Bilim Ve Teknik Dergisi - Mayıs 2009

Bilim
ve
Teknik
Bilim ve Teknik
Mays 2009
Yl 42
Say 498
Yenilenebilir
Enerji
Kaynaklar
Tkenir mi?
Kirletir mi?
Trkiye ansl m?
Yaamn Saatini Geriye Kurmak:
Rejenerasyon
20 Mays
Dnya Metroloji Gn:
Ya l(e)meseydik?
Aylk Popler Bilim Dergisi

Mays 2009 Yl 42 Say 498
3,5 TL
Boylam on yedinci ve on sekizinci yzyln

en zorlu bilimsel problemini zme yolundaki abalar anlatyor.
Byk keif a boyunca denizciler okyanuslarda
bulunduklar boylam hesaplayabilecekleri herhangi bir ara olmadan dolatlar.
Pek ok bilim adam boylam sorununun gkyzndeki yldzlarn
dzenli olarak gzlenmesiyle zleceini dnr ve bu yolda aratrmalar yaparken,
John Harrison adnda bir adam inanlmaz yapt:
Bugn kronometre dediimiz,
denizde zaman kesin olarak bilmeye yarayan bir saat.
te bu kitabn konusu
Harrisonn bu yoldaki krk yl sren abas.
POPLER BLM KTAPLARI
Bilim
ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 42 Say 498
Mays 2009
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Dergimizin Mays 2009 saysnn kapak konusu olarak dnyamz ve zellikle lkemiz iin nemi her geen gn artan yenilenebilir
enerji kaynaklar ele alnmtr. lkelerin enerji ihtiyalarnn srekli olarak artmas enerjinin nemini, zellikle de yenilenebilir
(tkenmeyen) enerji kaynaklarnn nemini artryor. Fosil yaktlarn yerini artk gneten, rzgrdan, biyoktleden, biyoyaktlardan,
okyanuslardan elde edilen enerji kaynaklar almaya balamtr.
Yaadmz yzylda lkelerin ihtiya duyduklar enerjiyi elde ederken, evreye duyarl ve temiz enerji kaynaklarna ynelmeleri
gerektii bilinci gn getike ykseliyor. Dnya nfusunun artmas, artan enerji ihtiyacnn karlanmas, Kyoto Protokol gereince
CO2 ve dier sera gaz emisyonlarnn azaltlmas zorunluluu yenilenebilir enerji kaynaklarna olan ilgiyi artryor.
Bu saymzda yer alan gne enerjisinden elektrik retimi, rzgr enerjisi, biyoenerji konularn ele alan yazlarn yan sra
Rejenerasyon, Kanser Tedavisinde Fotodinamik Terapi, 20 Maysn Dnya Metroloji Gn olmas dolays ile lme konusunu ele
alan Ya l(e)meseydik? adl yazlarn siz okuyucularmzn ilgisini ekeceini mit ediyorum.
Sayglarmla,
Adnan Bahadr
Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Nket Yeti
Redaksiyon
Umut Hasdemir
Okur likileri - dari Hizmetler

Lale Edger
(umut.hasdemir@tubitak.gov.tr)
(lale.edguer@tubitak.gov.tr)
Popler Bilim Yaynlar Mdr

Genel Yayn Ynetmeni
Adnan Bahadr
Sevil Kvan
Sema Eti
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
(sema.eti@tubitak.gov.tr)
zlem zbal
E. Sonnur zcan
(ozlem.ozbal@tubitak.gov.tr)
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr)
(adnan.bahadr@tubitak.gov.tr)
Sorumlu Yaz leri Mdr

Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Kurulu
Prof. Dr. mer Cebeci
Do. Dr. Tark Baykara
Prof. Dr. Atilla Gngr
Adnan Kurt
Yrd. Do. Dr. Ahmet Onat
Prof. Dr. Muharrem Yazc
Yaz ve Aratrma
Alp Akolu
(alp.akoglu@tubitak.gov.tr)
Adem Uluda
(adem.uludag@tubitak.gov.tr)
Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr
(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
Web
Sadi Atlgan
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
Sinan Erdem
Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Atatrk Bulvar
No: 221 Kavakldere 06100
ankaya - Ankara
(sinan.erdem@tubitak.gov.tr)
Tel
(312) 427 06 25
(312) 427 23 92
Mali Ynetmen
H. Mustafa Uar
Faks
(312) 427 66 77
Sat-Datm
(312) 467 32 46
(312) 468 53 00/1061-3438
Faks: (312) 427 13 36
TBTAK Santral
(312) 468 53 00
ISSN 977-1300-3380
Internet
www.biltek.tubitak.gov.tr
e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr
Bask: mpress Bask Tesisleri

maj ve D Tic. A..
majas.com.tr
Bask Tarihi: 27.04.2009
Fiyat 3,50 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro.
Datm: DPP A..
(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)
lay elik
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
24
Fosil yaktlarn yerini artk yenilenebilir enerji kaynaklar, yani doada srekli var olan, gne, rzgr, biyoktle, biyoyaktlar, jeotermal,
hidrolik, okyanus kaynaklar vb. enerji kaynaklar alyor. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn en byk zelliklerinin banda srekli
tekrarlanabilir olmalar ya da kaynan tkenme hzndan daha hzl bir ekilde kendilerini yenileyebilmeleri geliyor. Bunun yannda bu
teknolojiler zellikle evre dostu olmalar ve ekolojik denge asndan olumlu etkileri ile ne kyor.
Bu nedenle yenilenebilir enerji sistemleri temiz enerji olarak da adlandrlyor.
68
Eski Yunan mitolojisinde Prometheusun tanrlardan alp insanlara verdii ate, kendisine pahalya mal olmutur. Zeus Prometheusu
zincire vurdurur ve karacierini yemesi iin bir kartal gnderir. Prometheusun karacieri her gn kendini yenilemektedir, kartal da
her gn tekrar gelip Prometheusun karacierini yer. Herkl tarafndan kurtarlana dek Prometheus srekli bir ac iinde kvranr.
Eski Yunanlar, insan vcudunda kendini yenileme konusunda ok etkin bir organ olan karacierin bu zelliini fark etmi olsalar ki,
rejenerasyon Prometheusun hikyesine konu olmu.
74
Bilimsel aratrma, sanayi, ticaret, savunma, salk gibi alanlarda yaplan almalarn baaryla sonulandrlmas hassas, gvenilir
ve doru lmlere baldr. Bugn toplumun hemen her kesiminin sahip olmay olaan sayd, rnein televizyon, bilgisayar gibi
ev eyalarnn, otomotiv rnlerinin ekonomik olabilmesini salayan seri retim, bu rnleri oluturan yzlerce parann hassas
olarak ayn karakterde yaplabilmesinin sonucudur. Bu ise boyutun, scakln, arln, gcn, akmn, basncn ve eitli malzeme
karakteristiklerinin doru olarak llebilmesiyle salanabilmektedir.
Haberler ........................................................................................................................................... 4
Trkiyeden Haberler / Duran Akca ........................................................................................... 16
84
Tekno-Yaam / Sinan Erdem ....................................................................................................... 18
Doa
Blent Gzceliolu
Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ................................................................................................. 22

evre Dostu ve Temiz: Yenilenebilir Enerji Kaynaklar /
idem Karada - Il Ik Glsa - Atilla Ersz - Mustafa alkan........................................ 24
Gne Enerjisi Termal Uygulamalar Yeniden Altn anda / Ali Gngr ......................... 28
Gne Enerjisinden Elektrik retimi: Fotovoltaik Dnm / Metin olak ....................... 32
Yenilenebilir Enerji Teknolojileri Rzgr Enerjisi / Sleyman Tolun .................................... 36
Biyoenerji Her Yerde / Elif alayan - zlem Ata - Volkan oban ...................................... 40
86
Salk
Ferda enel
88
Gkyz
Alp Akolu
Yerkrenin Bize Armaan Jeotermal Enerji / Glden Gken .............................................. 46
91
Kk Hidroelektrik Santraller / Hayati Olgun ....................................................................... 50
12. Ulusal Gkyz

Gzlem enlii
En Bol Element Hidrojen / Atilla Ersz - Alper Sarolan - Asl Kaytaz .............................. 54
Okyanuslardan Gelen Enerji Dalga Enerjisi / Il Ik Glsa.................................................. 58
92
Kanser Tedavisinde Fotodinamik Terapi / zgncem Bozkulak ............................................ 62
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Daireniz Ka Metredaire? / Oktay Hseyin (Guseinov) - Ayhan Dil ........................................ 66

Yaamn Saatini Geriye Doru Kurmak Rejenerasyon / Atlgan Ylmaz .............................. 68
94
Dnya Metroloji Gnn Kutluyoruz: Ya l(e)meseydik? / Enver Sadkolu ve ark. ...... 74
Yayn Dnyas
Adnan Kurt
Kvrmlar / Abdurrahman Cokun ............................................................................................. 80

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin
Sahip Olmas Gereken zellikler ............................................................................................... 96
Haberler
Kepler
Gzn At
bir blmnn yldznn yaam

blgesinde bulunduunu tahmin
ediyorlar. Bu blgedeki gezegenlerin,
suyun sv halde bulunabilecek kadar scak
yzeylere sahip olacan dnlyor.
Derleme: Alp Akolu
http://www.nasa.gov/mission_pages/kepler/news/
kepler-20090407.html
art aynda uzaya frlatlan ve

dnya benzeri gezegenleri arama
almalarnda kullanlacak Kepler
Teleskobunun toz koruma kapa ald ve
bunun ardndan teleskopla ilk k alnd.
Bu, teleskobun aratrmalarna balamas
iin gereken en nemli admlardan biri.
Teleskobun toz kapann temel ilevi,
teleskop aynasn ve teleskoba bal olan
kamerann frlatma ncesi ve frlatma
srasndaki tozdan ve ktan korunmasn
salamak. Sz konusu kamera gnmze
kadar uzaya frlatlm en byk kamera.
Bu aygtn iindeki duyarl yzey,
saysal (dijital) fotoraf makinelerindeki
duyarl yzeylere benziyor. Kamera
onlardan ok daha gelimi ve duyarl,
toplam 42 CCD alglaycdan oluuyor.
Bu aygtn amac, nnden gezegen
geen yldzlarn ndaki ok
kk deiimleri alglayabilmek.
Toz kapa alan ve ilk alan
teleskop, yldzlarn n lmeye
hazr. Ancak aratrmaclar nmzdeki
birka hafta sresince yldzlarn
ndan yararlanarak birtakm ince
ayarlar yapacaklar. Bilimsel gzlemler
bundan sonra balayacak.
Kepler, nmzdeki yaklak 3,5
yl boyunca gkadamzdaki 100.000
kadar yldzn evresinde dnya benzeri
gezegen arayacak. Aratrmaclar,
kefedilmesi beklenen gezegenlerin
Visual Photos
Aydaki
Dnya I
Derleme: Alp Akolu
ikkatli gzlemciler ince bir hilal

grnmndeki Ayn Gneten
dorudan k almayan yzeyinin de belli
belirsiz grndn fark etmilerdir.
Ayn dorudan gne almayan
yzeyinin grlebilmesinin nedeni,
Dnyadan yansyan gne nn onu
aydnlatmas. Tpk, dolunayn geceleyin
yeryzn aydnlatmas gibi
Avustralyadaki Melbourne ve
ABDdeki Princeton niversitelerindeki
aratrmaclar Ay yzeyindeki dnya
nn iddetinin Dnyann dnne
bal olarak deitiini gsterdi.
Aslnda, Dnya yzeyindeki karalarn ve
okyanuslarn gne n farkl oranlarda
yanstacan tahmin etmek zor deil.
Ancak bunun Ay yzeyine baklarak
llebilir olmas zellikle tegezegenleri
(Gne Sistemi d gezegenler) aratran
bilim insanlarnn ilgisini ekiyor.
Grntleme teknolojisindeki
gelimeler ve uzaya frlatlan yeni
Vega
Deneb
LR
Keplerin 42 farkl duyarl yzeyden oluan zel kameras Kuu ve Lir takmyldzlar arasnda kalan ve Samanyolu dzlemine yakn bir
blgedeki 100.000 yldz ayn anda grntleyebiliyor. Sada: Keplerden ilk k.
4
JPL/NASA
JPL/NASA
KUU
teleskoplar sayesinde gkbilimciler

yakn gelecekte dnya benzeri
tegezegenlerin kefedileceini
dnyor. Ancak, bu gezegenlerden
elde edilecek veri, byk olaslkla
kamerann tek bir pikselinden (grnty
oluturan noktacklar) elde edilmi
olacak. Yani, gezegenin grntsnn
elde edilmesi olanaksz olacak.
Gkbilimciler, bu n iinde sakl
bilgiden ve kendi gezegenimizin gne
n hangi koullarda nasl yansttn
inceleyerek birtakm karmlarda
bulunabileceklerini dnyorlar.
Bu aratrmaya ynelik gzlemler,
yl kapsayan bir dnemde her ay yaklak
3 gn sreyle Ayn douu ve bat
srasnda ABDnin Victoria eyaletindeki
Macedon Danda yaplm. Akam
yaplan gzlemlerde Hint Okyanusundan
ve Afrikann dou kylarndan yansyan
gne , sabahlar yaplan gzlemlerde
de yalnzca Pasifik Okyanusundan
yansyan gne nn aydnlatt
Ay yzeyinin parlakl llm.
Akamn erken saatlerinde yaplan
gzlemlerde Hint Okyanusundan
yansyan n aydnlatt Ay daha parlak
grnrken, ilerleyen saatlerde Afrika
ktasnn etkisiyle yansmann azald ve
Ayn parlaklnn da dt llm.
Bu alma, ktalarn ve okyanuslarn
Dnyann grnr parlaklnda
yol at deiimleri ele alan ilk
aratrma. Ancak, iklim ve bitki
rtsnn tayf incelemeleriyle ilgili
yaplm birtakm aratrmalar var.
Bu ve benzer almalar sayesinde,
gelecekte olas dnya benzeri
gezegenlerin parlaklklarndaki deiimi
inceleyerek okyanuslara sahip olup
olmadklarn anlayabileceiz.
http://voice.unimelb.edu.au/news/5752/
Bilim ve Teknik Mays 2009
Uzay
Aralarna
nce Ayar
eviri: zden Hanolu
ESA
vrupa Uzay Ajans (ESA) uzay

grevleri iin tasarlanm en kk ve
kusursuz kontrol edilebilen motoru test
ediyor. Bu kk motor o kadar hassas ki
uzay aracnn konumunu sabit tutmaya
alrken gne nlarnn ara zerinde
oluturduu kuvveti bile dengeleyebiliyor.
Field Emission Electric Propolsion
(FEEP) adl motor 10 santimetre
byklnde bir iyon motoru, alrken
soluk mavi bir k yayyor ve den bir
sa telinin uygulad kuvvete denk
iti gcne sahip. FEEP, bu kck iti
gcne karn kusursuz kontrol edilmesi
ve iti gc eitliliiyle gerekletirilmesi
dnlen uzay grevlerinde ok
kuvvetli motorlarn nnde yer alyor.
ou itki sisteminin bir arac bir
yerden baka bir yere gtrmek
amacyla kullanldn belirten ESA
yetkilileri FEEPin amacnn uzay aracn
sabit tutmak olduunu sylyorlar.
FEEPin grevini yerine getirirken
uzay aracnn konumunu bozabilecek
en kk kuvvetleri bile karlayp
onlara kar koyacan belirtiyorlar.
Fizikiler, uzun yllardan beri nesnelerin
d etmenlerin hepsinden soyutlandnda
nasl davrandklarn gzlemlemeye
alyor, yerekimi nedeniyle bunu
Dnya zerinde gerekletirmek
olanaksz. ESA, nmzdeki on yl
ierisinde gerekletirmeyi hedefledii
LISA Pathfinder greviyle bu
gzlemleri uzayda gerekletirmek
istiyor. LISA Pathfinder 1,5 milyon
kilometre tedeki Lagrange noktas
L1e tayacak bu almayla serbest
uan iki deney ktlesinin davranlar
kusursuz olarak incelenebilecek. Deneyi
gerekletirebilmek iin bu iki deney
ktlesini evrendeki eitli kuvvetlerin
etkilerinden korumak gerekiyor.
Gnein ve Dnyann yerekimi
alanlarnn birbirlerini dengeleyerek
yerekimsiz bir ortam sunduu L1
bu deney iin uygun bir alan olarak
seilmi. Yine de deneyi tehdit eden
NASA / JPL
LISA Pathfinder Uzay Arac
FEEP ad verilen bu motor uzay grevleri iin tasarlanm en kk

ve kusursuz kontrol edilebilen iyon motoru
bir etken var: Gne nlarnn aralar

zerinde yaratt basn. FEEP ite bu
noktada harekete geiyor diyor ESAdaki
aratrmaclar. Dier iyon motorlarnn
iti gleri milinewtonlarla llrken
FEEPin iti gcnn mikronewtonlarla
llebildiini, bir mili saniyede
0,1 mikronewton hassaslkla iti
salayabildiini ve iti gcnn 0,1 ile
150 mikronewton arasnda deiebildiini
anlatyorlar. Bu sayede uzay aracnn
konumunda ok hassas ayarlamalar
yaplabilecek ve Gne nlarnn
yaratt bu basn karlanabilecek.
FEEP yakt olarak sv halde metal
sezyum kullanyor. Yakt iki metal yzey
arasna ekilerek yzeylerin sonundaki
1 mikron (bir sa telinin yzde biri)
geniliindeki bir akla geliyor.
Yzey gerilimi sezyumun burada
kalmasn salyor, bir elektrik alan
oluturulduundaysa aklktaki sv
metalin iinde minik koniler oluuyor, bu
konilerin ularndan pozitif metal iyonlar
atelenirken itki gc salanm oluyor.
Drder motordan oluturulmu 3 set
FEEP kmesi yannda, LISA Pathfindern
gvdesine NASA tarafndan gelitirilen
bir baka itki sistemi de yerletirilecek.
Bilim insanlar, bu iki itki sistemiyle uzay
aracnn yn kontroln en azndan
iki dorultuda, daha nce hibir
uzay aracnda olmayan bir kesinlikle
-milimetrenin milyonda birine kadar inen
bir duyarlkla- salayacan belirtiyor.
ESA Mart aynda FEEP gelitirme
modellerini son kez denedi, artk gerek
uuta kullanlacak paralarn retimine
balanacak. FEEPi denemek ok da
kolay deil diyor testin yrtlecei
laboratuvardan bir aratrmac: Motorun

elektriksel olarak test ortamndan
ve Dnyadan tamamen yaltlmas
gerekiyor, bu elektriksel itki testleri sz
konusu olduunda sra d deil ama
ok kk mikroamperler seviyesindeki
elektrik akmyla alan alt sistemlerini
test etmek olduka zorlayc.
Test bir vakum odasnn ierisinde
motor pillerle alrken yrtlyor.
Burada lm yapacak olan donanmlar
elektriksel yaltm salamak amacyla
seramik yaltkanlarn arkasnda tutuluyor.
Aratrmaclar bu testle motorun mikro
paracklarnn beraber nasl altklarn
gzlemleyecek: Yaktn ekildii dar
aralk, g kontrol nitesi ve termiyonik
ykszletirici. FEEPin alrken metali
iyonlatrmak iin gl elektriksel
yklemeler (binlerce volt leinde)
yaptn belirten aratrmaclar bu
elektrik ykn dengelemek gerektiini,
uzay arac zerindeki byk bir
elektrik potansiyelinin olumasnn
onu tehlikeye atacan (araca yldrm
arpmasna benzer) belirterek termiyonik
ykszletiricinin grevinin ara
zerindeki potansiyeli dk seviyelerde
tutmak olduunu sylyorlar.
LISA Pathfinder zerinde ESAya ait
FEEPin yannda NASAnn gelitirdii
benzer bir sistem de yer alacak.
LISAnn L1e yerletirilecek olan
uydudan oluacan syleyen bilim
insanlar bu uydularn birbirlerinden
be milyon kilometreye kadar
uzaklaacan ve uzayda ina edilen
en byk yap olacan ekliyorlar.
http://www.esa.int/esaCP/SEMMY3XX3RF_
index_0.html
5
Yldzlar ve
lkel orba
Derleme: Alp Akolu
eryzndeki yaamn eitli

molekllerden oluan scak bir
orbadan ortaya kt dnlyor.
NASAnn Spitzer Uzay Teleskobuyla
yaplan gzlemler, souk yldzlarn
evresinde dolanan gezegenlerde
yeryzndeki yaam iin vazgeilmez
bir molekl olan hidrojen siyanrn
bulunmadn gsterdi.
Spitzerle 1 ila 3 milyon yandaki
bebek yldzlar zerinde yaplan
gzlemlerde aratrmaclar yldzlarn
evresindeki gezegen oluturan maddenin
iinde hidrojen siyanr aradlar. Bu
molekl, adenin ad verilen daha byk
bir molekln bir bileeni. Adeninse
yeryzndeki her canlda bulunan
DNAnn temel yaptalarndan biri.
Gzlemlerde Gne benzeri yldzlarn
evresindeki gezegen disklerinde hidrojen
siyanre rastland. Bu, aratrmaclarn
bekledii bir eydi. Ancak, Gneten
daha kk ve souk, krmz renkli M-tipi
yldzlarda ve onlardan da souk ve kk
olan kahverengi ccelerin evresindeki
disklerde bu maddeye hi rastlanmad.
Gezegenbilimciler, gezegenlerin
yldzlarn evresinde dolanan ve yldzn
oluumundan artakalan maddeden
olutuunu dnyorlar. Adenin gibi
biyolojik molekllerin yapta olan
maddelerinse yine bu diskin iinde
sonradan oluarak ok gen gezegenlerin
zerine yad dnlyor.
Spitzerle incelenen Gne
benzeri yldzlarn yaklak te
birinin evresinde hidrojen siyanr
gzlendi. Buna karn, M-tipi yldzlar
ve kahverengi ccelerin evresinde
hi hidrojen siyanr bulunamad.
Bu aratrma, tegezegen (Gne

Sistemi d gezegen) aratrmalarnn
hz kazand gnmzde byk
nem tayor. nk Mart 2009da
frlatlan Kepler gibi teleskoplarn uzaya
gnderilmesinin ardndan, Dnya
benzeri tegezegenlerin birka yl
iinde kefedilebilecei ngrlyor.
Bu almalarn nda
Dnya d yaam aratrmaclar
tam olarak nereye bakacaklar
konusunda fikir sahibi olacaklar.
http://www.jpl.nasa.gov/news/news.cfm?release=2009-064
Sahte Mars
Grevi Balad
eviri: Glnihal Ergen
31
Mart 2009da, Avrupa Uzay Ajans

ESAnn setii iki katlmc ve drt
Rustan oluan alt kiilik mrettebat,
Mars grevi simlasyonuna balad. Ekip
Moskovada, bu ie ayrlan blgeden 105
gn boyunca ayrlamayacak olsa da bu
almayla gelecekte gerekletirilecek
insanl Mars grevi iin hazrlanlacak.
Yerel saatle 14:00da alt kiilik
mrettebat, Biyomedikal Problemler
Enstitsndeki zel alana girdi ve
kap 105 gnlne kapand.
Ekip burada kald srede kalk,
yolculuk, Marsa var ve yzeyde ksa
bir gezintiden sonra uzun bir eve

dn yolculuunu da ieren bir Mars
grevinin tm aamalarn yaayacak.
Aratrmaclar, bu deneyde gerek bir
uzay grevindeymi gibi davranacaklar.
Yaratlm acil durumlarla karlaacaklar,
hatta belki de gerekleriyle. Tpk,
Marsta kurulacak bir istasyonda
olaca gibi, Dnyayla iletiimin 20
dakika gecikmeli oluu burada da
durumu pek kolaylatrmayacak.
Mrettebat deiik psikolojik ve
fizyolojik tecrit koullarnn stres,
hormon dzeni, baklk, uyku kalitesi,
ruh hali ve beslenme zerindeki
etkilerinin deerlendirilecei bilimsel
aratrmalarda denek olarak kullanlacak.
ESAnn nsanl Uzay Uular Blm
Bakan Martin Zell, Marsa seyahat edecek
bir kii birok zorlukla karlaacak, kk
bir alanda yaamak ve 1,5 yl boyunca
ayn yzleri grmek gibi... diyor. Uzun
sreli kstlanmann psikolojik ve fizyolojik
etkilerini saptamak, mrettebat mmkn
olan en uygun ekilde hazrlamak
ve aracn tasarmn gelitirmek ok
nemli. Ekip yelerinin psikolojik olarak
salkl kalmalar ve uzun dnemde
performanslarn korumalar gerekiyor.
Nasl besleneceklerinin bilinmesi, uygun
aydnlatmann salanmas, alnacak salk
tedbirlerinin belirlenmesi gerekiyor.
Bu alma sonrasnda 2009un
sonlarnda yeni bir simlasyon
balatlacak ama bu seferki 520 gnlk
tam bir Mars grevi denemesi olacak.
http://www.esa.int/SPECIALS/Mars500/
SEMW6XKTYRF_2.html
Lityum-yon
Teknolojisinde
Yeni Gelime
Derleme: Sinan Erdem
ESA
NASA
Haberler
Moskovada Mars grevi simulasyonunun yapld Biyomedikal

Enstits. Ekip Moskovada, bu ie ayrlan blgeden 105 gn
boyunca ayrlamayacak
ityum-iyon piller gnmzde birok

elektronik alette ve kullanm
giderek yaygnlaan elektrikli tatlarda
kullanlyor. Bu pillerin etkili dolum ve
depolama kapasiteleri, dier teknolojilere
gre daha ok tercih edilmelerini salyor.
MITde yaplan aratrma sonucu
ortaya kan sonular, lityum-iyon
pillerin depolanan yk ok daha

hzl bir ekilde dar aktarabileceini
gsteriyor. Bylece pilden ksa sreli
yksek akmlar elde edilebilecek.
Normal bir lityum-iyon pilin boalmas
en az dakikalar srerken, aratrma sonucu
ortaya kan test dzenekleri boalmann
10 saniyede tamamlanabileceini
gstermi. Bu trden anlk, yksek
akmlar daha nce ultra-kondansatrler
sayesinde salanabiliyordu. Ancak ultrakondansatrler boyutlarna oranla ok az
enerji depolayabiliyorlar. Buna karlk ayn
boyutlardaki bir lityum-iyon pil 10 kata
kadar daha ok enerji depolayabiliyor.
Aratrmaclar pillerin daha hzl
boalmas iin pilin elektrotu zerinde
lityum fosfattan oluan ince bir katman
oluturmu. Bu sayede, lityum iyonlar
elektrota ok daha hzl balanarak
yksek akm retebiliyorlar.
MITnin web sitesinde yaymlanan
haberde hzl boalan pillerin, benzer
ekilde daha hzl doldurulabilecei
belirtiliyor. Bunun iinse ok pahal,
yksek akm salayabilen dolum
aralarnn kullanlmas gerekiyor.
Ayrca ani dolum srasnda oluacak
snn da pillere zarar verme riski var.
Byle bir teknoloji hayata geerse,
cep telefonu, dizst bilgisayar gibi
elektronik aletlerde veya elektrikli
tatlardaki piller ok daha hzl bir ekilde
doldurulabilir. Ancak haberde sadece
bir paragrafta deinilen bu olaslk,
birok haber kaynanca haberin ana
temas olarak alnp yaynlanm ve ok
yaknda byle bir teknolojinin gerek
olabilecei grnts yaratlm.
purdue.edu
http://www.technologyreview.com/energy/22280/
Hidrojen
Depolamada
Yeni Teknik
idrojenin yakt olarak kullanlmasnn

nndeki en byk engellerden
biri depolanmasndaki glkler.
Hidrojen, elementler arasnda en kk
atom apna sahip olmas nedeniyle
dier maddelerden yaplm kaplarda
gaz halinde depolanamyor. Hidrojen
atomlar, kabn atomlar arasndaki
boluklardan kolayca kaabiliyor.
Bu nedenle hidrojen, metal hidrr
tozlarna sourularak depolanyor. Metal
hidrre bal hidrojen gerektiinde
ayrtrlarak kullanlabiliyor.
Hidrojen, metal hidrre absorbe
olurken yksek miktarda s aa
kyor. lemin hzl gerekleebilmesi
iin bu snn ortamdan tahliye
edilmesi gerekiyor. Normal artlarda
hidrojenle alan bir aracn deposunun
doldurulmas en az 40 dakika srerken,
yeterli soutma yapldnda bu sre
birka dakikaya kadar inebiliyor.
ABDde Purdue niversitesi
aratrmaclar, gelitirdikleri soutma
sistemiyle normal bir aracn deposunun
be dakika iinde doldurularak yaklak 500
kilometre yol alabileceini iddia ediyorlar.
Gelitirilen sistemde, dolum srasnda
metal hidrrn evresini saran ince
alminyum borularda soutucu sv
dolatrlyor. Bu sistem, aracn deposunun
sabit bir paras olarak tasarlanm.
Ayrca depolama iin azami alan

ayrabilmek amacyla, soutma sisteminin
olabildiince az yer kaplamasna
allm. Metal hidrr, havayla
kolayca tepkimeye girebilecei iin
btn ilemin hava almayan, kapal
bir ortamda yaplmas gerekiyor.
http://www.purdue.edu/discoverypark/news.
php?id=120&center=14
Jeotermal
Enerji
eviri: Pnar Dndar
eotermal enerjinin, dnyann birok

blgesinde enerji teminine olan
katks giderek artyor. Bu konuda dnya
lideri olan zlandann bu yntemle son
yllarda sadece yllk elektrik enerjisi
retimi ikiye katlanarak 500MWn
zerine kt. Ayn ekilde Almanyada
da jeotermal enerji sayesinde 100
MWn zerinde enerji elde ediliyor.
Yedi Avrupa devletinin dahil
olduu bir Avrupa Birlii projesi
kapsamnda gerekletirilen bir alma
sonucunda en son teknolojiye sahip
jeofizik yntemlerinin kullanlarak
jeotermal kaynaklarn gvenli bir
ekilde tespit edilerek dorudan
kullanmnn salanmas amalanyor.
Almanya Yer Bilimleri Aratrma
Merkezinden Dr. Ernst Huenges, bu
yeni yntemlerin, gelecein jeotermal
projeleri iin uygun alanlarn seimi
konusundaki kararlara nemli lde
katk salayacan belirtiyor. Bu
sayede olduka pahalya mal olan ve
herhangi bir sonu elde edilemeyen
sondajlarn says da azalm
olacak. Sz konusu yntemler,
yeraltndaki elektriksel iletkenliin
ve gnderilen sismik dalgalarn
hznn llmesi sonucu kayalarn
karakteristik zellikleri hakknda
bilgi edinilmesine dayanyor.
Jeotermal enerjinin kullanm
konusunda olduka tecrbeli lkeler
olan Yeni Zelanda ve Endonezyann bile
bu almada elde edilen sonulardan
etkilenmesi gsteriyor ki gvenilir
jeotermal enerji teknolojileri dnya
apnda rabet grmeye devam edecek.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-02/haogiuo022709.php
7
Haberler
Yanan Buz
eviri: zden Hanolu
Ma Dongge
Daha Ucuz ve
Doal Ik
EDler bilgisayar ekranlarndan

ara farlarna ve trafik klarna
kadar ok eitli yerlerde k retmek
iin kullanlyor. LED klandrma
sistemleri, akkor ampullere veya
floresan lambalara gre daha az enerji
harcayarak daha fazla k verebiliyor.
Ancak LEDler evlerde aydnlatma iin
kullanlacak kalitede k veremiyor.
alan aydnlatmasnda, gne
na benzer ekilde doal bir k rengi
arzu ediliyor. In bu anlamda kalitesi
Renk Ayrma ndeksi ile (CRI) llyor.
CRI herhangi bir zgl n renkleri
seebilme imkn verme zelliidir.
CRI arttka renkleri deerlendirme
oran ve etkinlii artmaktadr.
Bir kitab rahat bir ekilde okuyabilmek
iin gerekli CRI deerinin en az 0,70 olmas
gerekir. Ancak yaygn olarak retilen
LEDler doal k yerine, saf yeil veya saf
krmz gibi sadece tek renk k retiyor.
Kullanlan baz filtre katmanlaryla bu
k, daha doal bir hale getirilebiliyor.
Ancak bu yntemler maliyeti artryor.
in Bilimler Akademisinde
yaplan aratrmalar, pahal yar
iletken maddeler yerine, daha ucuza
mal olan plastik benzeri organik
maddelerle doal k verebilen LEDler
retilebileceini gsterdi. Gelitirilen
LEDler, fazladan filtre katmanlarna
ihtiya duymadan, sadece bir katmanla
0,70lik CRI deerine ulayor.
http://www.eurekalert.org/pub_releases/2009-04/aiopcae040709.php
8
ilim insanlarna gre gelecekte

