karfllama birincil derecede yer alr. d
yn ar basan biri iin de kendi ihtiya ve istekleri her fleyden
nemlidir. Bu neK T A P
denle bir tketim karar sreci iine giren bu tarz bir tketici, bilgi toplarken ve karar alma aflamasnn tm srelerinde bireysel olacaktr (Odabafl ve Barfl, 2006).
Psikanalitik kuram, bir kiflinin eylemleri arkasndaki bilin dfl gdlerini taTELEVZYON
nmlayacak ryalar, hayalleri, fantezileri ve sembolleri kullanmaya dikkat eker.
Reklamclkta, bu unsurlarn doru kullanmnn rnlerin satfln arttraca mit
edilir. rnein, kadn ya da erkek cinselliini simgeleyen semboller, zellikle kozT E R Nrnlerine
ET
metik ve kiflisel bakm rnleri, iecek reklamlar gibi eflitli Ngda
ait
reklamlarda satfllar arttrmak iin sklkla kullanlmaktadr (Elden, 2009).
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dichterin Motivasyon Arafltrmalar

Avusturya asll ABDli psikolog Ernest Dichter, pazarlamada motivasyon arafltrmalarnn babas olarak bilinmektedir. 1930lu yllardan bafllayarak 1960l yllara kadar Procter & Gamble, Exxon,
Resim 8.1
Chrysler, General Mills ve DuPont gibi
Ernest Dichter
markalar iin yapt tketici davranflla(1907 1991)
rnda motivasyon konusundaki arafltrmalar, pazarlama sektrnde r amfltr
(Belch ve Belch, 2001).
Dichter ile birlikte tketicinin gdleri
dorultusunda iletiflim stratejilerinin belirlenmesi yeni bir boyut kazanmfltr (Belch
ve Belch, 2001). rnein, Dichterin Barbie oyuncaklarnn pazarlamas iin 19581959 yllarnda yapt alflma Barbie oyuncann uzun srecek baflarsnn temellerini atmfltr.
Barbie oyuncaklarn reten Mattel flirKaynak: http://www.dichter.ch/e/dichter.html
keti iin ocuklarn ve ebeveynlerin oyun-
224
Psikoloji
caa olan tepkilerini lmek iin yapt arafltrma sonucunda Dichter kz ocuklarn gereki olan aksesuarlar beendiklerini gzlemlemifltir. Ayn zamanda, Dichter ebeveynlerin bu oyunca kz ocuklar iin fazla seksi bulduunu ve oyuncan daha ok yetiflkin erkekler iin bir masa ss olabileceini dflndklerini
fark etmifltir. Fakat, Dichterin arafltrmas ayn zamanda gstermifltir ki kadn ebeveynler oyuncan kyafetlerinin kalitesini ve eflitliliini beenmektedir. Bu gzlemler sonucunda, Dichter Barbie oyuncann ocuklara iyi giyinme ve sosyal
davranfl retmeyi salayacak bir rn olarak pazarlanmas gerektiini belirtmifltir. Bu flekilde, ebeveynlerin oyuncan stiline ynelik olumlu alglarnn olumsuz
alglarn nne geebileceini belirten Dichter, ayn zamanda ocuklar motive
edebilmek iin arkadafl basksnn etkin bir taktik olacan belirtmifltir.
Alglama
Alglama, duyu organlarna arpan evresel uyaranlarn farkna varlmasn ve yorumlanmasn ifade eder. Dier bir deyiflle alglama, duyu organlar yardmyla nesneleri ve dflnceleri anlaml hle getirmektir (slamolu, 2003). Bir insann evresindeki dnyay anlaml bir grnme dnfltrecek gerekli enformasyonu almas, semesi, rgtlemesi, yorumlamas sreleri alglamayla ilgilidir. Alglama, kiflisel bir sretir; bir kiflinin inanlar, deneyimleri, ihtiyalar, beklentileri gibi isel
faktrlere dayanr. Alglama sreci, ayrca uyarcnn renk, biim, younluk gibi karakteristik zelliklerinden de etkilenir. Tat alma, iflitme, koklama, grfl, dokunufl
gibi duyulara verilen tepkiler, duyumsamaya neden olur. Reklam, marka ad, ambalaj tasarm, logo, maazadaki satfl reyonu gibi eflitli pazarlama uyarclarn, tketiciler, duyular araclyla duyumsarlar.
Tketicilerin rnlerle ilgili enformasyonu dfl kaynaklardan nasl edindiine ve
nasl kullandna dair bilgi, pazarlamaclarn iletiflim stratejilerini dzenlemeleri
iin olduka deerli ve nemlidir. Pazarlamaclar, tketicilerin pazarlama uyarclarna verdikleri psikolojik tepkileri her zaman dikkate alrlar. rnein, bir gazete
ilanndaki grsel unsurlar ya da bir rnn paket tasarm, tketicilerin rn markasyla ilgili tutumlarn olumlu ynde ya da tam aksine olumsuz ynde etkileyebilir. Pazarlamaclar kimi zaman reklam mesajlarnn etkisini arttrmak iin dorudan veya dolayl flekilde duyulara ynelik eflitli yntemler denerler. rnein dergi ilanlarndaki parfm tantmnda kk bir koku numunesini dergiye yapfltrabilirler. Ya da ak hava ilanlarnda dikkat ekici, cazip renkler, hareketli grseller
kullanmaya zen gsterirler.
Tketici, bir pazarlama uyarcsn setiinde alglama sreci, gelen enformasyonu rgtlemeye, snflandrmaya ve yorumlamaya odaklanr. Alglama, kifliye
zel psikolojik faktrlerden etkilense de tketicinin gelen uyarcy yorumlamas
ve ona ykledii anlam, ksmen pazarlama uyarcsnn yapsna da baldr. rnein, birok reklamn mesaj dorudan ve aktr. te yandan mesajlar olduka
belirsiz olan, tketicinin kiflisel yorumuna gre anlamlar barndran reklamlar da
vardr.
Bernaysn Halkla liflkilerde Psikolojiden Faydalanmas

Modern halkla iliflkiler mesleinin babas olarak kabul edilen ABDli Edward Bernays, 1920li yllarda danflmanlk yapt eflitli markalar iin gelifltirdii halkla iliflkiler kampanyalarnda, byk days Sigmund Freudun kuramlarndan faydalanmfltr. Bernays, kamuoyu arafltrmalarndan edindii verilere gre hedef kitlelerin
tutum ve davranfllarn bilimsel ikna yntemlerini kullanarak, tketicilerin tutum-
225
larn mflterisi olan markalarn lehine biimlendirmeye alflmfl nc bir halkla iliflkiler ustasyd. Bernays, kitle psikolojisinde, alglarn ya da imajn nemine vurgu
yapmfl, gerekler halka yeterince alglatlamyorsa gerek ne olursa olsun nemsizlefleceini savunmufltur.
Procter and Gamble firmas, 30 yl boyunca Edward Bernaysden danflmanlk
hizmeti almfl, birok pazarlama iletiflimi ve
halkla iliflkiler kampanyalarn Bernays tasarlamfltr. rnein, flirketin nde gelen
rn Ivory sabununun bir fabrikasyon hatas nedeniyle su stnde kalarak batmamas zelliini avantaja evirerek ve oKaynak: http://www.dipity.com
cuklarn sabun kullanma alflknlarn perinlemek amacyla batmayan sabun olarak lanse ettii Ivory sabunlar sponsorluunda ocuklarn katld sabundan minyatr heykel yarflmas dzenlemifltir. Bir
yl iinde bu yarflmaya ABD apnda 22 milyon okul ocuu katlmfltr. Daha
sonra eflitli flehirlerde kurulan sergilerde sabundan heykelcikler, yine Ivory markasnn sponsorluunda uzun zaman sergilenmifltir. Ayrca New York Central
Parkn gletinde, basnn ok ilgisini eken ve sayfalarnda genifl yer verdii, ilkokullar aras sabundan yaplmfl kayk yarflmas organize etmifltir (Wilcox, Ault,
Agee ve Cameron, 2001).
Bernays, dier bir mflterisi olan The American Tobacco Companynin sigara
markas Lucky Strike iin gereklefltirdii kampanyada, kadnlarn sigara imesinin
psikolojik boyutlarn bilimsel olarak arafltrmfl ve kadnlarn genellikle toplum iinde sigara iebilmeyi, erkeklerle eflit statde olmak fleklinde algladklarn, sigarann
bir erkeklik ve zgrlk sembol olarak grldn bulmufltur. 1920li yllarda
ABDde feminist hareketlerin giderek artt bir dnemde, kadn haklar savunucularnn desteini alarak New Yorkun en ifllek caddelerinde ellerinde sigaralarla kadnlarn gezinmesini rgtlemifl ve bu olay basnda genifl yer bulmufltur. Bu hareket, kadnlarn halka ak yerlerde sigara imeye teflvik edilmesine neden olmufltur. te
yandan Bernays, kadnlarn Lucky Strike sigara markasn tercih etmekte neden isteksiz davrandklarn arafltrrken, yeflil renkli paketin o dnemin kadn modasna
uymadn bulmufltur. fiirkete ambalaj deifltirmeyi nermifl, ama yneticiler, bunun fazla masrafl olaca gerekesiyle bu neriyi kabul etmemifllerdir. Bunun zerine yeflil rengin moda olmas amacyla Bernays, New Yorkta kanaat nderi olabilecek nl kadnlarn yeflil giyerek katlacaklar bir yeflil balo dzenlemifltir.
Tutumlar
Tketici Tutumlarnn Yaps
Bir spermarkette aylarn bulunduu reyonda dolafltnz dflnnn. Karflnzda eflitli markalar. fiimdi hangi ay tercih edeceinizi dflnn. Demlikte yapmak
istediiniz ay iin hangi markay tercih edersiniz? Szme poflet ay iin hangi markay tercih edersiniz? Trkiyedeki tketicilerin yarsndan fazlas demleme ay iin
aykuru tercih etmektedir. Fakat szme poflet ay pazarnda, tketicilerin tercihi
Resim 8.2
Edward Bernays
(1891 1995)
Edward Bernays, sigarann

kansere yol atnn
bilinmedii bir dnemde
yapt bu kampanyalardan
piflman olduunu 1960l
yllarda ak bir flekilde
belirtmifltir.
226
Bir markaya ynelik