okyanus dibinden ve kutuplardaki
srekli donmu topraklardan toplanan
buzlardan elde edilen doal gaz ile
evlerimizi stabilir, otomobillerimizi
altrabilir ve fabrikalarmz iletebiliriz.
Aratrmaclarn gaz hidratlar olarak
adlandrdklar kolayca tutuan bu
donmu doal gaz, temiz ve srdrlebilir
enerji kayna olarak umut tayor.
almay yrten ekibin liderlerinden
jeolog Dr. Tim Collett, Gaz hidratlar, gne
enerjisi ya da hidrojen tabanl enerjiler gibi
temiz enerji kaynaklar etkin olarak kullanma
girinceye kadar geireceimiz srete
bir kpr grevi grebilir diyor. Yanan
buz olarak da tanmlanan gaz hidratlarn,
dier fosil yaktlara oranla ok daha kk
miktarda karbon ayak izine sahip olduklarn
ve kresel snmaya kar mcadelede ok
nemli bir yer tutabileceklerini de ekliyor.
Getiimiz Kasm aynda, Dr. Collettin de
aralarnda bulunduu bir grup aratrmac,
enerji kullanmnda gelecee uzanan bu
kpry hayata geirme yolunda dev bir
adm attklarn duyurdular. Aratrmaclar,
Alaskann North Slope blgesindeki gaz
hidratlardan yaklak olarak 2,4 trilyon
metrekp doal gaz kartlabileceini ve
bu miktarn 100 milyon evi 10 yldan uzun
bir sre stmaya yeteceini akladlar.
Kesinlikle ok byk bir enerji deposu
diyen Collett, Ne var ki, bahsettiimiz

bu hacmin ne kadarnn endstriyel
leklerde retime geirilebilecei ise
u an iin bilinmiyor diye de ekliyor.
Collette gre kullanma sunulabilecek bu
miktar, bilim adamlarnn doal gazn esas
bileeni olan metan gazn, gaz hidratlarn
iinden ne derecede bir verimle ve ne
kadar bir maliyetle ayrtrabileceklerine
bal. Gnmzde tm dnyadan bilim
adamlar gaz hidratlar stnde alyor,
bu tuhaf malzemenin nasl olutuunu
ve kullanmdaki kmr, petrol ve doal
gaz gibi enerji kaynaklar ile birlikte
nasl kullanlabileceini aratryor.
Kafes bileikler, kafes eklinde dta
duran bir molekl yapnn iine hapsolmu
baka bir molekl yapy barndryor. Gaz
hidratlar organik maddelerin bozunmasyla
aa kan metan gaznn dk
scaklklardaki ve yksek basn altndaki
suyla bulumasyla oluuyorlar. Bu souk
ve yksek basn koullarn okyanus dipleri
ve buzullar altndaki kutup blgelerindeki
topraklarn derinlikleri salyor.
Aratrmaclar gnmzde
dnyann eitli blgelerinde
muazzam byklklerde gaz hidrat
kaynaklar kefediyor. Amerika
Birleik Devletleri, Hindistan, Alaska,
Japonya bunlarn arasnda.
En verimli gaz hidrat kaynaklarnn nasl
bulunacan rendikten sonra buralardan
nasl gvenli ve ekonomik bir retim
yapacamz bulacaz diyor ABD Ulusal
Enerji Teknolojileri Laboratuvarnda alan
Dr. Ray Boswell. Aratrmacya gre en ok
umut vadeden yntemlerden birisi yksek
basnszlatrmak, hidrat kaynaklarnn
zerindeki basn azaltldnda metan
gaz elde edilebiliyor. Dier bir yntemiyse
metan kafes yapnn ierisinde karmak
iin karbondioksit kullanmak diyen Dr.
Boswell uygulamada alanlarn metan
gazn karrken gnmzde petrol ya da
doal gaz karrken kullanlan yntemlerin
aynsn kullanacan belirtiyor.
Aratrmaclar gaz hidratlardan
yakt retmenin nasl ve ne zaman
gerekleeceininse ihtiyalarmza,
motivasyonumuza ve dier enerji
kaynaklarmza bal olduunu ve
nmzdeki be-on yl ierisinde
gaz hidratlarn potansiyelinin daha
iyi anlalacan belirtiyorlar.
American Chemical Society Haber Blteni (23 Mart 2009)
http://portal.acs.org/
Temiz Enerji
iin nemli
Bir Adm
Derleme: zden Hanolu
idrojenin gelecekte temiz

ve srdrlebilir bir enerji
kayna olabilmesi amacyla suyu
hidrojen ve oksijene ayrtracak
bir sistem gelitirmek bu alanda
alan bilim insanlar iin zlmesi
gereken bir sorun. stelik suyu
ayrtrrken bunun Gne enerjisi
ile verimli ve yenilenebilir bir yoldan
yaplmas gerekiyor. Gnmzde bu
ayrtrma ilemini gerekletirmek
iin ounlukla baka kimyasal
maddelerin kullanlmas gerekiyor, bu
da dk verim anlamna geliyor.
sraildeki Weizmann Enstitsnn
Organik Kimya Blmnden
aratrmaclar bu soruna benzersiz
bir yaklam getirdiklerini ve sorunun
zm yolunda nemli bir adm
attklarn akladlar. Yaptklar
aklamada oksijen atomlar
arasnda ba oluturmann yeni bir
yntemini tantarak bu yntemin
gerekletirilebilmesi iin gerekli
mekanizmay da tanmladlar. Bilim
insanlar suyu hidrojen ve oksijene
ayrtrma ileminde darboaz yaratan
adm olarak oksijen atomlarnn
aralarnda ba oluturmasyla oksijen
gaznn aa kmasn gsteriyor.
Doa, suyu ayrtrmak iin
ok verimli bir yntemi, bitkilerin
gerekletirdii ve Dnyamzdaki
oksijen gaznn kayna olan fotosentezi
kullanr. Bilim insanlar fotosentezi
anlama yolunda olduka ilerlemi
olsalar da sistemin nasl alt hl
ok net deil. Yapay yollarla fotosentez
gerekletirmek tm dnyada bilim
insanlarnn aba harcad bir konu,
aratrmaclar metal komplekslerini
katalizr olarak kullanarak bunu
gerekletirmek yolunda kk
baarlar elde etmiler. (Merkezde
bir metal atomu ya da molekl
ve evresinde ona bal atomlar,
molekller ya da iyonlar bulunan
Weizmann Enstits Basn Blteni
Weizmann Enstitsnn Organik Kimya Blmnden Prof. David Milstein
yaplara metal kompleksleri deniyor.

Katalizrlerse kimyasal tepkimelere
katlan ancak sonunda deimeden
kan kimyasal maddelere verilen ad.)
Weizmann Enstits
aratrmaclarnn kullandklar yeni
yaklam, sral birbirini izleyen
tepkimelerden oluuyor. Is ve k
yardmyla ilerleyen basamaklardan
oluan bu sral tepkimeler yine ayn
aratrma ekibinin tasarlad rutenyum
kompleksi araclyla hidrojen ve
oksijen gaznn ortaya kmasn salyor.
Aratrma ekibinin belirttiine
gre bu metal kompleks suyla
kartrldnda su moleklndeki
hidrojenler ve oksijen arasndaki
balar krlyor, hidrojenlerden birisi
kompleksin organik ksmyla ba
kurarken oksijen atomuna bal
kalan dier hidrojen (yani OH
grubu, hidroksil grubu) merkezdeki
metal atomuyla ba kuruyor.
Metal kompleksinin deiime uram
hali olan bu yeni yap bir sonraki
stma aamas iin gerekiyor diyen
bilim insanlar bu sulu metal kompleksi
zeltisinin 100Cye kadar stldnda
hidrojen gaznn aa ktn ve metal
atomundan oluan merkeze yeni bir
OH grubunun daha eklendiini sylyor.
Bu iki basaman ardndan
gelinen yeni tepkime olduka ilgin.
Aratrmaclar son olarak oluan yeni
kompleksi oda scaklnda k altnda
braktklarn ve oksijen gaznn aa

ktn sonra da metal kompleksinin
balangtaki haline dndn
belirtiyorlar. Bu aamada n OH
gruplarnn bir araya gelerek hidrojen
peroksit (H2O2) oluturmalar iin
gerekli enerjiyi salad dnlyor.
Hidrojen peroksit hzlca oksijen ve
suya ayryor. Weizmann Enstits
aratrmaclar, Hidrojen peroksitin
grece kararsz olmasndan dolay
bilim insanlar bu basama
nemsemeyerek makul bulmuyorlard.
Oysa biz tersini kantladk diyorlar.
Bu almayla ortaya karlan
dier bir noktannsa oksijenin yapt
balarla ilgili olduu akland,
dnlenin aksine tek bir molekl
ierisindeki iki oksijen atomu arasnda
ba oluturulabilecei, (bu rnekte her
ikisi de merkezdeki metale bal) yani
bunun gerekletirilmesi iin oksijen
atomlarnn farkl molekllere bal
olmasnn gerekmedii vurgulanyor.
Srdrlebilir temiz enerji kayna
aratrmalar iin gne yla ileyen
verimli yapay katalizr bulunmas
byk bir ama. Aratrmaclarn bir
sonraki hedefi ise ortaya koyduklar bu
tepkimeleri verimli katalitik bir sistemle
birletirerek alternatif enerji zerine
alanlar bu amaca ulatrmak.
http://www.sciencedaily.com/
releases/2009/04/090406102555.htm
http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/324/5923/74
9
Haberler
Eski Ama
Eskimeyen
Kaynak: Odun
eviri: lay elik
Photos.com
cienceta yaymlanan bir rapor eski bir

enerji kaynan yeniden gndeme
getiriyor: Odun. Avusturya ve ABDdeki
aratrmaclar odunun ihmal edilmi ancak
potansiyel olarak faydal olabilecek bir
enerji kayna olduunu vurguluyor.
Amerikallar 1800lerde kmre geene
kadar enerji ihtiyalarnn byk ksmn
odundan saladlar. Bugn Avrupada
pek ok lke stma, soutma ve genel
enerji ihtiyalar iin aalara ve gelimi
yakma teknolojilerine dnyor. Avusturya
tek bana 1000den fazla odun yakma
istasyonu kurmu; bu istasyonlar evreye
olduka dk miktarda atk brakt gibi
% 90lara ulaan s verimliliine sahip.
Ormanlar kesmek enerji sorununa
ynelik en evreci zm olarak
grnmeyebilir; nitekim aratrmaclar
da odun kaynaklarmz srdrlebilir
ekilde ynetmenin yolunu bulmamz
gerektiini sylyor. te yandan
aalar yenilenebilir enerji kaynaklar ve
maliyetleri de fosil yaktlardan daha dk.
Yeni Grip
Virs Salgn
Yaratabilir
Derleme: lay elik
Photos.com
http://www.sciam.com/podcast/episode.cfm?id=oldenergy-source-wood-be-new-alter-09-03-16
10
eni bir grip virs Meksikada yzlerce

kiiyi etkiledi, hastalananlarn bir
ksm hayatn kaybetti. 26 Nisan itibaryla
ABDde hastala yakalanan 20 kiide
de virs kesin olarak tespit edildi. ABD
yetkilileri acil durum ilan ederken Dnya
Salk rgt de durumu salgn olarak
ilan edip etmeme konusunda karar
vermek zere acil toplantlar yapyor.
Yllarca korku duyulan ku gribi
virsnden sonra kayg yaratan yeni
virs bu defa H1N1 ailesinden bir domuz
virs. Grip virsleri yzeylerindeki
ksaca H ve N olarak anlan iki temel
proteine gre adlandrlyor. Bu yeni
virsteki H proteini bir domuz virsnden
geliyor, ancak virse ait baz genler de
ku ve insan gribi virslerine ait. Yani
aslnda bu yeni virs domuz, ku ve
insan virslerinin bir karm olarak
nitelendiriliyor; ABD Hastalk Kontrol
ve nleme Merkezi uzmanlar bu
karm olduka sra d buluyor.
Hastaln ciddiyeti, ne kadar ldrc
olacana bal. Meksikadaki pheli
lm vakalar H1N1 virs asndan
incelenirken salgn blgesinde bu
virsten kaynakl ka tane hafif vaka
olabilecei henz bilinmiyor. Her iki
rakam da hastaln ne kadar ciddi
olduunun anlalabilmesi iin gerekli.
Bununla birlikte hastaln Meksikada

gen yetikinlerde grlmesinin salgn
gstergesi olabilecei kabul ediliyor.
ABDde hastala yakalanan kiilerin
domuzlarla bilinen herhangi bir temas
olmam, ayrca hastal tayan farkl
salgn gruplarnn birbirleriyle temas da
olmam. ABD Hastalk Kontrol ve nleme
Merkezi bakan Richard Besser bunun,
virsn oktan bireyden bireye bulatn
gsterdiini ve hastaln yaylmasn
engellemek iin virs ilalar kullanlmas
iin ok ge olduunu belirtiyor.
Domuz gribinin belirtileri dier grip
trlerininkiyle ayn: ate, ksrk, boaz
imesi, vcut ve ba arlar, me ve
halsizlik. ABD Hastalk Kontrol ve nleme
Merkezi uzmanlar, hastalktan korunmak
iin elleri sk sk ykamay, dzenli uyumay
ve bol sv almay tavsiye ediyor.
Benzer domuz gribi virslerinin
domuzdan insana getii daha nce
de grlmt, ancak bunlar salgna
dnmemiti. 1976da bir baka H1N1
grip virs domuzdan insana bulam
ve ABD ordusundan bir erin lmne
sebep olmutu. Bunun zerine ilan
edilen acil durumda binlerce kiiye
a yaplmt. Ancak hastalk salgna
dnmeden son bulmutu.
u anki domuz gribi vakalarnn
salgna dnp dnmeyecei
bilinmiyor, ABD yetkilileri acil durum
tedbirleri altnda hastaln ciddiyetini
ve bulacln belirlemeye alyor.
http://www.newscientist.com/article/dn17025-deadlynew-flu-virus-in-us-and-mexico-may-go-pandemic.html
http://www.sciam.com/blog/60-second-science/post.
cfm?id=what-is-swine-flu-us-declares-publi-2009-04-26
http://www.newscientist.com/article/dn17026-swine-fluwhat-you-need-to-know.html?full=true
Organik
Gne
Hcreleri
eviri: Glnihal Ergen
enilenebilir enerji yarnda,

organik gne hcreleri nde
gidecek gibi grnyor. Bu hcreler
kolayca ve ucuza retilebilir, evre
kirliliine etkileri dk ve esnek
tabakalarla uyumlu olmalar nedeniyle,
ambalajlama, giysiler, bklebilir esnek
ekranlar veya cep telefonlarnn ve
dizst bilgisayarlarn arj edilmesi
gibi birok uygulamada kullanlabilir.
DAngers niversitesi ile Strasbourg
niversitesindeki alma gruplar,
ksa bir sre nce, organik molekl
temelli gne hcreleriyle dntrme
verimlilii rekoru krdlar.
Fotovoltaik gne enerjisi, gne
nmnn gne hcreleri araclyla
elektrie dntrlmesiyle elde edilir.
u anda piyasada bulunan gne
hcreleri, inorganik maddelerden
rnein silikondan yaplmtr.
Birok uluslararas aratrmada organik
yani karbon bileikleri temeline dayanan
yariletkenlerden oluan gne hcreleri
gelitirmek amalamaktadr. Bu hcrelerin
performanslar kristalin silikon temelli
hcrelere oranla olduka dkse de
(silikon hcrelerin verimlilii % 15ken
bunlarnki % 5tir) saysz avantajlar
vardr. ok yksek scaklklarda retilmesi
gereken kristalin silikondan farkl olarak,
organik gne hcrelerinin enerji maliyeti
dktr ve evre olumsuz etkisi azdr.
Organik gne hcreleri silikonlarla
rekabet etmek iin tasarlanmamtr,
kullanm alanlar farkl olacaktr. Tabii
uzun dnemde, yeni, daha etkin ve
kararl maddelerin aratrlmas iin byk
yatrmlarn yaplmas halinde, gne
enerjisinin fotovoltaik dnmne
nemli bir katk salayabilir.
Getiimiz 10 ylda, souran
malzemenin uzun birleik polimer
zincirlerden olutuu organik hcreler
gelitirmeye odakl birok aratrma
yaplmtr. Bu hcreler ok verimli
olsalar da polimerlerin kullanlmas,
bireim, saflatrma, molekler

yapnn kontrol ve deiik uzunlukta
zincir dalm (polidispersite) gibi
birtakm problemleri vardr.
Bu engellerin stesinden gelmek iin,
dAngers niversitesinden Jean Roncalinin
aratrma takm, ak olarak tanmlanm
yaplara sahip molekllerin birleimi ile
polimerleri deitirmeye dayal yeni bir
yaklam gelitirdiler. 2005te yaymlanan
ilk prototipin dntrme verimi %
0,20 civarnda iken, yakn zamanda,
CNRSs Energy program tarafndan
desteklenen, Angers ve Raymond
Ziessel (Strasbourg niversitesinden)
takmlar arasndaki ibirlii, dntrme
etkinliini % 1,70e kadar kard.
releases/2009/04/090409151444.htm
Robot
Bilim nsan
eviri: zlem zbal
etiimiz 20-30 ylda robotlar

milyonlarca iinin yerini ald,
imdi de sra bilim insanlarna gelmi
gibi grnyor. Farkl alanlardan bilim
insanlarnn oluturduu bir ekibin
aklamasna gre tamamen otomatik,
kendi molekler biyolojik deneylerini
tasarlayp yrtebilecek robotik bir
laboratuvarda ilk keif yaplm bile.
Bilgisayar bilimcilerden oluan bir ekip de
dinamik bir sistemde, rnein birbiriyle
balantl sarkalarda, hareket yasalarna
kendi bana ulaan bir robot tasarladlar.
Robotlar laboratuvarda DNA
rneklerinin analizinden parack fizii
deneylerinin veri bantlarn incelemeye
kadar ok eitli iler stleniyorlar. Bilim
insanlar da verileri analiz etmek iin
giderek daha fazla oranda bilgisayarlara
bel balyorlar. Ama dnme ksm
(hipotezin formle edilmesi ve onu
snayacak deneyin tasarlanmas)
bugne kadar insanlarn tekelindeydi.
Aberystwyth niversitesinden
bilgisayar bilimci Prof. Ross King ile
Cambridge niversitesinden aralarnda
Dr. Pnar Pirin de bulunduu sistem
biyologlarnn maya metabolizmasndaki
genleri tanmlamak zere birlikte

gelitirdikleri Adam adl robot bu alldk
dzeni bozmaya balad. Grnts
android robotlara benzemeyen, hatta
biraz Zihni Sinir makinelerini hatrlatan
ve 15 metrekare yer kaplayan Adam
hcreleri incelemekten fazlasn yapyor.
Bilim insanlarnn yazd algoritmalar
kullanan Adam, onlarn kodlama
genlerini tanmlayamad enzimlerin
kkenleriyle ilgili hipotezler formle
ediyor. Sonrasnda hipotezlerini snamak
iin deneyler planlayp gerekletiriyor.
Benzer bir baar yks de
fizik alannda yaanyor. Cornell
niversitesinden bilgisayar bilimciler
Michael Schmidt ve Hod Lipson
lineer olmayan dinamik bir sistemin
hareket yasalarn karabilecek
bir algoritma gelitirmiler.
Henz robotlar Nobel dl
alacak dzeye gelmediler elbette.
Bilim insanlar imdilik nde gidiyor,
ama programlar gelimeye devam
ederse robotlar insanlarn hayal bile
etmedii keifler yapabilirler.
http://sciencenow.sciencemag.org/cgi/content/
full/2009/402/1?rss=1
11
Haberler
te Tam
uradasn!
Yetikin Beyni
Kesirleri
Kendiliinden
Alglyor
eviri: zlem zbal
nce okumak mmkn m? Olabilir.

Aratrmaclar insanlarn hangi
nronlarnn, yani sinir hcrelerinin etkin
olduunu saptayarak bir sanal gereklik
ortamnda nerede durduklarn belirledi.
Bu aratrmann sonular, Alzheimer ve
benzeri nrolojik hastalklarda bellein
nasl yoldan ktn anlamalarnda
bilim insanlarna yardmc olabilir.
Aratrmaclar farelerin dncelerini
okuma konusunda ilerleme kaydettiler
bile. Farelerin beynindeki konum
hcreleri ad verilen sinir hcrelerinin
etkinliklerini kaydederek, hayvann
laboratuvardaki labirentte tam olarak
nerede olduunu bulabiliyorlar. Ancak
bu aratrmayla meknsal bellekte
rol ald dnlen milyonlarca sinir
hcresinin ok ok az bir miktarnn
etkinlii kaydediliyor. Aratrmaclar bu
hcrelerin milyonlarcasnn etkinliini
ayn anda inceleyebilseler daha ok ey
renebileceklerini dnyorlar.
University College Londondan
nrobilimciler Demis Hassabis,
Eleanor Maguire ve alma arkadalar
aratrmalarnda, kan akndaki
deiikliklerden beyin etkinliini len
fonksiyonel manyetik grntleme
(fMRI) yntemini kullanmlar. Drt
erkek gnllden bir sanal gereklik
programnda iki odada dolamalarn
ve dolarken tekrar tekrar nceden
belirlenmi sekiz farkl noktaya gelip
oralarda durmalarn istemiler. Bu srada
deneklerin beyinlerinin hipokamps
ad verilen blgesini fMRI araclyla
taramlar. (Bu almada yer alan
aratrmaclardan bazlar 2000 ylnda
yaptklar baka bir almada, trafikte yn
bulma ustas Londral taksi ofrlerinin
hipokampslerinin arka blmnn dier
yetikin erkeklerinkinden daha byk ve
eklinin de onlarnkinden farkl olduunu,
dolaysyla bu alann meknsal bellek
asndan nemli olduunu gstermilerdi.)
Manyetik etki nedeniyle taraycnn iine
sanal gereklik gzl veya benzeri metal
bir eya sokulmas mmkn olmad iin
12
eviri: lay elik
aratrmaclarn deneklerle sanal gereklik

ortamn buluturmas biraz zor oldu,
Ekip bu sorunu deneklerin gzlerinin
hemen yukarsna iki ayna yerletirip sanal
gereklik grntsn buraya yanstarak
zd. Gnlller taraycnn iinde
kmldamadan srt st yatarken, kumanda
kolu benzeri ilev gren, zel retilmi
dokunmatik bir kontrol mekanizmas
kullanarak sanal odalarda hareket ettiler.
Deneklerin nceden belirlenmi
sekiz noktadaki her durularnda ekilen
tarama grntleri incelendi. Yazlan
zel bir bilgisayar program denein o
sekiz noktadan hangisinde durduunu
tutarl bir ekilde saptayabildi. Hassabise
gre, her ne kadar bilgisayar program
etkinlik grntlerine bakarak noktalar
birbirinden ayrabildiyse de meknsal
bellein hangi rntleri depolad tam
olarak bilinemiyor. Bu bellein gerekten
nasl bilgi depolad belirlenebilirse, belki
salkl bireylerde bellein nasl iledii ve
baz hastalklarda, rnein Alzheimerda
bellein neden kt de bulunabilir.
Boston niversitesinden Howard
Eichenbaum bu deneyin beyindeki
dnceleri deifre etme becerimizin
etkileyici bir gstergesi olduunu sylyor.
Norveli bilim insan Edvard Moser de
yle grnyor ki beynimizde, uzamda
bulunduumuz konumu hipokampste
gsteren temsili bir harita var.
full/2009/312/2?rss=1
esirler anlalmas zor bir matematiksel

kavram olarak kabul edilse de yaplan
yeni bir aratrma yetikin beyninin kesirleri
otomatik olarak algladna ilikin bulgular
ortaya koydu. Journal of Neuroscienceta
Nisan aynda yaymlanan aratrmaya
gre beynin tam saylar ilemleyen
blgeleri olan intraparietal sulkus (IPS)
blgesi ile prefrontal korteks blgesinde
bulunan hcreler belirli kesirlere
tepki verebiliyor. Yetikinlerin kesirleri
sezgisel olarak anladn dndren
bu bulgular yeni retim tekniklerinin
gelitirilmesine yardmc olabilir.
Kanadadaki Bat Ontaryo
niversitesinde ocuklar ve yetikinlerdeki
saysal alg zerine uzmanlam olan
ve aratrmada yer almayan Daniel
Ansariye gre bu aratrma, ocuklarn
kesirleri anlayabilmesi ve kullanabilmesi
iin saysal alglarnda kkl bir deiim
olmas gerektii ynndeki yerleik
dnceyi sorgulatyor, nk bulgular,
kesirlere ilikin anlayn beyinde temel
saysal byklkler iin kullanlan sistem
zerine kurulduunu gsteriyor.
Aratrmay yrten Tbingen
niversitesi aratrmaclar Simon Jacob
ve Andreas Nieder, yetikinlere bir ekrana
yansttklar kesirleri izletirken onlarn
beyinlerini incelediler. Aratrmaclar,
st ste tekrarlanan uyar zerine uyum
gsteren (daha dk etkinlik gstermeye
balayan) beyin blgelerini tespit
edebilmek iin fonksiyonel MRI uyumu
(fMRA) denilen bir teknik kullandlar.
Aratrmaclar katlmclara hzl bir
ekilde ve tekrarl olarak yaklak 1/6ya
eit olan kesirler gsterdiklerinde IPS
ve prefrontal korteks blgelerindeki
etkinlemede d grdler. Daha
sonra 1/6dan sapma gsteren kesirler
gsterdiler. Kesrin 1/6 dan fark
arttka IPS hcrelerindeki etkinlik de
ykseldi. Kesirlerin hzla gsterilmesi
ve kesirler arasnda ufak farklar olmas

aratrmaclarn, katlmclarn kesirlerin
deerini hesaplamayp dorudan
ilemlediklerinden emin olmalarn salad.
Bulgular, kesirlerin yetikinlerde
IPS ve prefrontal korteksi otomatik
olarak etkinletirdiini dndryor.
Aratrmaclar bu beyin blgelerindeki
farkl hcre gruplarnn farkl kesir
deerlerine tepki verdiini kefetti.
stelik bu hcreler kesirler rakamla (rn
) da gsterilse szle (bir bl drt) de
ifade edilse ayn ekilde tepki verdi.
Aratrma daha nce bebeklerin
ve insan dndaki primatlarn oranlar
anlayabildiine ilikin yaplan
aratrmalara da katk salad.
Aratrmaclardan Jacob, kesirleri
ele al biimimizi deitirmemiz
gerektiini nk aratrmann ileri
dzeyde eitilmi olan beyinlerimizin
kesirleri sezgisel olarak algladn
gsterdiini sylyor. Ayrca bu sonucun
okullardaki aritmetik ve matematik
eitimini etkileyebileceini de belirtiyor.
Yaplacak yeni aratrmalar
ocuklarn da kesirleri yetikinlerle
ayn ekilde ilemleyip ilemlemediini
ortaya karacak, nk yetikinler
bu yetenei sonradan deneyimle
de kazanyor olabilirler.
releases/2009/04/090407174805.htm
Negatiflerdeki
Yzleri
Tanmak
Neden Zor?
eviri: lay elik
nsanlarn yzleri nasl bu kadar ustalkla

tanyabildii nroloji ve psikolojide
hep bir sr olarak kald. Aratrmaclar
bu konuya aklama getirebilmek iin
yzleri o kadar kolayca tanyamadmz
bir duruma odaklandlar. MITde yaplan
yeni bir alma, fotoraf negatiflerindeki
yzleri tanma konusundaki baarszlmz
inceliyor. Proceedings of National Academy
of Sciencesda yaymlanan aratrmada bu
durumun byk lde beynimizin belirli

bir grnt zelliine dayal alglamasndan
kaynaklanabilecei ne srlyor.
Aratrma sonular, endstriyel
kalite kontrolnden nesne ve yz
tanmaya kadar ok eitli alanlarda
kullanlabilecek bilgisayar gr
sistemlerine nclk edebilir. te yandan,
yz ifadelerini anlamlandrmada zorluk
ektii bilinen otistik ocuklarn yz
alglama becerilerini anlama konusunda
aratrmaclara yardmc olabilir.
Aratrma ekibinin bandaki Pawan

Sinha fotoraf negatifinde, pozitif
baskya gre hibir bilgi eksik olmad
halde negatiflerdeki yzleri ok daha
zor tanyabildiimizi belirtiyor. Sinha
daha nce yzn farkl blgelerindeki
aklk-koyuluk ilikisi zerine alm
ve hemen hemen btn normal
aydnlatma koullarnda bir insann
gz blgesinin aln ve yanaklara gre
daha koyu renkli grndn fark
etmi. Buradan hareketle de fotoraf
negatiflerindeki yzleri tanmada
zorlanmamzn gzlerin evresindeki
bu allm dzenin bozulmasndan
kaynakland varsaymn ortaya atm.
Sinha ve ekibi bu varsaym snamak
iin insanlara nl kiilere ait pozitif
ve negatif fotoraflarn yannda bir de
nc bir tipte fotoraflar gstererek
bu kiileri tanmalarn istemiler.
Bu nc tip fotoraflarda fotoraftaki
kiinin gz ve gz evresi normal
haliyle grnrken fotorafn gerisi
negatif olarak kalm. nsanlarn bu tip
fotoraflar negatiflere gre ok daha
kolay tandklar gzlemlenmi.
Sinha bu durumu, bu nc tip
fotoraflarda gzlerle gz evresi
blgeler arasndaki aklk-koyuluk
ilikilerinin normal grntdekiyle
ayn olmasna balyor.
Benzer aklk-koyuluk ilikilerine yzn
baka blgelerinde de rastlanabiliyor
ancak bunlarn yz tanma becerimize
etkisi gz evresindeki kadar tutarl deil.
Daha nce yaplan baz aratrmalarda
otistik kiilerin insanlara bakarken
gzlerden ok az blgesine odakland
grlm; Sinha aratrmalarnda
elde ettikleri bulgularn
otistik kiilerin yzleri tanmada
neden zorluk ektiinin aklanmasna
katkda bulunabilecei kansnda.
Aratrmann bulgular ayrca
beyindeki sinirsel tepkilerin yzn eitli
blgelerindeki bu kontrast ilikilere
dayanyor olabileceini dndryor.
Aratrma ekibi deneylerde insanlara
yz tanma iini yaptrrken, bu
insanlarn beyinlerini incelemiler ve yz
ilemlemeyle ilgili beyin blgelerinin
nc tip karma fotoraflara
bakarken negatif fotoraflara gre
ok daha aktif olduunu grmler.
http://web.mit.edu/newsoffice/2009/brain-photo-0313.
html
13
Kama
Kanty Nasl
Durduruyor?
eviri: lay elik
Visual Photos
ilim insanlar kama eyleminin

omurilikteki kanma hissini
ileten sinirlerin etkinliini durdurarak
kanma hissini azalttn ortaya
kard. Ancak bu etki sadece kant
durumuyla snrl, baka zamanlardaki
kama eylemi ayn etkiyi yaratmyor.
Kamann kanty azaltt yaygn
olarak bilinmekle birlikte bunun
altnda yatan fizyolojik mekanizmalara
ilikin ok az ey biliniyor. Daha nce
yaplan aratrmalar omuriliin belirli
bir blgesinin (spinotalamik yol) bu
olayda nemli bir rol oynadna, deriye
kandrc maddeler uygulandnda
bu blgedeki sinirlerin etkinletiine
dair bulgular ortaya koymutu.
Primatlar zerinde yaplan son
aratrma, deriyi kamann kant
srasnda spinotalamik yoldaki sinir
hcrelerinin etkinliini durdurduunu
ve bylece sinyallerin kanan blgeden
beyne ulamasn engellediini gsterdi.
Aratrmac Dr. Glenn Giesler bu almann
ilk defa kronik kanty azaltmaya
ynelik zmler bulunmasna katkda
bulunacan umduunu, ancak bu olayn
altnda yatan kimyasal mekanizmalarla
ilgili daha fazla bilgi gerektiini sylyor.
Kuzey Carolinadaki Wake Forest
niversitesinden kant zerine
uzman olan Profesr Gil Yosipovitch,
almay potansiyel olarak dikkate
deer buluyor; alma henz ok temel
14
seviyede olsa da ileride kronik kanty

nlemek iin deriye zarar vermeden
mekanik uyar ya da ilalar yardmyla
kama hissi uyandrabilecek metotlar
gelitirilebileceini sylyor. Yosipovitche
gre yant bekleyen en nemli soru,
kama eyleminin kanty artrd kronik
kant durumlarnda neler olduu.
University College Londondaki Bilisel
Nroloji Enstitsnden Dr. Paul Bays de bu
almann kant hissinin nasl azaldna
ilikin nemli bir fizyolojik aklama
salad grnde. Ancak kamann
neden bu etkiyi gstermesi gerektiinin,
ayrca bu etkinin neden sadece kant
hissi iin geerli olup da beyne ayn yoldan
iletilen ac hisleri iin geerli olmadnn
hl anlalamadn belirtiyor.
http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/2/hi/health/7976606.stm
Kular
Baktan
Anlyor mu?
eviri: Mge ener
nsanlarn kendilerine bakan biri

olduunda kimi zaman davranlarn
deitirdiklerini hepimiz biliriz. Yeni
yaplan bir aratrmann sonularna gre,
karga ve kuzgunlarla akraba olan ve insan
gzne benzer gzlere sahip kk
kargalarda da bu davran grlyor.
Oxford niversitesinden Auguste
von Bayern, kk kargalarn gzn
grsel alglamadaki rolnn farkndaym
gibi grndklerini ya da en azndan
insan gznn bakt yn konusunda
son derece hassas olduklarn sylyor.
Banda Cambridge niversitesinden
Nathan Emerynin bulunduu aratrma
grubuna gre, insanlarn bytt,
elle beslenmi kk kargalar, sevdikleri
bir yiyecek sunulduunda, ortamdaki
insan yiyecee gzlerini diktiinde
yiyecei alma konusunda bu kiinin
yiyecee bakmad duruma gre ok
daha ekimser davranyorlar. Ancak
bu kiiyi tanmyorlarsa ve dolaysyla
potansiyel tehdit olarak alglyorlarsa
kii yiyecee bakmasa bile kararsz
kalyorlar. Kular ayn zamanda insanlarn
Kk karga
saklanm yiyecekleri bulma konusunda

onlara yardm etmek iin kullandklar
gzle iaret etme gibi iletiimsel
hareketleri de yorumlayabiliyorlar.
Dier birok kutan farkl olarak,
kk kargalarn gznde gmms
beyaz bir irisle evrili koyu renkli bir
gz bebei bulunuyor. Aratrmaclar,
kk kargalarn insan gzlerine kar
duyarl olmalarnn nedeninin, gzlerin
insanlarda olduu gibi onlarda da
nemli bir iletiim arac olmas olduunu
dnyorlar. Aratrmada incelenen,
insanlar tarafndan bytlm, elle
beslenmi kular, insan baklarna dikkat
etme ve kendilerini besleyen insanlarn
hareketlerine tepki verme konusunda
vahi kulardan daha da baarl olabilirler.
nceki almalarn sonularna gre
aralarnda empanzelerin ve kpeklerin
de bulunduu birok canlnn gz
hareketlerine ve baklara duyarl olmad
dnldnde, bu aratrmann
sonular ok dikkat ekici. Auguste von
Bayern, empanze ve kpeklerin birinin
bak ynn belirlerken onun bann ya
da vcudunun konumunu ipucu olarak
kullanyor gibi grndklerini ve gzleri
grsel organ olarak alglamadklarn
sylyor. Bu sonular, kularn zihinsel
yetenekleri konusunda daha fazla
saygy hak ettiklerini gsteriyor.
Auguste von Bayern, kularn ruhsal
dnyalarn hafife alm olabileceimizi,
kk kargalarn ve dier birok kuun,
hayatlar boyunca yakn iliki iinde
olduklar bir elerinin olduunu ve
onunla birlikte, koordinasyon iinde
olmalarnn gerektiini ve bunun da etkin
bir iletiim yntemi ve elerinin bak
asna duyarllk gerektirdiini belirtiyor.
releases/2009/04/090402124238.htm
Visual Photo
Haberler
lk Grte
Ak
eviri: Mge ener
ldum olas insanlarda merak

uyandran ilk grte ak diye
bir eyin var olup olmad sorusu
imdi de genetikilerin ilgisini ekti.
Genetics dergisinin Nisan saysnda
yaymlanan bir makaleye gre, ABD
ve Avustralyadan bilim insanlar
genetik dzeyde baz dii ve erkeklerin
birbirleriyle dierleriyle olduundan daha
uyumlu olduunu ve bu uygunluun
e seiminde, iftleme sonularnda
ve gelecekteki reme davranlarnda
nemli bir rol oynadn kefettiler.
Aratrmaclar, meyve sinekleriyle
yaplan almalarda, iftlemeden
nce diilerin baz erkeklerle iftleme
olaslklarn artran bir genetik
nceliklendirme yaadklarn kefettiler.
Aratrmaclardan Cornell niversitesinin
Geliim Biyolojisi blmnden Profesr
Mariana Wolfner, aratrmalarnn e
seme ve remeyle ilgili karmak
biyokimyasal olaylara k tuttuunu
belirtiyor. Bu aratrma sayesinde bir
diinin iftleme kararn etkileyen
genler etkinletirilerek ya da etkisiz
hale getirilerek istenmeyen bcek
poplasyonlar kontrol altna alnabilir.
Aratrmaclar sonuca ulamak iin
farkl soylardan gelen iki dii meyve
sineini kendi soylarndan ve dier
soydan erkek sineklerle iftletirdiler.
Diilerin iftleme eiliminde olduklar
erkek sinekleri kaydeden aratrmaclar,
diilerin davranlarnda ve yavru says,
depolanan sperm says gibi remeyle
ilgili aktivitelerinde iftleme sonras
deiiklik ortaya kp kmadn
incelediler. Aratrmaclar, farkl soylardan
gelen erkeklerle iftleen diilerdeki
gen anlatmn (genlerden proteinlerin
retilmesi) karlatrabilmek iin
diilerin RNAlarn da incelediler. Farkl
soylardan erkeklerle iftleen diilerin
iftleme davranlarnda ve reme
aktivitelerinde gzlenen farkllklara
ramen gruplar arasndaki iftlemeye
bal gen anlatm farkllklarnn gz
ard edilebilir olduu grld. Bu sonu,
e seimi ve remeyle ilgili genetik
deiimlerin iftleme balamadan nce
Visual Photo
devreye girdiini akla getiriyor. Genetics

dergisi yaz ileri mdr Mark Johnston,
diilerin elerinin karakterini olduka
nemsediklerinin anlaldn ancak
erkeklerin e seiminde zannettikleri
kadar kontrol sahibi olmadklarn belirtti.
releases/2009/04/090407145203.htm
Yunuslar
Sonarlarn
Ynlendiriyor
eviri: Sinan Erdem
unuslar ve yakn akrabalarnn

avlanmak ve yn bulmak iin sonar
kulland, uzun sredir biliniyordu. Yakn
zamanda bu hayvanlarn sonarlarn
ynlendirebildikleri ortaya koyulmutu.
Bu ynlendirmenin nasl yaplabildiine
dair yeni bulgular elde edildi.
Yunuslar ve baz balina trleri yksek
frekansl ses dalgalar gnderiyor,
yzeylerden yansyan bu dalgalar
alglayarak yn bulabiliyor ve avlarnn
yerini belirleyebiliyor. Yarasalarn da
yn bulmak iin kulland sonar
ad verilen bu teknik, suyun iinde
sesin sudaki hz daha yksek olduu
iin ok daha iyi sonu veriyor.
2008 ylnda ABDli aratrmac Patrick
Moor ve ekibinin yapt aratrmalar,
yunuslarn gnderdikleri dalgalar

ynlendirebildiini ortaya karmt. Daha
nce sonarn, bir otomobilin farlar gibi,
sadece hayvann kafas dorultusunda
alt dnlyordu. Ancak aratrmann
sonucunda, sonar dalgalarnn saa veya
sola 20 derecelik bir a yapabilecek
ekilde dndrlebildii ortaya koyuldu.
Bylece boyunlarn hareket ettiremeyen
yunus trleri, daha geni bir alan
alglayabilmek iin vcutlarnn konumunu
deitirmek zorunda kalmyor. Moorun
ekibi, ynlendirme mekanizmasnn
nasl altn ise tespit edememiti.
Yunuslarn sonarlarn ynlendirmek
iin ksa bir zaman aralyla iki
ayr ses dalgas retiyor olabilecei
ihitimali zerinde duruluyor. Bu iki ses
dalgas, baz blgelerde birbirini yok
ederken, dier blgelerde st ste
binerek oluan toplam dalgann belli
bir ynde olmasn salayabilir.
spanyann Valencia kentindeki
LOceanografic Akvaryumundan Marc
Lammers ve Manuel Castellote, 9
yandaki eitimli bir Beluga balinas
zerinde yaptklar deneylerde balinann
yer tespiti yapmak iin, bir saniyeden
daha az gecikmeyle birbirinden ayr
iki ses dalgas yaydn gsterdi.
Yaplan anatomik aratrmalar da,
yunuslarn ve baz akrabalarnn kafasnda
ses retmek iin iki organ olduunu
gstermiti. Bu iki organn sral bir
ekilde alarak, iki ayr ses dalgas
retiyor olabilecei dnlyor.
full/2009/318/2
15
Trkiyeden Haberler
www.sxc.hu
TBTAK
UEKAE III. Bilgi
Gvenlii
Gn
TBTAK Ulusal Elektronik ve Kriptoloji

Aratrma Enstits (UEKAE) tarafndan,
9 Nisan 2009 tarihinde stanbul Teknik
niversitesi Sleyman Demirel Kltr
Merkezinde Bilgi Gvenlii Gn
gerekletirildi. zel sektre ynelik olarak
nc kez dzenlenen konferansta,
TBTAK UEKAE alanlar tarafndan
gncel gvenlik kavram ve problemleriyle
ilgili bilgi verildi. Kredi kartlar ve sim
kartlar gibi akll kartlara ynelik saldrlar
ve bu saldrlardan korunma yollarnn
anlatld konferansta bilgisayar
gvenlii, e-imza ve farkl kurumlarda bilgi
teknolojileri denetimi konular da masaya
yatrld. Ulusal Bilgi Gvenlii Kaps ve
ileyii, Bilgisayar Olaylarna Mdahale
Ekibi ve TBTAK UEKAE tarafndan
gelitirilen Pardus letim Sisteminin
2009 yl yeniliklerinin katlmclarla
paylald etkinlie yaklak 400 kii
katld. Etkinlik sunumlar ve detayl
bilgi iin: www.bilgiguvenligi.gov.tr
8. Teknoloji
dllerinde
Finalistler
Akland
TBTAK (Trkiye Bilimsel ve Teknolojik
Aratrma Kurumu), TTGV (Trkiye
Teknoloji Gelitirme Vakf) ve TSAD (Trk
Sanayici ve adamlar Dernei) tarafndan
16
Duran Akca
oluturulan Teknoloji dllerinde

finalistler belirlendi. Yeniliki rn ve
teknoloji gelitiren kurulular tevik
ederek Trkiyenin teknoloji potansiyelini
aa karma amacn tayan dllerin
bu yl sekizincisi dzenleniyor.
8. Teknoloji dlleri iin 41 proje
bavurdu. Farkl byklkte firmalar ve
sektrler zelinde daha geni bir kapsamla
yeniden yaplandrlan dllerde, yeni
deerlendirme sistemiyle mikro, kk,
orta ve byk ya da bal olmak zere
4 ayr firma leinde finalist projeler
belirlendi. Bu erevede, finalde 10u
byk/bal, 4 orta, 6s kk ve 6s
mikro firma leinde olmak zere toplam
26 finalist proje dl almak iin yaracak.
Finalist projelerin, her bir firma
leinde hem rn hem de
yenilik/teknoloji balklar altnda
deerlendirilmesi sonucunda 8 adet dl
verilecek. Nihai puanlar belirlendikten
sonra firma leinden bamsz olarak
toplamda en yksek puan alan proje
ayrca Byk dln sahibi olacak.
dl kazananlar, 25 Haziranda
stanbul Sabanc Centerda dzenlenecek
dl Treninde aklanacak. Ayn gn
gerekletirilecek ve Trk Telekomun
ana sponsoru olduu 8. Teknoloji
Kongresinde ise, krizde teknolojiyle ileri
adm atan firmalarn baar ykleri,
tasarm ve yaratcln katma deeri
gibi konular tartlacak. 8. Teknoloji
Kongresi sresince, finale kalan projeler
kongre merkezinde sergilenecek.
Arlara Modern Yuva:
Apimaye
Termo Kovan
1978den beri kamyon ve otobslerin
teknik plastik aksamn reten Yldrm
Plastik, zel bir plastikten ar kovan
imal etti. Termo Kovan Projesi, Uluda
niversitesi ve Kahramanmara St
mam niversitesinin katlmlaryla
irketin Ar-Ge blmnn yapt
aratrmalar kapsamnda, TBTAK
desteiyle gelitirildi. Proje kapsamnda
retilen yeni ar kovanlar, ahap
kovanlara gre daha salkl, temiz ve
uzun mrl. Ayrca yeni kovanlar ana
ar lmlerini nlerken, ar biti (Varroa)
oluumunu da byk lde azaltyor.
Yldrm Plastik Makine ve Kalp

Sanayii yneticisi Muzaffer Yldrm,
2004 ylnda yeniliki aratrma ve
gelitirme projelerini hayata geirmek
zere Maye Ltd. tini kurduunu, irket
bnyesinde bulunan uzmanlar ve
akademisyenlerden oluan AR-GE proje
ekibiyle yaplan almalar neticesinde
son kullanc talepleri de gz nnde
bulundurularak Apimaye Arclk
ekipmanlarnn gelitirildiini belirtti.
Arclk sektryle ilgili elde ettikleri
zengin veritaban sayesinde bu sektrn
her alanna yenilikleri yaydklarn dile
getiren Muzaffer Yldrm, gelitirilen rn
yelpazesini Apimaye ad altnda dnya
pazarna da sunacaklarn aklad.
Trkiyede kovan bana bal retiminin
dnya standartlarna gre ok dk
olduunu syleyen Muzaffer Yldrm,
Ar soua dayankldr ama ar nem,
duran.akca@tubitak.gov.tr
rutubet, kfe ve buza dayanamaz.

rettiimiz kovanda bunlar sorun
olmaktan kt. nk havalandrma
sistemi ok iyi, temizleme yntemi ok
pratik. Bu i iin 2 milyon TLlik bir yatrm
yaptk. TBTAKtan proje bedelinin
nemli bir ksmn destek olarak aldk.
Uluda niversitesi ve Kahramanmara
St mam niversitesi de proje iin
bizi her adan destekledi. Bu kovanlar lke
ekonomisine de nemli katk salayacak.
Trkiyede kovan bana 15-16 kilogram
olan bal retimi dnyada 50 kilograma
kadar kyor. Apimaye Termo Kovanlar da
bu yksek retim rakamn yakalyor dedi.
Arclkta inden sonra 2. srada olan
Trkiyenin termo kovan teknolojisiyle
gzn birincilie diktiini belirten
Yldrm, Apimaye Termo Kovanlarn
tantmn Mulada 1. Uluslararas
am Bal ve Arclk Konferansnda
yaptklarn, Bulgaristanda katldklar
Uluslararas fuarlarda iki kez st ste
inovasyon dl aldklarn ve hracat
balantlar kurduklarn da ekledi.
adamlar Dernei (HESAD), Blgesel

evre Merkezi, ASME ve Cogen Europe gibi
enerji sektrnn en nemli dernekleri,
destekleriyle ICCI 2009da yer alacaklar.
ICCI 2009 Fuar ve Konferansnda,
dnya enerji sektr ile lkemiz enerji
sektrne genel bak erevesinde,
enerjide liberalleme ve yeniden
yaplanma, talep ve arz projeksiyonlar,
AB enerji politikalar gibi konulara ek
olarak; kojenerasyon, yksek verimli
enerji retim teknolojileri, enerji tesis
iletmecilii, yenilenebilir enerji, atk
ynetimi, geri dnm sistemleri, evre
teknolojileri gibi teknik konulara ulusal
ve uluslararas lekte yer verilecek.
http://www.icciconference.com/
Enerji ve
evre Fuar
1994ten beri dzenlenmekte olan
ve enerji sektrnde konuyla ilgili
yaklak 3.000 yerli ve yabanc katlmc
tarafndan dzenli olarak takip edilen
ICCI Fuar ve Konferansnn 15incisi,
gelitirilmi konu ieriiyle Enerji ve
evre Fuar ve Konferans bal altnda
13-15 Mays 2009da stanbul WOW
Convention Centerda gerekletirilecek.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl
ve evre ve Orman Bakanlnn yan
sra, Trkiye Kojenerasyon Dernei,
Elektrik reticileri Dernei (ED), Rzgar
Enerjisi Santralleri Yatrmclar Dernei
(RESYAD), Hidroelektrik Santralleri Sanayi
Avrupa Birliinin genileme sreciyle ilgili

grlerini ortaya koyma olana tanyor.
Yarmaya katlmak isteyenler Avrupa
ile ilgili duygu ve dncelerini, gazetecilik
ve analitik dnme yeteneklerini
deerlendirecek olan ulusal jriye, basl
veya online olarak sunabilecekler. Yarma,
internet ve basnda yer alan makalelere
ek olarak radyo gazetecilerine de ak.
Yarma iin son bavuru tarihi
31 Mays 2009. Kazanan makaleler ve
radyo bltenleri, yarma web sitesine
konulacak ve ayrca bir kitapk halinde
yaynlanacak. 2009 Avrupa Gen
Gazeteci dlnn 35 ulusal kazanan
2009 Austos sonu ya da Eyll banda
Berlinde gerekletirilecek bir kltr ve
tarih gezisine davet edilecek. Almanyann
bakenti bu yl Berlin Duvarnn yklnn
20nci yldnmn kutluyor. Gezinin
sonunda katlmclar; AB temsilcileri,
politikaclar, bykeliler ve profesyonel
gazetecilerle tanma frsat bulacak.
Ulusal dzeydeki yarmalar, AB
yesi 27 lkeyle birlikte Birlie Aday
statsndeki lkelerde ve Potansiyel
Aday lkelerde gerekletirilecek.
Ayrntl bilgi iin: http://www.eujournalist-award.eu/
Nanobilim ve
Nanoteknoloji
2009 Avrupa
Gen Gazeteci
dl
Avrupa Komisyonu Genileme Genel
Mdrl, Avrupa Gen Basn Dernei
(EYPA) ve cafebabel.com ibirliiyle bu yl
ikincisi dzenlenen Avrupa Gen Gazeteci
dl Yarmasna AB yesi, Trkiyenin
de iinde bulunduu aday ve potansiyel
aday lkeler arasndan 17-35 ya aras
gen gazetecilerin katlm bekleniyor.
Bu ilgin yarma, Avrupann drt bir
yanndan gen gazetecilere, Avrupa ve
21. yzyln en nemli gelimelerinden

biri olarak deerlendirilen nanoteknoloji
alannda lkemizde dzenlenen en
kapsaml konferans olan Ulusal Nanobilim
ve Nanoteknoloji Konferansnn beincisi
(NanoTR5) 08-12 Haziran 2009da Anadolu
niversitesinde dzenlenecek.
5. Ulusal Nanobilim ve Nanoteknoloji
Konferansnn amac, lkemizde ve
dnyada nanobilim ve nanoteknoloji
alannda aratrma yapan fen bilimleri
(fizik, kimya, biyoloji), mhendislik
(malzeme, elektronik, evre, tekstil,
makine), eczaclk ve tp gibi farkl
disiplinlerden bilim insanlar, renciler
ve sanayi kurulularn bir araya getirerek,
ilgili alanlardaki son gelimelerin
tartlmas ve oluacak sinerjiyle yeni
almlara doru adm atlmasn salamak.
http://www.nanotr5.anadolu.edu.tr/index.php
17
Tekno - Yaam
Sinan Erdem
Peter Bennett
Toplar ve Lazerle Ritim
rlandal bir doktora rencisinin

gelitirdii, mhendislik rn bu mzik
aletiyle kk, krom toplar yuvalara
yerletirerek mzik yapmak mmkn.
Alet temelde, 32 adet top yuvas
ve bunlarn altndan geen bir lazer
nndan oluuyor. Toplar bu yuvalara
yerletirildiinde, belli bir periyotla alttan
geen lazer n toplar alglyor. Yuvalar
drt sra halinde dizilmi ve her sra

farkl bir sese karlk geliyor. Toplar bir
kez yerletirildikten sonra alet otomatik
olarak ayn tempoda alyor. Bylece
aldnz enstrmana da elik edebiliyor.
Bilgisayar ortamnda ok daha
zengin sesler ve ayarlarla mzik
yapmak mmkn, ancak bu alet
elence ve grsellik sunuyor.
Aletin yaratcs Peter Bennett herkesin

byle bir aleti evinde yapabilmesi iin
bir de klavuz yaymlam. Aletin nasl
altn gsteren bir video ise birok
sitede milyonlarca kez izlenerek en
popler ieriklerden biri olmu. Videoyu
bulmak iin arama motorlarnn birine
beat bearing video yazmanz yeterli.
http://lab.andre-michelle.com/
tonematrix adresinde, bu alete
benzer bir ekilde alan etkileimli
uygulamay kullanabilirsiniz.
Kaynaklar: http://www.beatbearing.co.uk/
http://www.technologyreview.com/blog/
editors/22522/?a=f
Avucunuzdaki Ses
Kaynak: http://tenori-on.yamaha-europe.com/uk/
18
Yamaha
Tenori-On isimli son teknoloji rn

mzik aletini imdiden Bjrk, Peter
Gabriel gibi birok nl mzisyen
kullanyor. lk bakta elde tanabilen
bir oyun konsoluna benzeyen alet,
kullancnn dokunular ile iinde
hazr bulunan ritimleri birletirerek
mzik yapmaya imkn veriyor.
alma ekli Peter Bennettin
toplu mzik aletine benziyor. 16x16
noktadan oluan ekrannda iaretlenen
yerler, belli aralklarla eitli sesler
retiyor. Aletin arka tarafnda ise yine
256 noktadan oluan bir ekran daha
var. Bu ekranda, yaplan mzie grsel
olarak elik eden grntler retiyor.
2008de sata kan ve
sadece bu aleti kullanarak
kaydedilmi bir mzik albm mevcut.
Alet programlanarak davul, gitar gibi
mzik aletlerinin seslerine benzer sesler
retilebiliyor.
sinan.erdem@tubitak.gov.tr
Sanat Robotlar - Robot Gitar
www.lemurbots.org
ABDdeki Georgia Tech niversitesinin

dzenledii Guthman Mzik Aletleri Yarmasnda
dereceye giren gitar, u ana kadar grdklerimizden
olduka farkl. Bu gitar duvara monte ediliyor
ve bilgisayar kontroll mzik yapyor.
Drt ayr birimin her birinde bir tel gerili.
Tel zerinde gezinebilen bir para, tele basarak
notay ayarlyor. Telin titremesini ise zerinde
drt adet knt bulunan bir teker salyor. Tekerin
her eyrek dn, tele bir kez vurulmas demek.
Bu gitar, bilgisayarlarda kullandmz bir
ses teknolojisi olan MIDI ile alyor. Her tel,
bir MIDI kanalna balanyor. Kanala nota balama
bilgisi geldiinde, tellere basan para
uygun yere geiyor. Dner para da tele
vuruyor, bylece ses elde ediliyor.
www.lemurbots.org adresinde bu gitara ve
dier robot mzik aletlerine ait ok ilgin resim
ve videolara ulaabilirsiniz. zellikle robot gitarn
performansn izlemenizi tavsiye ederim. Belki
gelecekte, evlerimizin duvarnda da bizim iin
canl mzik yapan robot gitarlarmz olacak.
Kaynak: http://gtcmt.coa.gatech.edu
Jorge Solis
Sanat Robotlar Flt alan nsans Robot
Japonyadaki Waseda niversitesinde

gelitirilen bu insans robot, mzik aleti alma gibi
gelimi bir insan hareketini gerekletirebiliyor.
Bu yeteneini almas en zor mzik aletlerinden
biri olan yan flt zerinde gsteriyor.
Robotlarn hareket kabiliyetini gsteren en
nemli ltlerden biri Degree of Freedom
DOF yani Serbestlik Derecesi. Bu say,
hareketli bir nesne, eklem veya robotun ka
eit hareket yapabildiini gsteriyor. Szgelimi,

insan boynunun serbestlik derecesi 3tr
diyebiliriz. Yukar-aa sallama hareketi, saasola sallama hareketi ve sola-saa dndrme
hareketi 3 hareket eidini oluturuyor.
Flt alan robotta 40tan fazla serbestlik derecesi
var. Robotun karnnda bulunan bir diyafram,
flte hava pompalyor. Dili ise nota aralarnda,
gelen havay engelliyor. Mekanik ses telleri
sayesinde sesin titreimini ayarlayabiliyor ve
elastik dudaklar hava aknn geniliini ve
asn ayarlyor, ayn zamanda daha doal
bir ses kmasn salyor. Toplamda 12 serbestlik
derecesine sahip parmaklaryla notalara basyor.
Tek bana kusursuz mzik yapabilen robot,
biriyle beraber aldnda gzlerine yerletirilmi
iki adet kamerasyla alan kiinin hareketlerini
alglyor, mziin temposunu karsndakine gre
ayarlyor.
Robotun performansn izlemek iin
arama motorlarndan birinde
robot flute video aratmanz yeterli.
Kaynak: Solis, J., Musical Skills of the Waseda Flutist Robot
WF-4RIV, IEEE, Kasm 2007.
http://www.technologyreview.com/blog/editors/22167/
19
Tekno - Yaam
Adn Rus profesr Lev Sergeyevi

Termenden (Leon Theremin ismiyle de
biliniyor) alan bu mzik aletinin en nemli
zellii, hi dokunulmadan alnmas. ki
yannda bulunan antenler alan kiinin
ellerinin pozisyonunu tespit ediyor.
Antenlerden gelen elektrik sinyalleri
ykseltiliyor ve hoparlre aktarlyor.
Genellikle bir anten sesin frekansn kontrol
ederken, dieri sesin yksekliini ayarlyor.
Son teknoloji rn gibi grnen

bu aletin patenti aslnda 1928 ylnda
alnm. Rus hkmeti iin, yaknlk
alglayclar zerine aratrma yapan
Termenin almalarnn bir rn
olan alet, Clara Rockmore isimli
mzisyenin hayatn deitirmi.
Ellerindeki bir salk sorunu nedeniyle
keman almay brakmak zorunda
kalan Rockmore iin thereminden
uygun bir mzik aleti bulunamazd
herhalde. Theremin, yllar boyunca
geni kitlelere hitap etmese de birka
mzik grubuna, rnein Led Zeppeline
ilham vermi. 1990l yllarda ise aletin
kullanm artmaya balam. Konser
salonlarnda, klasik mzik orkestralarnda
kendine yer bulan theremin birok
filmin mziinde de kullanlm.
www.skreemr.comda theremin
szcn aratarak aletin byl sesinin
kullanld birok arky dinleyebilirsiniz.
Carolina Eyck / Davos Festival
NJN Public TV and Radio Basn Blteni
Byl Ses: Theremin
Kaynak: http://www.thereminworld.com/
Sessiz Davul
Jaime Oliver
Evde mzik aleti almann skntlarndan

biri, ister istemez komular rahatsz etmek.
Gecenin ilerleyen saatlerinde birden ilham
gelen mzisyen, ya sanat uruna ikyetleri
gze alacak ya da sanat toplum iindir
diyerek komularn uykusunu, mzie
tercih edecek. alnacak mzik aleti bir
elektrogitarsa mzisyenin bir seenei daha
var. Amfinin ses kna bir kulaklk takmak.
Guthman Mzik Aletleri Yarmasnda
dl alan bir dier tasarm, davul alarken
de kulaklk kullanlmasn salayabilir.
Jaime Olivern sessiz davulu yarm
silindir eklinde, saydam bir perde ve bu
perdenin st ksmna gerilmi elastik bir
malzemeden oluuyor. Perdenin iinde kalan
ksm aydnlatlyor. Elastik ksma vurularak
veya ittirilerek ieride deiik ekil ve
glgeler oluuyor. Bu grntler bir kamera
araclyla bilgisayara aktarlyor. Bilgisayarda
veriler ilenerek sese dntrlyor.
Davulun canl performansna http://
www.realidadvisual.org/jaimeoliver/
gtcmt.htm adresinden ulalabilir.
Kaynak: http://gtcmt.coa.gatech.edu
20
Robot Gitar Hocas
Eugene Cheong
Eugene Cheongun kavramsal tasarm

sayesinde gitar renmek kolaylaabilir.
Gitarn gvdesine klipsleri sayesinde
tutturulan bu aygta istenilen para dijital
olarak ykleniyor. arknn notalar perdelerin
zerine lazerle yanstlyor. alan kiiye
de bu notalar takip etmek kalyor.
Aygt, hafif ve salam olmas iin plastik
ve magnezyumdan retilmi. Bylece gitarn
dengesini bozmuyor ve uzun sre kullanlabiliyor.
Her trl gitara taklabildii sylenen aygtn
dzgn alabilmesi iin ilk olarak birlikte
kullanlaca gitar tanmas gerekiyor. Kullanc
aygtn zerindeki ayarlar sayesinde her telin
ve perdenin yerini gsteriyor. Bu aamadan
sonra aygt, doru notalar gsterebiliyor.
Kaynak: http://www.yankodesign.com/2009/02/04/
its-guitar-learnin-time-with-dr-roboto/
Kendi Kendini Akort Eden Gitar

Bunun yerine elektrik sinyallerini iletmek iin
gitarn telleri kullanlyor. Akm ok dk
olduu iin gitar alan kii akm hissetmiyor.
Sisteme nceden belli sayda akort kaydediliyor.
Bir dme sayesinde hangi akordun uygulanaca
belirleniyor. Yine ayn dme akort ilemini
balatmak iin kullanlyor. Bylece sistemin
srekli devrede olmadan istendii
zaman balatlmas salanyor.
Mzisyen, ark aralarnda akordu
deitirme ilemini balatabiliyor.
Byle bir sisteme kar kanlar
da yok deil. Birok gitar tutkunu,
iyi bir gitaristin kendi akordunu kendi
yapmas gerektiini savunuyor. Dijital
bir yardmn, elle yaplan akordun
yerini tutamayacan syleyenler
de var. Ancak her konserine en
az on gitar gtrmek zorunda
kalan mzisyenler otomatik
akort sistemi sayesinde byk
bir zahmetten kurtulabilir.
Bylece mzisyenler,
her ark arasnda gitar
deitirmek zorunda
kalmadan, yalnzca en
sevdikleri gitarlarn alarak
konserlerini tamamlayabilir.
Gibson
Bir gitar akort etmek, yeni balayanlar

iin zor, usta mzisyenler iin ise uzun veya
zahmetli bir i olabiliyor. Hatta birok nl
gitarist konser alanlarna farkl akortlarda,
birden ok gitar gtryor. Gitar retimi yapan
Gibson firmas, akort iini kolaylatrmak
iin bir teknolojiden yararlanyor.
Powertune sistemi, Gibson iin bir Alman firmas
olan Tronical tarafndan 10 yla yakn bir srede
gelitirilmi. alma srasnda oluan kuvvetlere
dayanabilecek kadar salam ve gitarn dengesini
bozmayacak bir sistem gelitirmek uzun yllar alm.
Sistemde, elektrogitarlarn tellerinin altna ses
almak iin kullanlan aygtlara benzeyen, ancak
sadece akort iinde kullanlmak zere kk
alclar yerletirilmi. Piezo-elektrik malzemeden
yaplan alclar, tellerin seslerini birbirlerine
kartrmadan alabiliyor. Alnan sesler elektrik
sinyaline dntrlerek gitarn iindeki bir
mikroilemciye gidiyor. Sinyaller, nceden
ayarlanm akort bilgileriyle karlatrlyor. Bu
bilgilere gre, her telin akordu deitiriliyor.
Akordu deitirmek iin her telin bal olduu
akort anahtarna bal, gl ve kk servomotorlar kullanlyor. stenilen tel gerginlii elde
edilene kadar lme ve ayarlama ii tekrarlanyor.
Sahne zerindeki birok elektronik aletin
yayd elektromanyetik dalgalarn etkisine
maruz kalmamas iin alclarla mikroilemci
arasnda kablosuz iletiim tercih edilmemi.
Kaynak: www.technologyreview.com/
computing/19462/
21
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Su Altnda Parti Zaman