tutumlar, o markay tutarl
olarak olumlu ya da olumsuz
deerlendirme eilimi
fleklinde tanmlanabilir.
Psikoloji
daha byk ihtimalle Lipton, Doufl ya da Doadan gibi markalar olmaktadr (BusinessWeek Trkiye, 2010). Bu tercihler ile ilgili nemli bir dier nokta ise tketicilerin bir blmnn evlerinde hem aykur (demleme ay iin) hem de Lipton,
Doufl, Doadan (szme ay iin) gibi markalar bulundurmakta olmasdr.
ay tketicilerinin marka tercihlerindeki bu iki farkl eilimin en nemli nedenlerinden bir tanesi tketicilerin markalar hakkndaki tutumlardr. Gordon W. Allporta (1935) gre, tutumlar bireylerin nesneler ve durumlar hakknda yaflant ve
deneyimler ile edindikleri, sreklilii olan dflnceleridir.
Marka ile ilgili tutumlar yalnzca rnn kalitesi ile ilgili deil, ayn zamanda
markann tketicide yapt olumlu ya da olumsuz arflmlarla ile de ilgilidir. rnein, tketicilerin aykur ile demleme ay arasnda kurduklar olumlu ban, poflet szme ayda baflka markalarla kurulmufl olmas, nceki paragrafta bahsi geen
demleme-szme ay marka tercihlerini etkileyen nemli etmenler arasndadr.
Tutumlarn fllevleri
zellikle 1960l yllardan itibaren, tutumlar hakknda yaplan kuramsal alflmalar,
tutumlarn kiflilerin psikolojik salklar iin nemli faydalar saladn iddia etmifltir. fllevsel Tutum Kuramlar olarak adlandrlan bu alflmalar, tutumlarn
sosyal, psikolojik, fiziksel ve duygusal ihtiyalar karfllamadaki rolnn incelenmesine nayak olmufltur (Shavitt ve Nelson, 2002). Bu kuramsal yaklaflmn nde
gelen arafltrmaclarndan Daniel Katze (1960) gre tutumlarn kifliler iin drt ana
ifllevi vardr.
1. Yararc fllev: Birok durumda, tutumlar kiflilerin yararlar maksimize etme
ve sorunlar minimize etmelerine yardmc olabilmektedir. Benzer bir flekilde, tutumlar tketiciyi bir rn ya da hizmetten maksimum fayda salamas iin ynlendirir. rnein, arabalarn yakt performansnn nemli olduuna inanan bir tketici, araba seerken bu zellii sunan markalara
ynelecektir.
2. Deer fade Eden fllev: Tutumlar bireylerin benlik imajlarn ve deer sistemlerini ifade ederler. rnein, kendini muhafazakar olarak tanmlayan bir kiflinin okuduu gazete de bu deer sistemini yanstabilecektir.
3. Ego-Savunucu fllev: Tutumlar bireylerin benlik imajlarn korumalarna yneliktir. Birok durumda, tketim davranfllar bireylerin egolarn ve benlik
imajlarn koruma amal olabilir. Tketicilere ynelik reklamlarn birou
bireylerin ego-savunucu eilimlerinden faydalanmay amalar. rnein,
az bakm rnleri (difl macunu vb.) ve gittike daha sk bir flekilde ciklet
markalar bile, reklamlarnda bireylerin az kokusu ve sar difller gibi konulardaki sosyal kayglarna ynelik mesajlar kullanmaktadr.
4. Bilgi Kazandrc fllev: Kifliler, gnlk hayatlarnda yksek miktarda ve eflitli kaynaklardan gelen bilgilere maruz kalmaktadr. Tutumlar, kiflilerin bu
bilgileri filtrelemelerine, alakasz bilgileri elemelerine, bilgileri organize etmelerine ve yorumlamalarna yardmc olmaktadr. Tutumlarn bilgi kazandrc ifllevi, tketicinin rn zellikleri ile ilgili bilgi veren reklamlarda sunulan bilgileri ifllemesini ve bu flekilde seenekler hakkndaki belirsizlii
azaltmasn salayabilmektedir.
Yukarda sralanmfl olan ifllevler farkl arafltrmaclar tarafndan farkl flekillerde
adlandrlmfl ve gruplanmfltr. Bu farkl gruplamalar ve adlandrlmalara ramen
ifllevsel tutum kuramlarna gre, bir mesajn ikna edici olabilmesi iin hedefledii
tutumun ifllevi ile badaflmas gerekmektedir. rnein, bireylerin benlik imajlar
ile balantl rnler (parfm vb.) iin sosyal kimlik ile ilgili mesajlar ieren reklamlarn rnn yararlarna odaklanan reklamlarla karfllafltrldnda tketicilerden daha olumlu tepki ald ve bu tr reklamlarn satn alma eilimini arttrd
gzlemlenmifltir. Benzer flekilde, klima gibi tketicilerin fiziksel ihtiyalarn karfllamaya ynelik rnler iin yararc ifllevleri ne karan reklamlar sosyal benlie
odaklanan reklamlardan daha olumlu tepki almaktadr (Shavitt, 1990).
Tutumlarn Bileflenleri
Tutumlarn ana bilefleni bulunmaktadr: Biliflsel, duygusal ve davranflsal.
1. Biliflsel (nanlar): Tketicinin bir marka hakkndaki inanlar o markaya atfettii zelliklerden oluflur. rnein, tketiciler bir cep telefonu markasn
ses kalitesi, tasarm, ekran boyutu, 3G balant hz, pil mr gibi eflitli
zelliklere gre deerlendirebilir. Pazarlama iletiflimi asndan, bir markann bir zelliinin (rnein, tasarm) dier markalardan iyi olmas kadar tketicinin bahsi geen zellie nem vermesi de gereklidir.
2. Duygusal (Nesne hakkndaki yarg): kinci tutumsal bileflen (duygusal), kiflinin bir nesne hakkndaki duygular ve hislerinden oluflur. Tketici davranfl asndan bakldnda, bu hisler ve duygular, tketicinin bir marka
hakkndaki genel yargs ile yakndan balantldr. Duygusal bileflen genelde tek boyutludur (rnein, iyi-kt) ve biliflsel bileflene dayanmaktadr.
rnein, Nokia telefonlarn pil mrlerinin dier telefonlardan iyi olduunu ve pil mrnn nemli bir zellik olduunu dflnmek (biliflsel), tketicinin Nokia markas hakknda daha olumlu hislere (duygusal) sahip olmasn salayabilecektir.
3. Davranflsal (Satn Alma Eilimi): nc tutum bilefleni kiflilerin bir nesne
ile ilgili davranflta bulunma eilimleri ile ilgilidir. Bu davranflsal bileflen genelde tketicinin bir rn satn alma niyetidir ve pazarlama stratejilerinin
ve iletiflim taktiklerinin de odak noktalarndan biridir.
Bu bileflen arasndaki iliflki, bir pazarlama stratejisinin ya da ikna amal iletiflimin baflarl olup olmayacan belirleyen etmenlerin baflnda gelmektedir, nk bir markann rnlerinin zellikleri hakknda olumlu inanlara (biliflsel) sahip
kiflilerin o markay olumlu olarak yarglamas (duygusal) ihtimalini arttrmakta ve
bu da bir tketicinin o markann rnn satn alma ihtimalini ykseltmektedir
(Assael, 1998).
nanlar ve tutumlar arasndaki iliflki ile ilgili bir baflka nemli model ise Fishbeinn (1963) ok zellikli Tutum Modelidir. Bu modele gre tketicilerin bir
davranfl (d) (bir rn almak vb.) ile ilgili tutumlar (t), o davranflta bulunmann
yarataca sonular (s) ile ilgili inanlar (i) ve kiflinin bu sonular (s) hakkndaki
yargs (y) sonucunda oluflur.
td = is ys
Tketicilerin bir rn alp almamak ile ilgili karar da benzer bir tutum oluflturma srecinden geer. rnek olarak tketici trans yalar hakknda olumsuz yargya sahip ise (ys = trans ya sala zararldr) ve ABC marka hamburger zincirinin kzarmfl patateslerinde yksek miktarda trans ya olduuna dair inanc yksek ise (is = ABC marka trans ya kullanmakta) bu kiflinin ABC marka hamburger
zinciri ile ilgili tutumlar olumsuz olacaktr.
ok zellikli Tutum Modeline gre tutumlar birbirlerini telafi edebilmektedirler. rnein, ABC marka hamburger zincirinin rnlerinin ok trans ya ierdi-
227
228
Psikoloji
Tutum, tketicinin o rn ile

ilgili nem verdii tm
zellikler hakkndaki
inanlar ve
deerlendirmelerinin
toplamnn sonucudur.
ine dair yapt deerlendirme ve bunun sonucunda ABCnin yemeklerinin sala zararl olaca inancndan dolay marka hakknda olumsuz bir tutuma sahip
olan bir tketicinin ABCnin yemeklerinin baflka zellikler hakknda olumlu alglara sahip olmas (lezzetli v.b.), o tketicinin ABC markasn tercih etme ihtimalini
arttrabilir. Ksaca, ok zellikli Tutum Modeline gre tketicinin bir rn hakkndaki tutumu yalnzca bir zellie dayal deildir.
Tutumlarn Davranfllara Etkisi

kna psikolojisi ve ikna edici iletiflim alannda yaplan arafltrmalarda bireylerin tutumlarna odaklanlmasnn ana sebeplerinden bir tanesi tutumlar ile davranfllar
arasnda gl bir iliflki olduu varsaymdr. Tutumlar ile davranfllar arasndaki
iliflki, 1930lu yllardan itibaren eflitli arafltrmalarda incelenmifltir. Bu arafltrmalarn bazlarnda tutum ile davranfl arasnda beklenen ynde ve gl bir iliflki gzlemlenmifl (rn. Allport, 1935), bazlarnda ise tutumlar ile davranfllar arasnda ya
bir iliflki gzlemlenmemifl (rn. Wicker, 1969) ya da beklenenin tersi ynde bir iliflki gzlemlenmifltir (rn. LaPiere, 1934).
1960 ve 1970li yllarla birlikte, tutumlar ile davranfllar arasndaki iliflki ile ilgili
tutarsz bulgularn nedenlerini inceleyen eflitli alflmalar yaplmaya baflland. Bu
arafltrmalarn bir blm tutumlarn hangi durumlarda ve nasl bir mekanizma ile
davranfllar etkileyebilecei sorusuna odaklanmfltr. Tutumlar ile davranfllar arasndaki iliflkinin mahiyetini inceleyen alflmalar sonucunda ortaya kan davranfl
modelleri arasnda en sk kullanlanlardan iki tanesi Dflnlmfl Eylem Kuram
(Ajzen ve Fishbein, 1975) ve Dflnlmfl Eylem Kuramn revize etmifl olan Planlanmfl Davranfl Kuramdr (Ajzen, 1985) (fiekil 8.2).
Dflnlmfl Eylem Kuramna gre, kiflilerin davranfllarn belirleyen en nemli etmen davranflsal niyetlerdir. Davranflsal niyet (rn. yeni bir araba alma niyeti) ne kadar gl ise davranfln gerekleflme ihtimali o kadar yksektir.
fiekil 8.2
Fishbein,1977)
Dflnlmfl Eylem Kuram (Ajzen
Planlanmfl Davranfl Kuram (Ajzen, 1985)
Dflnlmfl Eylem Kuram ve Planlanmfl Davranfl Kuram
Davranfln neden
olabilecei sonulara
dair inanfllar
Bireyin, davranfln
sonular ile ilgili
yarglar
Davranfla
ynelik
tutumlar
Referans kiflilerin
davranfl hakkndaki
grflleri
znel normlar
Bireyin referans
kiflilerin
dflncelerine
uyma motivasyonu
Kontrol alglar
Davranflsal kontrol
algs
Davranflsal
niyet
Davranfl
Dflnlmfl Eylem Kuram, davranflsal niyeti etkileyebilecek iki etmene bakmaktadr. Bunlardan birincisi bireyin davranfla ynelik tutumlardr. Davranfla
ynelik tutumlar bireyin bulunmay dflnd davranfl ile ilgili olumlu ya da
olumsuz deerlendirmeleridir. nceki sayfalarda zetlenmifl olan ok zellikli
Tutum Modelinin de belirttii gibi, bu tutumlar bireylerin bulunacaklar davranfln
sonular hakkndaki inanlar ve bu sonularla ilgili olan yarglar neticesinde
oluflmaktadrlar.
rnek olarak, tatile kmay planlayan ocuklu bir ailenin iki seenek (tatil ky ya da kltr turu) arasnda seim yaparken tutumlarnn nasl oluflabileceini
dflnelim. Tatil yaplacak yeri seerken ailenin iki seenek hakknda da eflitli
inanlar olacaktr. Bu inanlar arasnda afladaki iki inancn olduunu farz edelim (byk ihtimalle ok daha fazla sayda inanlar olacaktr):
ocuklar serbest brakp kafamz dinleyebileceiz
ok masraf yapacaz
Yukarda sraladmz inanlar, yaplacak tatilin (davranfl) douraca sonular ile ilgili inanlardr. Her iki seenek de bu sonular ile deiflik derecelerde alakaldr. Mesela, bahsettiimiz aile, tatil kynde ocuklar daha rahat bir flekilde
serbest brakabileceklerine inanyor (i) olabilir ve bu ihtimali ok olumlu olarak
yarglyor (y) olabilir. te yandan, rnekteki bu aile tatil kylerinin fiyatlarnn
ok yksek olduuna ve kltr turlarndan daha maliyetli olacana inanyor (i)
olabilir. Fakat, tatil kylerinin fiyatlarnn yksek olmas maddi durumu iyi olan
bu ailenin gznde ok nemli bir sorun olmuyor olabilir. Bu durumda, daha pahal ama ocuklarn serbest kalmas iin daha uygun olan tatil kynde tatil yapma ihtimali ile ilgili tutumlar daha hesapl olan ama ocuklar serbest brakmann
daha zor olduu kltr turuna kma davranflna olan tutumlardan daha olumlu
olabilecektir.
Dflnlmfl Eylem Kuramna gre, davranfl niyetlerini etkileyen ikinci etmen ise znel normlardr (fiekil 8.2). znel normlar bireylerin yapmay dflndkleri davranfllarn sosyal olarak ne kadar kabul edilebilir olup olmad ile ilgili alglardr.
Ajzen (1985) tarafndan gelifltirilmifl olan Planlanmfl Davranfl Kuram (fiekil
8.2), Dflnlmfl Eylem Kuramnn odakland davranfla ynelik tutumlar ve znel normlara ek olarak davranfl niyetini etkileyen nc bir etmen olduunu belirtmektedir. Bu etmen bireylerin davranflsal kontrol algsdr. zyeterlilik zerine yaplan arafltrmalardaki bulgularla tutarl bir flekilde, davranflsal kontrol algs, bireylerin bir davranflta bulunma niyetlerinin o davranflta bulunabilmelerinin
ne kadar kolay ya da zor olacana dair inanlardr.
Davranflsal kontrol algs, fiekil 8.2de grlebilecei gibi, hem davranflsal niyeti hem de davranfl etkileyebilmektedir. rnein, sigara ien bir kifli sigaray brakmann yararlar ile ilgili olumlu bir tutuma sahip olabilir (davranflla ilgili tutum). Ayrca birey, deer verdii kiflilerin (rnein ailesi) sigaray brakma karar
konusunda kendisini destekleyeceklerini bilmektedir (znel norm). Hatta, kifli sigaray brakmaya niyetli olabilir (davranflsal niyet). Fakat, birey sigara tiryakisi olduunu ve sigaray brakmay beceremeyeceini dflnmekte ise (dflk davranflsal kontrol algs), sigaray brakmay deneme ihtimali de daha dflk olacaktr
(Stiff ve Mongeau, 2003).
Tutumlarn davranfla etkisi ile ilgili dikkate alnmas gereken baflka bir nokta
ise tutumlarn davranfla etkilerinin hangi durumlarda gl olduu ile ilgilidir. Ajzen ve Fishbeina (1977) gre, tutumlar ile davranfllar arasnda ne kadar gl bir
229
Genelde, znel normlar iki

etmen belirler:
1) birey iin nemli olan
referans kiflilerin
davranfl hakkndaki
grflleri,
2) bireyin bu referans
kiflilerin grfllerine ne
kadar uymas gerektii ile
ilgili dflncesi.
230
Psikoloji
birebir rtflme var ise tutumlarn davranfla etkileri o kadar gl olacaktr. rnein, difl bakm yaptrma ile ilgili tutumlar ile dzenli olarak difl hekimine gitme
davranfl arasndaki iliflkinin, genel olarak difl salnn nemi ile ilgili tutumlar ile
dzenli olarak difl hekimine gitme arasndaki iliflkiden daha gl bir iliflki olmas
beklenebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Planlanmfl Davranfl
Kuram, Dflnlmfl Eylem Kuramn nasl gelifltirmektedir?
SIRA SZDE
KNA EDC LETfiM VE TUTUMLARIN ETKLENMES

D fi N E L M
Tutumlarn Deifltirilebilmesi ya da Pekifltirilebilmesi in

GerekenS fiartlar
O R U
Tketici davranfllar zerine yaplan arafltrmalara gre tketicilerin bir marka ile
ilgili tutumlaryla uyumlu olan mesajlar bu tutumlar ile eliflen mesajlardan daha
DKKAT
etkili olmaktadr. Buna ramen, pazarlama iletiflimi ve reklam iin yaplan harcamalarn nemli bir ksm tketicilerin tutumlarn ve inanlarn deifltirmeye yneSIRA SZDE
lik kampanyalar
iindir. Bu nedenle tutumlar ve inanlar deifltirmeye ynelik ikna edici iletiflimin baflarl olmasn salayacak eflitli koflullarn bilinmesi nemlidir. Genel olarak bakldnda bu koflullar afladaki gibi zetlenebilir (Assael,
AMALARIMIZ
1998):
1. Gsz tutumlar deifltirmek gl tutumlar deifltirmekten daha kolaydr. Az
yardmc olmas bakmndan dier difl macunlarndan daK T salna
A P
ha etkili bir difl macunu markas dflnelim. Fakat bu difl macunu hakknda
tketicilerin gsz de olsa tadnn kt olacana dair bir alg olduunu
farzT edelim.
Bu tr bir durumda, markann tadnn iyi olduunu vurgulayan
ELEVZYON
ve tketicilere rnn tadn denemelerini salayacak numuneler datlan
bir kampanya tketicilerin alglarn deifltirmeleri ve rn kullanmalar
konusunda baflarl olacaktr.
N T E R Nhakknda
ET
2. Bir marka
alglarna gvenmeyen tketicilerin tutumlarn deifltirmek daha kolaydr. Baz durumlarda, tketiciler bir rn hakkndaki tutumlarnn dayanaklar hakknda emin olmayabilirler. rnein, bilgisayar gibi bir rnde aranmas gereken zelliklerin ne olduu konusunda flpheleri olan tketiciler olabilir. Bu tketicilere, bilgisayar gibi bir rn kategorisinde olmas gereken zellikler konusunda bilgi veren ve markay bu zelliklere balayan bir reklam kampanyas tketicilerin tutumlar zerinde etkin bir role sahip olacaktr.
3. Marka hakkndaki inanlar deifltirmek, bir rnden beklenilen faydalar
deifltirmekten daha kolaydr. rnein, ar kesici ilalarn hafif olmasn
nemseyen bir tketiciyi X marka bir ar kesicinin hafif ama hzl etkili olduu konusunda ikna etmek, ar kesicilerin hafif olmalar gerekmediine
ikna etmekten daha kolay olacaktr.
4. Marka hakkndaki inanlar deifltirmek marka hakkndaki tutumlar deifltirmekten daha kolaydr. kna edici iletiflimin bileflenlerinin nem sralamas ile ilgili yaplan arafltrmalara gre, inanlardaki deifliklikler tutumlardaki deiflikliklerden nce gelir. rnein, bir cep telefonu markasnn tasarmnn iyi olduunu belirten bir mesaj tketicinin o marka telefonun tasarmnn gzellii ile ilgili inanlarn deifltirebilir. Fakat inanlardaki bu deiflikliin tketicinin marka hakkndaki tutumlarn deifltirmesi iin o tketicinin rn tasarmn nemli bir fayda olarak grmesi gerekmektedir.
N N
5. Tketicilerin zevk ve haz elde etmek maksadyla kullandklar rnlerde biliflsel yerine duygusal elerin deifltirilmesi amalanmaldr. Tketiciler
haz elde etmek iin alacaklar rnler ile ilgili karar verirken duygusal etmenlere biliflsel etmenlerden daha ok dikkat ederler. Bu koflullarda, ikna
edici iletiflimin hedeflemesi gereken unsur tutumlar olacaktr. rnein, gvenilirlii ile prestij edinmifl bir araba markas olan Toyota, tketicilerin gznde araba kullanma zevki iin alnan bir ara olabilmeyi amalar ise gvenirlilik gibi markann yarar boyutunu ne karmak yerine tketiciler gznde markann elenceli, haval, haz verici olarak alglanmasna alflmas gerekecektir. Fakat bu durumdaki zorluk fludur: tutumlarn deifltirilmesi inanlarn deifltirilmesinden daha zordur.
6. Tketicilerin tutumlarn deifltirmek, tketici iin nem seviyesi dflk olan
rnler iin daha kolaydr. Ksaca a) tketici kendini rn ile zdefllefltirmiyorsa b) tketicinin rn ile duygusal ba dflk ise ve c) bir rnn tketicinin benlii ve deer yarglar ile alakas dflk ise tketicinin tutumlarn deifltirmek daha kolay olacaktr.
Tutumlarn Deifltirilebilmesi le lgili Modeller ve