Denizde, havuzda yzerken, hatta su
altna dalarken mzik dinlemek ka kiinin aklna gelir bilmiyorum. Fakat ilgintir,
bu alanda zm reten irketler de var ve
suda kullanmak iin zel mzikalarlar gelitiriyorlar. Bunlar alp kafanza takyorsunuz, suya giriyorsunuz ve hem su stnde
hem su altnda kesintisiz mzik dinlemeye devam ediyorsunuz. Bu ii ciddiye alan
irketlerden iRiverin Speedo serisinin son
rn olan Aquabeat, sekiz saat dayanan
pili ve iki gigabyte belleiyle metreye kadar sizi mzik keyfinden mahrum brakmyor. imdi su tamam, su geirmeyen
mzikalar tamam, lakin Michael Phelpse
zeniyorsanz geriye bir de tempolu yz-
me iini zmeniz gerekiyor. Onun da imdadna Beatscanner yetiiyor. cretsiz bir

yazlm olan Beatscanner, mzik arivinizdeki paralarn temposunu analiz ederek
benzer tempodaki paralar bulup karabilen becerikli bir yazlm. Bylece dinleyeceiniz mziklerin temposunu kendi egzersiz temponuza uygun olarak ayarlayabiliyorsunuz. Tabii bu sadece yzme iin
deil, her tr egzersiz iin geerli. Eh, artk
siz de yaza merhaba demeye hazrsnz demektir. iRiver Speedo Aquabeat iin http://
tinyurl.com/crwhbz, Beatscanner indirmek iin http://bestworkoutmusic.com/
beatscanner.html adresini ziyaret edebilirsiniz.
Japonyada piyasaya kan bu mzikalar su altnda

metreye kadar kullanlabiliyor.
Yazdklarnzla Aranza Baka Bir ey Girmesin

Rapor iin olsun, dev iin olsun ya da
bizim yaptmz gibi haber veya makale
iin olsun, yaz yazmak amacyla bilgisayarlara olduka sk bavuruyoruz. Dier yandan bilgisayarlar, kendi bana bir dikkat
datma arac. Masastndeki uygulamalar, ekrann yarsn kaplayan men ve fonksiyonlar, iki dakika internette haber bakaym gibi dnceler, parlak renkli ekranlar
bilgisayarda yaz yazarken konsantrasyonu bozmaya birebir. Siz de bilgisayarn bana bir eyler yazmak iin oturup dikkati-
nizi bir trl yazya odaklayamadnzdan

ikyetiyseniz size Writemonkey adl yazlm neririm. Sade bir metin dzenleyiciden
ibaret olan ve cretsiz datlan bu yazlm
bilgisayarnza indirip altrdnzda, simsiyah bir ekranda yeile boyanm harflerle
ba baa kalyorsunuz. Bylece karnzda
sizi rahatsz edecek, dikkatinizi datacak
hibir ey kalmyor. Buna alternatif olarak
yine ayn ii yapan Dark Roomu da kullanabilirsiniz. Writemonkeyyi http://writemonkey.com adresinden, Dark Roomu http://
they.misled.us/dark-room adresinden cretsiz olarak edinebilirsiniz.
Writemonkey veya Dark Room sayesinde bilgisayarda yaz

yazarken dikkatinizin dalmasn nleyebilirsiniz.
Sanal Gereklie Bir Adm Daha Yakn

Sanal gereklik yaatmay amalayan
donanmlar arasnda belki de en vazgeilmez olan, gzlk gibi taklan ve gzn
nnde dev bir grnt oluturan zel video gzlkleridir. Bunlar taktnzda, modeline gre 150 ekran televizyona iki metreden bakyormu gibi bir grntyle bile
karlaabilirsiniz. te Vuzix adl bir irket,
tasarlad bir ift aksesuarla bu gzlklerin salad grnty etkileimli hale getirmeyi amalyor. Augmented Reality Accessory Kit ad verilen bu set, irketin rettii VR920 modeli gzlk zerine taklan kk bir kamera ve kablosuz kontrolcden
oluuyor. Gzln zerine taklan kame-
22
ra, evredeki objeleri takip ederek kullancnn gerek dnyada tam olarak nerede ve
ne yne baktn anlamaya yararken, kablosuz kontrolc de evreyle etkileim iin
kullanlyor. Kullanc hem kameradan, hem
gzlkteki ekrandan yansyan grnty ayn anda grebiliyor. Peki bundan sonra ne olacak? Diyelim ki bir kitap okuyorsunuz. Kitabn belli blmlerine geldiinizde
kamera bunu alglayacak ve kitapla uyumlu olarak hazrlanan yazlm sayesinde rnein o blm iin hazrlanan bir video ekranda belirecek. Hatta baz yerlerde karakterler
ekrandan frlayp sizinle konuacak. Ksacas teknoloji oyundan eitime ilgin alm-
lara son derece uygun. Tabii uygulama ne

olursa olsun, buna uygun yazlmlarn hazrlanmas gerektiini sylemeye gerek yok.
Gelimeler iin http://www.vuzix.com adresini takip edebilirsiniz.
Vuzix, video gzlkler iin tasarlad bir ift aksesuarla ilgin
uygulamalarn yolunu ayor.
Konumalarnz Oyunun Bir Paras Olacak

Konu bilgisayar oyunlarndan almken Dolbynin
yeni su yzne kard ve zellikle oyuncular hedefleyen Dolby Axon ses teknolojisinden bahsetmemek olmaz. Oyuncular aras sesli iletiim, zellikle son yllarn modas olan ok sayda oyuncunun
sanal bir dnya zerinde farkl karakterlerle dolat MMORPG tarz oyunlarn ayrlmaz bir paras haline geldi. Dier yandan, oyun iinde ortama uygun
olmas iin zenilmi onca sesin arasnda oyuncularn kard sesler, sanki telefon ahizesini kulanza
tutmusunuz gibi oyuna olduka yapay bir hava katyor. te Dolby Axon, tm bu sesleri oyunun bir paras haline getirmek zere ortaya koyulmu bir teknoloji. rnein uzay gemisinde gidiyorsunuz, nnzdeki gemiyi kullanan arkadanz hzlanarak aray
amaya balad. Arkadanzn sesi gittike azalacak.
Veya bir odadasnz, yan odadaki arkadanz sizinle
konuuyor. Arkadanzn sesi arada bir duvar varm
gibi bouk gelecek. Arkanzdaki arkadanz durmanz iin seslendiinde sesi herhangi bir yerden deil,
arkadan geliyor gibi duyacaksnz. Veya uzaktan size barldnda ses gerekten de uzaktan geliyormu hissi yaratacak. Yeni kacak oyunlardan Jumpgate Evolution ve Mission Against Terror, bu zellii
destekleyecei belirtilen ilk oyunlar arasnda. Daha
fazla bilgi iin http://www.dolby.com/professional/
game_development/technologies/dolby-axon.html
adresini ziyaret edebilir veya Ars Technicann detayl
haberini http://tinyurl.com/cugwk7 adresinden okuyabilirsiniz.
Jumpgate Evolution, Dolby

Axon ses teknolojisinden
faydalanan ilk oyunlar
arasnda yer alacak.
Yeni Oyunlar in Bilgisayar Terfisine Son

Oyun konsolu yerine bilgisayarda oyun oynamay tercih edenlerin ortak bir sknts vardr. Yeni kan
oyunlar, yeterli performans gsterebilmek iin srekli
gncellenmi sistem bileenlerine ihtiya duyarlar. Daha hzl ilemciler, daha hzl grafik kartlar derken bir de
bakarsnz ki daha bir yl nce aldnz PC ile son kan
oyunlar az tadyla oynayamaz hale gelmisiniz. te
OnLive adl yeni bir servis, ortaya koyduu fikirle bu sorunu tarihin derinliklerine gmmeye hazrlanyor. stelik OnLive vaadini yerine getirebilirse, bu oyun konsollarnn da bana dert olabilir. Aslnda fikir olduka basit:
OnLive, merkezinde en son kan oyunlar bile en yksek kalitede oynatabilecek gte gl bilgisayarlar barndracak. Sizin de evinizde tpk uydu alcs gibi bir OnLive servis kutunuz ve oyun kontrolcleriniz olacak. Siz,
bu kutu sayesinde OnLive servisine balanarak alacak menden oynamak istediiniz oyunu seeceksiniz.
Servis, merkezdeki bilgisayarlar zerinde setiiniz oyunu balatacak ve televizyonunuza oyunun grntsn aktaracak. Elinizdeki kumandayla yaptnz hareketler de yine ayn kutu yardmyla merkezdeki bilgisayara
iletilerek oyundaki karakterleri ynlendirmeniz salana-
cak. Bylece siz, uzaktan balant yoluyla uzak bir

bilgisayarda dilediiniz oyunu performans sknts yaamadan oynayacaksnz. Oyunun
ses ve grntleri genibant internet balants yardmyla HD kalitesinde televizyonunuza aktarlaca iin ses ve grntde de bir skntnz olmayacak. Dahas, oyun piyasaya kp servise dahil olduu anda menden seerek oynamaya balayabilecek ve dilediiniz an, kaldnz yerden
devam edebileceksiniz. Tabii
bu yntemin ileyip ilemeyeceiyle ilgili baz belirsizlikler de var. u an iin
en byk risk, kumandayla yaptnz hareketler kar tarafa ulap kardan gelen grnt televizyonunuza yansyana kadar geen srenin, oyunun keyfini
ne lde etkileyecei. Detaylar ve sistemin nasl altn gsteren video iin http://www.onlive.com adresini
ziyaret edebilirsiniz.
OnLive servisi, basit bir

fikri byk bir i modeline
evirmeye hazrlanyor.
23
idem Karada*
Il Ik Glsa**
Atilla Ersz***
Mustafa alkan****
*Dr., Kimyager,
Uzman Aratrmac
**Dr., Kimya Mhendisi,
Uzman Aratrmac
***Dr., Kimya Mhendisi,
Bauzman Aratrmac
TBTAK Marmara
Aratrma Merkezi,
Enerji Enstits
**** Yenilenebilir Enerji
Kaynaklar ube Mdr,
Elektrik leri Ett daresi (EE)
evre Dostu ve Temiz:
Yenilenebilir
Enerji Kaynaklar
Milyonlarca yl nce lm hayvan ve bitkilerin atklar yksek s ve basn altnda
petrol, kmr ve doalgaz gibi fosil yaktlar oluturdu. Bu yaktlar, gelimeleri
ok uzun yllar ald iin yenilenmeyen yaktlar olarak adlandrlyor. Fosil yaktlarn
yerini artk yenilenebilir enerji kaynaklar, yani doada srekli var olan, gne, rzgr,
biyoktle, biyoyaktlar, jeotermal, hidrolik, okyanus kaynaklar vb. enerji kaynaklar
alyor. Yenilenebilir enerji kaynaklarnn en byk zelliklerinin banda srekli
tekrarlanabilir olmalar ya da kaynan tkenme hzndan daha hzl bir ekilde
kendilerini yenileyebilmeleri geliyor. Bunun yannda bu teknolojiler zellikle evre
dostu olmalar ve ekolojik denge asndan olumlu etkileri ile ne kyor.
Bu nedenle yenilenebilir enerji sistemleri temiz enerji olarak da adlandrlyor.
nya nfusunun artmas, teknolojideki

gelimelere paralel olarak artan enerji ihtiyacnn karlanmas, evresel, sosyal ve
ekonomik olarak srdrlebilirlii salama istei,
Kyoto Protokol gereince CO2 ve dier sera gaz
emisyonlarnn azaltlmas zorunluluu, yenilenebilir enerji kaynaklarna olan ilgiyi artryor.
Bugn tm dnyada zlmesi gereken en
nemli kresel sorunlarn banda, srdrlebilir enerji gvenlii geliyor. Petrol ve doal gaz gibi
konvansiyonel enerji kaynaklarnn tkenecek olmas, alternatif ve yenilenebilir zmlerin ortaya
Kyoto Protokol nedir?

Kyoto Protokol, gelimi lkelerin sera gaz (karbondioksit, metan, nitrz
oksit, kkrt hekzaflorr, hidroflorokarbon (HFC), perflorokarbon (PFC)
salnmlarn 2008-2012 yllar arasnda, 1990 ylna gre ortalama % 5
orannda azaltmalarn hedefleyen bir anlamadr.
24
karlmasn zorunlu klyor. Yaplan uzun dnem

tahminlerine gre, yenilenebilir enerji teknolojilerinin gelecekte daha etkin bir rol almas kanlmaz.
Peki bu nasl mmkn olacak? Teknolojik ilerlemeler ve yaplan ARGE almalar ile yenilenebilir
enerjilerin yatrm maliyetlerinin azaltlmas ve daha verimli hale getirilmeleri gerekiyor. Yenilenebilir
kaynaklardan enerji elde eden srelerin olgunlamas ve fosil temelli yakt fiyatlarnn da artmasyla, yenilenebilir enerji teknolojilerinin dier enerji
elde etme sreleriyle rekabet edebilir hale gelmesi bekleniyor. Tabii burada herkese ok byk grevler dyor. nk lkelerin enerji bamllklarn bir ekilde aabilmelerinin yolu, yatrmlarn
doru ynlendirilmesinden ve seri retimin artrlmasndan geiyor.
Yenilenebilir kaynaklarn kullanmnn ve teknolojilerinin yaygnlamasn uzun vadede yavalatabilecek baz engeller de bulunuyor. Bunlar arasnda, baz teknolojilerin yksek maliyetleri ve devlet destei alnamamas, enerji elde edebilmek iin
>>>
kullanlan tarm rnlerinin gda gvenlii zerindeki etkileri ile ilgili artan endieler, politika belirleme almalarndaki eksiklikler, elektrik ebekelerine yaplan yetersiz yatrmlar ve enerji sektrnde u anda faaliyet gsteren ana oyuncularn yenilenebilir kaynaklarn uygulanabilirlii ile ilgili kukular saylabilir.
Dnyann en byk enerji ithalats ve ABDden
sonra en byk enerji tketicisi olan Avrupa Birlii,
her geen gn daha da artan enerji ihtiyacn karlamak iin yenilenebilir enerji kaynaklarna yneliyor.
Avrupa Birlii Yenilenebilir Enerji Konseyi
(EREC), 2020 yl itibari ile AB enerji ihtiyacnn
% 20sinin yenilenebilir enerji kaynaklarndan karlanmasn nerdi ve Avrupa Komisyonu 2008 ylnn Ocak aynda Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Ynergesini hazrlad. Bu Ynergede 2020 ylnda % 20 orannda yenilenebilir enerji kayna kullanm, enerji verimliliinin % 20 orannda artrlmas ve CO2 emisyonlarnn % 20 orannda azaltlmas hedefleniyor. Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Ynergesi, AB ye lkeleri iin zorunlu ulusal ve geici
hedefler belirliyor ve ulamda % 10 orannda yenilenebilir enerji kayna kullanmn zorunlu klyor.
lkelerin yenilenebilir enerji teknolojileri konusunda aksiyon planlar oluturmas ve bu teknolojilerin
yaygnlamas iin halkn bilgilendirilmesi, idari ve
hukuki engellerin ortadan kaldrlmas isteniyor.
ok yakn bir zamanda, 31 Mart 2009da,
Brkselde Avrupa Yenilenebilir Enerji Konseyinde,
Sanayi, Ulam, Aratrma ve Enerji Komitesinin
(ITRE) hazrlad, Binalarn Enerji Performans Ynergesi (EPBD) kabul edildi. ITRE raporunda 2018 ylna kadar btn yeni binalarn net sfr
emisyonlu olmas gerektii belirtiliyor. Bu binalarda hem enerji verimlilii hem de kaynan bol olarak bulunduu yerde yenilenebilir enerji kullanm
ngrlyor. Ayrca, Avrupa Yenilenebilir Enerji
Konseyi, 2018 ylndan nce binalarda yenilenebilir
enerji kullanmn zorunlu klacak nlemlerin alnmasn istiyor. Bu ynerge sayesinde ABnde enerji gvenliinin, srdrlebilirliinin ve sanayi irketleri arasndaki rekabetin artaca dnlyor.
Avrupa Birlii genelinde yenilenebilir enerji
kayna kullanm dalmna baktmzda en byk pay biyoktle alyor. Bunu sras ile hidroelektrik santralleri, rzgr, jeotermal ve gne enerjisi kaynaklar izliyor. 27 Avrupa Birlii ye lkesi arasnda yenilenebilir enerji kayna kullanm
ve yaygnlatrlmas konusunda en ok aba harcayan lkeler Almanya, Fransa, Hollanda, ngiltere, talya, spanya ve Avusturya. En ok yatrm ve
devlet destei Almanyada gerekletiriliyor. Artk

her Alman vatanda bir g reticisi durumunda. talya jeotermal kaynaklarn en ok kullanld
lke. Avusturya kk hidroelektrik santrallerinde nc. Hollanda ise biyoktle konusunda iddial.
AB geneline bakldnda, Avrupa Birlii Yenilenebilir Enerji Yol Haritasndaki 2010 yl deerlerine
ulalamayaca ngrlyor. Elektrik retiminde
ise durum daha mit verici. Danimarka, Almanya, Finlandiya, Macaristan, rlanda, Lksemburg,
spanya, sve ve Hollandada ulusal lke hedeflerine ulalmas konusunda istikrarl admlarla ilerleniyor. Biyoyakt sektrndeki gelime ise olduka yava. Sadece ye lke, Almanya, Fransa ve
sve % 1den fazla biyoyakt kullanma hedeflerine ulaabilecek. Istma ve soutma sektrnde byk bir potansiyel olmasna ramen gelime hayli
yava. Yenilenebilir enerji kaynaklarna yaplan yatrmlardan en ok kazan salayan lke ise talya.
Bunu sras ile Almanya, Fransa ve ngiltere izliyor.
Avrupa Birliinin 2020 yl Yenilenebilir Enerji Yol Haritasndaki % 20 yenilenebilir enerji hedefine ulalmas iin aratrma ve gelitirme almalarnn hzlandrlmas, halkn bilinlendirilmesi ve yatrmlarn artmas iin zel sektrn desteklenmesi gerekiyor.
Avrupa Birliindeki gelimelere paralel olarak dnyada da son yllarda elektrik retimi, st-
Bugn Avrupada,
tm enerji kaynaklar
arasnda yenilenebilir
enerjinin pay halen
% 7 seviyelerinde.
u anki durumun,
2020 hedefi olarak
gsterilen % 20nin
ok altnda olduu
grlyor. AB yesi 27
lkedeki yenilenebilir
enerji kaynaklarnn
toplam enerji
tketimindeki oranlar
ekil 1de gsteriliyor.
ekil 1. AB yesi lkelerin

yenilenebilir enerji kayna
kullanm oranlar
25
evre Dostu ve Temiz: Yenilenebilir Enerji Kaynaklar
ekil 2. Dnyadaki yenilenebilir

kaynaklardan retilen elektrik
retimindeki art
(International Energy Agency,
World Energy Outlook, 2008)
Yenilenebilir enerji
kaynaklar 2006
ylnda birincil enerji
ihtiyalarnn sadece
% 7sini karlam.
2030 ylnda bu deerin
% 10lara kmas
bekleniyor. Gnmzde,
yenilenebilir kaynaklar,
dnyadaki toplam
enerji ihtiyacnn
% 18ini karlyor; bunlar
arasnda birinci sray
hidroelektrik
enerji santralleri alyor.
Biyoktlenin evsel ve
endstriyel amal snmada
kullanm kapasitesi 2006
ylnda 293 MTEPtir. Is
eldesi amal biyoktle
tketiminin 2030 ylnda
453 MTEPe kmas
ngrlyor.
26
ma ve biyoyakt uygulamalarna yaplan yatrmlar

olduka artt. Yenilenebilir enerji teknolojilerindeki geliimi desteklemek amacyla yeni ABD hkmetinin ngrd hedefler dorultusunda, gelecek 10 yl iinde 150 milyar dolar yatrm yaplmas planlanyor. ABDde retilecek 1 milyon hibrit aracn 2015te yollarda olaca, bu konuda verilebilecek en arpc rneklerden. ABDde sera gaz emisyonu yaratan gazlarn 2050li yllarda % 80
orannda azaltlmas, yenilenebilir enerjilerin paynn 2012de % 10 ve 2025te % 25 olmas da ulalabilecek dier hedefler olarak gsteriliyor.
Dnyada gelecek yllarda yenilenebilir enerji
kaynaklar arasnda biyoktle uygulamalarnn ne
kmas bekleniyor. Biyoktle, s ve elektrik enerjisi elde edilmesi ve sv yakt retebilme zellikleriyle, btn fosil temelli yaktlarn yerine geebilme
kapasitesi tayor. 2006 ylnda 1186 MTEP (milyon
ton edeer petrol) olan dnya biyoktle ihtiyacnn
2030 ylnda 1660 MTEP olaca belirtiliyor.
Yenilenebilir enerji alannda yaplan yatrmlarn 20072030 yllar arasnda 5,5 trilyon $ olaca ngrlyor. Bu yatrmlarn % 60nn elektrik retimine, % 36snn s retimi iin yenilebilir kaynaklarn kullanlmasna, % 4nn ise biyoyaktlara ayrlaca tahmin edilmekte.
Yenilenebilir kaynaklardan elektrik retiminin
nmzdeki on yllk srelerde bymesi bekleniyor. 2006 ylnda dnya elektrik retiminin
% 18i (3470 TWsaat (tera watt saat) yenilenebilir kaynaklardan karlanm. Bu deerin 2015 ylnda % 20 (4970 TWsaat), 2030 ylnda da % 23
(7705 TWsaat) olmas ngrlyor. Yenilenebi-
lir enerjiler arasnda hidrolik enerji, elektrik retiminde ba ekiyor. Hidrolik enerjiyi srasyla kydaki rzgr sistemleri, biyoktle, deniz zerindeki rzgr sistemleri, jeotermal sistemler, PV sistemleri, younlatrmal gne sistemleri, dalga ve
rzgr enerjileri izliyor. 2015 ylndan sonra genel
eilimin biraz deimesi ve gne enerjisi sistemlerinin nem kazanmas bekleniyor (ekil 2).
Yenilenebilir kaynaklardan g retimi maliyetinin 2030 ylna kadar dmesi bekleniyor. Bu d, zellikle greceli olarak daha olgun olan teknolojilerde (jeotermal ve kydaki rzgr gc sistemleri) belirgin hale gelecek. Hidrolik enerji kurulum maliyetlerinin deiecei dnlmyor.
Gerekte, her bir teknoloji iin retim maliyetleri yerli kaynak bulunabilirliine, talebe ve tahmin
edilen hizmet mrne gre blgeden blgeye deiiklik gstermekte. rnein yllk rzgr hznn 10
m/s olduu Yeni Zelandada kydaki rzgr enerjisi
elde etme sistemlerinin maliyeti 35 $/kWsaat iken,
yllk rzgr hznn 7 m/s olduu Danimarka ve
Almanyada maliyet deerleri ayn deil. Bu sebeple destekleme politikalar da blgeden blgeye deiiklik gsteriyor.
2030 ylnda dnyada kullanlacak biyoyakt
miktar 118 MTEP olarak tahmin ediliyor. Bu biyoyaktlardan etanol, biyodizele oranla daha fazla talep gryor. Sellozik temelli ikinci nesil biyoyaktlarn da 2015-2030 arasnda ticari olarak retilebilecei ngrlyor.Dnyadaki yenilenebilir
enerji kaynaklarndan 2006 ylnda 300 MTEP s
elde edilmi. Is eldesi iin kullanlan ana kaynaklar olan biyoktleden, gne enerjisinden sl enerji
eldesinden ve jeotermal enerji srelerinden u anda dnya ihtiyacnn % 6s karlanyor. Yenilenebilir enerjilerden s eldesinin ise 2030 ylnda 516
MTEPe eriecei tahmin ediliyor.
nmzdeki yllarda, gne enerjisinin snma
amacyla kullanlmas srelerinin artaca ile ilgili veriler bulunuyor. in, dnyada bu amala kurulu toplam sistemlerin % 60na sahip, bu sistemlerle 2006 ylnda 3 MTEP civarnda enerji elde etmi. Dnyada gne enerjisiyle snma kapasitesinin 2030 ylnda 45 MTEP olaca tahmin ediliyor.
Hidroelektrik G
Yenilenebilir Enerji
Potansiyeli (kWh/yl)
Yenilenebilir Enerji Kullanm

(kWh/yl)
129,5
45,3
Rzgr Enerjisi Sistemleri
148 milyar
1,3 milyar
Gne Enerjisi Sistemleri
380 milyar
bilinmiyor
Jeotermal Sistemler:
295 milyar
29 milyar
Biyoktle (biyoyaktlar dahil)
10 milyon
7 milyon
Tablo 1. Trkiye yenilenebilir enerji potansiyelleri ve kullanm deerleri
<<<
Dnyada jeotermal s 2006 ylnda 3 MTEP
enerji salamtr. ABD, sve, in, Trkiye ve zlanda dorudan jeotermal enerji kullanmnda lider konumunda. rnein zlandada bu yolla toplam snma ihtiyacnn % 45i karlanmakta. 2030
ylnda dorudan jeotermal enerji kullanmnn 18
MTEP olaca ngrlyor.
Trkiye zellikle hidrolik, rzgr, gne ve biyoktle olmak zere nemli miktarda yenilenebilir enerji kaynana sahip. Yenilenebilir enerji kaynaklar kmrden sonra ikinci srada yer alyor.
2007 ylnda lkemizde yenilenebilir kaynaklardan
elde edilen genel enerji miktar (s ve elektrik birlikte) toplam birincil enerji arznn % 10,4dr.
lkemizde yenilenebilir enerji kaynaklarndan
retilen elektrik enerjisi miktar 2007 ylnda genel
retimin % 22,5ini karlamtr. Trkiyede yenilenebilir enerji elde edilmesinde en nemli pay hidroelektrik ve biyoktleye ait. Rzgr ve gne enerjisinin pay henz ok kk olmakla birlikte, gelecekte artmas bekleniyor. Tablo 1, lkemizdeki yenilenebilir enerji kaynaklarnn potansiyellerini ve
bunlarn kullanm miktarlarn gsteriyor.
Tespit edilmi olan ekonomik hidroelektrik
enerji potansiyelimiz 129,5 milyar kWh/yl. Bu
potansiyelin % 35,5i iletmede, % 11,1i kurulum
halinde, geri kalan % 53,4 de proje seviyesinde.
2020 ylnda ise 35.000 MW hidroelektrik santral
gcne ulalmas bekleniyor.
Trkiye Rzgr Enerjisi Potansiyel Atlas (REPA) verilerine gre, yer seviyesinden 50 metre ykseklikteki yllk ortalama rzgr hz 8,5 m/s ve zerinde olan blgelerde en az 5000 MW, 7,0 m/snin
zerindeki blgelerde ise 47.000 MWn zerinde
rzgr enerjisi potansiyeli bulunuyor. Bu potansiyelin yaklak olarak 37.000 MW karasal, 10.000
MW ise deniz st rzgr potansiyeli. lkemizde
rzgr enerjisi yatrmlarnda byk artlar oluyor.
ebeke balantl rzgr santralleri kurulu gc 20
MWtan 435,35 MWa kmtr. Ayrca 85.000 MW
civarnda rzgr enerjisine dayal lisans bavurusu
yaplm ve bunlarn deerlendirilerek lisanslandrlmasna ynelik almalara balanmtr.
Trkiye gne enerjisi potansiyeli asndan olduka zengin bir lkedir. Trkiye Gne Enerjisi Potansiyel Atlas (GEPA) verilerine gre Trkiyenin gnelenme sresi ve yatay yzeye gelen toplam radyasyon deerleri yandaki grafiklerde incelenebilir. lkemizde gne termik sistemleri ile retilebilecek elektrik enerjisi miktar 380 milyar kWh/yldr.
Trkiye, gne enerjisinden arlkl olarak scak su retimi amal yararlanyor. lkemizde g-
ne enerjisinden scak su retimine ynelik dzlemsel gne kolektrlerinin teknolojik altyaps

olduka gelimi durumda ve yaygn olarak kullanlyor. Trkiyede 2007 yl iin kurulu dzlemsel
gne kolektr alannn yaklak 12 milyon m2 olduu tahmin ediliyor. Bu kullanm miktar ile Trkiye dnya sralamasnda n sralarda geliyor. Gne enerjisinden elektrik enerjisi elde etmeye ynelik uygulamalar (gne pili ve gne termik sistemleri teknolojisi) ise henz ekonomik olmamalar nedeniyle yaygn olarak kullanlmyor.
Bugne kadar yaplan aratrmalara gre, lkemizde 2000 MW elektrik, 31.500 MW termik jeotermal enerji potansiyeli var. Jeotermal potansiyelin 550 MWlk blm elektrik retimi iin uygun. Isl jeotermal enerji potansiyelimiz ile 103.000
konut stlp, 215 kaplca iletiliyor. AydnGermencikte 25/40/100 MW ve Kzlderede 5,5
MW gcnde jeotermal elektrik retim santralleri
yapm aamasnda.
Dnyada jeotermal s
2006 ylnda 3 MTEP
enerji salamtr.
ABD, sve, in,
Trkiye ve zlanda
dorudan jeotermal
enerji kullanmnda
lider konumunda.
rnein zlandada bu
yolla toplam snma
ihtiyacnn % 45i
karlanmakta. 2030
ylnda dorudan
jeotermal enerji
kullanmnn 18 MTEP
olaca ngrlyor.
lkemizin biyoktle potansiyeli yaklak 8,6 milyon TEP. Bunun 6 milyon TEPi snma amal kullanlyor. Biyogaz retim potansiyeli 1,5-2 milyar m3/
yl olarak tahmin ediliyor. Yerli kaynaklardan retilebilecek biyodizel ve biyoetanol potansiyelimiz ise
srasyla 1,5 milyon ton/yl ve 3,5 milyon ton/yl. Ayrca, tarma elverili olup da kullanlamayan arazilerden retilebilecek 1,5 milyon ton biyodizel, 3,5 milyon ton biyoetanol kaynamz bulunuyor.
Sonu olarak, Dnyada, Avrupada ve lkemizde yenilenebilir teknolojiler gelecein enerji pazarnda ok nemli bir paya sahip olacak ve ayn zamanda heyecan verici yatrm frsatlar yaratacak.
ekil 3. (GEPA) verilerine gre

Trkiyenin gnelenme sresi
ve yatay yzeye gelen toplam
radyasyon deerleri
Kaynaklar
International Energy Agency, World Energy
Outlook, 2006.
International Energy Agency, World Energy
Outlook, 2008.
http://www.erec.org/fileadmin/erec_docs/
Documents/Press_Releases/EREC_PRESS_
RELEASE-_ITRE_VOTE_ON_THE_EPBD.pdf
http://www.euractiv.com.tr/enerji/link-dossier/abyenilenebilir-enerji-politikasi
http://www.erec.org/fileadmin/erec_docs/
Documents/Press_Releases/EREC_Press_
release_2020_Roadmap_17_11_08.pdf
PwC Renewable Energy Report, 2009.
27
Ali Gngr
Prof. Dr.,
Ege niversitesi
Mhendislik Fakltesi
Makina Mhendislii Blm
Bakan
Gne Enerjisi
Termal Uygulamalar
Yeniden
Altn anda
Sandia
Ne zaman bir enerji krizi olsa, yenilenebilir ve evre dostu enerji alternatiflerden biri
olan gne hatrlanr. rnein gne enerjisine ynelik bilinli ilgi 1970-1980
yllarnda yaanan enerji krizi dneminde de altn andayd. Gnmzde
enerji kullanmnda evreyi olumsuz etkilemeyen enerji trlerinin kullanmnn
yaygnlatrlmas dncesi yine n planda. Bu aslnda ortak akln insanl getirdii
bir nokta. Evet yine, yeniden Gne andayz. Bu an gereklerini lke, toplum ve
birey olarak yerine getirmek zorundayz. Bu yazda gne enerjisi, yksek scaklk
uygulamalar ve eitli elektrik retimi sistemleri zerinde duracaz.
28
>>>
nmze dein, aratrlan konu ve gelitirilen sistemlere bakldnda gne

enerjisinin stmadan soutmaya, buhar
retiminden, elektrik retimine ok farkl uygulamalarda kullanld grlebilir. Gne enerjisinin
en yaygn kullanm alanlar arasnda scak su hazrlama, stma ve serinletme gibi ok baarl evsel
uygulamalar sayabiliriz. Fakat son yllarda aratrmaclar gne enerjisinin kullanm alanlarn geniletmek adna zellikle younlatrc sistemlerle g retimi zerinde duruyorlar.
Gne Enerjisi Toplayclar

Gne enerjisini sourarak kullanlabilir enerjiye
eviren su veya hava stma amal gerelere toplayc veya kolektr ad verilir. Farkl verimlilik ve zelliklerde retimleri gerekletirilebilen haval ve svl
gne enerjisi toplayclaryla ulalabilecek scaklklar 100oCn altndadr.
Uygulama zelliklerine uygun tiplerin seimi ile
su stma, hacim stma ve soutma iin ekonomik
proje tasarmlar gerekletirilebiliyor. Bunlarn yan sra, parabolik oluk tipi yanstcl odakl toplayclarn kullanm ile yksek scaklklara da ulalabilmektedir. Bu ise zellikle merkezi s etkili alan absorpsiyonlu su soutma gruplarndan, iklimlendirme uygulamalarnda olduka baarl sonular
alnmasn olanakl klmaktadr.
Yksek scaklk uygulamalar iin gelitirilen toplayc ve sistemler ise odaklayc (younlatrc) yapdadr. Bu tr uygulamalarla ok yksek alma scaklklarna, 100oCnin zerine klabilir.
lkelerin gne enerjisinden yksek oranlarda
yararlanlacan enerji politikalarnda belirtmeleri ve bu amaca ulamak iin uygulamalar gerekletirmeleri gerekli ve zorunlu. Yenilenebilir karakterinin yannda evre dostu oluu, gne enerjisinin kullanmnn artrlmas iin iyi bir neden.
lkemizin byk bir blm gerek gne nm ve gerekse gnelenme sreleri ynnden ok
uygun deerlere sahiptir. Devlet Meteoroloji leri

ve Elektrik leri Ett daresi tarafndan gerekletirilen lm ve deerlendirmelerde de bu potansiyel belirlenmitir. zellikle Elektrik leri Ett daresi tarafndan hazrlanan Gne Enerjisi Potansiyeli
Atlas tm il ve ilelerimizin bu potansiyellerini ayrntl olarak gstermektedir. lkemiz ehirleri gne enerjisi potansiyeli olarak uygun deerlere sahip
olup, gne enerjili deiik uygulamalarn gerekletirilmesine de uygundur.
Binalarda gne enerjisinin kullanm lkemizde scak su hazrlama sistemleri olarak ok yaygnlamtr. Elektrik leri Ett daresi kaynaklarnda lkemizde kurulu gne enerjisi toplayclarnn toplam
potansiyeli 7,5 milyon m2 ve yllk retim kapasitesi
ise 750 bin m2 olarak belirtilmektedir. Trkiye ortalamas olarak 1311 kWsaat/(ylm2) veya 3,6 kWsaat/
(gnm2) deerleri verilmektedir. Bu kullanmn lkemizin enerji kullanmna katks ise 2007 yl iin 420
bin ton petroln verecei enerjiye denktir. Konutlarda 2006 verileriyle toplam enerji tketimi, 23.860 bin
Ton Edeer Petrol olduu belirtilirse bu potansiyelin
nemi daha iyi anlalacaktr. Vurgulamakta yarar var,
bir du esnasnda 50 litre mertebesinde su kullanld
varsaylrsa bu suyun stlmas iin gerekli enerji ortalama: 5250 kJ (kiloJul) mertebelerindedir. Bu enerji elektrikle salanmaya kalklrsa 1,45 kWsaat elektrik
enerjisine gereksinim olur. Haftada iki kere du alndn varsayarsak, 100 du iin ortalama kii ba yllk toplam elektrik enerjisi tketimi 145 kWsaat mertebesindedir. Bir de 70 milyon nfusun yalnzca du
suyu iin elektrik enerjisi tketimini dnn: 10.150
milyon kWsaat mertebesinde bir tketim. Bu tketim
ise Keban Barajndan 2008 ylnda retilen elektriin 2 katndan fazla bir mertebedir. Doaldr ki gne
enerjili scak su stma sistemine sahip olunduunda
bu su bulaktan, amara dier tm gereksinmelerde
de ayrca kullanlabilecektir. Gerekletirilebilecek tasarruf doaldr ki ok daha byk deerlerde
Bu deerlerle scak su kullanmnda gne enerjisi toplayclarnn kullanmnn yarar tartlamaz.
Toplayc tipi
Gne nmn younlatrma

(konsantrasyon) oran: C
alma scaklk
aral oC
Dzlemsel toplayc
70
Yksek verimli dzlemsel toplayc
60120
Sabit younlatrc
25
100150
Parabolik oluk tipi yanstcl toplayc
1050
150350
Parabolik anak tipi yanstcl toplayc
2002000
250700
Merkezi alcl kule tipi toplayc
2002000
4001000
Tablo 1. Gne enerjisi toplayclar ve kullanm alma scaklk aralklar.