Stratejiler
Dflnlmfl Eylem Kuram ve Planlanmfl Davranfl Kuram
Yukarda zetlenmifl olan Dflnlmfl Eylem Kuram ve Planlanmfl Davranfl Kuram gibi kuramlar tketicilerin tutumlarn deifltirmeye ynelik strateji gelifltirilmesi konusunda faydal bir ereve sunmaktadr. Bu erevede, drt ana stratejiden bahsedilebilinir.
1. Tkecinin eflitli rn zelliklerine atftettii deeri deifltirmek. Bu strateji,
tketicileri bir rn kategorisini deerlendirirken nem verdikleri kriterleri
deifltirmeleri konusunda ikna etmeye dayaldr. rnein, tketicilerin
nemli bir blm iin ekmek gibi bir rnde gevreklik nemli bir kriterdir. Fakat, UNO markasnn getiimiz yllarda yapt Ekmeinizi Elletmeyin kampanyas, ekmein el demeden ambalajlanmfl ve datlmfl olmasn, zellikle ekmek frnlarnn hijyeni konusunda tartflmalarn sklaflt bir
dnemde, tketicilere rn alternatiflerini deerlendirirken kullanacaklar
bir zellik olarak ne karmfltr.
2. Marka hakkndaki inanlar deifltirmek. Reklam ve pazarlamada en sk
kullanlan stratejilerin baflnda tketicinin bir marka hakkndaki inanlarn
deifltirmek gelir. rnein uzun yllar boyunca tketiciler tarafndan kalitesiz olarak alglanan Hyundai markas, son 10 sene iinde rn gamnda ve
kalitesinde yapt deifliklikler, verdii uzun sreli ara garantisi ve dayankllk ile kaliteyi ne karan reklam kampanyalar sayesinde, baflta Amerikada olmak zere, tketicilerin marka hakkndaki ucuz ve kalitesiz algsn baflarl bir flekilde deifltirmifltir. Bu abalarnn sonucunda, Hyundai
markas, A.B.Ddeki pazar payn 10 sene iinde ikiye katlamfltr.
3. Marka tutumlarn (deerlendirmeleri) deifltirmek. Ska kullanlan baflka
bir strateji ise tketicinin markann zellikleri hakkndaki inanlarn deifltirmeden marka hakkndaki genel izlenimlerini deifltirmektir. Trkiyede
Kentucky Fried Chicken (KFC) olarak bilinen marka, uzun sre KFC ksaltmasn ve Kentucky Fried (Kzartlmfl) Chicken adn bir arada kullanmfltr.
Fakat yada kzartlmfl yiyeceklerin oluflturduu salk riskleri ile ilgili tke-
231
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
232
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
SIRA SZDE
Psikoloji
AMALARIMIZ
tici alglar deifltike firma, markasn yalnzca KFC olarak sunmaya bafllamfl ve kzartlmfl arflmndan markay uzaklafltrmaya alflmfltr. Baz
K T A P
reklamlarnda, KFC almn Kitchen (mutfak) Fresh (taze) Chicken olarak
da sunan markann bugnk web sayfasna baktnzda dikkatinizi ekecek bir unsur, fried kelimesinin KFC tarihesini anlatan blm dflnda neTELEVZYON
redeyse
hi kullanlmad olacaktr. Tarihe blmnde ise en son fried
kelimesinin getii yer 1982 yl ile ilgilidir.
KFC markasnn
iin http://www.kfc.com/ adresine gz atabilirsiniz
N T E Rtarihesi
NET
4. Davranflsal eilimleri ya da davranfllar deifltirmek. Bir baflka tutum deifltirme stratejisi ise bireyleri normalde tercih etmedikleri bir markay denemeye ynlendirmektir. rnein, etiket fiyatndan yaplan indirimler yolu ile
tketici tercih etmedii bir deodorant markasna ynlendirilebilinir. Bu tr
bir kampanya sonucunda, bireyin ald ve denedii deodorant markas
hakknda tutumlar deiflebilir. Bu strateji, aflada detayl olarak zetlenecek olan Biliflsel eliflki Kuramndan faydalanmaktadr.
Sosyal Yarg Kuram

Sosyal Yarg Kuramna (Sherif ve Hovland, 1961) gre, bireylerin bir konu ya da
nesne hakkndaki tutumlar kendilerini o konu ile ne kadar balantl grdkleri ile
yakndan ilgilidir. Bu kurama gre, bireylerin tutumlar alandan birinde olacaktr: 1) kabul etme alan, 2) balantszlk alan, ve 3) reddetme alan (Sakall, 2010).
Bu tanma gre, bireyler iin makbul olan, kendilerine sunulan savlarn kabul etme alan merkezine yakn olmasdr. Bir konuyla balants (iliflkisi) gl olan ve
o konuda net tutumlar olan bir kifli bu konuda kendine sunulan karflt ya da alternatif fikir ve savlara karfl daha genifl bir reddetme alanna ve daha dar bir kabul
etme alanna sahip olacaktr. rnein, ifle hergn kendi arabasyla gidip gelen bir
kifli iin yakt fiyatlarnn evreyi korumak adna yksek oranda vergilendirilmesi
gerektii sav genifl bir reddetme alanna girecektir.
Sosyal Yarg Kuramna gre bireyler, kabul etme alanna yakn dflen mesajlar yorumlarken bu tr mesajlarn ieriklerinin kendi fikirlerine (gerekte olduundan) daha yakn olduunu dflneceklerdir. Bu etkiye zmseme etkisi denmektedir. Reddetme alanna dflen mesajlar bireylerin tutumlarn deifltiremezler nk
bireyler bu mesajlar kendilerinden uzak grecektir ve hatta mesaja karfl savunmaya geecektir. Bu etkiye ztlk etkisi denmektedir.
kna edici iletiflim asndan dflnldnde, Sosyal Yarg Kuramnn sunduu bu ereve nemli bir noktaya iflaret etmektedir. Yukarda zetlediimiz ikna
stratejilerinden olan marka ile ilgili tutumlar deifltirmek ve marka hakkndaki
inanlar deifltirmek gibi stratejileri dflnelim. Bu stratejilerin baflars iin mesajn bireyin fikrini deifltirmesi gerekmektedir. Fikir deifliklii ancak mesajn bireyin tutumlarndan farkllk gstermesi durumunda olacaktr (rnein, iPhoneun en
iyi telefon olduunu dflnen bir kifliye iPhoneun en iyi telefon olduunu belirten bir mesajn bireyin tutumlarnda bir deifliklie neden olmas ihtimali ok dflktr). Fakat, Sosyal Yarg Kuram erevesinde dflnldnde, bireyin tutumlarndan fazla farkllk gsteren bir mesajn da bireyin reddetme alanna dflme ihtimali vardr. Bu durumda, mesaj ierii ile bireyin tutumlar arasndaki farklln
(eliflkinin) boyutu ile bir mesajn tutum deifltirmedeki baflars arasnda ters U
fleklinde bir iliflki olacaktr (Stiff and Mongeau, 2003) (fiekil 8.3).
233
fiekil 8.3
Tutum-Mesaj
Arasndaki
Farklln
Boyunun Tutum
Deiflimine Etkisi
Tutum Deiflimi
ok
Az
Az
Orta
ok
Mesaj ile Tutum Arasndaki Farkllk
fiekil 8.3te zetlendii gibi, bireyin tutumlarndan farkllk gsteren bir mesaj
bireyin kabul etme alan iinde olduu srece, daha byk farkllk daha gl tutum deiflikliine neden olacaktr. Fakat, bireyin tutumlar ile mesaj arasndaki
farkllk belli bir boyuta geldikten sonra, mesaj bireyin reddetme alanna dflecek
ve bireyin tutumlarn deifltirme ihtimali azalacaktr.
Detaylandrma Olasl (Detayl Ayrntlandrma Olasl) Kuram

Petty ve Cacioppo (1986) tarafndan gelifltirilmifl olan Detaylandrma Olasl Kuram (DOK), farkl ikna iletiflimi kuramlarn btnlefltirici zellie sahip bir kuramdr. Bu kurama gre, iknaya ynelik, merkez ikna yolu ve evresel ikna yolu ad
verilen iki yol bulunmaktadr. Merkez ikna yolunda, tutumlardaki deifliklikler bireylerin mesajn ierdii bilgiyi detayl bir flekilde incelemesi, kalitesini analiz etmesi ve dikkatle ifllemesi sonucunda oluflur. Ksaca, merkez ikna yolu ile tutum
deifliklii (ya da tutumun deiflmemesi) bireyin biliflsel abalar sonucunda olacaktr. evresel ikna yolunda ise tutumlardaki olas deifliklik mesajn ierdii bilgi yerine, mesajn verildii ortam, mesaj veren kiflinin zellikleri (ekicilii, karizmas, stats v.b.), mesajn sunumu (bir reklamn ekim kalitesi, grsellerin gzellii v.b.) gibi yzeysel ipularnn etkisi ile oluflur (Sakall, 2010).
SIRA SZDE
Tutum deiflikliine gtrebilecek eflitli merkez ve evresel
yollarn varl
gz nne alndnda, bireylerin hangi durumda hangi yolu setikleri DOKun
odakland nemli bir soru hline gelmektedir. Bu soruya cevap sunmaya alflan
D fi N E L M
DOKun iki varsaym bulunmaktadr. Birinci olarak DOK, bireylerin doru tutumlara sahip olmak istediklerini varsayar. kinci olarak DOK, bireylerin her ikna
S O R U
edici mesaj detayl olarak ifllemelerinin mmkn olmadn varsayar.
Detaylandrma Olasl Kuramnn bahsettii merkez ve evresel yollarn
bireyleD K K Avarl
T
rin iki yoldan birini seecei anlamna gelmemektedir. Merkez ve evresel kavramlar bir
derecelendirmenin iki u noktasdr. Bireyler, farkl durumlarda bu iki u arasnda eflitli
SIRA SZDE
noktalarda olabilirler.
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
234
Psikoloji
eflitli evresel, durumsal ve bireysel etmenler kiflilerin detaylandrma olasln etkileyebilmektedir ama bu etmenler arasnda iki tanesi ne kmaktadr:
1. Motivasyon: Petty ve Cacioppoya gre, bir kifliye sunulan mesajn ne derecede detayl olarak iflleneceini etkileyecek birinci etmen kiflinin mesaj ifllemek iin ne kadar motive olduudur. Motivasyonu etkileyen eflitli bireysel etmenler olabilir. rnein, bilifl ihtiyac yksek olan kifliler mesajlar detayl olarak ifllemeye (merkez yollar kullanmaya) bilifl ihtiyac dflk olan
kiflilerden daha meyilli olacaktr. Ayrca, bir konunun kifli iin nemi de kiflinin mesaj detayl olarak inceleme motivasyonunu etkileyecektir. rnein,
salar dklmekte olan bir kifli, piyasaya yeni kan bir sa dklmesini
engelleyici flampuan hakkndaki reklamn sunduu bilgileri detayl olarak
ifllemeye, salar dklmeyen bir kifliden daha motive olacaktr.
2. Yeti: Bireylerin mesajlardaki bilgiyi ifllemeye motive olmalarnn yannda bilgiyi iflleme yetilerinin de olmas gerekmektedir. rnein, fazlasyla kalabalk bir ortamda alnan mesajlar ya da ierii karflk olan mesajlarn detayl
ifllenebilme ihtimali dflk olacaktr. Buna ek olarak bir bireyin biliflsel kapasitesi de mesajlarn ierdikleri bilgilerin ne kadar detayl olarak ifllenebileceini etkileyebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Marka szclerinin
kullanld bir kampanyann
S O R U
tketicinin tutumlarn nasl
etkileyecei, o tketicinin
markann szcs
hakkndaki
ile
D K K Adflnceleri
T
balantl olacaktr.
Bir bireyin detaylandrma

olasln etkileyen iki etmen olan motivasyon ve yetiyi ne tr
SIRA SZDE
iletiflim yntemleri kullanarak arttrrdnz?
fi N Eyolu
L M ve ikna stratejileri: Bireyin bir mesaj iflleme motivasyonu ve
evreselD ikna
yetisi azaldka yzeysel ipularnn iknada rol artacaktr. rnek olarak, genelde
tketiciler iin
derecede nemli olmayan, sucuk gibi bir rn dflnelim.
S O yksek
R U
Byle bir rn kategorisinde, rnn zellikleri ve faydasn ne karan bilgi arlkl bir kampanya yerine, nl bir szc ve tketicilerin hofllarna gidebilecek teDKKAT
ma ve sembollerin kullanld (yani evresel ipularn ne karan) bir kampanya tutumlar deifltirme asndan daha etkin olabilir. Pnar Sucuk markasnn TV
SZDE
programcsSIRA
ve oyuncu
Kadir pdemiri markann szcs olarak kulland llaki Pnar Sucuk kampanyas bu stratejiye bir rnektir.
Merkez ikna yolu ve ikna stratejileri: Bireyin bilgi iflleme motivasyonu ve yeAMALARIMIZ
tisi arttka, yzeysel ipularnn iknadaki rol azalacaktr. Yani, merkez ikna
yolu durumunda, bir mesajn ieriinin kalitesi tutumlar yzeysel ipularndan
daha ok etkileyecektir.
rnek olarak, yukarda bahsi geen sa dklmesini enK T A P
gelleyici flampuan rn ile ilgilenen, uzun sredir sa dklmesi sorunu yaflayan ve zm arayan bir tketici dflnelim. Bu tketici iin reklamn rnn
zellikleriThakknda
E L E V Z Y O N sunduu savlarn kalitesi tketicinin tutumunun deiflip deiflmeyeceini belirler. Mesela reklam, rn klinik testler tarafndan yeni sa
kard kantlanmfl olarak sunuyor olabilir. Bu iddia rnn etkili olduunu
destekleyecek trden bir iddiadr. Bu noktada, bu iddiay deerlendiren tketici
N T E R N edebilir
ET
bu iddiay kabul
ya da klinik test dedikleri kim bilir nerede yapld veya byle bir rn gerekten gvenli olmayabilir gibi karfl savlar da gelifltirebilir. Bu nedenle bir reklamn etkinlii tketicinin karfl savlar gelifltirerek iknaya
karfl diren gstermesini engelleyebilmesi ile balantl olacaktr. Afllama Kuramna gre, bunu baflarmann bir yntemi tketicinin gelifltirebilecei karfl
savlar nceden ngrerek bu savlar rtmektir. Bu yaklaflm ift-tarafl rtc reklam olarak da bilinmektedir.
N N
Kaynak
olduu
SIRA Destekleme
SZDE
durumlarda, tketicinin
reklama ynelik olumlu
tepkisi markann szcs
(kaynak) ile ilgili olumlu
AMALARIMIZ
dflncelerin (sempatik
bulmas, ekici bulmas)
sonucunda olacaktr.
K T A P
Kaynak Alaltma sz konusu

olduunda ise, tketicinin
markann szcs
hakkndaki olumsuz
Tdflnceleri
E L E V Z Yreklamn
ON
tutumlar deifltirme
konusundaki etkinliini
azaltacaktr.
NTERNET
235
Denge Kuram
Tutumlarn biliflsel ve duygusal bileflenleri arasndaki iliflkiye odaklanan Heidern
(1958) Denge Kuramna gre bireyler bu iki bileflenin birbirleri ile tutarl olmasna alflrlar. Bireylerin biliflsel ve duygusal bileflenler arasndaki bu dengeyi koruma eilimleri, tutumlarn deiflmesinde nemli bir role sahiptir.
Heider nermifl olduu Denge Kuramn bir l iliflki zerinden zetlemektedir. Bu l iliflkide K merkezdeki kifli, D dier kifli ve X ise bir nesnedir (ya da
nc bir kiflidir). Bu durumda, fiekil 8.4teki st sradaki iliflkiler dengenin salanmfl olduu durumlar gstermektedir. st sol kfledeki l iliflkide Knin D ile
ilgili ve X ile tutumlar olumludur ve dengededir. stten ikinci l iliflkide, Knin
D ile ilgili tutumlar olumludur (rnek: K, Dyi sevmektedir) ama X ile ilgili tutumlar olumsuzdur. Bu durumda da denge bulunmaktadr nk Dnin da X ile ilgili
tutumlar olumsuzdur (ksaca, Knin sevdii kifli D, Knin sevmedii nesne Xi sevmedii iin denge salanmfltr). Heidera gre, dengede bulunan iliflkiler daha istikrarl ve devamll olan iliflkiler olacaktr (Hummon ve Doreian, 2003).
fiekil 8.4
Dengenin Salanmfl Olduu Drt Durum

X
Denge Kuram
Dengenin Salanmamfl Olduu Drt Durum

X
Olumlu
Olumsuz
fiekil 8.4n alt srasndaki iliflkilerde ise dengesizlik sz konusudur. rnein,

alt srada, soldan ikinci olarak gsterilen l iliflkide, Knin hakknda olumlu tutumlara sahip olduu D, yine Knin hakknda olumlu tutumlara sahip olduu X
hakknda olumsuz tutumlara sahiptir (rnek: sevdiiniz bir arkadaflnzn (D), sevgilinizi (X) sevmemesi). Heidera gre, dengede olmayan bu tr iliflkiler istikrarsz
olacaktr ve kiflilerin tutumlar bu durumlarda dengenin salanabilmesi iin deiflebilmektedir (rnek: sevgilinizi sevmeyen arkadaflnz hakkndaki tutumlarnzn
deiflmesi).
Heidern Denge Kuramn pazarlama iletiflimi ve rnler hakkndaki tutumlara uyarlamak iin bir fastfood restoran zincirinin reklamna kan nl bir restoran flefini ve bu reklamlara tketicinin verebilecei tepkileri dflnelim. Normal
flartlarda, rneimizdeki tketici bahsi geen restoran zincirini beenmemektedir.
236
Psikoloji
te yandan, restorann reklamna karak restorann szcln yapan flefin ifllerini takip etmekte ve ok beenmektedir. Bu durumda, tketicinin tutumlarnda dengesizlik bulunmaktadr (Restorana olumsuz, restoran tavsiye eden flefe
olumlu).
Tketicinin tutumlarndaki bu dengesizlii nasl zmleyebilecei ile ilgili
iki ihtimal dflnlebilir. Birinci ihtimalde, flef hakknda olumlu tutumlara sahip
olan bu kifli, flefin tavsiye ettii restoran hakknda olumlu dflnmeye bafllayarak
denge oluflmasn salayacaktr. Bu ihtimal restoran markasnn flefi reklamnda
oynatarak yaratmak istedii sonutur. kinci ihtimalde ise kiflinin restoran zinciri
hakkndaki olumsuz tutumlarnn flef hakkndaki tutumlarna da yansmas ve flef
hakkndaki tutumunun olumludan olumsuza dnerek dengenin kurulmas sz
konusudur.
Denge Kuram ile ilgili en nemli sorunlardan bir tanesi tutumlarn greli olabileceini hesaba katmamasdr. fiyle ki, yukardaki rnekteki iki ihtimal de bir
tutumun dierini mutlak olarak etkileyeceini ve olumludan olumsuza (ya da
olumsuzdan olumluya) dndreceini ngrmektedir. Hlbuki, birok durumda,
karfllkl olarak flef hakkndaki olumlu tutumlar restoran hakkndaki tutumlar greli olarak daha olumlu hle getirirken restoran hakkndaki olumsuz tutumlar da
flef hakkndaki tutumlar greli olarak daha olumsuz hle getirebilmektedir.
Biliflsel eliflki (Uyumsuzluk) Kuram

Yakn zamanlarda grdnz reklamlar ksaca bir hatrlayn. Byk ihtimalle
grdnz bu reklamlardan birka tanesi ABC markasn deneyin, bir daha vazgeemeyeceksiniz manasnda bir iddiada bulunmufl olacaktr. Benzer flekilde, bir
spermarkete girdiiniz anda yeni rnlerin denetildii reyonlar, bedava datlan
yeni rnler ve markalar gznze arpacaktr. Birok adan, bu tr pazarlama
taktiklerinin altnda yatan varsaym, tutumlarn davranfllara etkisi olduu kadar
davranfllarn da tutumlara etkisi olabileceidir.
Davranfllarn tutumlara etkisi ile ilgili eflitli kuramlar ve modeller bulunmaktadr. Bu kuramlarn baflnda Leon Festingern (1957) Biliflsel eliflki
(Uyumsuzluk) Kuram gelir. Bu kuramn insan bilifli ile ilgili 3 ana varsaym
bulunmaktadr:
1. Kiflilerin biliflsel tutarlla ihtiyac vardr.
2. Biliflsel tutarszlk olduu durumlarda kifliler huzursuzluk duyarlar.
3. Bu huzursuzluk, kiflileri tutarszl gidermeye yneltir.
Burada dikkat edilmesi gereken bir husus fludur: Biliflsel eler birbirleri ile eliflen, birbirleri ile ahenkli ya da birbirleri ile alakasz olabilir. Biliflsel eliflki yalnzca kiflinin birbiri ile alakal olduunu dflnd biliflsel eler arasnda tutarszlk olursa ortaya kmaktadr.
Biliflsel eliflki iki ya da daha fazla alternatif arasndan seim yaplan her davranflta sz konusu olabilecektir. Tketiciler de markalar ya da rnler arasnda seim yaptklarnda bu tr biliflsel eliflkiler yaflayabilir. Kiflilerin yaflad biliflsel
uyumsuzluun derecesi kararn gzmzde ne kadar nemli olduu ve alternatif
markann (ya da seenein) ne kadar ekici bir alternatif olduuna gre deiflkenlik gsterecektir. rnein, iki bulaflk deterjan markasndan birini semifl bir kifli,
almad markann ald markadan daha iyi olduuna dair flphe duysa bile deterjan seimi ile ilgili kararn ok nemsemedii iin fazla biliflsel eliflki yaflamayacaktr. Ya da fiyat T200.000 olan bir daire yerine, ayn binada birinci seenekteki daire ile ayn zelliklerde olan baflka bir daireyi T170.000ye satn alan kifli,
237
verdii karar nemli bir karar olarak grmesine ramen fazla biliflsel eliflki yaflamayacaktr nk yapt seimi dier seenekten ok daha iyi bir seim olarak
grecektir. Fakat tam tersi bir durumda, yani T200.000 olan evi aldktan sonra ayn binada baflka bir dairenin T170.000ye satfla ktn renen bir kifli, hem kararn neminden dolay, hem de alternatif seenein daha iyi bir seenek olduunu dflneceinden dolay yksek derecede satn alma sonras uyumsuzluk (postpurchase dissonance) yaflayabilecektir .
Peki kifliler biliflsel eliflkiyle nasl bafla kabilirler? Seeneklerden bir tanesi,
davranfl deifltirmek olacaktr. rnein, sigara imekte olan bir kifli eer sigarann sala zararlar hakknda endifleli ise sigaray brakarak bu eliflkiyi sona erdirebilir. Festingera gre, davranfl deifltirmeye ek olarak, bireyler biliflsel eliflkiyi
flekilde azaltabilirler. Birinci olarak bireyler bulunduklar davranfl hakkndaki
biliflsel unsurlar deifltirerek biliflsel eliflkiyi azaltabilirler. Yukardaki rnekte, bir
apartman dairesine T200.000 dedikten sonra ayn binada benzer bir dairenin
T170.000 fiyatla satfla ktn renen kifli, kendi kendine o srada elimdeki tek
seenek buydu, ne yapalm diyerek davranfln hakl karmaya alflabilir. Bireyler tutumlaryla ilgili biliflsel unsurlar deifltirerek de biliflsel eliflki ile bafl edebilirler. rnein, evreyi koruma konusunda ok hassas olan bir kifli kendine 3500
Litrelik motoru olan 4x4 arazi arac aldktan sonra, evreyi koruma konusundaki
tutumlarn deifltirebilir (evre konusunda eskisi kadar hassas olmayabilir vb.).
Son olarak bireyler, biliflsel eliflkiyi azaltmak iin kararlarn destekleyecek yeni
biliflsel unsurlar arayabilirler.
Birok durumda, tketiciler bir markay satn aldktan sonra verdikleri
SIRAkarar
SZDEile ilgili flphe ya da flpheler duyabilir. Bu nedenle tketiciye marka hakknda satn alma sonrasnda
da olumlu bilgiler ieren mesajlar iletilmesi faydal olacaktr. Bu tr bilgileri mflterinize
D fi N E L M
ynlendirmek iin ne tr yntemler kullanrdnz?
Pasif renme Kuram
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Krugmann (1965) Pasif renme Kuram tutumlarn davranfllar stnde etkisi