29
Gne Enerjisi Termal Uygulamalar Yeniden Altn anda
Planlanan Baz Tesisler
Gne Enerjisi Termal

G retimi Uygulamalar
Toplam enerji kaynaklarmz

Yllk dnya tketimi
Petrol
Doal gaz
Uranyum
Kmr
Rzgr
Hidrolik
Yllk gne
enerjisi
Gne enerjisi ile g retimi ya da ok yksek scaklkl (500-1000oC mertebelerinde) uygulamalar (hatta 100oCn zerindeki uygulamalar) gerekletirilmek istendiinde odakl sistemler kullanlmaktadr. Bu sistemlerin genel zellii, gne nmn younlatrma oran mertebesinde noktasal veya izgisel olarak belirli bir
yzeyde toplamak ve bylelikle bu yksek younluklu
enerji ile yksek scaklklara kmaktr. Bu yksek scaklkl yzeyden ekilen s, buhar retiminde ve sonrasnda trbin ve jeneratrlerle elektrik retiminde kullanlr.
rnek Uygulamalar
Fotosentez
Dnya Enerji Kaynaklarnn

Karlatrlmas
Gne enerjili g retim tesisleri ticari olarak iletilmektedir ve saylar da olduka fazladr. nmzdeki srete bu uygulamalarn giderek artmas
beklenmektedir. Tablo 2de baz nemli gne enerjili g retim tesisleri verilmektedir.
Ivanpah Gne Elektrik retim Tesisi (ISEGS):

Bu tesis ABDde Kaliforniya, Mojava lnde planlanmaktadr. 400 MW kapasitesinde heliostat ayna
tarlal ve merkezi gne kulesi alcl bir sistem olarak tasarlanmaktadr.
Mojave Gne Park (Solar Park): 2011 ylnda almaya balayacak biimde tasarlanan bu tesis
toplam 553 MW kapasiteli veya 400 bin evin elektrik
retimini salayabilecek kapasiteye sahiptir. Tesis 24
km2lik bir alan kapsayacaktr.
Aratrldnda onlarca planlanan veya gelitirilmesi dnlen tesisin bulunduu gzlemlenecektir. Gnmzde yaanan enerji darboaz, kresel
snma etkilerinin youn hissedilmesi, tm lkelerin
yenilenebilir enerji uygulamalarna daha ok arlk vermelerini zorunlu klyor. Bu zorunluluk gne
enerjisi teknolojilerinin gelitirilmesini de gerektiriyor. lkemizde henz ok kapsaml allmad,
sadece bir iki firmann aratrma faaliyetleri yrtt biliniyor. Bu tr uygulamalarn gerekletirilecei yerler belirlenerek kapsaml uygulama projelerinin hayata geirilmesi gerekli.
Mhendislerin de bu tr teknolojileri renmesi, projelerinde deerlendirmesi ve uygulamas gerekli. Bu kapsamda odalarmza, niversitelerimize, ilgili
kamu kurulularmza da yenilenebilir enerji teknolojilerinin izlenmesi, yaygnlatrlmas, tartlmas kapsamnda kurslar, konferanslar, kongreler, altaylar
dzenlemesi, yaynlar karmas ve bylelikle eitim
almalarna katklarna devam etme grevi dyor.
Mhendislerimizin gemii ve gelecei grerek
gerekletirecei projelerde enerji kullanmlarnda gne enerjisi potansiyelinin deerlendirmesine
Tesis ad
Teknoloji tipi
Kapasite, MW
lke
Yer
Gne Enerjisi retim Sistemleri (SEGS)
Parabolik odaklayc
354
ABD
Mojave l, Kaliforniya
ayr yerde kurulmutur.
Nevada, Solar One
Parabolik odaklayc,760 Parabolik odaklayc ve

180 bin aynadan olumaktadr.
64
ABD
Las Vegas,
Nevada
Andasol 1
Parabolik odaklayc kullanlmaktadr.

Geniletilme projeleri mevcuttur. Bu tesis
%40 Sodyum nitrat ve %60 potasyum nitrat
erimi tuz karmn enerji depolamada
kullanmaktadr. Bu depolanan enerji, geceleri
veya bulutlu zamanlarda sistemin enerji
gereksinimini salayarak trbinlerin almasn
salamaktadr.
50
spanya
Granada
PS10 Gne G Kulesi
Gne kulesi, Heliostat (ayna tarlas).

120 m2 yzey alanl 624 hareket ettirilebilir
ayna kullanlmtr. 115 m ykseklikte gne
kulesi mevcuttur.
11
spanya
Seville
Kimberlina Gne Isl Enerji Tesisi
Fresnel yanstclarla izgisel odaklama

yaplmaktadr.
ABD
Bakersfield,
California
Tablo 2.Baz nemli gne enerjili g retim tesisleri.

30
<<<
Odakl (Younlatrcl) Toplayclar

ekil (a)da parabolik i bkey yanstclarla noktasal odaklanan gne enerjisi ve stirling evrimi ile g ve elektrik retimi prensibi gsterilmitir. ekil (b)de
parabolik lineer (izgisel yanstcl) vakumlu borularla buhar retimi ve trbinjeneratr grubu ile elektrik enerjisi retimi prensibi gsterilmitir. ekil (c)de iz(a) Parabolik i bkey yanstcl
gisel younlatrcl Fresnel yanstcl sistemde buhar retimi ve trbin-jeneratr

grubu ile elektrik enerjisi elde edilmesi prensibi gsterilmitir. ekil (d)de ise heliostat sistemi ile (gnei izleyerek bir kulede younlatrma yapan ayna sistemi)
younlatrlan enerji ve burada gerekletirilen uygun g retim evrimi (rnein trbin-jeneratr grubu) ile elektrik retimi prensipleri gsterilmitir.
(b) Parabolik izgisel yanstcl
Neveda Solar One, 64 MWlk

parabolik izgisel odaklaycl
sistem.
(c) izgisel Fresnel yanstcl
(d) Heliostat (ayna tarlas) sistemi
zen gstermesi gerekiyor. Gne enerjisi sistemleri evresel etkileri ile aratrldnda, evre dostu ve
evreyi koruyan bir yapdadr. Gne enerjisi kullanmnn nemli stnl sera gazlar kirleticiliini
azaltmasdr. Bu nedenle srdrlebilir bir gelecek
iin gne enerjisi sistemleri uygulanmaldr.
Andasol 1, spanyada kurulan,

heliostatl (ayna tarlal)
50 MWlk g retim tesisi.
Yenilenebilir enerjilerden olan gne enerjisi teknolojileri konularndaki aratrmalar desteklenmelidir. Uygulamalarda kullanlabilecek rn eitlilii
artrlmak ve gelitirilmek zorundadr. Ayrca yksek scaklk uygulamalar olarak elektrik ve endstriyel buhar retimi ve soutma uygulamalarna ynelik aratrma ve uygulama rneklerinin de artrlmas, desteklenmesi gereklidir.
lkemizin gne enerjisi potansiyeli gne enerjisi uygulamalarnn eitliliinin artrlmas ve zellikle de g retimi anlamnda ok iyi deerlendirilmelidir. Bu konuda tm kurum ve kurulularmza
grevler dmektedir.
Kaynaklar
http://www.eie.gov.tr
Duffie, J.A., Beckman, W.A., Solar Engineering of
Thermal Processes, McGraw-Hill, 1990, 919 p.
Kalogirou, S.A., Environmental benefits of domestic
solar energy systems, Energy Conversion and

Management 45 (2004) 3075-3092.
Kaltscmidt M., Streicher W., Wiese A., Renewable
Energy, Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2007.
31
Metin olak
Prof. Dr.,
Ege niversitesi Mhendislik
Fakltesi
Elektrik-Elektronik
Mhendislii Blm
retim yesi
Gne Enerjisinden
Elektrik retimi:
Fotovoltaik
Dnm
Visual Photos
Fotovoltaik dnmle gne enerjisinden dorudan elektrik reten sistemler

fotovoltaik (PV) sistemler olarak adlandrlr. Bir PV sistemin en nemli eleman olan
fotovoltaik eleman (gne hcresi, gze, ) lkemizde gne pili ad ile tannr.
Pil tanmyla her ne kadar kullanldktan sonra atlan bir nesne anlalmaktaysa
da, gne pili aslnda bir dntrcdr. Gne enerjisini veya herhangi bir
kaynaktan gelen annda elektrik enerjisine dntrr; depolamaz.
Gnmzde uygulanan deiik fotovoltaik teknolojileri arasnda kristal silisyum
hcreler en yaygn kullanlan gne pilleridir. Gne pili n tad enerjiyi
fotovoltaik dnmle elektrik enerjisine evirir.
32
Birim kristal silisyum hcre (gne pili, gze)
Silisyum doada kuvarts veya kum (silis, silisyum-dioksit, SiO2) olarak bulunur.
PV Hcre veya Gne Pili

Gnmzde en yaygn kullanlan gne pili silisyumdan (Si) retilir. Silisyum gze, kalnl 0,25
mm, kenar uzunluu 10, 12,5 veya 15 cm ve zeri
boyutlarda olan bir kare biimindedir. Kuvartstan
veya silisten (SiO2; kum) elde edilen kle silisyumun saflatrlmasyla retilen kristal gne pili
(c-Si) halen en yaygn kullanlan gze tipidir.
Ik, gne pilinde, fotovoltaik dnmle dorudan elektrik enerjisine dnr. Dnm esnasnda
evreyi rahatsz edici bir ses, koku-gaz, k veya baka bir yaylm olumadndan temiz bir elektrik retecidir. Gne pili geni alanl bir yariletken pn diyottur. Yariletkene giren n yeterli dzeyde enerji tayan fotonlarnn, kristalin n ve p blgelerinde
serbestletirdikleri yk tayclar, diyotun pn kavanda oluan elektrik alan etkisiyle ayrarak diyot
ular arasnda bir gerilim olutururlar. Diyot ular herhangi bir elektrik tketicisiyle (rnein ampul)
yklendiindeyse diyottan akm ekilir ve bylece
k olarak kristalde sourulan enerji elektrik enerjisine dnerek kullanlr.
Gne Pili Verimi

Gne pilinin en nemli zelliidir. Gne pilinin verimi, standart koullar altnda elde edilen
Gne pili yaps
Si Kle; kuvarts veya silisin ark ocanda eritilmesiyle elde edilir.

(http://www.renesola.com/production/contents/feedstock.htm)
elektrik gcnn gelen nm gcne olan orandr. Standart koullar belirli bir nm gc (1kW/
m2), n iinden getii atmosfer kalnl (AM
1,5) ve gne pili scakl (25C) olarak tanmlanr. Gne hcresinin dier nemli zellikleriyse
akm-gerilim karakteristii (I-V erisi) ile maksimum g noktasdr. Maksimum g noktas gze, modl veya panelin nominal gcn tanmlar.
Hcre kalnl 0,25 mm (250 m) civarnda olan
kristal gne pillerine gre ok daha ince olan (birka m civar) amorf silisyum (a-Si), kadmiyum telrid (CdTe), bakr-indium-galium-diselenid gibi ince film hcreleriyle %7 - %13 aralnda dengeli verim katsaylar elde edilmektedir. Ticari ince film modller kristal modllere gre daha ucuza retilebilmekte, grnmleri daha gzel olmakta,
ancak, dk verimleri nedeniyle ayn enerjiyi retmek iin daha fazla yer, kablo ve montaj malzemesi
gerekmektedir.
Kristal bytme
yntemiyle retilen
tekkristal gze
ticari rn olarak
%15 - %18 verimle
alr. Dkm yolu
ile kleden retilen
okkristal gze ise
ticari rn olarak
%14 civarnda verimle
elektrik retmektedir.
erit teknolojisiyle
retilen silisyum
gzelerin de verimleri
ticari modllerde
%14 civarndadr.
PV Modl
Gne
(fotonlar)
static.squidoo.com
Visual Photos
Visual Photos
>>>
st malzeme
st kontak
p tipi malzeme
(bor katklandrlm silikon)
p-n kava
n tipi malzeme
(fosfor katklandrlm silikon)
Alt kontak
Kendi aralarnda seri balanan gzelerden oluan paneller (grnm olarak atlara kurulan gne
enerjili su stclara benzerler) PV modl olarak adlandrlan ticari rn olutururlar. Genelde 12 voltluk bir bataryay arj edebilecek dzeyde gerilim re33
Visual Photos
Fotovoltaik Dnmle Gne Enerjisinden Elektrik retimi
ten PV modllerin de kendi aralarnda seri ve/veya

paralel balanlmasyla daha yksek dzeylerde gerilim/akm reten PV jeneratr (panel, panel grubu)
oluturulur.
PV sistemler elektrik datm ebekesine bal

olarak veya ebekeden bamsz olarak, yani otonomi artlarnda altrlrlar. Fotovoltaik dnmle
elde edilen elektrik enerjisi doru akm (DC) zellii tar; oysa genel elektrik datm-tketim sisteminde alternatif akm (AC) kullanlmaktadr. Bu nedenle PV sistemde invertr (doru akm alternatif
akma dntren bir cihaz) kullanm genellikle kanlmazdr. Akmlatr ve arj dzenleyici gibi sistem elemanlar ebekeden bamsz alan otonom
PV sistemlerde gerekli olmaktadr. Hibrid sistemlerse enerji gvenirliini ykseltmek iin akmlatrn yan sra rzgr jeneratr, yakt hcresi, dizel
jeneratr gibi elektrik retelerini birlikte kullanan
PV sistemlerdir.
ebekeden bamsz PV sistemler, ebekeye bal
olmayan evlerde veya kk yerleim merkezlerinde
34
Visual Photos
PV Sistem Uyugulamalar
uygulanr. Evsel olmayan PV sistemlerse uydularda,

haberleme/baz istasyonlarnda, su ekme/pompalama, navigasyon tesislerinde, sokak aydnlatma ve
baka birok uygulamada kullanlmaktadr.
Visual Photos
<<<
Teknolojide Beklenen
Gelimeler
PV endstrisinin, hcre verimi ve malzeme almalar hzla ilerlemektedir. Nanoteknolojinin getirecei yeni malzemelerle PV teknolojisinde nemli
sramalarn gereklemesi bekleniyor. Devam eden
AR-GE almalar kapsamnda laboratuar artlarnda tekkristal silisyum hcreler iin %25, ince film
teknolojilerinde ise %19 zerinde dnm verimleri gerekletirilmi bulunuyor. Kristal gne hcreleri zerine srmekte olan AR-GE almalarnn balca hedefleri silisyum kullanmn azaltmak iin gze kalnln 250 mden 160 mye indirmek ve ayn zamanda PV modl mrn 20 yldan 35 yla karmaktr.
Uluslararas Enerji Ajans - Fotovoltaik G Sistemleri (IEA-PVPS) topluluuna ye 14 lkede yaplan bir aratrma, bu lkelerde atlarda ve bina
kaplamalarnda yaplacak PV uygulamalaryla yl-
PV sistemlerine
destek genel olarak,
retilen elektriin
farkl bir fiyatla
satn alnmas,
yatrm kolayl ve
vergi avantajlarnn
salanmas olarak
gereklemektedir.
klim deiiklikleri,
enerji tedarik
gvenlii gibi
konularn lkeleri son
yllarda yenilenebilir
enerjilerin
kullanmna
zorlamas kamuda
destek konularn
ayrca gndeme
getirmektedir.
lk elektrik ihtiyacnn %15 - %60nn karlanabileceini gsterdi. Uygulama alanlarna gre PV pazar potansiyeli:
ebekeye bal PV: Devlet desteine ok bamldr.
Krsal PV: stenen yerde istenen miktarda elektrik retilebilmesi PV sistemlerin en nemli avantajdr. Gerekli bilgi ve malzeme bulunduka kurulacak
yerin altyaps nemli deildir.
Orta vadeli tahmin: 2020 ylnda PV elektriinin maliyeti deiik pazarlarda normal ebeke elektriinin maliyetine inerek kresel lekte yllk elektrik retiminin %2sini oluturabilecektir.
Uzun vadeli tahmin: PV sistemler, ebekeye bal olmayan veya balanmak istemeyen elektrik kullanclarna servis salayabilecei gibi, dank sistemler veya merkezi elektrik retim sistemleri olarak da
uygulanacaklardr.
Sonu olarak, gne pilleriyle elektrik retimi, fosil kaynaklarn snrll ve sebep olduklar evre sorunlar nedeniyle gelecein en nemli enerji teknolojilerinden biridir. Yeni teknolojilerin gerektirdii yksek maliyetler, PV sistemlerin yaygnlamasn zorlatrmaktadr. Finansman zorluklar ve ura
eksiklii uygulamalarda karlalan en byk engellerdir. PV elektriin dier elektrik retimi alternatifleriyle rekabet edebilmesi iin kamu destei zorunludur.
Kaynaklar
IEA-PVPS (International Energy Agency Photovoltaic Power Systems,
http://www.iea-pvps.org/)
EPIA (European Photovoltaic Industry
Association, http://www.epia.org/)
Visual Photos
ebekeye bal PV sistemler, ebekeyi beslemekten ok kendi elektrik gereksinimini karlamak iin
kurulmu olan, enerji an (gne enerjisi yetersiz kaldnda, gece saatlerinde) ebekeden karlayan, gerektiinde rettii fazla enerjiyi ebekeye veren bireysel PV sistemlerdir. ebekeye bal merkezi
PV sistemler yksek glerde elektrik reterek ebekeyi besleyen PV elektrik santralleridir.
IEA-PVPS (Uluslararas Enerji Ajans Fotovoltaik G Sistemleri) topluluuna ye lkelerin 2007
ylnda kurduklar 2,26 GWlk (1 GW = 1.000.000
kW) kapasiteyle dnyada toplam PV kurulu g
7,8 GW oldu. EPIA (Avrupa Fotovoltaik Sanayicileri Birlii) verilerine gre 2008 sonu itibariyle toplam
kurulu g olarak 14,5 GW deerine ulald. Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrlnn tahminlerine gre Trkiyedeki PV kurulu g yaklak 3
MW (1 MW = 1.000 kW) civarndadr.
Son 10 ylda kurulu PV g sistemindeki deiim (MW)
Visual Photos
ebekeden bamsz PV g sistemi
SEPA (Solar Electric Power Association, http://

www.solarelectricpower.org/)
UFTP (Ulusal Fotovoltaik Teknoloji Platformu
PV Teknolojisi, http://www.trpvplatform.org/
pv%20teknolojisi.html)
35
Sleyman Tolun
Prof. Dr., Uak Mh.
Blm Uak ve Uzay
Bilimleri Fakltesi, T
Yenilenebilir Enerji Teknolojileri
Rzgr Enerjisi
Visual Photos
evreye duyarllk ve enerji gereksinimi gnmz insann artk ok daha yakndan

ilgilendiren bir konu haline gelmitir. nsann konfor gereksinimi artarken
buna bal olarak enerji kullanm da artyor. Artan enerji talebi, evreye daha az
zarar veren kaynaklara ynelerek ve mhendislik asndan daha az enerji
tketen rnlerin retilmesiyle karlanmak durumunda. Olduka ekonomik ve
teknolojik adan da gelimi yenilenebilir bir enerji kayna olan rzgr,
bu alanda ne kan alternatiflerden biri...
36
>>>
Yatay eksenli rzgr trbini
nya Rzgr Enerji Kurumu

(WWEA) raporuna gre 2008
yl sonu itibari ile 121.190
MWlk rzgr enerjisi santrallerinden elde edilen 260 TWhlik elektrik tm dnya
elektrik tketiminin %1,5ine edeerdir.
Rzgr enerjisi, geliimi ve yaratt ekonomik imknlarla en dinamik enerji kayna durumundadr. 2008 ylnda 440.000
kiiye i imkn salam ve 40 milyar avro ciro yaratmtr. 2020 ylnda kurulu
gcn 1.500.000 MWa ulamas bekleniyor. Bugnk elektrik tketimi gz nnde bulundurulursa 2020 ylnda elektrik
tketiminin %18inin rzgrdan karlanaca rahatlkla ngrlebilir.
Trkiyede duruma bir gz atmak gerekirse 2007 sonu itibari ile 225 MWlk
kurulu g bulunuyor. 2012 yl sonunda
toplam kurulu gcn 1.800 MWa ulaaca tahmin ediliyor.
Rzgr enerjisi sektr, teviklerin rolnn byk olduu bir sektrdr. rnein A.B.D.de rzgr enerjisinden elde edilen elektrik enerjisine salanan vergi kredi
tevikinin saland 2001-2003 yllarnda her yl 1.600 MWlk yeni bir tesis ilave olurken, tevikin olmad 1995-1998
yllar arasnda ve 2000de bu art 200
MWn altna dmtr. Trkiyede de
yenilenebilir enerji kaynaklarndan salanan enerjiye eitli tevikler veriliyor; fakat bunlar ba eken ve yerel teknolojilerini gelitirmi dier lkelerle karlatrldnda yeterli olmayan teviklerdir. Her
eyden nce yerel retimden salanan getirinin igc istihdamna, yerel teknolo-
jilerin gelimesine katklar dnlerek,

uzun vadeli bir plan yaplarak bu sektrde i talebin ve d talebin ne olabilecei
belirlenmelidir. Bu talebin ne kadarlk bir
ksmnn yerli sanayi ile karlanmasnn
uygun olacana karar verilerek, bu hedef iin eitli dorudan ve dolayl tevikler getirilmelidir. Bu ortam salandnda
yerli sanayi hem geliecek, hem de rzgr
gc kurulumu yukardaki tahminlerin
zerine kacaktr. Almanya, Danimarka
ve spanyann rzgrda byk miktarda
ve kararl bir pazar yaratabilmesinin altnda kararl ve retici iin krl politika izleyebilmi olmalar yatar.
Rzgr Trbinleri
Rzgr enerjisi binlerce yl ncesinden insanlar tarafndan tahl tmek, su
pompalamak ve teknelerde yelken gc elde etmek iin kullanlmtr. Yel deirmenlerinden hareketle gelitirilen yeni enerji dntrcleri artk rzgr trbinleri
olarak elektrik reticileri arasndaki yerlerini almlardr. Rzgr trbinlerinin baar ykleri bir trbine bakldnda kabaca
dnen ksmlardan oluan kompozit dne (trbine bakldnda dner grnen
ksm) palalar ile aerodinamikte, mekanik/elektrik mhendisliinde, kontrol tek-
nolojisi ve elektronikteki gelimelerle balamtr. Bunlar artk tekil enerji kayna

olmaktan km, byk miktarda elektrii retip bunu dorudan ebekeye vermeye balamlardr. Genellikle bunlar yatay
eksenli, dne palal, rzgr dorultusuna ynlenen, iinde dne gbei, dililer ve jeneratr barndran naselden (gbein arkasnda zarf iersinde bulunan ksm) oluan sistemler topluluudur.
Rzgrn enerjisi, rzgr olarak hareket eden hava ktlesinin kinetik enerjisidir ve dne sprme alanndan geen
hava ktlesi ile orantldr. Rzgrn gc ise bu enerjinin birim zamandaki deeridir. Rzgr hz arttnda rzgr gc de bunun kp ile doru orantl olarak artar. Younlukla doru orantl olan
bu g, su ile karlatrldnda olduka
dktr. Yani rzgr trbininin dneinden ayn hzda su geirilse idi yaklak 800
kat g elde edilebilirdi. Yatay eksenli bir
Kara trbinleri (eme, Mare A.., 49 x 800 kW)
Ky tesi (Beatrice rzgr iftliinde Repower 5 M, c Repower Systems AG) trbinleri

37
Yenilenebilir Enerji Teknolojileri: Rzgr Enerjileri
Gbek, yataklar, jeneratr ve transformatr

(RESTEK projesi, 2007)
trbinde palalarn sprd alandan geen rzgr gcnn trbin tarafndan alnan ksm, pala sprme alan ile hesaplanrken, pala uzunluu iki katna karldnda g drt kat artar. Rzgr hz iki
katna ktnda ise g sekiz kat artar.
Gnmz rzgr trbinleri rzgr gcnn %50sine yaknn mekanik enerjiye dntrerek kuramsal %59luk Betz
snrna yaklar. (Betz, klasik momentum
kuram ile baz varsaymlar yaparak ve
rzgr hznn trbin rotorunu getikten
sonra rzgrn hzn te bire drlebildiinde enerjinin en fazla %59unun
yakalanabileceini gsterir.) Bu trbinlerde aerodinamik verim, rzgr ynndeki
srkleme kuvveti ile birlikte rzgr ynne dik oluturulan tama kuvvetinden
de yararlanldndan artar. Eski trbinlerde ise yalnzca rzgrn hzn azaltarak
aerodinamik srkleme kuvvetinden yararlanldndan bunlarn performans en
fazla %12 civarndadr.
Rzgr trbinleri eitli kriterlere gre
snflandrlabilirler. Bunlardan en bariz
olan dnein dnme ekseninin yatay m
dey mi olduuna gre yaplan snflandrmadr. Dier bir snflandrma ise dnein kulenin rzgr ynne bakan tarafnda veya kule arkasnda olmasna gre,
veya kara ve ky tesi v.b. gz nne alnarak yaplr.
Dneten elde edilen gcn, buradan
geen rzgr gcne oran olan g katsays, pala ucu hznn rzgrn hzna oran
olarak tanmlanan u hz orannn optimize edilmesi ile g katsays iyiletirilebilir.
Bu oran ve pala says rzgra verilen yant belirler. U hz oran dkse dnete
ok pala vardr ve yksek tork (dndrme
momenti) vererek dk hzda dner. U
38
hz oran yksek ise pala says az, az torkla fakat daha hzl dnen bir dne vardr.
Rzgr trbinleri, palalar sabit hatveli
(palann uzunlama ekseni boyunca dndrlemedii), asenkron jeneratr kavram, hatve verilebilir, senkron jeneratrl kavram, hatve verilebilir, iftli beslemeli
asenkron jeneratrl kavram olmak zere
3 farkl yolla ebekeye elektrik verir.
. Sabit hatveli, asenkron jeneratr kavram, 1990 ortalarna kadar pazarda yaygn olan ve kuvvetli rzgrlarda pala zerindeki akmn trblansl hale geldii,
verimi dk, ebekenin frekans nedeni ile sabit devirde dnen asenkron jeneratrlerdi. Asenkron jeneratr senkron jeneratrn gereksinim duyaca senkronizasyona gerek duymaz. Sistem basit ve
salkldr.
. Senkron jeneratrle hatve verilebilir kavram, 1990nn on yllk dneminde gelitirilen dne palalarn boylamasna eksen boyunca asn deitirebilen
hatve kavramdr. Rzgr hzna bal olarak trbin eitli hzlarda alr. Rzgr
hz ok arttnda g retimini snrlamak iin palalar, rzgrdan hatve verilerek (yaklak 12 m/snin zerine ktnda) karlr. Senkron jeneratrl, hatveli
kavramda trbin hz deimesi srasnda
frekanstaki oynamalar gidermek iin frekans konvertr grev yapar.
. iftli beslemeli asenkron jeneratrde tm retilen elektrik iin gerekli olmamakla birlikte anma gcnn yaklak
%40 gibi bir ksm iin frekans konvertrne gereksinim duyulur. Bu da konvertrn klmesini salar.
Rzgr Trbin Teknolojisi

Hava grnebilir bir ktle olsayd, plak gzle bakldnda iyi bir trbinin,
rzgrla uyumlu ekilde dnebilen bir
sistem olduunu grebilirdik. Modern
rzgr trbinleri, birok disiplinin kuramsal esaslarnn kullanld, bu disiplinler
aras rnlerin iyi bir mhendislikle bir
araya getirildii karmak teknik sistemlerdir. Rzgr trbini deien rzgr ykleri altnda dnen birok ktleye sahiptir.
. Dne palalar, bunlarn dinamik

davran ve tm sistem zerine etkileri
aerodinamik: yap mhendislii
. Yataklar, miller, dili kutular, fren,
kavramalar ve kule: makine mhendislii
. Jeneratr, frekans konvertr, elektrik
hatlar ve ebekeye balant: elektrik mhendislii
. Sistem kontrol, gzleme, duyargalar:
elektronik, kontrol mhendislii ve bilgisayar bilimleri
. Kule temeli ve servis yollarnn inas:
inaat mhendislii
. Enerji eldesi ve tahminler: meteorolojinin konusuna girer.
Rzgr trbinleri ile ilgili baz

parametreler:
Anma kapasitesi, kapasite
katsays
2 MWlk trbin denildiinde bu, jeneratrn verecei maksimum k deeridir veya anma gcdr. Trbin belirli bir
rzgr hznda (genellikle 11 ve 15 m/sde)
veya anma rzgr hznda bu gce kar.
Rzgr genellikle deiken hzda estiinden rzgr trbinleri de her zaman anma
gcnde almayacaktr. Rzgr trbini
balama hz 2,5 4 m/s hzda g retmeye balayp, 25 - 33 m/s hzlarda emniyet asndan durdurulur. retilen g
kuramsal olarak belirtilenin daima altndadr. Kapasite katsays trbinin yllk g retiminin, trbinin anma gcnde 8.760 saat almas halinde elde edilecek kilowatt-saat gce orandr. Sahil kesimlerinde %35lerde, karasal i blgelerde %18 civarndadr. Rzgr gc ebekeye her zaman bir yerlerden girebilir. Byk bir alanda %10lara kadar varacak sabit bir deerle girebilirler. Trbinleri ar yklememek iin rzgr hz anma hzn getiinde gcn bir ksm kullanlmayacaktr. G kontrol hz arttnda pala zerinde trblans oluarak pasif veya
aktif tutunma kayb ile pala aerodinamik
verimi drlr ya da hatve kontrol ile,
elektronik veya hidrolik gle pala alar
deitirilerek yksek rzgr hzlarnda da
anma gcnde alma salanr.
<<<
Kk Rzgr Sistemleri
Bunlar genellikle krsal kesimde ebekeye balanmadan veya ebekeye paralel
olarak elektrik retir, su pompalar veya su
str. Kendi bana duran ayrk uygulamalarda bir nevi depolamaya gereksinim vardr. Ayrk evlerde daimi elektrik gereksinimi varsa bunun bataryada depolanmas gerekir. Bataryalar enerjiyi, fazla olduu
rzgrl zamanlarda depolayp sakin havalarda gereksinimi karlayacak ekilde
verir. Bataryal sistemlerde dorudan doru akm kullanlabilir veya doru akm alternatif akma dntrlerek deiken
(AC) akm salanr. Ayrk sistemlerde ebekeye balanmak iin uzun hatlara gerek
olmayacandan ve rzgra deme yaplmayacandan genelde benzin veya dizel
jeneratrlere gre daha ucuzdur. ou zaman gne fotovoltaiklerine de avantaj
salar. Gnmzdeki birok ayrk uygulamada rzgr ve fotovoltaik birbirini tamamlayacak ekilde kullanlr.
ebekeye paralel elektrik retiminde
rzgr trbini ya dorudan ebeke trafosuna ya da kullanc panosu ularna balanr. Rzgr trbini ebekeden alnan
elektrii azaltacaktr. Eer mterinin kulland enerjiden fazla g retiliyorsa bu
ebekeye akacaktr. Bu srada elektrik datm irketi kabul ederse saya ters ynde alabilir.
Rzgr Enerjisi Teknolojisinde

Gelimeler
Rzgr teknolojisi olduka gelimi bir
teknolojidir; fakat maliyetler asndan
daha byk, daha yksek ve daha ar sistemlere geilmesi ile birlikte teknolojide
yeni baz gelimelerin yaanmas kanlmazdr. En nemli gelime kule tepesinde
bulunacak ktlelerin arlklarnn azaltlmas almalardr. Dier almalar ise
kule zerinde yer alan jeneratr gurubunun arln azaltmaya ynelik aratrma ve gelitirme almalar, sper iletkenlerin kullanlmas ynndeki almalar, dili kutusuz sistemlerden tekrar dili
kutulu sistemlere geilmeye balanmasy-
ki kavramsal alma: Selsam/Sanchez Kulesi, ehir iinde ehir

(stte); Selsam Sperturbine ykseklik yaklak 600 metre (altta).
la bir gereklilik haline gelen yeni dili kutular tasarm almalar olarak zetlenebilir. Ayrca byk palalarn nakliyesinde
yaanan zorluklar iki paral, yerinde birletirilen pala zmleri ile almaya allmaktadr.
Kule ap ve yksekliklerin artmasnn
getirdii nakliye zorluklar ise kule alt ksm iin takviyeli beton ve st ksm elik
olarak yaplan karma kulelerle almak istenmektedir. Kara ve ky tesi trbinler
de deimekle birlikte rzgr enerjisine
yaplan yatrmn %6-9u nakliye, vin ve
kuruluma gitmektedir. Bu miktarn %20
lere kadar kmas da muhtemeldir. Yksek olan bu rakamlar azaltmak iin tedbirler alnmaktadr. Gerektiinde pala ve
dier paralarn imal edilecei fabrikalar
deniz ve demiryolu ulamna yakn yerlere tanmalar veya yeni fabrika kurmalar
sz konusu olmaktadr.
Ky telerinde rzgr potansiyelini
kullanmak iin su derinlii, kyya uzaklk ve ebekeye balanma maliyetleri karadakilere gre farkllk arz eder; rnein trbin maliyeti derken temel maliyeti artar; fakat ekil 3te gsterilen denizler zeri rzgr kaynandan Avrupada
nmzdeki dnem daha fazla yararlanlma yoluna gidilmesi sz konusudur. Yzer platformlara trbinlerin yerletirilmesi gibi dnceler gelitirilme aamasndadr. 2020 ylnda 20 MWlk trbin yapm hedefi de vardr.
Sonu olarak diyebiliriz ki, enerji elde
etmek kadar bunu verimli tketmek de
evre artlar ve ekonomi asndan byk nem tayor. Gnmz mhendisliinde insan yaamn kolaylatran ve
gereksinimlerine cevap veren her bir yaptta, artk bunun altrlmas srasnda evreye verilecek rahatszlk ve ortaya karlan yaptn kullanm sresi sonunda nasl yok edileceinin de tasarlanma ilemi srasnda gz nnde bulundurulmasna daha st sralarda ncelik
verilmelidir. Enerji elde edilirken de yenilenebilir kaynaklara ynelinmesi, kullanm srasndaki olumsuz evre etkilerini nemli lde azaltacaktr. Dnyamzda enerji talebi nfus ve refah art
ile artacandan bu gereksinimin mmkn olduunca byk bir ksmn yenilenebilir kaynaklardan karlamak gerekir.
Bu kaynaklardan biri olan rzgr teknolojisi belirli bir olgunlua ulam ve ekonomik olabilecek durumdadr. Yeni tr
g sistemlerinin, rnein yakt gzeleri gibi, gelitirilmesi ile g sistemi olmayp bir enerji sistemi olan rzgrdan, gelecekte daha fazla yararlanlmas mmkn olacaktr. Bir lke yenilenebilir kaynaklardan daha fazla kendi ve dier lke
taleplerini karlamak istiyorsa, yerli olarak bu teknolojileri gelitirmek iin sanayilerine eitli dorudan veya dolayl tevik salamaldr.
Kaynaklar
[1] WWEA, World Wind Energy Report, 2008
[2] WWEA, Wind Turbine Technology, 2008
39
Elif alayan*
zlem Ata*
Volkan oban*
*Yksek Kimya Mhendisi,
TBTAK Marmara
Aratrma Merkezi,
Enerji Enstits
Biyoenerji
Her Yerde
nsanlk enerji kullanmaya ate ile balam, ate yakmay ise biyoktle ile
kefetmitir. Yolda yrrken, aalar budandnda yol kenarlarnda toplanan dallara,
yapraklara, tarlalardaki hasat sonras balyalara, p kutularndan taan plere dikkat
ettiniz mi? oumuz bu grdklerimizi atk olarak deerlendiririz. Oysa farkl bir
adan baktmzda hepsinin kmr, petrol ve doal gaz gibi birer enerji kayna
olduunu grebiliriz. Biyoktle ok eitli kaynaklar ieren, ok ynl kullanm olan
evre dostu ve yenilenebilir bir enerji kayna, ayn zamanda deerli bir kimyasaldr.
En yaygn olarak biyoktle s, elektrik, biyoyakt ve biyogaz retiminde kullanlr.
Visual Photos
40
iyoktle, yenilenebilir enerji kaynaklar

ierisinde dnyada en yaygn olarak kullanlandr. Peki, o zaman biyoktle nedir?
Biyoktle canllardan elde edilen ve enerji ierii olan maddeler olarak tanmlanabilir. Kmr,
petrol, doal gaz gibi fosil enerji kaynaklar ve biyoktle ayn kaynaktan gelmekle birlikte aralarndaki en nemli fark, biyoktlenin yaayan veya ksa zaman nce yaam olan biyolojik organizmalardan salanmasdr. Gelin birlikte nelerin biyoktle kapsamna girdiine bir bakalm.
Yaadmz evrelerde hergn ortaya kan hatta bazlarn bizim de oluturabildiimiz bitkisel
kaynaklarn, hayvansal atklarn, organik yaplar
ieren sanayi atklarnn ve kentsel atklarn biyoktle olarak deerlendirildiini grrz. ok geni bir kavram olan bitkisel kaynakl biyoktlelere orman rnleri, hzl byyen ve enerji ierii yksek enerji bitkilerinin yetitirildii enerji
ormanlar, baz su otlar, algler (su yosunlar) ve
tarm atklar rnek verilebilir. lkemizde bitkisel kaynakl biyoktleler zellikle snma amacyla kullanlr. Hayvansal atklar bykba ve kkba hayvanlarn ve kmes hayvanlarnn gbrelerinden ve beslenme artklarndan oluur. Kat ehir atklar belediyeler tarafndan evlerden,
i yerlerinden, ticaret merkezlerinden, okullar-
>>>
Orman rnleri ve
atklar
Tarm
rnleri ve
atklar
Artma amurlar
Biyoktle Kaynaklar
Sanayi atklar
Hayvansal
atklar
Kentsel kat
atklar
izim: Bilgin Erszl
dan ve benzeri alanlardan toplanan organik atklar ierir. lkemizin tarm ve

orman atklarnn deerlendirilmesiyle, drt adet 18 Mart an Termik Santral byklnde santraln salayaca
yllk enerji kadar enerji salanabilecei tahmin ediliyor. Bunun yan sra hayvansal atklarn biyogaza dntrlmesiyle yllk doal gaz ihtiyacmzn yaklak % 8i karlanabilir
Biyoktle karbon evriminin bir ayan oluturduundan karbondioksit salnm (emisyonu) dikkate alndnda
ntr bir enerji kaynadr. Bu ntr etki
u ekilde aklanabilir: Karbon evrimi
ile Dnyadaki deiik bileiklerin yaplarnda bulunan toplam karbon miktar
belirli bir deerde tutulur. Karbondioksit halindeki karbonun atmosferde snr
deerinin zerinde bulunmas sera etkisi oluturarak iklim deiiklii ve kresel snmaya neden olur. Biyoktlelerin tm bitkisel kkenlidir. Bitkiler atmosferden aldklar karbondioksiti fotosentez ile hidrokarbonlara dntrr.
Enerji kayna olarak kullanldklarnda
ise yaplarndaki karbon, karbondioksit olarak tekrar atmosfere verilir. Bylece biyoktle enerji kayna olarak deerlendirildii zaman aa kan karbondioksit, atmosferden alnan karbondioksite eittir ve net karbondioksit salnm
sfrdr. Mevcut termik santraller, stma
sistemleri ve tatlar karbona dayal yaktlarla alr ve atmosfere karbondioksit verir. Ancak fosil yaktlarn tketimi
arttka atmosfere verilen karbondioksit artar ve karbon evrimi ile salanan
denge deerini aar. klim deiikliini
nlemeye ynelik fosil yaktlarn tketiminin azaltlmas almalarnda, yenilenebilir karbon ieren tek kaynak olan
biyoktle nem kazanr.
Biyoktle snmadan g retimine,
kat, sv, gaz yakt retiminden kimyasallarn elde edilmesine kadar geni bir
yelpazede kullanlabilir. Yakma srelerinde biyoktleden s ve/veya elektrik
elde edilir. Gazlatrma srelerinde elde edilen gaz rn, s veya elektrie dntrlebildii gibi sv yakt veya kimyasallarn retiminde hammadde olarak
da kullanlabilir. Ayrca ya bitkilerinden biyodizel, ekerli, niastal veya sellozik bitkilerden etanol gibi sv yaktlar da retilebilir. Biyoktleden elde edilebilecek gaz yaktlar biyogaz, sentetik
doalgaz ve gazlatrma sonucu ortaya
kan gaz rndr.
Biyoktle Isl Dnm

Teknolojileri
Enerji retim teknolojilerinin seiminde gz nne alnmas gereken en
nemli faktrler dk maliyet, enerji kaynaklarnn srdrlebilirlii, evre dostu ve kolay uygulanabilir olmalardr. Biyoktlenin en basit ve uygulanabilir dnm teknolojisi dorudan yaklmasdr. Yanma srasnda biyoktle oksijen veya hava gibi bir oksitleyici ile tepkimeye girdiinde karbondioksit, su buhar ve s elde edilir. Biyoktle trne
gre deimek ile birlikte genelde elde
edilen s orta kaliteli bir kmrden retilecek sya yakndr.
Biyoktle yakma sistemleri ounlukla snma amal olarak kullanlr. skandinav lkeleri gibi nemli biyoktle
kaynaklarna sahip souk lkelerde evlerin ve blgelerin stlmas yaygn olarak
biyoktleye dayal stma sistemleri ile
yaplr. zellikle yerleimin dank olduu krsal ve dalk blgelerde, evlerin
merkezi bir kaynaktan gelen yaktlar ile
stlmas g. Bundan dolay bu blgelerde yerel enerji kaynaklar tercih edilir.
Evlerin s ihtiyalar bireysel biyoktle
yakma sistemleri ile karlanr. Genelde
soba veya biyoktle kazanlarna dayanan
bu sistemlerin verimleri dk olduundan, zerlerinde birok alma yaplm
ve tam otomatik verimli stma sistemleri gelitirilmitir. Evsel uygulamalarn
dnda, sitelerin veya kk yerleimlerin stma ve elektrik ihtiyalarnn karland blgesel yakma sistemleri de
grlr. Evsel ve blgesel uygulamalarn yan sra elektrik retilen byk lekli merkezi biyoktle yakma sistemleri
de vardr. Bu sistemlerin biyoktle nakli41
Biyoenerji Her Yerde
Biyoktle
Karbondioksit
Geri
Dnm
izim: Pnar Bykgral
Biyoenerji
Biyornler
CO2 ve Biyoktle evrimi
ye maliyetlerinin yksek olduu dikkate

alndnda, biyoktle kaynaklarna yakn olmalar ve kullanlan biyoktlenin
yl boyunca temin edilebilmesi gerekir.
Genelde byle byk lekli uygulamalarda tercih edilen yntem, biyoktlenin
kmr ile birlikte yaklmasdr. Bylece kmre biyoktle katlarak hem salnmlar azaltlmakta hem de enerji kaynaklarnn srdrlebilir olmas salanmaktadr.
Biyoktle yakma tesislerinde zgaral
veya akkan yatak yakma sistemleri kullanlr. Akkan yatak yakma sistemleri yakt esnekliine, dk yatrm maliyetlerine, yksek verimlere ve byk lekte uygulanabilirlie sahiptir. Akkan
yatak yakma sistemlerinde reaktrn alt
ksmnda yatak olarak adlandrlan yakt, yatak malzemesi ve yanma sonucu oluan kl gibi katlardan oluan bir
tabaka bulunur. Bu tabaka iinden hava veya oksijen geirilerek katlarn reaktr boyunca hareket etmesi, dier bir
deyile akkan gibi davranmas salanr.
Akkan yatak reaktrlerde, reaktr bo42
yunca scaklk belirli bir aralkta tutulurken, kat yaktn yanma havas veya oksijen ile temas kolaylar. Reaktrden kan gaz akm, merkezka kuvvetine dayanan filtrelerden geer. Filtrede toplanan katnn ierisinde tam yanmam
yakt da bulunur. Bu yaktn tekrar yakcya beslendii sistemlere dolaml akkan yatak yakclar denir. Katlarn tekrar reaktre beslenmesi, yakcda kalma
sresini ve buna bal olarak da yakt dnmn artrr. Filtrede toplanan katnn tekrar yakcdan gemedii ve atk
olarak ayrld sistemler kabarckl akkan yatak yakclardr. Yanma srasnda
elde edilen s, snma ve/veya elektrik
retimi amacyla kullanlr.
Gazlatrma proseslerinde, yakma
prosesinden farkl olarak, biyoktleden
gaz fazda baka bir enerji taycs retilir. Biyoktle gazlatrma proseslerinde,
yaktn yanmas iin gerekenden ok daha az miktarda oksijen veya hava beslenen bir reaktrde snn etkisiyle yanabilir bileenlere sahip bir gaz karm elde
edilir. Gaz rn karbonmonoksit, hid-
rojen ve metan gibi bileenlerden oluur

ve sentez gaz olarak adlandrlr. Gazlatrma sonucu elde edilen sentez gaz, hammadde olarak beslenen kat haldeki yakta oranla daha kolay nakledilebilir bir yakttr. Sentez gaznn kullanm
alanlar arasnda gaz motorlar, gaz trbinleri, yakt pilleri, sv yakt veya kimyasal retimi saylabilir.
Gazlatrmann gerekletii reaktrlere gazlatrc denir. Kullanlan yaktn cinsine, kullanm amacna ve sistem
kapasitesine gre, biyoktle gazlatrma
proseslerinde sabit veya akkan yatakl gazlatrclar kullanlr. Sabit yatakl gazlatrc sistemlerin gaz motorlar
ile birlikte kullanlmasyla krsal blgelerdeki elektrik retimi salanabilir. Yaktn reaktrn st ksmndan beslendii sabit yatakl gazlatrclarda yakt reaktr boyunca ilerledike gaz rne dnr. Byk lekli biyoktle gazlatrma uygulamalarnda, yakma sistemlerinde olduu gibi akkan yatak gazlatrma sistemleri tercih edilir. Bunun en
nemli nedeni akkan yatak gazlatrma sistemlerinde farkl yaktlarn kullanlabilmesine olanak salamas ve sabit
yatak gazlatrma sistemlerinden farkl
olarak merkezi santrallere uygulanabilmesidir. Bunun yan sra akkan yatak
gazlatrclarda scakln belirli bir aralkta tutulabilmesi gazlatrma prosesleri
iin nemli bir stnlktr. Akkan yatak gazlatrcnn alma prensibi akkan yatak yakclar ile ayndr. Biyoktlenin akkan yatakta gazlatrlmas uygulamalarna rnek olarak 2 MWel kapasitesine sahip Gssing g tesisi verilebilir.
Birinci Nesil Biyoyaktlar

Biyodizel
Biyodizel bitkisel veya hayvansal yalardan tretilen ya asidi zincirinin mono alkil esteri olarak tanmlanmaktadr.
Biyo kelimesi yaktn yenilenebilir ve
biyolojik olduunu, dizel kelimesi ise
dizel motorlarnda kullanlabileceini
ifade eder. Biyodizel ayn zamanda stma amal da kullanlabilir.
>>>
Biyoyaktlar
Petrol tketiminde en byk pay ulatrma sektr alr. Trafie kan aralarn says arttka enerji gvenliinin salanmas ve
hava kirliliine ve sera gaz etkisine neden olan salnmlarn minimum seviyede kalmasn salayacak hatta tamamen engelleyecek
alternatif yaktlarn gelitirilerek ticariletirilmesi ynndeki eilimler de artmtr. Getiimiz eyrek yzyl iinde, aralarda yakt olarak kullanlmak zere sktrlm doal gaz (CNG) ve svlatrlm petrol gaz (LPG) gibi eitli yaktlar ortaya kmtr. Bu
yaktlarn petrol trevi yaktlara gre eitli stnlkleri olmasna
ramen, aralarda maliyeti yksek modifikasyonlarn yaplmas ve
yakt datmnn yaplabilmesi iin ayr dzenlemeler gerektiinden, pazarda nemli bir pay sahibi olamamlardr.
ker kamndan, eker pancarndan, eker yapsna sahip bitkilerden ve tahllar gibi niastal bitkilerden retilen etanol, bitkisel
yalardan retilen biyodizel ve biyogaz 1. nesil biyoyaktlardr.
Lignosellozik hammaddelerden fermantasyon, gazlatrma ve
Fischer-Tropsch sentezi ile elde edilen biyoyaktlar ise 2. nesil biyoyaktlar olarak adlandrlr. Son yllarda geleneksel gda rnlerinden yaplan birinci nesil biyoyakt retimi, artan enerji arz gvenlii endieleri, artan petrol fiyatlar ve iklim deiiklii nedeniyle hzla artt. Ancak gda sektrnde kullanlan bitkilerin yakt retiminde de kullanlmalar nedeniyle gda fiyatlarnda arta neden
olmalar, yksek retim maliyetleri gz nne alndnda enerji
gvenlii iin pahal bir seenek olmalar, hammadde srdrlebi-
Farkl biyoktle kaynaklarndan farkl zelliklerde eitli yaktlar retilmektedir. Bu yaktlar biyoetanol, biyometanol, biyodizel,
Fischer-Tropsch sentezi yaktlar, dimetil eter gibi sv yaktlar ve biyohidrojen, biyometan gibi gaz yaktlar olabilmektedir. Biyoyakt-
lirlii gibi noktalar birinci nesil biyoyaktlarn balca dezavantajlar. Birinci nesil biyoyaktlarda karlalan bu dezavantajlara karlk,
hammadde kaynaklar orman atklar ve gda amal kullanlamayacak rnler olan ikinci nesil biyoyaktlar iyi bir seenek oluturur.
lar ncelikli olarak aralarda kullanlmakla beraber motorlarda ve

yakt pillerinde elektrik retimi amacyla kullanlyorlar. Biyoyaktlar zellikle ulatrma alannda petrol trevi yaktlarla birlikte kul-
kinci nesil biyoyaktlar daha srdrlebilir, toprak potansiyelini daha iyi deerlendirilebilecek yaktlar olarak dnlyor. Ancak ikinci nesil biyoyaktlar henz gelime ve olgunlama aama-
lanlmaya balanm ve bylelikle petrol trevi yaktlarn ulatrma sektrndeki kullanmn azaltmlardr. nmzdeki yllarda
da bu eilimin devam etmesi kanlmazdr.
Biyoyaktlar dier alternatif yaktlar ile karlatrldklarnda ticariletirilmeleri ok daha kolay olan yaktlardr. Sv olmalar, mev-
snda olan yaktlardr. Srdrlen almalar ikinci nesil biyoyaktlarn retim veriminin artmasna ve maliyetlerin dmesine ynelik. Kullanlan hammaddelerin daha srdrlebilir olmas bakmndan orta vadede ulatrma sektrnde youn olarak kullanlacaklar tahmin ediliyor. Dnya genelinde pilot lekte ikinci nesil ya-
cut aralar ile kullanlabilir olmalar ve petrol trevi yaktlar ile karm halinde kullanlabilir olmalar byk stnlkler salar. E10
(%10 etanol, %90 benzin) gibi dk yzdeli etanol karmlar
kt retimi yapan eitli tesisler vardr, fakat ticari retimin ne zaman gerekletirilebilecei sorusu hl net bir cevap bulamamtr. kinci nesil yaktlarn ticari hale gelmesinin 2015 yln bulaca
dnya genelinde pek ok istasyonda kullanma sunulmutur. Petrol fiyatlarnn son yllardaki seviyesi gz nne alndnda biyoyaktlar tm dnyada byk ilgi toplamaktadr. 2000-2007 yllar
arasnda sv biyoyaktlara olan talep kattan fazla artmtr. Bu
miktar bile dnyada ulatrma sektrnde kullanlan yaktn ancak
ynnde projeksiyonlar yaplmaktadr.

Genel olarak, ikinci nesil biyoyakt retiminde, retim maliyetlerini nemli lde drecek, yatrm ve datm hzlandracak
teknik bir atlm yaplarak ticari sistemlerin kurulmas bekleniyor.
Bu sre ierisinde demonstrasyon ve pilot sistemlerde retilen
%3lk bir ksmna karlk gelmektedir. Biyoyakt retiminin %90

Amerika, Brezilya ve Avrupa Birlii lkelerinde yaplmaktadr.
ikinci nesil biyoyaktlarn, petrol yaktlaryla ve birinci nesil biyoyaktlarla maliyet olarak yarabilir hale gelene kadar gelitirilmesi-
Biyoyaktlar, kullanlan hammaddelerin cinsine ve retim teknolojilerine gre 1. ve 2. nesil biyoyaktlar olarak snflandrlr. e-
ne devam edilecektir. 2020 sonras ikinci nesil biyoyaktlar, kresel

yakt piyasas ierisinde ok nemli bir oyuncu haline gelecektir.
Biyodizel soya fasulyesi, kolza, ayiei ya, msr ya, pamuk ya, palm
ya gibi bitkisel yalardan, hayvansal
yalardan, restoran at kzartma yalarndan, yemeklik ya teknolojileri yan
rnlerinden (asit ya vb.) ve bitkisel yalarn rafine edilmesinde kullanlan aartma toprandan retilebiliyor.
Biyodizel kaynaklarnn kullanm l-
keden lkeye deiiklik gsteriyor. Her

lke kendi iklim koullarna ve tarmsal retimine bal olarak en ok retilen kaynaktan biyodizel retiminde yararlanyor. Avrupada biyodizel retimi
iin yaygn olarak kolza ya kullanlrken, Fransa ve talyada daha ok ayiek
ya kullanlmaktadr. Biyodizel retimi
iin ngilterede soya ya, Malezyada ve
tropikal iklimin olduu dier yerlerde

genellikle palm ya kullanlr.
Biyodizel, yalardan transesterleme
yntemiyle elde edilir. Transesterleme, yalarn ksa zincirli alkollerle, katalizr varlnda ester ve gliserin oluturduu reaksiyondur. Biyodizel retimi sonucunda oluan gliserin deerli bir kimyasaldr ve kozmetik, ila ve gda sektrlerinde kullanlr.
43
Biyoenerji Her Yerde
Biyogaz
Biyogaz, biyoktlenin havasz ortamda eitli bakteri gruplarnn ortak faaliyetleri sonucunda rtlmesi esnasnda ortaya -
Organik atklar
Hayvansal
hammadde
kan, arlkla metan ve bunun yan sra karbondioksit ieren yanc bir gaz karmdr. Bu bakteri gruplar ryebilecek biyoktlenin ierisinde bol miktarda bulunur ve uygun ortam koullarn bulduklarnda aktif hale gelerek rtme ilemini gerekleti-
Bitkisel hammadde
rirler. Havasz rtme iin uygun ortam koullar, doada zellik-
gazn da uzun yllar iinde doalgaza dnmesiyle olumutur.

Oksijensiz rme sonucunda biyogaz ile birlikte organik adan
Is
zengin gbre de elde edilir. Dolaysyla balangta evresel kirletici konumunda olan biyoktle, biyogaz gibi deerli bir gaza ve evre dostu bir organik gbreye dnm olur.
Biyogaz retiminde tarmsal faaliyetlerden, evsel atklardan ve
endstri kaynakl atklardan gelen ryebilen organik hammaddeler kullanlr. Hammadde miktar, hammadde cinsi, kuru madde
miktar, karbon/azot (C/N) oran, partikl bykl, ortam scakl, ortam asitlii (pH), fermantasyon sresi ve tesis tipi biyogaz
retim srecini etkileyen faktrlerdir.
Biyogaz, ok eitli mikroorganizmalarn aktiviteleri sayesinde
hidroliz faz, asidogenezis (asit retim) faz, asetogenezis (asetik
asit retim) faz ve metanogenezis (metan retim) faz olmak zere drt ana basamaktan oluur. Biyoktle ierisindeki karbonhidrat, ya, protein gibi byk molekll karbon kaynaklar bu drt
aama ile metan ve karbondioksite kadar paralanr.
Hidroliz faznda karbonhidratlar, yalar ve proteinler daha kk yap talar olan amino asitlere, ya asitlerine ve monosakkaritlere dnr. Oluan bu daha kk molekll bileikler asidogenezis faz ile laktat, etanol, btirat, propionat gibi bileiklere daha sonra da asetogenezis faz ile asetik asit, karbondioksit ve hidrojene paralanr. Son aama olan metanogeneziste ise asetik asit,
karbondioksit ve hidrojen biyogaza dntrlr ve geri kalan
paralanamayan gbre niteliindeki ksm son rn olarak kalr.
Tpk benzindeki yksek oktan says gibi, dizel yakt iin yksek setan says yaktn verimli yanmasnn bir gstergesidir. Biyodizelin setan says yksek olduundan dizel yakt olarak kullanm uygundur. Bununla birlikte biyolojik bozunabilir olma, toksik olmama, alevlenme noktasnn yksek olmamas, yalayclk zellii ve karbon dengesini bozmayarak sera gazlarnda arta
44
Elektrik
Sv gbre
Yakt
izim: Bilgin Erszl
le yaz artlarnda kolayca salanabildii iin biyogaz doada kendiliinden meydana gelir. Gnmzde kullandmz doalgaz da
ok eskiden toprak altnda kalm biyoktlenin biyogaza, bu biyo-
Biyogaz ierisinde bulunan nem ve mekanik paralarda korozyona neden olan H2S biyogazdan ayrtrlp iten yanmal
motorlarda ve gaz trbinlerinde kullanlarak elektrik ve s retilebilir. retilen elektrik, mevcut elektrik ebekelerine verilebilir. retilen snnn bir ksm fermantrlerin scakln sabit tutmak iin, artan s ise tesisin yaknlarnda bulunan tesis, ev v.b.
iin stma amal kullanlr. Biyogazn doalgaz ebekelerine verilebilmesi ve motorlu tatlarda kullanlabilmesi iin ieriindeki
metan orannn artrlmas gerekir. Metan orannn artrlmas, biyogaz ierisindeki karbondioksitin ayrtrlmasyla mmkn olur.
Biyogaz ieriindeki metan orannn artmasyla birlikte gazn sl
deeri de artar.
Trkiyede biyogaz retimi olduka snrldr ve Avrupa lkeleri ile kyaslanamayacak kadar azdr. Avrupadaki 2005 yl verilerine gre toplam yaklak 2500 adet olan biyogaz tesisi says 2006
yl itibariyle sadece Almanyada 3500 adet artmtr. Bu bymenin en nemli nedeni alternatif enerji kaynaklarna verilen tevik
ve alm garantileridir.
neden olmama gibi stnlkleri vardr.