olduu varsaymn sorgulayan bir kuramdr. Krugmana gre, genel kannn tersiDKKAT
ne, renme her zaman kiflilerin nceden planlayarak ve maksatl yapt bir fley
deildir. Yani, kifliler yalnzca renmeyi amalayp zellikle dikkat ettiklerinde
SIRA SZDE
deil ayn zamanda renmek iin aba gstermeden evreden
gelen uyarc unsurlar (rnein, televizyon programlar, gazeteler, baflkalaryla yaplan sohbetler)
sayesinde de renebilirler.
AMALARIMIZ
Pazarlama iletiflimi asndan pasif renme kavram davranfl tetiklemek iin
tutumda deifliklik yaplmasnn gerekli olmayabileceini gstermektedir. Reklamlar seyrederken daha nce duymad bir markann varlndan
edilen
K Thaberdar
A P
bir tketici iin bu bilgi markay denemek iin yeterli olabilir. Bu tr bir deneme
iin marka hakknda bir tutum gelifltirmifl olmas zorunlu deildir. Ksaca, Pasif renme Kuramna gre tketiciler bir marka hakknda detayl
T E L Ebilgi
V Z Y Oedinmeden,
N
farkl markalar arasnda detayl karfllafltrma yapmadan ya da marka hakknda tutum gelifltirmeden de bir markann rnn alabilirler. Bu durumda, pazarlama
stratejisi asndan marka hakknda bilgi edinmeden rn almfl bir tketicinin
N T E R N E Tiin nemli
marka hakkndaki tutumlarn olumlu hle getirmek, rn tketici
hle getirmek ve onun marka sadakatini arttrmak nemli bir ncelik olacaktr.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
238
Psikoloji
zet
N
A M A
N
AM A
Pazarlama iletiflimi ile ilgili anahtar kavramlar

tanmlamak.
Pazarlama, bireysel ve rgtsel ihtiyalar ve istekleri tatmin etmek zere, belli bir bedel karfll deifl-tokufl edilecek fikirlerin, mal ve hizmetlerin biimlendirilmesi, fiyatlandrlmas, tantlmas, datm gibi srelerin arafltrmaya ve
planlamaya dayal flekilde ynetilmesidir. Pazarlama iletiflimi mflterilerin isteklerini ve ihtiyalarn teflhis etmek, uyarmak veya tatmin etmek
iin markalarla ilgili bilginin ve anlamn kitlesel
ve birebir iletiflim aralaryla aktarmdr. Pazarlama iletiflimi reklam, satfl promosyonu, dorudan
pazarlama, kiflisel satfl ve halkla iliflkiler olmak
zere befl unsurdan oluflmaktadr.
Tketicilerin davranfllar ile ilgili karar verme srecinde getikleri admlar ve bu sreci etkileyebilecek biliflsel ve psikolojik etmenleri tanmlamak.
Tketici davranfl, insanlarn ihtiyalarn ve isteklerini tatmin etmelerini salayacak mal ve hizmetleri aramalar, semeleri, satn almalar, kullanmalar ve pe atmalarn kapsar. Bu sre
befl temel basamaktan oluflmaktadr: 1) problem
teflhisi, 2) bilgi arayfl, 3) alternatif deerlendirme ve btnlefltirme, 4) satn alma karar, 5) satn alma sonras deerlendirme.
Tketicilerin davranfllarn etkileyebilecek eflitli
psikolojik ve biliflsel etmenler arasnda gdler,
alglar ve tutumlar bulunmaktadr.
Gdler (motivasyonlar) satn alma davranfln
bafllatan, satn alma amacn ortaya karan ve insan eyleme ynelten glerdir. Alglama, duyu
organlarna arpan evresel uyaranlarn farkna
varlmasn ve yorumlanmasn ifade eder. Tutumlar ise bireylerin nesneler ve durumlar hakknda yaflant ve deneyimleri sonucunda edindikleri sreklilii olan dflncelerdir.
N
A M A
N
AM A
1.
2.
3.
4.
Tutumlarn ifllevlerini ve tketicilerin karar verme srecindeki yerini aklamak.

Tutumlarn bireyler iin eflitli ifllevleri vardr. fllevsel Tutum Kuramlar bu ifllevleri 1) yararc ifllev, 2) deer ifade eden ifllev, 3) ego savunucu
ifllev, ve 4) bilgi kazandrc ifllev olarak drt kategoriye ayrmfltr.
Tutumlarn bilefleni bulunmaktadr: Biliflsel
(inanlar), duygusal (yarglar) ve davranflsal (eilimler). ok zellikli Tutum Modeline gre tketicilerin bir rn satn almak gibi bir davranflta bulunma ile ilgili tutumlar, tketicinin o
davranflta bulunmann yarataca sonular (s)
ile ilgili inanlar (i) ve bu sonular (s) hakkndaki yargs (y) sonucunda oluflur.
Tutumlar ile davranfllar arasndaki iliflkiyi inceleyen eflitli davranfl modelleri arasnda ne kan
bir model Planlanmfl Davranfl Kuram tarafndan sunulmaktadr. Bu modele gre bir kiflinin
bir davranflta bulunma eilimini etkileyen ana
etmen bulunmaktadr: tutumlar, znel normlar
ve davranflsal kontrol alglar.
Hatrlanmas gereken bir nokta, davranfllarn
Planlanmfl Davranfl Kuramnn ngrd kadar detayl bir dflnme (tutumlar, inanlar tartma) sreci sonucunda ortaya kmak yerine ani
kararlar sonucunda ortaya kabileceidir.
Tutumlarn deifltirilmesinde kullanlan iletiflim
stratejilerini tanmlamak.
Pazarlama iletiflimi ve reklam iin yaplan harcamalarn nemli bir ksm tketicilerin tutumlarn ve inanlarn deifltirmeye ynelik kampanyalar iindir. Planlanmfl Davranfl Kuram
gibi kuramlar erevesinde tketicilerin tutumlarn deifltirmeye ynelik drt ana stratejiden
bahsedilebilinir.
Tketicinin eflitli rn zelliklerine atfettii deeri deifltirmek
Marka hakkndaki inanlar deifltirmek
Marka tutumlarn (deerlendirmeleri) deifltirmek
Davranflsal eilimleri ya da davranfllar deifltirmek
Sosyal Yarg Kuramna gre, bireylerin bir konu
ya da nesne hakkndaki tutumlar kendilerini o
konu ile ne kadar balantl grdkleri ile yakndan ilgilidir. Bu kurama gre, bireylerin tutumla-
r alandan birinde olacaktr: 1) kabul etme

alan, 2) balantszlk alan, ve 3) reddetme alan. Bireyler iin makbul olan, kendilerine sunulan savlarn kabul etme alan merkezine yakn
olmasdr.
Detaylandrma Olasl Kuramna gre iknaya
ynelik, merkez ikna yolu ve evresel ikna yolu
ad verilen iki yol bulunmaktadr. Merkez ikna
yolu sz konusu olduunda ikna edici iletiflimin
ierii (verdii bilgilerin kalitesi) nem kazanmakta iken evresel ikna yolu sz konusu olduunda tketicinin yzeysel ipular (reklamda
ekici bir model kullanmak, grsel ve ses kurgusu gzel bir reklam filmi yapmak gibi) ile ikna
edilmesi daha mmkn olacaktr.
Denge Kuramna gre bireyler tutumlarnn biliflsel ve duygusal bileflenlerinin birbirleri ile tutarl olmasna alflrlar. Tutumlar deifltirmeye
ynelik iletiflim stratejileri sklkla bu iki bileflen
arasnda dengesizlik yaratarak kiflilerin tutumlarnda deifliklik yaratmaya alflr.
Biliflsel eliflki (Uyumsuzluk) Kuramna gre kifliler biliflsel tutarszla neden olan durumlarla
karfllafltnda bu tutarszl gidermeye alflrlar. Bu erevede, pazarlama iletiflimi asndan
nemli olan bir kavram satn alma sonras uyumsuzluktur. Bu kavram tketicilerin satn alma davranfl sonrasnda yaptklar seimden flphe duymalar ile ilgilidir. Pazarlama iletiflimi asndan,
marka hakkndaki tutumlarn davranfl sonrasnda da olumlu tutulmas nemlidir.
Pasif renme Kuramna gre, genel kannn
tersine, renme her zaman kiflilerin nceden
planlayarak yapt bir fley deildir. Pazarlama
iletiflimi asndan pasif renme kavram davranfl tetiklemek iin tutumda deifliklik yaplmasnn gerekli olmayabileceini gstermektedir.
Reklamlar seyrederken daha nce duymad bir
markann varlndan haberdar olan bir tketici
iin bu bilgi markay denemek iin yeterli olabilir. Burada da nemli olan satn alma davranfl
sonrasnda tutumlarn olumlu kalmasn salayacak iletiflim stratejilerinin kullanmdr.
239
240
Psikoloji
Kendimizi Snayalm
1. Bir rnn, somut ve soyut zelliklerini, faydalarn,
vaatlerini eflitli semboller araclyla rakiplerinden ayrfltran ve tketicilerin zihninde zgn bir kimlikle konumlanmasn salayan unsurun genel ad nedir?
a. Slogan
b. Logo
c. Kavram
d. Ambalaj
e. Marka
6. Afladakilerden hangisi bireylerin, nesneler ve durumlar hakknda yaflant ve deneyimler ile edindikleri,
sreklilii olan dflnceleridir.
a. Tutum
b. Gd
c. Norm
d. Motivasyon
e. Eilim
2. Afladakilerden hangisi tantm bilefleninin paras

deildir?
a. Reklam
b. Fiyat
c. Halkla iliflkiler
d. Dorudan pazarlama
e. Kiflisel satfl
7. Afladakilerden hangisi Dflnlmfl Eylem Kuramnn bir paras deildir?

a. Davranfln neden olabilecei sonulara dair
inanlar
b. Davranfla ynelik tutumlar
c. Referans kiflilerin davranfl hakkndaki grflleri
d. Davranflsal niyetler
e. Kontrol alglar
3. Kamuoyunda anlayfl ve kabul grmek, uzun vadede

itibar, gven, sempati, takdir oluflturmak iin kifliler, kurumlar, fikirler ve rnler hakknda iletiflim programlar
planlayarak uygulayan ynetim ifllevine ne ad verilir?
a. Reklam
b. Pazarlama
c. Pazarlama letiflimi
d. Halkla liflkiler
e. Medyada Duyurum
8. Afladakilerden hangisi merkezi ikna yolu ile ilgili

doru bir bilgi deildir?
a. Bireyin bilgi iflleme motivasyonu arttka artar
b. Bireyin bilgi iflleme yetisi arttka artar
c. Bilifl ihtiyac yksek olan kiflilerde daha yksek
olacaktr
d. Mesajn etkisi yzeysel ipularna dayal olacaktr
e. Kifliler iin nemli olan konularda mesajn bu
yolla ifllenmesi ihtimali artar
4. Kitle psikolojisinde, alglarn ya da imajn nemine

vurgu yaparak, gerekler halka yeterince alglatlamyorsa, gerek ne olursa olsun nemsizlefleceini savunan uzman kimdir?
a. Sigmund Freud
b. Ernest Dichter
c. Edward Bernays
d. Abraham Maslow
e. Icek Ajzen
9. Afladaki ifadelerden hangisi ikna edici iletiflim stratejileri ile ilgili yanlfl bir ifadedir?
a. Gsz tutumlar deifltirmek gl tutumlar
deifltirmekten daha kolaydr
b. Bir rnden beklenilen faydalar deifltirmek,
inanlar deifltirmekten daha zordur
c. Marka hakkndaki inanlar deifltirmek tutumlar deifltirmekten daha zordur
d. Tutumlar deifltirmek tketiciler iin nem seviyesi dflk olan rnler iin daha kolaydr
e. Bir marka hakknda alglarna gvenmeyen kiflilerin tutumlarn deifltirmek daha kolaydr.
5. Lks bir araba markasnn reklamlarnda markay

kullanmann kazandraca prestijin altn izmesi, Maslowun htiyalar Hiyerarflisi Kuramndaki hangi ihtiyalara seslendiinin gstergesidir?
a. Fizyolojik
b. Gvenlik
c. Sevgi/Ait olma
d. Deer
e. Kendini gereklefltirme
10. kna etme amal bir mesajn savlar ile tketicilerin

tutumlar arasndaki farklln (eliflkinin) boyutu ile bir
mesajn tutum deifltirmedeki baflars arasnda ters U
fleklinde bir iliflki olduunu belirten kuram hangisidir?
a. Biliflsel eliflki (Uyumsuzluk) Kuram
b. Denge Kuram
c. Pasif renme Kuram
d. Detaylandrma Olasl (Detayl Ayrntlandrma
Olasl) Kuram
e. Sosyal Yarg Kuram
241
Yaflamn inden
Pazarlama Sektr Kokuyu Keflfediyor
Trkiyede de artk oteller, maazalar, spor salonlar,
mzeler, huzurevleri, hastaneler ve yiyecek sektr,
mflterilerinin hafzasna kaznmak iin dnyada uzun
yllardr etkili bir pazarlama yntemi olarak ne kan
kokuyu kullanmaya bafllad. ABD kkenli koku reticisi Scentairin Trkiye Genel Mdr Linet Kazado,
yapt aklamada, dnyada, Sony Style, Disney World,
Universal Studios, Burger King, McDonalds, Starbucks,
Nestle, Pepsi, Four Points, Hard Rock, Hilton, Holiday
Inn, Hyatt, Marriott, Ritz-Carlton ve Sheratonn da aralarnda bulunduu birok firmann, yllardr kendilerine
zel tasarlanan kokularla mflterilerini olumlu ynde
etkilemeye ve zihinde kalmaya alfltklarn anlatt. Trkiye pazarna 5 ay nce girildiini belirten Kazado, firmann, mflterileri etkilemek iin kahveden yasemine,
da kokusundan yemek eflitlerine kadar bin 600 farkl koku rettiini belirtti.
Kokunun, dnyada ilk kez, 1980li yllarda Disneylandda birtakm animasyonlar canl klmak iin kullanldn anmsatan Kazado, Yanmfl tekerlek kokusu
kullanlmfl ve etkili olduu fark edilmifl. fiekerleme kokusu kullanmfllar ve satfllar birinci ayn sonunda yzde 40lara varan artfl gstermifl diye konufltu. Trkiyede pazarlamada kokuyu kullanan sektrler arasnda
tekstil, kuyumcular, lokantalar, kafeler, oteller, mzeler, alflverifl merkezleri, huzurevleri, difl hekimleri, aksesuar ve tak maazalar, mobilyaclar, teknolojik rnler satan maazalar gibi birok firma bulunduunu ifade eden Kazado, mflterinin mekanda daha uzun kalmasn ve tekrar ortama dnfln salayan kokunun,
ciroyu yzde 40 civarnda artrdn bildirdi.
Trkiyede Acbadem Hastaneleri, Holiday Inn, Sheraton, Polat Renaissance Otel, Marriott Otel, By Otel, Damat, Ender, Zen Mcevheratn da aralarnda bulunduu
birok firma ile alfltklarn ve birouyla da grflmelerinin srdn belirten Kazado, mflterileri iin bin
600 koku arasndan en uygununu seerek, zel bir koku belirlediklerini anlatt. Kazado, Trkiyede flu anda
gda sektrnde kokuyu kullanan firma bulunmadn
ama grfltkleri firmalar olduunu ifade ederek, son
10 ylda kiflisel koku kullanm yannda dier sektrlerde kokuya ynelimin yzde 71 orannda arttn syledi. Mzelerde savafl sahnelerini canlandrmak zere yank ve barut kokusu imal edildiini, bylece ziyaretinin olaylar zihninde daha iyi canlandrdn belirten
Kazado, Huzurevleri ile alflyoruz. Koku sayesinde

hem orada kalan insanlar hem de ziyarete gelen akrabalar mutlu oluyor. ok gzel geri dnfller alyoruz
dedi.
fl yerleri iin tercih turungil kokusu
Kokularn, bilinaltna hitap ettiini ve anlar canlandrdn vurgulayan Kazado, marka ile kokunun btnleflmesini saladklarn syledi. Kazado, flyle devam etti: Difl hekimi muayenehanesi iin teskin edici
zellii bulunan lavanta ve vanilyay neriyoruz. Bu
koku insanlarn kendini iyi hissetmesini salyor. Kokuyu kullanan difl hekimleri, iptallerde azalma olduunu
syledi.
Yurt dflnda ifl yerlerinde de performans artrc etkisi
olan kokular kullanlyor. Portakal, greyfurt ve limon
kokular zindelii artryor ve hafzay glendiriyor.
Bylece ifl yerinde daha verimli alfllyor. Mesela, Trkiyede bir firma, ayrca le saatlerinde ve ay aralarnda kullanmak iin vanilyal kurabiye kokusu seti.
Ama, bu zamanlarda alflanlar tam olarak rahatlatmak. alflan daha sonra yeniden turungil kokan alflma mekanna giriyor.
Ylbafl ve sevgililer gnne zel kokular
Kazado, baz maazalarn, gndelik kokularn yan sra
ylbafl ve Sevgililer Gn iin ayr kokular tercih ettiklerini belirterek, flyle devam etti: Ylbafl iin daha heyecanl, Sevgililer Gn iin daha romantik ve sadakati artrc kokular tercih ediliyor. ikolata kokusu, mutluluk hormonunu aktive ediyor ve ifltah kabartyor. Gl
kokusu, kas gevfletici zellii olduu iin doumu kolaylafltryor, yurt dflnda doumhanelerde kullanlyor.
Portokal ve limon kokusu, zindelik tazelik ve gven
duygusu veriyor. Adaay ve hlamur kokusunun teskin
edici ve rahatlatc zellii bulunuyor. Bergamut kokusu, stresli ortamlarda denge salyor. Melisa kokusu
analiz yeteneini artryor. Papatya kokusu dinginlik
veriyor. Yasemin kokusu gven duygusu veriyor, zellikle panik atak sorunu olanlar rahatlatyor.
Kaynak: AA http://www.medyaloji.net 17.12.2009
242
Psikoloji
1. e
Sra Sizde 1
Ani Satn Alma (impulse buying) kavram gnlk hayatmzda birok durumda nceden bilgi arayfl, marka
deerlendirme ve btnlefltirme (ya da herhangi bir
planlama) yapmadan satn alma davranflnda bulunduumuz durumlar tarif eden bir kavramdr. rnein,
marketlerde yazar kasalarn evrelerine yerlefltirilmifl
pil, ciklet, dondurma, atfltrmalk yiyecekler gibi rnler para demek iin sraya girmifl kiflilerin dikkatini ekerek, onlar bu tr ani satn alma davranflna ynlendirmeye yneliktir. Benzer bir flekilde, rn promosyonlar (rn indirimleri, birini alana ikincinin bedava
verilmesi, indirim kuponu datlmas vb.) tketicileri
daha nceden planlamadklar satn alma davranflna
ynlendirmeyi amalar. Baz tahminlere gre, online
alflverifle harcanan parann %40a yakn bu tr ani satn alma davranfl sonucu olmaktadr (http://www.uie.com/publications/whitepapers/ImpulseBuying.pdf).
2. b
3. d
4. c
5. d
6. a
7. e
8. d
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise Pazarlama letiflimi ile lgili

Anahtar Kavramlar konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Pazarlama letiflimi le lgili
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Pazarlama letiflimi le lgili
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tketicinin Karar Verme
Srecini Etkileyen Psikolojik ve Biliflsel Unsurlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kna Edici letiflim ve Tutumlarn Etkilenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Otomobil, moda, mcevher, lks konut pazar reklamlarnda bireyin iinde bulunduu ya da bulunmak istedii sosyal snfa kabul, evresinde sayg duyulan, yksek statde bir kimlikle kendini zdefllefltirmesi gibi ihtiyalarn (yani deer ihtiyalarn), tantm yaplan marka ile giderileceinin vaadi verilerek, tketicinin satn
almaya doru motive edilmesi amalanr. rnein, stanbulda 2012 ylnda satfl yaplmakta olan Metropol
stanbul adl konut projesinin pazarlama iletifliminde
dnya ona bakacak, baflarl ve prestijli bir dnyaya
girifl yapn gibi deer ihtiyalar ile balantl sloganlar
kullanlmaktadr.
Sra Sizde 3
Planlanmfl Davranfl Kuram, Dflnlmfl Eylem Kuramna davranflsal kontrol algsn da bir davranflta bulunma niyetini ve davranflta bulunma eilimini etkileyebilecek bir etmen olarak ekleyerek bu modeli gelifltirmektedir. Davranflsal kontrol algs kavram bireylerin bir davranflta bulunabilip bulunamayacaklar hakkndaki inanlar ile ilgilidir. fiyle ki bir birey, bir davranflta ne kadar bulunmak istiyorsa istesin (niyet), o
davranflta bulunmann dourabilecei olumlu sonularn ne kadar farknda olursa olsun, davranfl kontrol algs dflkse (yani eflitli nedenlerle o davranflta bulunamayacan dflnrse) bu davranfl denemeye bile
yanaflmayabilir. Bu tr durumlarda ikna edici iletiflimin
hedeflemesi gereken unsur kontrol algsn arttrmak