2007 ylnda dnyada yaklak olarak 6
milyon ton biyodizel retimi yaplmtr.
Almanya yaklak 3 milyon ton biyodizel retimi ile birinci srada yer almtr.
Biyoetanol
Biyoetanol en basit ekliyle ekerin
fermantasyon ile alkole dntrlmesiyle elde edilir. Yapsnda eker veya ni-
asta ve selloz gibi ekere dntrlebilir yaplar bulunan her trl biyolojik
hammaddeden retilebilir. eker pancar ve eker kam eker ieren en tipik
maddelerdir. Msr, buday ve dier tahllar da kolaylkla ekere dntrlebilen bir yap olan niasta ierir.
Biyoetanol u anda dnyada en yaygn olarak kullanlmakta olan biyoyakt olma zelliini tayor. Biyoetanol
<<<
europabio Basn Blteni
sahip olmas yakt tasarrufunda azalmaya ve dk gce neden olabilir.
Amerikada benzin tketiminim yalnzca

% 2si orannda kullanlyor. Brezilyada
Biyoetanol kullanm benzin talebinin %
30una karlk geliyor.
Etanol, benzinin oktan saysn artrmak ve egzoz salnmlarn drmek
amacyla kullanlr. Biyoetanol aralarda E10 (% 10 etanol, %90 benzin karm), E20, E85 veya E100 olarak saf halde
kullanlabilir. Ancak her motor firmas aralarda saf halde veya yksek oranda biyoetanol kullanmn garanti kapsamna almamaktadr. Amerikada faaliyet
gsteren tm otomotiv firmalar, benzinin %10 oranna kadar etanol ile kartrlarak (E10) aralarda kullanlmas halinde motoru garanti kapsamna alyor.
Ancak esnek yaktl aralar E85 kullanabilecek ekilde tasarlanmtr. E100 gnmzde Brezilyada kullanlyor.
gelitirilmesi ile kinci Dnya Savanda

Almanya gnde yarm milyon ton sentetik yakt retmitir. Gnmzde bu teknolojinin en byk uygulamas dk
deerli Gney Afrika kmrlerinin kullanld Sasol prosesidir.
FT rnleri kmr, doalgaz veya
dk enerji ierikli rafineri rnlerinden elde edilebildii gibi biyoktleden
de sentezlenebilmektedir. FT sentezi ile
retilen sv yaktlar petrol kaynakl dizelin yerini alabilmektedir.
Dier alternatif yaktlarla kyaslandklarnda FT ile sentezlenen yaktlar,
datm ve motor sistemlerinde deiiklik gerektirmemek ve mevcut altyap ile
kullanlabilmek gibi nemli stnlklere sahiptir. Ancak FT yaktlarnn petrol
dizelden daha dk enerji younluuna
kinci Nesil Biyoyaktlar
Fischer Tropsch Sentezi

Hidrojen (H2) ve karbonmonoksit
(CO) ieren sentez gazndan katalizrler
varlnda hidrokarbonlarn retildii
Fischer-Tropsch (FT) Sentezi 1923 ylnda kefedilmitir. Prosesin ticari boyuta
Visual Photos
Fischer-Tropsch Sentezi (FTS) yntemiyle elde edilen sv yaktlar dimetil

eter (DME) ve sellozik etanol ikinci nesil biyoyaktlar olarak kabul edilir.
Sellozik Biyoetanol
Bitkilerin yeil ksmlarnn tamamna yakn selloz, hemiselloz ve lignin
denen maddeden oluur. Selloz ve
hemiselloz nce ekere evrilir, daha
sonra da alkole dntrlr.
Gnmzde ticari olarak sellozik
biyoktleden etanol retimi henz yaplmasa da bu konuda srdrlmekte
olan ok sayda aratrma var. Gda sektrnn hammaddelerine ihtiya duymadan orman atklar, tarmsal atklar,
evsel kat atklar, kat sanayisi atklar
ve enerji bitkileri gibi ok daha geni bir
hammadde yelpazesinden retilebilecek
sellozik etanoln retim teknolojilerinin ticari olarak gelitirilip kullanlmas
pek ok avantaj salayacak.
DME (Dimetil Eter)
DME temiz, renksiz, svlatrlabilir ve tanabilir bir gazdr. Yksek setan
says, evresel faydalar ve kkrt iermemesi DMEnin en nemli stnlkleridir. DME, LNG veya doal gaz yerine
g ve elektrik retiminde, LPG yerine
yerel kullanmda ve motorin alternatifi
olarak otomotiv sektrnde nemli kullanm potansiyeline sahiptir
DME zellikle adalarda veya doal
gazn ulatrlmasnn ve LNG terminali kurulmasnn zor olduu blgelerde kurulmu orta lekte elektrik santrallerinin kulland enerji kaynaklarna alternatif olabilir. DME ekipmanlarda herhangi bir modifikasyona gidilmeden % 15-20 orannda LPG ile harmanlanp kullanlabilir.
Kaynaklar
Quaak, P., Knoef H. ve Stassen, H., Energy from Biomass:
A Review of Combustion and Gasification Technologies,
World Bank Technical Papers Energy Series, WTP 422, 1999.
Swaaij van, W. P. M., Gasification - The Process and The
Technology, Resources and Conversion, Cilt. 7,
s. 337-349, 1981.
Coyle, William,The Future of Biofuels -A Global Perspective,
www.ers.usda.gov
Spath, P. L., Dayton, D. C., Preliminary
Screening - Technical and Economic Assessment of Synthesis
Gas to Fuels and Chemicals with Emphasis on the Potential
for Biomass-Derived Syngas, Technical Report, 2003.
http://www.hcs.harvard.edu/~hejc/papers/
FT-Week4.pdf , 90-103
www.biyogaz.org.tr
45
Glden Gken
Do. Dr,
zmir Yksek Teknoloji
Enstits
Jeotermal Enerji Aratrma
ve Uygulama Merkezi
Yerkrenin
Bize Armaan
Jeotermal
Enerji
Visual Photos
46
>>>
Jeotermal enerji Nedir?

Jeotermal enerji
ayrca yol, kaldrm
stma uygulamas
ile kar eritmede de
kullanlmaktadr.

Jeotermal (jeo-yer, termal-s) enerji, yerkrenin i tabakalarnda s olarak depolanm enerjidir. Bu snn
oluumu, yerkrenin i yaps ve burada gerekleen
fiziksel ilemlerle ilikilidir. Jeotermal kaynaklarn oluumu iin bu sy yeraltndan yzeye tayacak akkana ve bu akkann dolamn salamaya yeterli kaya geirgenliine sahip bir rezervuara ihtiya vardr.
Yamur sularnn topraa szmas ile balayan besleme sreci ile rezervuara giren akkan, scak kayalarVisual Photos
la temas ederek snr, yksek basn ve scaklk altnlan jeotermal akkan, kimi zaman kayalarda mevcut
krk ve atlaklar boyunca ilerleyerek yeryzne ular
oluumlarndan yola klarak yaplan yer bilimi (jeo-
ve doal klar olarak adlandrlan oluumlar (buhar
lojik, jeokimyasal ve jeofizik) almalar sonucu ku-
klar, amur havuzlar, scak su kayna vb.) ile bir
yular alarak jeotermal akkan kullanlmak zere y-
jeotermal rezervuarn varln haber verir. Bu yzey
zeye ulatrlr.
Jeotermal Enerjinin Kullanm

Genel olarak yksek scaklkl kaynaklar (>150C)
elektrik retiminde, orta ve dk scaklkl kaynaklarsa (<150C) jeotermal akkann s ieriinden
yararlanlan ve dorudan kullanm olarak adlandrlan hacim, blgesel, sera stma, s pompas, su
rnleri yetitiricilii, endstriyel kullanmlar, kurutma, kaplca vb. uygulamalarda kullanlr.
Elektrik retimi
Elektrik santrallerinde trbinde i reten akkan buhar ya da gazdr. Termik santrallerde buhar
retebilmek iin kazanlarda fosil yakt tketilirken
jeotermal santrallerin kazan yeraltndaki rezervuardr. Yeryzne ulaan jeotermal akkan ounlukla su ve buhar karm eklindedir. Bu karm,
kuyubanda bulunan ayrclar (seperatrler) yardm ile birbirinden ayrlr ve buhar, elektrik retmek zere trbine gnderilir. Trbinden kan buhar, soutma kulesi yardmyla suya dntrlerek ayrclardan gelen su ile birlikte yeraltna geri gnderilir. Jeotermal elektrik santrallerine rnek
olarak Larderello (talya), Geysers (ABD), Wairakei (Yeni Zelanda), Germencik ve Kzldere (Trkiye) verilebilir.
150Cden dk scaklklardaki jeotermal akkandan elektrik retmek amacyla ikili (binary)
evrim ve kalina evrimi olarak adlandrlan teknolojiler kullanlmaktadr. Salavatl ve Sarayky

(Trkiye), Otake (Japonya), Nevada (ABD), ikili evrimi, Husavik (zlanda) ise kalina evrimini
kullanan santral rnekleridir.
Dorudan Kullanm
Jeotermal enerjinin dorudan kullanm tarih
ncesi alara dayanr. Etrskler, Romallar, Yunanllar, Amerikan Kzlderelileri, Yeni Zelanda
yerlileri, inliler, Meksikallar ve Japonlar tarih
ncesi alarda scak sular genellikle salk amacyla kullandklarna dair kantlar brakmlardr.
Jeotermal kaynaklarn
sera stmada ve su
rnleri yetitiriciliinde
kullanlmasyla su
scakl optimum
deerlerde korunarak
rnlerin daha hzl
bymesi salanp
daha ksa srede
daha fazla rn elde
edilebilmektedir.
Visual Photos
da rezervuarda depolanr. Isnan ve younluu aza-
47
Visual Photos
Yerkrenin Bize Armaan: Jeotermal Enerji
Scaklk
(C)
Kullanm Alan
200
Kt endstrisi, organik kimyasallar
190
Suni ipek, kuma, asetik asit tuzu, sentetik kauuk
180
Yksek konsantrasyon solsyonunun buharlamas, amonyak absorpsiyonu ile soutma, kat endstrisi
170
Ar su eldesi
160
Kereste kurutulmas, balk vb. kurutma
150
Konvansiyonel elektrik retimi, alminyum eldesi
140
Tarm rnlerinin kurutulmas, konservecilik
130
eker rafinasyonunda buharlatrma, buharlama ve kristalizasyon ile tuz eldesi
120
Destilasyon ile temiz su eldesi, tuz eldesi, buharlatrma
110
imento kurutma
100
Organik madde kurutma, (yosun, ot, et, sebze vb.) yn ykama ve kurutma
90
kili elektrik retimi, balk kurutma, youn buz zme ilemleri
80
Hacim stma, sera stma
70
Soutma (alt snr)
60
Kmes ve ahr stma
50
Mantar yetitirme, kaplca
40
Toprak stma
30
Yzme havuzlar, damtma, salk tesisleri, buz zme
20
Balk iftlikleri
48
Ortaada, Araplar ve Trkler daha sonralar

Trk hamamlar olarak bilinen termal banyolarn
geleneksel kullanmna etki etmiler ve gelitirmilerdir. Bu kullanm modern balneoloji (banyo
ile tedavi) endstrisine liderlik etmitir ve jeotermal enerjinin en yaygn kullanm alandr.
Visual Photos
Tablo 1. Jeotermal kaynaklarn scakla bal olarak kullanm alanlar.
<<<
Jeotermal enerjinin
kullanld
endstriyel ilemlere
rnek olarak kereste
kurutma, tarmsal
rn kurutma,
altn madencilii,
st pastrize etme
ilemi, karbondioksit
ve kurubuz retimi
verilebilir.
Jeotermal Saha: Yeryznde bir jeotermal

etkinlii gsteren corafik bir tanmdr.
Eer yeryznde herhangi bir doal jeotermal
k yoksa, yeraltndaki jeotermal rezervuarn
stndeki alan tanmlamakta kullanlr.
Jeotermal Sistem: Yeraltndaki hidrolik
sistemi btn paralar ile birlikte (beslenme
alan, yeryzne k noktalar ve yeraltndaki
ksmlar gibi) tanmlamakta kullanlr.
Jeotermal Rezervuar: letilmekte
olan jeotermal sistemin scak ve
Visual Photos
Wikimedia
geirgen ksmn tanmlar.
Jeotermal kaynaklar, blgesel stma sistemleri

ile ok sayda hacme ulap, ekonomik bir kullanm salarlar. Blgesel stma sistemleri, jeotermal
kuyulardan elde edilen scak akkan, bir s merkezinde s deitirgecinden geirerek enerjisini temiz akkana aktarrlar. Bu snm temiz akkan
ehir iinde dolaan borular araclyla binalara,
iyerlerine ve evlere ulatrlr.
Bir dier hacim stma sistemi ise ayn zamanda
yaz aylarnda soutma olana da salayan toprak
ve su kaynakl s pompalardr. Toprak kaynakl s
pompalar, toprak scaklnn belli bir derinliin
altnda yl boyunca sabit kalmas avantajn kullanr. Su kaynakl s pompalar ise dk kaynakl jeotermal kuyu, yeralt suyu ya da yzey sularndan
yararlanarak bu kaynaklarn enerjisini kullanr.
vam etmektedir. Trkiyenin mevcut sahalar ile

kantlanm jeotermal elektrik retim kapasitesi
570 MWe olarak verilmektedir.
Dorudan kullanm uygulamalarnn yaygn
olduu lkemizde 20 adet blgesel stma sistemi
ile 6 milyon mlik alan jeotermal enerji ile stlmaktadr. Bu alanda Trkiyede son yllarda yaygnlaan bir stma uygulamas da sera stmasdr. 13 hektarlk sera alannda 165 MWt stma ile
ounlukla domates ve biber yetitiricilii yaplmaktadr. Bilinen en eski jeotermal enerji kullanm olan kaplcalarda jeotermal akkan kullanmnn 220 MWte ulat tahmin edilmektedir.
Trkiyenin dorudan kullanma uygun jeotermal
sahalarnn potansiyeli ise 3228 MWt olarak belirlenmitir.
Farkl scaklk ihtiyac

olan uygulamalarn
mmknse
bir araya getirilip
jeotermal enerjinin
kademeli olarak
kullanlmas,
enerjiden maksimum
fayda salamak
ve uygulamalarn
ekonomik
uygunluklarn
iyiletirmek
asndan nemlidir.
Scaklklarna bal
olarak Trkiyedeki
mevcut jeotermal
sahalarn %6s
elektrik retimi,
%94 ise
dorudan kullanm
uygulamalarnda
deerlendirilebilir.
Trkiyede
Jeotermal Enerjinin Kullanm
Nisan 2009 itibariyle jeotermal elektrik santralli ve kapasiteleri 82.65 MWe ile 17.2 MWe olan iki
santraln yapm ve saha gelitirme almalar de-
Kaynaklar
Lindal, B., 1973, Industrial and Other Applications
of Geothermal Energy, Geothermal Energy,
Armstead, H.C.H. (Ed.), UNESCO, Paris, 135-148.
http://www.mta.gov.tr/mta/enerji/
Serpen, U., Aksoy, N., ngr, T., Korkmaz, E.D.,

2009, Geothermal Energy in Turkey:
2008 Update, Geothermics (Baskda).
49
Hayati Olgun
Do. Dr.,
Bauzman Aratrmac
TBTAK MAM Enerji
Enstits
Kk
Hidroelektrik
Santraller
Visual Photos
Gnmzde enerji gereksiniminin ok byk bir ksm fosil kkenli yaktlardan

(petrol, doal gaz, kmr) karlanmaktadr. Fosil kkenli yaktlarn karlma,
tanma, ilenme ve enerjiye dntrlme aamalarnda evreye olumsuz etkileri
bulunmaktadr. En olumsuz etki son kullanm aamasnda oluur. Yanma sonucu
aa kan rnler (COx, SOx, NOx, hidrokarbonlar, kl, katran ve dier kirleticiler)
kresel snmaya ve asit yamurlarna neden olurlar. Fosil yaktlarla ilgili bir dier
olumsuzluksa gittike tkeniyor olmalardr. Birok lke mevcut enerji kaynaklarn
daha temiz ve daha verimli kullanmaya ve yenilenebilir enerji kaynaklarndan
daha fazla yararlanmaya almaktadr. lkemiz yenilenebilir enerji kayna olan
hidrolik enerji bakmndan olduka zengindir.
50
Hidrolik evrim
Yamur
Visual Photos
nerji kaynaklarnn byk bir ksm gne nmnn maddeler

zerindeki fiziksel ve kimyasal etkisiyle oluur. Hidrolik enerji gne nmndan dolayl olarak oluan bir enerji kaynadr. Deniz, gl veya nehirlerdeki sular gne enerjisiyle buharlamakta,
oluan su buhar rzgrn etkisiyle srklenerek dalarn yamalarnda yamur
veya kar halinde yeryzne ulamakta ve
nehirleri beslemektedir. Bylelikle hidrolik enerji, kendini srekli yenileyen bir
enerji kayna olmaktadr.
Hidrolik enerjiyi elektrik enerjisine eviren sistemlere hidroelektrik santraller
denir. Hidrolik enerji, M.. 3000-2000
yllarndan bu yana Mezopotamya ve
inde, Msr ve Anadoluda suyun potansiyel ve kinetik enerjisinden faydalanmak
iin kullanlmtr.
Hidroelektrik g sistemlerini eitli ekillerde snflandrmak mmkndr. Avrupa Birlii lkelerinde gce gre yaplan snflandrmada tam bir gr ayrl olmamakla birlikte kk lekli hidroelektrik santrallerde kabul edilen st snr
10 MW ile 50 MW arasnda deimektedir.
Byk lekli hidroelektrik sistemler: Bu sistemlerinin gc 50 MW ve zeridir. 50 MW g, her biri 100W olan
500.000 ampuln gerektirecei enerjiyi
karlar. Dier bir deyile bir ev iin gereken elektriksel g 5 kW olarak kabul edilirse 10.000 evin gereksinimi karlanabilir. Bir evde ortalama 5 kiinin yaad kabul edilirse 50.000 nfuslu bir kasabann elektrik ihtiyacn karlamaya yetecek bir gtr bu. Byk lekli hidroelektrik santraller kmr ve doalgaza
dayal termik santraller gibi konveksiyonel g santralleri snfnda deerlendirilir. retilen elektrik enerjisi dier santrallerden retilen elektrik enerjisiyle birlikte
merkezi enerji nakil hatlar ile lkenin birok blgesine datlr.
Kk lekli hidroelektrik sistemler: G blgeleri iin maksimum snr
10-50 MW arasnda kabul edilmektedir.
Enerji nakil hatlar ile ulusal enerji ebekesine balanlabildii gibi yerel olarak bir
kasabann, bir yerleim blgesinin veya
byk bir fabrikann enerji ihtiyacn kar-
>>>
Rzgar
Buharlama
Terleme
Nehir
Yeralt
sular
Buharlama
Yamur
Gl
lamak iin de kullanlabilir. 10 MWlk

bir g 10.000 nfuslu 2.000 evin enerji
ihtiyacn karlamak iin yeterlidir. lkemiz kk hidroelektrik potansiyel bakmndan olduka zengindir.
Mini lekli hidroelektrik sistemler:
Bu sistemler ulusal enerji ebekesine daha az katkda bulunurlar. Genellikle balk
iftliklerinin, akarsu kenarlarndaki kk yerleim blgelerinin elektrik ihtiyacn karlamak zere 101 kW ile 10.000
kW g blgesi aralnda yerel olarak tasarlanrlar. 100 kWlk bir g ile toplamda 100 kiinin yaad 20 evin enerji ihtiyacn karlamak mmkndr.
Mikro lekli hidroelektrik sistemler: Mikro hidroelektrik sistemler ok daha kk lekte olurlar ve ulusal enerji
ebekesine enerjisi salamazlar. Ana yerleim blgelerinden uzaktaki alanlarda
yani ulusal enerji ebekesinin ulamad
blgelerde kullanlrlar. Gleri, genellikle ok kk bir yerleim yeri veya iftlik
iin yeterlidir. G blgeleri, 200 Watttan
balayarak bir grup evin veya iftliin yeterli aydnlanma, piirme ve snma enerjisini salayacak ekilde 100 kWa kadar
kabilir. Kk fabrikalarn veya balk
iftliklerinin enerji ihtiyacn karlayacak
ekilde ve ulusal enerji sisteminin bir paras olmakszn alabilirler.
Mikro lekli hidroelektrik sistemler, yalnzca yaz aylarnda yaamn olduu yksek yayla ve mezralarn enerji ihtiyalarn karlamak iin de ok
uygun bir seenektir. rnein Karadeniz blgesinin yksek yaylalar bu trbinlerin kurulup iletilmesi iin ok elverilidir. Yaylalar genellikle kk debi, yksek dye sahip akarsularn yaknnda, yani suyun bol olduu yerlerde
kurulmutur. Bu yrelerde elektrie sadece bahar ve yaz aylarnda ihtiya duyulmaktadr. Merkezi sistemlerle buralara elektrik getirmek hem ok pahal hem
de ok zordur. etin k koullarnn hkm srd bu blgelerdeki ar yalar ve frtnalar bu enerji nakil hatlarna
byk zarar verebilmektedir. Bu nedenle
gnmzde hl birok yayla ve mezrada elektrik bulunmamaktadr. Yerel olarak ve kolaylkla yaplabilecek mikro su
trbinleri, bahar ve yaz aylarnda gereken elektrik enerjisi iin kullanlabilir.
Yayladan dnn balad sonbahar
aylarnda ise sklerek kapal bir alanda
saklanabilir, bylece zorlu k artlarnn
etkisinden korunabilirler.
Mikro hidroelektrik sistemlerde
elektrik retimi zorunlu deildir. Deirmen sistemlerinde olduu gibi mekanik enerjisinden yararlanlarak un t51
Kk Hidroelektrik Santraller
Hidroelektrik sistemlerin alma ilkesi
Hidroelektrik santrallerde d kavram
me vb. gibi birok uygulama iin de kullanlabilirler. Her iki kullanmda da sistem zellikleri ayndr.
Dye gre yaplan snflandrmada 2-20 m alak d, 20-150 m orta d ve 150 m ve yukars yksek d olarak kabul edilir. Genellikle dk birim
maliyeti nedeniyle orta ve yksek dl
sistemlerin yaplmas tercih edilir.
lkemiz hem byk hem de kk debili akarsular bakmndan zengin bir lkedir. Buna karn kk debili akarsularn
hidrolik potansiyelinden elektrik retimi
yeterli lde deildir. Son yllarda ka52
rlan yeni yasa ve ynetmenliklerle kk

hidroelektrik santrallerin kurulumu ve iletilmesi nndeki engeller alm, birok
yeni proje hazrlanmtr. Bu kapsamda
500 kW gce kadar santral kurma ve iletme serbestlii getirilmitir.
Kk, mini ve mikro lekli hidroelektrik santrallerin avantajlar; merkezi enerji nakil sisteminden bamsz olarak da alabilmeleri, ilk kurulum maliyetlerinin dk, iletme ve bakm masraflarnn az olmas, evre kirliliine neden olmamalar, uzun mrl olmalar ve yerel olanaklarla yaplabilmeleridir.
Bu tr (kk, mini, mikro) hidroelektrik santrallerde su, bir basnl boru veya kanal yardmyla yksek bir yerden alnarak trbine verilir. Trbinlere
bal jeneratrlerin dnmesiyle de elektrik enerjisi elde edilir. retilen elektrik
enerjisi dorudan kullanma sunulabilmenin yannda bataryalarda depolanabilmektedir. Trbinden kan su tekrar
akarsu yatana verilir.
Trbinden elde edilen g, suyun d (st ve alt kodlar arasndaki dey
mesafe) ve debisine (trbinlere birim zamanda verilen su miktar) baldr. D ve debinin artmas sudan alnacak gcn artmasn salar.
Kk hidroelektrik sistemler depolamal ya da depolamasz olarak yaplmaktadr. Depolamasz sistemde bir saptrma sava ve su alma azndan kanala
verilen su bir ykleme odasna kadar getirilir. Ykleme odasndaki fazla su iin
bir takn sava bulunur. Su bir basnl borudan geirilerek trbine verilir ve
burada hidrolik enerji mekanik enerjiye evrilir.
Depolamal sistemde ise suyun n
bir baraj sistemiyle kapatlr. Bu sistemin
avantaj yal mevsimde suyun barajda tutulmasdr. Bylece yasz ve kuru mevsimde de gerekli potansiyel enerji salanm olur. Depolamasz sistemde
suyun n kesilmez, sadece bir ksm bir
kanal ierisine alnr.
Kk hidroelektrik santraller genellikle depolamasz sistemlerdir. Bu
sistemlerin en byk dezavantaj kurak
mevsimde trbin iin gerekli debiyi verememeleridir. En byk avantajysa
yerel olanaklar ve ok dk bir maliyetle yaplabilmeleridir. Ayrca akarsu
yatana en az zarar veren sistemlerdir.
Ykleme odasnda gnlk ayarlamalarla su debisi kontrol edilir. Depolamal
sistemler daha karmak ve pahaldrlar. Zaman ierisinde eitli problemlerle karlarlar. rnein baraj gl
belirli bir srenin ardndan kum ve kille dolmaktadr. Byle bir durumda boaltlmas hem pahal hem de ok zordur. Baraj bir sre sonra mrn tamamlar.
<<<
Depolamasz hidroelektrik g sistemi
Depolamal hidroelektrik g sistemi
Hidroelektrik Sistemlerde
Kullanlan Trbinler
Trbinler, suyun hidrolik enerjisini
mekanik enerjiye eviren makinelerdir.
Herhangi bir yer iin en uygun trbin tipinin seimi, yerin karakteristik zelliklerine baldr. Trbin tipi ayrca d
ve debi deerine bal olarak belirlenir.
Hidroelektrik sistemlerde kullanlan
trbin tipleri yksek, orta ve alak d makineleri olarak snflandrlmaktadr. Hidroelektrik santrallerde genellikle Pelton, Banki (Cross-flow), Francis ve
Kaplan trbinleri kullanlmaktadr.
Pelton trbinleri suyun sadece kinetik enerjisini kullanr ve dnn byk, debinin ise kk olduu akarsular
iin uygun trbin tipleridir. Burada, basnl borudan geen su bir veya birden
fazla pskrtcye gelmekte ve buradan
trbininin kepeleri zerine yksek hz-
da pskrtlerek kinetik enerjinin mekanik enerjiye dntrlmesi salanmaktadr.

Kk, mini ve mikro hidroelektrik santrallerde kullanlacak trbinlerin, merkezi enerji kurulularndan bamsz olarak yerel kii ve kurulularca
kurulup iletildikleri iinbakm ve onarmlarnn kolaylkla yaplabilir olmas
ok nemlidir. Ayrca, tesis aksamnn
piyasadan kolay temin edilebilen paralardan olumas da gerekir. Banki trbinleri ok deiken debi ve dlerde
kullanlabilen, yatay eksenli, radyal tipte ve dk gte basit tesir trbinleridir. Suyun sadece kinetik enerjisini kullanrlar. Tasarm, imalat ve kurulumlar
dier tm trbin tiplerine gre son derece basittir. Trbin ve gerekli aksam
kk atlyelerde, kstl olanaklar ve
dk maliyetle imal edilebilir. Burada
giri azn terk eden su ark kanatlarn
iki kez geerek kinetik enerjisini mekanik enerjiye dntrr
Net d ve zgl hz bakmndan olduka geni kullanm alan olan reaksiyon tipi su trbinleri suyun hem kinetik
hem de potansiyel enerjisinden yararlanrlar. Bu nedenle, arka giriteki basn arktan ktaki basntan ok daha byk olur. Bu yzden, suyun kapal
kanallar iinden akma zorunluluu vardr. Balca reaksiyon trbinleri Kaplan
ve Francis trbinleridir.
Kaplan trbinleri 100 mden daha dk dlerde alan, byk debili reaksiyon trbinleridir. Bu trbinlerde
su giri ve k ayn eksendedir. Hem
ynlendirici kanatlar hem de ark kanatlar ayarlanarak ksmi yklerde de
yksek verim alnmas salanr. evre
boyunca yerletirilmi ynlendirici kanatlardan geen su trbin arkna gnderilir.
Francis trbinleri reaksiyon tipi hidrolik trbinler snfndadr ve orta dlere kadar orta byklkteki debilerde alrlar. Francis trbinlerinde su,
bir salyangozdan geirilen trbin kanatlarna ynlendirilir.
lkemizde mevcut hidrolik potansiyelin enerji amal kullanm oran ge-
limi pek ok lkedekine gre olduka

dktr. Trkiyede iletmeye alm
tesislerle sz konusu potansiyelin ancak
% 29luk blm enerji amal olarak
hizmete sunulmu durumdadr.
lkemizde gerekleme orannn istenen dzeyde olmamasnn balca nedeni, hidroelektrik santral projelerinin
ilk yatrm maliyetlerinin dier projelerle kyaslandnda yksek ve kurulumlarnn zaman almasdr. Hidroelektrik
santrallerin ina sreleri uzun olmasna
karn ekonomik mrleri termik santrallerden daha fazladr. Ancak kk,
mini ve mikro hidroelektrik santrallerin
ina sreleri grece daha ksadr.
lkemiz kk akarsular zerinde oluturulabilecek hidroelektrik potansiyel bakmndan olduka zengindir.
Bu kaynaklarn deerlendirilmesi durumunda birok yerleim merkezi, iletme, yayla ve mezrann enerji ihtiyacnn merkezi sistemlerden bamsz, yani yerel olarak karlanabilmesi mmkn olacaktr. Son dnemlerde karlan
yasalar da bu tr projeleri desteklemeye yneliktir.
Trkiyede, suyun trbine kadar getirilmesi iin gerekli baraj ve inaata ynelik ok iyi bir bilgi birikimi ve alt yap bulunmakla birlikte, santrallerde kullanlacak trbin, jeneratr, reglatr ve
dier aksam iin gerekli bilgi birikimi
ve yerli teknoloji henz yeterince gelimi deildir. Burada Trk sanayisine
ve niversitelerimize byk grev dmektedir.
Kaynaklar
Celso Penche, Laymans Guide Book, On How to Develop a
Small Hydrosite, Haziran 1998, European Small Hydropower
Association.
Harvey, A., Brown, A., Hettiarachi, P. ve Inversin, A., Micro
Hydro Design Manual, A Guide to Small Scale Water Power,
Intermediate Technology Publications, 1993.
Inversin, A. R., Micro Hydropower Sourcebook, NRECA
International Foundation, 1986.
Olgun, H., Banki, (Cross-Flow) Trbini Tasarm
Parametrelerinin ncelenmesi, Doktora tezi, K.T.. Fen
Bilimleri Enstits, Makine Mhendislii Anabilim Dal,
Trabzon, 1991.
Su Makineleri Problemleri: Teori ve Uygulamalar, Prof. Dr.
Hasan Fehmi Yazc, T Yaynlar, 1988.
53
Atilla Ersz *
Alper Sarolan *
Asl Kaytaz **
* Dr., Hidrojen Teknolojileri Proses Tasarm,
Bauzman Aratrmac
** Uzman Aratrmac
TBTAK
Marmara Aratrma Merkezi
Enerji Enstits
En Bol Element
Hidrojen
u an sahip olduumuz enerji kaynaklarnn bir gn tkenecei sk sk dile
getiriliyor. Ama acaba durumun ciddiyetinin farknda myz? Bizi nasl bir dnya
bekliyor olacak? Aralarmz nasl alacak ya da evlerimiz nasl snacak ve
aydnlanacak? Daha srdrlebilir bir gelecek iin neler yaplyor, neler yaplmal?
Tm bu sorularn yantlar aranrken, dnyada gerek evre kirlilii, iklim
deiiklikleri gibi kresel kayglar, gerekse enerji kaynaklarnn giderek azalmas ve
fiyatlarnn artmas nedeniyle, enerji teknolojileri alannda hissedilebilir bir deiim
ve geliim sreci yaanyor. nsan refahnn ve gelimiliin en nemli gstergesi olan
enerji tketimi ve teknolojileri alannda yeni bir dnem bizi bekliyor...
Temsili hidrojen moleklleri