olacaktr. rnein, yukarda da bahsedildii gibi, sigaray brakma konusundaki en nemli engellerden bir
tanesi bireylerin gerekten sigaray brakabileceklerine
inanmamalardr. Bu durumlarda, bireylere sigarann
zararlarndan bahseden iletiflim kampanyalar ile karfllafltrldnda, sigaray brakmada yardmc olabilecek
eflitli yntemler (salk merkezlerinden yardm alabilme, nikotin sakzlar vb.) ve taktikler (tempolu yryfl
yapma vb.) zerine odaklanan kampanyalar davranfl
teflvik etmek asndan daha baflarl olacaktr.
Sra Sizde 4
Bireylerin bir mesaj iflleme motivasyonunu arttrabilecek eflitli yntemler bulunmaktadr:
1. Konuyu birey ile ilintili hle getirerek konuyu o kifli
iin daha nemli hle getirmek (rnein, retorik sorular sorarak, tketicinin kendini zdefllefltirebilecei hikyeler ve szckler kullanarak, tehlikelerden
bahsederek).
2. Konu hakknda merak arttrmak (rnein mizah kullanarak, reklama beklenmeyen bir bafllang yaparak, baz nemli bilgileri vermeyerek, bireyin konu
hakkndaki bilgi seviyesini sorgulayarak).
3. Bireye konuyu dflnmekten zevk alabilecei bir flekilde sunmak (rnein, reklamcln en ok elefltirilen tekniklerinden biri olan cinsel unsurlar mesaja
olan ilgiyi arttrabilmektedir).
4. Mesajn sunulufl fleklinin orjinalliini ve ilgi ekiciliini yksek tutmak (rnein farkl grsel teknikler,
ses ve grnt kurgular kullanmak).
5. Bireyin konu ile ilgili sorumluluk duygusunu arttrmak (rnein, kahvalt gevrei gibi bir rn hakknda oumuz fazla dflnmeyiz, fakat bir kahvalt gevrei markas konuyu ocuklarn fiziksel geliflimine
baladnda birok ebeveyn iin artk bu konu sorumluluk hissettikleri bir konu hline gelebilecektir).
Burada dikkat edilmesi gereken bir konu fludur: dikkati ve bilgiyi iflleme motivasyonunu arttrmak her zaman
ikna edici iletiflim asndan olumlu sonulanmayabilir.
rnein, bireyler tehlikelerden bahseden mesajlar zellikle gz ard etmeye alflabilir, mesajn ieriine kullanlan bu teknikten dolay daha fazla diren gsterebilir
(bu sorun bireyleri sigaray brakmaya teflvik etmek iin
sigarann yaratt tehlikelerden bahseden reklamlarda
sk bir flekilde grlmektedir). Benzer bir flekilde, baz
durumlarda bireyin mesaja ilgisini arttrmak iin kullanlan grnt ve ses kurgu teknikleri, cinsellik gibi unsurlar bir taraftan bireyin reklam iflleme motivasyonu-
243
nu arttrp dier taraftan bireyin reklam iflleme yetisini

azaltabilmektedir.
Sra Sizde 5
Satn alma sonras tketicilerde bir marka hakknda oluflabilecek flpheleri azaltmak iin kullanlabilecek iletiflim yntemlerine rneklerden birka flu flekilde sralanabilir:
1. Broflrler ve reklamlar aracl ile rn satn almfl
kiflilere rn hakknda ve rn bakm hakknda ek
bilgiler gndermek.
2. Satn alma sonras flpheleri azaltmak iin garanti
servisi vermek.
3. rn ile ilgili kabilecek sorunlar en hzl flekilde
zebilecek hizmeti salamak.
4. rnn gvenirliliini ve dayanklln ne karan
reklamlarla tketicinin gvenini tazelemek.
5. Direkt olarak tketici ile kontaa geerek tketicinin
rnn kullanm hakkndaki sorularn cevaplamak.
244
Psikoloji
Ajzen, I. (1985). From Intentions to Actions: A Theory
of Planned Behavior. J. Kuhland ve J. Beckman
(Der.), Action-control: From Cognitions to Behavior
(11-39). Heidelberg, Germany: Springer.
Ajzen, I., ve Fishbein, M. (1977). Attitude Behavior
Relations: A Theoratical Analysis and Review of
Empirical Research. Psychological Bulletin, 84, 888918.
Allport, G. W. (1935). Attitudes. C. Murchison (Der.), A
Handbook of Social Psychology (789-844).
Worcester, MA: Clark University Press.
Assael, H. (1998). Consumer Behavior and Marketing
Action. Cincinatti, OH: South-Western College
Publishing.
Belch, G. E. ve Belch, M. A. (2001). Advertising and
Promotion: An Integrated Marketing Communications
Perspective. McGraw-Hill.
Businessnews (2010). Bu Kez aykura Deil, Liptona
Rakip. Eriflim: http://www.businews.eu/2010/02/bukez-caykura-degil-liptona-rakip/
Cutlip, S. M., Center, A. H., ve Brom G. M. (2000).
Effective Public Relations. New Jersey: Prentice Hall.
Cornelissen, J. (2007). Corporate Communications:
Theory and Practice. London: Sage.
Elden, M. (2009). Reklam ve Reklamclk. stanbul: Say.
Festinger, L. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance.
Stanford, CA: Stanford University Press.
Heider, F. (1958). The Psychology of Interpersonal
Relations. New York: John Wiley & Associates.
Hummon, N. P., ve Doreian, P. (2003). Some Dynamics
of Social Balance Processes: Bringing Heider Back
into Balance Theory. Social Networks, 25(1), 17-49.
slamolu, A. H. (2003). Tketici Davranfllar. stanbul:
Beta.
Karafakolu, M. (2006). Pazarlama lkeleri. stanbul:
Literatr.
Katz, D. (1960). The Functional Appoach to the Study
of Attitudes. Public Opinion Quarterly, 24, 163-204.
Krugman, H. E. (1965). The Impact of Television
Advertising: Learning without Involvement. Public
Opinion Quarterly, 29, 349-356.
LaPierre, R. T. (1934). Attitudes vs. Actions. Social
Forces, 13, 230-237.
Odabafl, Y., ve Oyman, M. (2003). Pazarlama letiflimi
Ynetimi. stanbul: MediaCat yaynlar.
Perreault, W. D., ve McCarthy, E. J. (2002). Essentials of

Marketing: A Global-Managerial Approach. Boston:
McGraw-Hill.
Pickton, D., ve Broderick, A. (2001). Integrated Marketing
Communications. Financial Times/Prentice Hall.
Rotschild, M. L. ve Houston, M. J. (1977). The Consumer
Involvement Matrix: Some Preliminary Findings. B.
A. Greenberg ve D. N. Bellenger (Der.), Proceedings
of the American Marketing Association Eductors
Conference (95-98).
Sakall, N. (2010). Sosyal Etkiler: Kim Kimi Nasl Etkiler?
stanbul: mge Kitabevi.
Shavitt, S. (1990). The Role of Attitude Objectives in
Attitude Functions. Journal of Experimental Social
Psychology, 26, 124-148.
Shavitt, S., ve Nelson, M. R. (2002). The Role of Attitude
Functions in Persuasion and Social Judgment. J. P.
Dillard ve M. Pfau (Der.), The Persuasion Handbook:
Theory and Practice (137-154). London: Sage
Publications.
Sherif, M. ve Hovland, C.I. (1961). Social judgment:
Assimilation and contrast effects in communication
and attitude change. New Haven: Yale University
Press.
Stiff, J. B., ve Mongeau, P. A. (2003). Persuasive
Communication. New York, NY: The Guilford
Press.
Wicker, A. W. (1969). Attitudes versus Actions: The
Relationship of Verbal and Overt Behavioral
Responses to Attitude Objects. Journal of Social
Issues, 25, 41-78.
Wilcox, D., Ault, P., Agee, W., ve Cameron, G. (2001).
Essentials of Public Relations. Longman.

Pskoloji

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pskoloji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2683

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

PSKOLOJNN TANIMI ................................................................................

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................

Psikolojide Arafltrma Yntemleri........................... .............. 28

Beyin ve Davranfl .................................................................... 56

Sinir Hcresi ..................................................................................................

Biliflsel Psikoloji ....................................................................... 96

Sosyal Psikoloji......................................................................... 132

alflma Psikolojisi ve Endstri liflkilerinin Doas.............. 156

rgtsel Davranfla Girifl...................................... .................. 188

Pazarlama letiflimi, Tketici Davranfl ve kna

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Psikoloji Yunancada Ruh

nsan davranfllarn sadece psikologlar anlamaya alflmaz. Gnlk hayatta da

Bir Bilim Dal Olarak Psikoloji

1. nite - Psikolojinin Doas

Psikolojide kullanlan arafltrma yntemleri hakknda detayl bilgiyi 2. nitede

Bilimsel yntem nesneldir. Arafltrmac kendi kiflisel tercihSIRA

Hayatn anlam nedir? Sorusu bilimsel olarak test edilebilecek birSIRA

Elefltirel dflnce: Srekli

Bilimin 4 temel amac

1. nite - Psikolojinin Doas

PSKOLOJ BLMNN KKENLER VE TARHES

Antik Yunan Filozoflar ve Avrupal Dflnrler

1. nite - Psikolojinin Doas

psikolojinin kurucusu saylmaktadr. Wundta gre psikoloji bilin kavramna

Psikolojinin bir bilim dal olarak geliflmesindeki nemli kifliler ve olaylar

1. nite - Psikolojinin Doas

1. nite - Psikolojinin Doas

nsan doasnn sel gler ve eliflkiler Bir hayvan olarak

Kendini gereklefltirmeyi Dflnen insan Bir topluluun/kltrn

Kiflilik srelerinin klinik Beyin-davranfl

Hayattaki anlam, deer

Kaynak: Passer & Smith, 2011, s. 6dan adapte edilmifltir

PSKOLOJNN ALIfiMA KONULARI VE DER

1. nite - Psikolojinin Doas

Psikolojinin Alt Dallar

1. nite - Psikolojinin Doas

Endstri ve rgt Psikolojisi

Nropsikoloji, beyin ve davranfl iliflkisine younlaflarak, beynin ve genel olarak

Psikolojinin Uygulamal Alt Dallar

1. nite - Psikolojinin Doas

retim ve arafltrma, ounlukla farkl disiplinlerden

Ruh sal merkezleri

ocuklar ve yetiflkinler iin lmleme ve tedavi; ruh sal

alflan adaylarna test uygulanmas; alflan memnuniyetinin

Bilimsel alflmalardan da faydalanarak toplumdaki sorunlar

zel kurumlarda arafltrma yapmak; adli konularda danflmanlk;

Trkiyede 2011 akademik yl itibaryla 66 niversitede Psikoloji blm varD fi N%

Amerikada Psikoloji derecesi alp ilgin ifllerde alflan kiflilerin anlattklarn

PSKOLOJDE NEML SORUNLAR VE TARTIfiMALAR

1. Sorun: Doa - evre Tartflmas (Nature vs. Nurture

2. Sorun: Davranfllarn Sebepleri Bilinli mi

3. Sorun: Bireysel Farkllklar - Evrensel Kurallar

1. nite - Psikolojinin Doas

tiini ve dolays ile evrensel olduunu savunmaktadrlar. zellikle nrobilim

Psikoloji bilimini tanmlamak.

srmfltr. Davranfllk ise insan anlamak iin

1. nite - Psikolojinin Doas

6. nsann dnyay alglayfln bir bilgisayara benzeten