54
Visual Photos
nya nfusundaki ve uygarlk dzeyindeki artlarla birlikte toplam enerji gereksinimi artyor ve buna karn gnmzde kullanlmakta olan enerji kaynaklar hzla tkeniyor. te tam bu noktada alternatif enerji
kaynaklarna duyulan gereksinim kanlmaz hale
geliyor. Petrol krizinin ve evre sorunlarnn etkisi altnda, yakn gelecekte aralarda kullanlan benzin, mazot gibi petrol kkenli konvansiyonel yaktlarn yerini alacak alternatif yaktlarn bulunmas
byk nem tayor.
Bugn yakt seiminde, motor yakt olma zellii, ok ynl kullanm, kullanm verimi, evresel uygunluk, emniyet ve efektif maliyet ltleri gz nne alnyor. Bunlara dayal bir deerlendirme, hidrojenin nemli bir enerji taycs olduunu ortaya karyor. Fosil yaktlar yalnzca alevli
yanmaya uygunken hidrojen alevli yanmaya, katalitik yanmaya, dorudan buhar retimine, kimyasal dnme ve yakt pili ile elektrik dnmne
uygun bir yakttr.
Peki, nedir hidrojen? Kokusuz, renksiz ve saydam olan, tad olmayan, evrende en bol bulunan
bu element ayn zamanda doadaki en hafif elementtir. Gzlemlenebilir evrenin ktlece yaklak
% 75i hidrojenden oluur. Kalan ksm ise daha
>>>
www.dta.airliquide.com
Hidrojen alevli yanma zellii ile iten

yanmal motorlarda, gaz trbinlerinde ve
ocaklarda yakt olarak da kullanlr. Hidrojenin dorudan buhara dnme zellii, buhar trbinleri uygulamasnda kolaylk
salar. Bu zellii ile endstriyel buhar retimi de kolaylar. Hidrojenin katalitik yanma zelliinden kombilerde, mutfak ocaklarnda, su stclarnda ve sobalarda yararlanlabilir. Hidrojen, yakt pillerinde elektrokimyasal evrimle dorudan elektrik retiminde de yksek bir verimle (yakt pili tipine bal olarak % 40-65) kullanlabilir. Yksek verimlilikleri ve dk emisyonlar nedeniyle yakt pillerinin yakn gelecekte ulam sektrnde ve elektrik retiminde
geni bir kullanm alan bulmas bekleniyor.
Bir hidrojen retim ve depolama tesisi.
Trkiyede ve Dnyada
Hidrojen
Peki lke olarak biz hidrojenden bugne
kadar acaba nasl yararlandk ve yararlanyoruz? lkemizde de dnyadakine benzer
ekilde, hidrojen esas olarak petrol rafinasyonunda, amonyak ve metanol retiminde
kullanlr. Yaklak 30 milyon ton petrol ileyebilmek iin gerekli hidrojen, balca zmit, zmir, Krkkale ve Batman rafinerilerinde retilir. Rafinerilerde kullanlan hidrojen, ksmen ham petroln ilenmesi iin
kullanlan dehidrojenasyon nitelerinde
ksmen de doal gazdan retilir.
Roketlerde sv yakt olarak hidrojen kullanlr.
NASA
ok helyumdur. zellikle gen yldzlar,

yldzlar arasnda bulunan toz ve gaz bulutlar byk miktarlarda hidrojen ierir.
Gnein ktlece yarsndan fazlas da hidrojenden oluur. Hidrojenin birim ktlesinin sl deeri, petrolnkinden 3,2 kat,
doal gaznkinden ise 2,8 kat fazladr.
Yalnz bir konuyu da hatrlatalm, hidrojen doada serbest halde bulunmaz.
Yalnzca fosil yaktlar dediimiz petrol,
kmr, doal gazn ya da suyun iinde
yer alr. Uygun teknolojiler kullanlarak
bu kaynaklardan hidrojen elde edilir. Endstriyel hidrojen, hidrokarbon yaktlar
ya da su kullanlarak retilir. retim, kimyasal olarak yapya bal bulunan hidrojenin, eitli paralanma tepkimeleri ile fosil
yaktlardan termokimyasal yolla ya da sudan elektroliz ve benzeri yntemlerle aa karlmas prensibine dayanr.
Peki elde edilen hidrojen nerelerde kullanlr? Dnyada retilen hidrojenin yaklak olarak % 62si gbre sanayisinin bir
hammadesi olarak kullanlan amonyan
retiminde, % 24 petrol rafinasyonunda
ve % 10u metanol retiminde kullanlyor.
Kalan % 4lk ksm ise metal ve cam sanayisinde, ya sanayisinde hidrojenasyon tepkimelerini gerekletirmek iin ve uzay almalarnda roket yakt olarak kullanlyor.
Amonyak retiminden sonra hidrojenin en fazla kullanld alan, halen petrol rafinasyonu. Rafinasyon ileminde yan
rn olarak aa kan hidrojen ve hidrokarbon yaktlardan hidrojen retimi,
en nemli iki hidrojen retim sreci olarak bilinir.
Petrol rafinasyonundan sonra nc
en byk hidrojen tketimi, metanol retimi srasnda gerekleir. Dnyada retilen hidrojeninin yaklak olarak % 10u
metanol retiminde kullanlr. Amonyak
ve metanol retimi ile petrol rafinasyonu
dnda kalan hidrojen, gaz firmalar tarafndan tedarik edilir.
Hidrojen de aslnda elektrik gibi bir
enerji taycs. Halen uzay mekiklerinde kullanlan ve birok uygulamada enerji retimi iin kullanlmaya balanan yakt
pilleri, iten yanmal motorlar, mikro trbinler ve benzeri sistemlerde deerlendirildiinde, hidrojenden enerji retilebilir.
Amonyak retimi iin de nemli miktarda doal gazdan hidrojen retimi gerekletirilmi olmasna karn, artan doal gaz fiyatlar nedeni ile retime ara verilmitir. Uluslararas gbre ve amonyak fiyatlarnn daha ekonomik olmas nedeniyle nihai rn olarak gbre ve ara girdi olarak amonyak ithal edilir. Birok sanayi dalnda kullanlan metanol sadece ithalat yoluyla temin edilir. Metanol, benzine oktan ykseltici katk maddesi olarak katlan
metil tersiyer btil eter (MTBE) retiminde, olefin retiminde ve formaldehit, asetik asit, organik zcler, metil metakrilat,
metil amin ve benzeri kimyasallarn sentezinde kullanlan nemli bir endstriyel
kimyasaldr. Biodizel retiminin ana hammaddelerinden biri de primer mono alkollerdir. En fazla kullanlan alkol metanoldr.
Dnyada hidrojen retimi olduka geni ve byyen bir endstri. Gnmzde
dnyada her yl yaklak olarak 50 milyon
ton hidrojen retilir. retilen hidrojenin
petrol cinsinden karl ise yaklak olarak 170 milyon ton. Halen retilen hidrojenin tamam eer, gaz trbinleri, gaz motorlar, kojenerasyon sistemleri ve benzeri enerji sistemlerinde deerlendirilseydi,
dnyann toplam enerji ihtiyacnn yalnzca yaklak % 2si karlanabilirdi.
Hidrojenin depolanmas ve nakledilmesi bugn iin olduka pahal. Bu nedenle retimin byk ounluu blgesel
olarak gerekletirilir ve genellikle retici
firma tarafndan hemen tketilir. 2005 yl
itibaryla, tm dnyada, bir yl ierisinde
retilen hidrojenin ekonomik deeri yaklak olarak 210 milyar TLdir.
55
Gelecekte Hidrojen
Alternatif enerji tayclarndan biri
olaca ngrlen hidrojeni acaba nasl
bir gelecek bekliyor? nmzdeki 30-40
yllk dnemde in, Hindistan gibi ykselen ekonomilerin hzla artan talebiyle
birlikte, petroln fiyatnn bugnk varil bana 50 dolar dzeyinin ok stne kmas bekleniyor. Bu durum karsnda devletler enerji eitliliinin ve gvenliinin salanmas iin alternatif kaynak arayna girdiler.
Yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelimin hz kazand bu dnemde, gelecein yakt olarak kabul edilen hidrojen,
hem devlet btelerinde hem de irketlerin Ar-Ge yatrmlarnda nemli bir yer
tutmaya balad. Uluslararas Enerji Ajans IEAnn vizyonu, temiz ve srdrlebilir
enerji arznn salanmasnda, hidrojenin
anahtar bir rol stlenebilecei ynnde.
Peki hidrojen gelecekte nasl yaygnlaacak? Hidrojenin yaygnlamasn salayacak unsur, enerji sektrnn ithal petrole baml olmas, daha verimli
ve dk maliyetli enerji salamas, evreyi kirletmeyen temiz kaynak araydr.
IEA 2013 ylnda petrol konusunda arztalep dengesinin tamamen bozulacana
ynelik tahminlerde bulunuyor. Petroln
bugnk ve gelecekte ngrlen durumu, ithalat bamll, fosil yaktlarn yaratt karbondioksit emisyonlar ve Kyoto Protokolnn emisyonlara getirdii s-
nrlamalar dorultusunda, hidrojen ok

nemli bir kaynak olarak nitelendiriliyor.
Ancak u an hidrojenin gelecei, altyap
ve retim maliyetleri, hkmetlerin destekleyici politikalar ve tevikler, yeni teknolojilerin toplum ve tketiciler tarafndan kabul grmesi gibi birok parametreye bal. Petrole bal enerji sektrnn
dnmnn salanmasnda zel sektr
kadar, destekleyici hkmet politikalarnn da kilit rol oynamas bekleniyor.
Dnyada hidrojen talebine ynelik
beklenen gelimeler yle sralanabilir:
ABDnin Kaliforniya eyaletinde hidrojenli aralar tevik etmek amacyla 2010lu
yllarda hidrojen istasyonlarnn yer ald
bir otoyol a kurulmas amalanyor,
Hibrid aralarla balayan dnm srecinin hidrojen, biyoyakt veya batarya
ile alan aralarn piyasaya kmasyla
tamamlanmas ngrlyor.
Gelecekte iki yaktl aralarn (dizel/
hidrojen, benzin/hidrojen) otomotiv sektrnde paynn artaca, 2020 sonras
dnemde byk oranda yakt pilli aralarn sektrde yer alaca tahmin ediliyor.
Evlerde hidrojen kullanmnn 2020 ylndan sonra yaygnlaaca dnlyor.
Gelecee ynelik pazar beklentilerini
deerlendiren senaryolara gre 2025 ylnda dnya genel enerji tketiminin yllk 12-16 milyar ton petrole edeer olmas bekleniyor. 2025 ve sonraki dnemde, toplam enerji ihtiyacnn % 10-20sinin
hidrojenden karlanmas ngrlyor.
www.ornl.gov
En Bol Element Hidrojen
Gelecekte hidrojenle alan yakt pillerinin otomobillerde

yaygn olarak kullanlmas bekleniyor.
Otomotiv sektrnde de hidrojenli aralarn pazarda yer alaca dnlyor ve bu konuda youn teknoloji gelitirme almalar yaplyor. Dnyann
nde gelen birok otomotiv firmas hidrojen ile alan iten yanmal motorlu ve yakt pilli aralar konusunda eitli
almalar yrtyorlar.
Ticari Hidrojen
retim Sreleri
Hidrojenin retim kaynaklar bol ve
eitlidir. Hidrojen, daha nce de szn ettiimiz gibi fosil yaktlardan elde
edilebildii gibi, gne, rzgr, hidrolik
enerji gibi yenilenebilir enerji kaynaklarndan elde edilen elektrik enerjisi kullanlarak, elektroliz yolu ile sudan ve biyoktleden de retilebilir. Suyun elektrolizi bilinen bir yntem olmakla beraber, ekonomik hale getirilmesi konusunda almalar yrtlyor; benzer ekilde gne enerjisinden biyoteknolojik
yntemlerle hidrojen retimi konusunda Ar-Ge almalar devam ediyor.
Bugn ticari olarak retilen hidrojenin byk bir blm fosil yaktlardan
elde ediliyor. Gnmzde hidrojenin
% 48i doal gazdan, % 30u ham petrolden, % 18i kmrden ve % 4 elektroliz yntemi ile sudan retiliyor.
Yakt Pilleri
Hidrojen retim yntemleri

56
Yakt pili teknolojileri, yksek verimleri

ve dk emisyon deerleri nedeni ile hidrojenin kimyasal enerjisinin elektrik enerjisine dntrld nemli bir enerji
<<<
Trkiyede Hidrojen ve Yakt Pili Aratrmalar

Enerji kaynaklar ve teknolojileri alannda byk lde da ba-
si kapsamnda, doal gaz ve benzeri yaktlar kullanlarak, btnle-
ml olan lkemiz, frsatlar iyi deerlendirir ve deiime ayak uydu-
mi bir ilk rnek gelitirilmesi almalar devam ediyor. Yakn gele-
rabilirse byk bir katma deer salanacaktr.
cekte, daha yksek g retimi tesisleri iin gerekli, hidrojen retim
Trkiyede zellikle niversitelerde ve TBTAK Marmara Aratrma Merkezi (MAM) Gebze yerlekesindeki enstitlerde yaplan ara-
srelerinin kurulumu ve btnletirilmesi almalarnn gerekletirilmesi planlanyor.
trmalarla, dorudan kullancya ynelik rnlerin gelitirilmesini hedefleyen ok nemli almalar balatlmtr.
Bu noktadan hareketle, TBTAK MAM bnyesinde faaliyet gsteren Enerji Enstits, enerji teknolojileri alannda, Trkiyenin srdrlebilir kalknma hedefleri dorultusunda, ada bilgi ve teknolojik yntemlerle aratrma ve gelitirme yapmak misyonunu stlenmi ve enerji teknolojileri alanndaki uygulamal Ar-Ge almalar ile
tannan nc ve yetkin bir aratrma merkezi olmay hedeflemitir.
Bu kapsamda Enstit, aadaki alanlarda faaliyetlerini srdryor:
. Hidrojen teknolojileri
. Yakt pili teknolojileri
. Kmr ve biyoktle yakma ve gazlatrma teknolojileri
TBTAK MAM Enerji Enstits Hidrojen ve Yakt Pili Laboratuvarlar
. Yakt teknolojileri
. G elektronii teknolojileri
TBTAK MAM Enerji Enstits, Trkiyenin hem sivil hem askeri
. Ara teknolojileri
alanda ihtiyalarnn karlanmas amacyla, Ar-Ge faaliyetleri yrt-
. Batarya teknolojileri
me kabiliyetine sahip ilk hidrojen ve yakt pili laboratuarlarnda al-
TBTAK MAM Enerji Enstits bahsedilen bu alma alanlarnda-
malarn srdryor. Bu kapsamda Enstit, Trkiyenin gereksinimle-
ki aratrmalarn ulusal ve uluslararas projeler kapsamnda ve labora-
ri, mteri kurum ve kurulu talepleri dorultusunda ilk rn seviye-
tuvar ortamnda uygulamal olarak gerekletiriyor. Projeler ilk rnek
sine kadar alyor. Laboratuvar altyaplar kullanlarak ilgili sektrle-
rnlerle sonulandrlyor ve gelitirilen Ar-Ge rnleri iin patent al-
re hizmet veriliyor.
np sonular ticari rne dntrme sreci balatlyor. Bunlarn yan
TBTAK MAM Enerji Enstits Yakt Pili Grubunda dk scak-
sra ad geen alma alanlarnn her birini birer mkemmeliyet mer-
lk yakt pillerinden polimer elektrolit membranl yakt pili (PEMYP),
kezi haline getirme yolunda altyap projeleri gelitiriyor.
dorudan metanol yakt pili (DMYP), dorudan sodyum borhidrr
Enerji Enstitsnde hidrokarbon temelli yaktlardan (zellikle

doal gaz ve dizel) termokimyasal yntemlerle ve yenilenebilir ener-
yakt pili (DSBHYP), yksek scaklk yakt pillerinden ise kat oksitli yakt pili (KOYP) konularnda aratrma almalar yaplyor.
ji kaynaklarndan hidrojen retimi ve hidrojen saflatrma sistemle-
niversitelerimizde de hidrojen alannda nemli almalar ger-
ri iin sre tasarm ve ilk rnek imalat, hidrojence zengin gaz kar-
ekletiriliyor. zellikle biyolojik yol ile (enzimler ile) hidrojen eldesi,
mlar ve gaz hidrokarbon yaktlarn analizleri, kimyasal sre sim-
kmrden hidrojen retimi, hidrojen depolama (sodyum borhidrr,
lasyonu ve modelleme konularnda faaliyetler gerekletiriliyor. Bu
metal hidrr, karbon nanotpler), elektrolizr teknolojisi, kat oksit
kapsamda 2010 ylnda tamamlanacak olan Trkiye Aratrma Ala-
yakt pili, polimer elektrolit yakt pili ve dorudan metanol yakt pili
n TARAL 5 kW (kilowatt) evsel yakt pilli mikro kojenerasyon proje-
alanlarnda nemli almalar yaplyor.
dnm ve retim teknolojisi olarak bilinir. Gelitirilmekte olan yakt pilli mikro kojenerasyon sistemlerinin temelde,
hidrojen retim sistemi, yakc, enerji koullandrma sistemi ve elektrik retiminde kullanlmak zere yakt pilinden olutuu grlmektedir. Teknoloji odakl olarak, daha ok yksek scaklklarda (650850 C) alan ergimi karbonatl ya-
kt pilleri (EKYP) ve kat oksit yakt pilleri (KOYP) ve dk scaklklarda (yaklak

80-200 C) grev yapan PEM tipi yakt pilleri zerinde allyor. Hidrojen bir enerji taycs olarak bu teknolojiler sayesinde
nemini giderek artryor. Ancak gerek
anlamda hidrojen ekonomisine gei iin
stratejik ve teknolojik anlamda halen zmlenmesi gereken nemli sorunlar var.
Kaynaklar
Elvers, B., Hawkins, S., Ravenscroft, M., Schulz, G. (ed.),
Ulmanns Encylopedia of Industrial Chemistry,
Cilt A13, VHS, s. 311, 1989.
Bade, W., Parekh, U. N., Raman, V. S., Seide, A. (ed.),
Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology, Beinci
bask, Cilt 13, John Wiley & Sons, Inc., s. 759-808, s.
837-866, 2005.
Spath, P. L., Mann, M. K., Life Cycle Assesment of
Hydrogen Production via Natural Gas Steam Reforming,
NREL National Renewable Energy Laboratory, 2001
http://www.nrel.gov/docs/fy01osti/27637.pdf.
57
Il Ik Glsa
Dr., Kimya Mhendisi,
Uzman Aratrmac,
TBTAK Marmara
Aratrma Merkezi,
Enerji Enstits
Okyanuslardan Gelen Enerji
Dalga Enerjisi
Visual Photos
Yerkremizin drtte n kaplayan, ok eski zamanlardan beri olduka nemli

bir yaam kayna olarak kullanlm, sonsuz bir biyoeitlilik ieren okyanuslarn
ve denizlerin dnyaya yeterli miktarda enerji salayabilecek potansiyele sahip
olduunu biliyor muydunuz? Gnmzde okyanuslardan ve denizlerden enerji
eldesi iin birok yntem kullanlyor. Bunlarn balcalar dalga, gel-git ve aknt
enerjisi sistemleri ile okyanuslarn derin ve s sular arasndaki scaklk farkndan
yararlanarak enerji elde eden (OTEC) sistemlerdir. Bu sistemlerden ou prototip
aamasnda, ancak ticari nitelerin kurulmas ve faaliyete gemesi an meselesi.
58
algalar, Dnya zerindeki toprak ve sularn

farkl snmas sonucu oluan rzgrlarn
deniz yzeyinde esmesi ile meydana gelir.
Deniz dalgalarndaki g dalga ykseklii, dalga
hareketi, dalga boyu ve su younluu ile belirlenir.
Dalga ykseklii ise rzgr hz, rzgrn esme zaman, esen rzgrn suya olan mesafesi ve su derinliine baldr. Genellikle byk dalgalardan daha ok
enerji elde edilir.
Deniz dalgalarndan enerji elde edilmesi konusunda ilk almay 1892 ylnda A. W. Stahl yapmtr. Gnmzde dnyann deiik merkezlerinde bu
konuda aratrmalar yaplp prototipler gelitiriliyor.
Dalgalardan enerji elde eden tm sistemler deniz
yzeyinde ya da deniz yzeyine yakn kurulur. Bu
sistemler dalgann geli ynne dik ya da paralel kurulmalarna ve enerjiyi dntrme biimlerine gre farkllaabilir.
rnein, sonlandrc sistemler dalgann geli ynne dik olarak kurulur. Salnml su kolonlar sonlandrc sistemlere bir rnek olarak verilebilir. Bu
aygtlarda su, iinde hava dolu bir blme olan bir kolona dolar. Dalga etkisiyle, su kolonundaki blme
piston gibi yukar aa hareket ederek havay hareket ettirir ve kolona bal olan trbin alr.
Bir dier sistem olan nokta absorplayc sistemde sabit bir silindir iinde dalga hareketiyle hareket eden amandra, elektromekanik ya da hidrolik
enerji dntrcleri altrr. Amerika Birleik
Devletleri Reedsport Oregonda kurulan PowerBuoy
sisteminde bu yntemle dalgalardan 40 kW elektriksel g elde ediliyor.

Dalga hareketi zayflatc sistemler, dalga geli ynne paralel olarak kurulur. Dalga hareketi ile cihazn balant yerlerinde oluan eilip bklmeler makinedeki ya basnlandrr ve hidrolik motoru altran hidrolik eki hareketli hale getirilir.
lk olarak skoyada bir firmann rettii Pelamis
Dalga Gc nitesi de bu prensiple alyor. Pelamis makineleri kullanlarak 2008 ylnn Eyll aynda Portekizde (Aguadora Dalga Park) dnyann ilk
ticari dalga tarlas kurulmu. Burada adet 750 kW
g reten, toplam 2,25 MWlk (Mega Watt) sistem
bulunmakta.
Havuz sistemlerinde dalga enerjisini kullanmak
iin bir rampa vastasyla deniz seviyesinden yksekte doal havuz oluturulur ve rampaya yerletirilen uygun bir trbinden geen su ktlesiyle elektrik enerjisi elde edilir. Wave Dragon sistemi buna bir
rnektir. Danimarkada kurulan bu sistemden, 2009
ylnda MW mertebesinde elektriksel g retilmesi bekleniyor.
Dalgalarn yksek glerine karn dk hzlarda ve farkl ynlerde hareket edebilmeleri, frtnalara ve tuzlu suya dayanabilecek yaplarn yksek maliyeti, kurulum ve bakm giderlerinin ykseklii gibi
problemler sebebiyle dalga enerjisi eldesi u anda ticari olarak geni apta kullanlmyor.
lkemizin Marmara Denizi dnda sahil uzunluu yaklak 8200 kmdir. Balklk, turizm ve askeri tesisler nedeniyle elektrik eldesi iin bunun yalnzca 1/5i kullanlabilir ise de dalga enerjisi Trkiye
iin ok nemli bir kaynaktr. Ancak sistem seiminde yresel meteorolojik artlar, enerji talebi, retilen
enerjinin tanm da dnlmelidir.
Rzgr
Nasl Oluur?
Dnya yzeyinde
bulunan toprak ve suyun
gne n emmesi
birbirlerinden farkldr.
Gndz, toprak zerindeki
hava su kaynaklar
zerindeki havadan
daha abuk snr. Toprak
zerindeki hava syla
genleip ykselirken,
su kaynaklar zerinde
bulunan daha souk hava
tanp kara zerindeki
havann yerini alr. Bu
da rzgrlar oluturur.
Geceleri, rzgr tersine
dner, nk kara
zerindeki hava, deniz
zerindeki havadan
daha abuk sour.
Byk atmosferik rzgrlar
da buna benzer olarak
Ekvator zerindeki
havann, Kuzey ve
Gney Kutuplarndaki
havadan daha ok
snmasyla oluur.
www.efacec.pt
http://www.oceanpowertech.com
>>>
59
eitli kaynaklarda
Trkiyenin dalga
enerjisi potansiyeli yllk
yaklak 140 milyar kW
(kilo Watt) saat olarak
ngrlyor. lkemizde
yllk 120 milyar kWsaat
elektrik elde edildii
dikkate alndnda,
dalga enerjisi
potansiyelimizin
elektrik ihtiyacmz
karlayabilecei
tahmin ediliyor.
lkemizde de dalga enerjisinden elektrik elde etme almalar son yllarda hz kazanmtr. Ulusal Bor Aratrma Enstits (BOREN) ve Trkiye
Elektromekanik Sanayi A.. (TEMSAN) ibirliinde 15.02.2008 tarihinde balatlan Dalga Enerjisinden Elektrik retimi konulu proje kapsamnda, denizdeki dalgalarn dikey hareketini elektrik enerjisine
eviren bir sistem tasarm gerekletirilmitir. Sakarya Karasuda 2009 ylnda kurulan prototip sistemde
gnde ortalama 5 kWsaat enerji elde edilmektedir.
Okyanuslarn Derin ve S Sular

Arasndaki Scaklk Farkndan
Yararlanlarak Enerji Elde Edilmesi
okyanuslarn derin ve s sular arasndaki scaklk farkndan yararlanarak enerji elde edilen sistemlerde (Ocean Thermal Energy Conversion OTEC), bu scaklk farkndan yararlanarak alan
bir s makinesi yardmyla elektrik retilir. Scaklk
farkna bal olarak elde edilen verim ve g artar.
zellikle Olak ve Yenge Dnencelerinin arasndaki kuakta (Ekvatorun 23 kuzeyi ve gneyi) kalan blgeler, bu tip enerjinin elde edilmesi iin hayli uygundur.
60
Tropikal okyanuslarn genellikle 30-40 m kalnlkta olan yzey tabakasnn scakl Gneten alnan s enerjisiyle 25 C civarna ykselir. Buna karlk, kutuplardan okyanuslarn derinliklerine ve tropikal blgeye kayan souk su ktlesi scakl 5 C
civarnda bir ortam oluturur. Bu iki ortam arasndaki scaklk fark OTEC evriminin temelidir. Genellikle birbirine karmayan scak yzey suyu ile souk taban suyu bir s makinesinin altrlabilmesine olanak verir.
OTEC santralleri kapal, ak ya da hibrit ad verilen evrimler ile alabilir.
Kapal evrim:
Bu trde amonyak, propan ya da klor-flor-karbon
bileimleri gibi dk kaynama noktasna sahip bir
sv, kapal evrimin iine pompalanr. Bu sv, evaporatrden geerken scak yzey suyu ile buharlar ve basnc artar. Yksek basnca sahip bu buhar
bir alternatr-trbin grubundan geirilerek elektrik
enerjisi elde edilir. Trbinden atlan buhar kondenserden geirilerek tekrar sv fazna dndrlr. Soutma suyu derin deniz tabanndan alnan souk sudur. Bylece tamamlanan evrim yeniden balar ve
devam eder.
Ak evrim:
Bu evrimde amonyak ya da propan gibi bir alma malzemesi kullanlmamaktadr. Bunlarn yerine, scak yzey suyu vakumda ani olarak buharlatrlr. Bu ilem sonucu elde edilen su buhar trbini altrr ve alternatrden elektrik retililir. Kapal evrimde olduu gibi, trbinde i grdkten sonra kondensere iletilen su buhar burada souk taban
suyu ile youur. Bu youma ile oluan taze suyun,
ime suyu dahil, pek ok amala kullanlmas mmkndr.
Hibrit Sistemler:
Hibrit sistemler hem kapal hem de ak evrimlerin zelliklerini tar. Scak deniz suyu bir vakumda
ani olarak buharlatrlr. Su buhar, kapal evrim svs olan amonya buharlatrr ve buharlaan akkan
elektrik retimi iin trbini altrr. Is deitiricide
younlaan saf su baka amalarla da kullanlabilir.
Wikimedia
www.wavedragon.net
www.wavedragon.net
Okyanuslardan Gelen Enerji: Dalga Enerjisi
<<<
OTEC fikri tarihte ilk kez Fransz fiziki DArsonval tarafndan 1881 ylnda ileri srlm. Bu fikir, 1926da Fransz mhendis Georges
Claudeun 60 kW gcnde ve 20 C scaklk farkyla alan trbini sayesinde gerekletirilebilmi. Ayn bilim adam 1930da Kba aklarnda 22 kW civarnda g retmi.
ABDde 1979 ylnda Mini OTEC adyla, 50 kW
gcnde bir prototip tesis gelitirilmi. Bunu, daha
byk kapasiteli sistemlerin oluturulmas izlemi.
Bu sistemlerde hem elektrik elde ediliyor hem de tatl su retimi yaplyor.
OTEC santralleri evre sorunu yaratmamalar ve
elektrik enerjisi eldesi yannda pek ok baka alanda
da kullanlmalar nedeniyle olduka avantajldr. Ancak dk verimlerle (yaklak % 2) alrlar. Bu nedenle, uygulanabilir olmalar iin bu tesislerin 1000
kW ve daha byk gte olmalar gerekir.
Hareket eden suyun kinetik enerjisinin trbinleri

altrmasyla enerji elde edilmesi yntemi:
Bu yntem daha dk maliyetli ve barajlara
oranla daha dk evresel etkiye sahip olduundan
son yllarda poplerdir. Ancak gelitirilen niteler
prototip aamasndadr.
Nisan 2008de Kuzey rlandada bu yntemle alan, SeaGen isminde 1,2 MWlk bir sistem kurulmutur. Bu cihazla Haziran 2008de ebekeye 150
kW elektrik verilmitir.
Aknt Enerjisi
OTEC santralleri
g retiminden
baka iklimlendirme
sistemlerinde,
tarmda, su rnleri
yetitiriciliinde,
deniz suyunun tuzdan
arndrlmasnda,
mineral ve hidrojen
retiminde de kullanlr.
Deniz tabanna yerletirilen trbinler aracl ile

denizlerdeki ve okyanuslardaki dzenli akntlarn
kinetik enerjilerinin elektrik enerjisine dntrlmesi aknt enerjisinin temelini oluturur.
Wikimedia
Gel-git enerjisi elde edilirken, aknt ya da gel-git

sebebiyle yer deitiren su ktlelerinin sahip olduu
kinetik ya da potansiyel enerji elektrik enerjisine dntrlr.
Bilindii gibi su seviyelerindeki periyodik deimeler ve gel-git akmlarnn gc Dnyann Aya ve
Gnee gre konumuna ve deniz tabannn ve ky
eridinin yapsna bal. Gel-git enerji elde edilmesi
iin bu olguyu kullanlyor.
Gel-git enerjisi elde etmek iin iki ana yntem
kullanlr.
Barajlarda gel-git srasnda oluan ykseklik farknn potansiyel enerjisinden yararlanarak enerji elde edilmesi yntemi:
Bu yntemde, uygun bulunan koylarn az bir
barajla kapatlarak gelen su tutulur, ekilme sonrasnda da ykseklik farkndan yararlanlarak trbinler aracl ile elektrik retilir. Dnyada bu yntemle alan, Fransa Rancede 240 MWlk, Kuzey Amerika Annapolis Royalda 18 MWlk ve Rusyada 1,2
MWlk sistemler bulunmaktadr.
http://www.marineturbines.com
Gel-Git Enerjisi
Dnyada aknt enerjisi kullanlarak elektrik retimi henz prototip aamasndadr. rnein ngiltere Lynmouthda Mays 2003ten beri kurulu olan niteden 300 kWlk g elde ediliyor. Ayrca, gel-git
enerjisi elde etmek iin kurulan SeaGen sisteminin
derin deniz akntlarndan enerji elde etmek iin de
kullanlmas planlanyor.
Sonu olarak, okyanus ve deniz kaynaklarnn yenilenebilir enerji teknolojilerine byk katk salayacak potansiyelleri var. Teknoloji gelitirilmesi konusunda ileri dzeyde almalar yaplmasna ramen
ticarileme ynnde ilerleme kaydedilmesi iin idari ve ekonomik baz dzenlemelerin yaplmas gerekiyor. Bunlar, sras ile, elektrik ebekesine balantnn salanmas, kanuni erevelerle okyanus ve deniz enerjileri kullanmnn yaygnlatrlmas, kaynaklarn ve fiziksel verilerin analizi, ekonomik nlemlerin alnmas ve halkn bilgilendirilmesi olarak
sralanabilir.
Kaynaklar
International Energy Agency, Implementing
Agreement on Ocean Energy Systems (IEA-OES),
Yllk Rapor, 2007.
Dean, R. G., Dalrymple, R. A., Water Wave
Mechanics for Engineers and Scientists, Advanced
Series on Ocean Engineering, World Scientific,
Singapore, C. 2, s. 6465, 1991.
lkemizde de zellikle
anakkale Boazndaki
aknt enerjisinden
yararlanarak elektrik
retimi planlayan
irketler bulunuyor.
Ancak almalar
fizibilite ve saha
belirleme aamasnda.
Ozgener, O., Ulgen, K., Hepbasli, A.,

Wind and Wave Power Potential, Energy Sources,
Cilt 26, s. 891-901, 2004.
Klnk, H., Eyice, S., Yeni Enerji Kaynaklar, 1983.
Kaygusuz, K., Energy Policy and Climate Change in
Turkey, Energy Conversion and Management,
Cilt 44, s.1671-1688, 2003.
61
zgncem Bozkulak
Visual Photos
Biyofotonik Laboratuvar,
Biyomedikal Mhendislii
Enstits, Boazii niversitesi
62
Kanser
Tedavisinde
Fotodinamik
Terapi
>>>
Balangta kanser, olutuu yerde byr. Bu birincil kanser olarak

adlandrlmaktadr. Birincil kanser, belirtilere yol aacak lde
byyebilir. Baz kanserli hcreler daha sonra birincil tmrden
ayrlarak kan ya da lenf dolam aracl ile vcudun dier
blmlerinde yeni kanserler oluturabilirler. Bu kanserler ikincil
kanserler ya da metastaz (yaylma) olarak adlandrlmaktadr.
Visual Photos
anser, tedavisi henz tam olarak bulunamam lmcl bir

hastalktr. Normal hcreler byr, oalr ve lrler. Biyolojide, hcrelerin uygun bir tetikleyici ile uyarldnda kendi kendilerini yok etmelerini salayan mekanizmaya, bu programl hcre
lmne, apoptoz ad verilir. Ancak, baz genlerdeki i (baklk bozukluklar ya da kaltsal mutasyonlar gibi) ve d
(radyasyon ya da virsler gibi) nedenlere bal bozukluklar hcrelerin farkllaarak, ar bir ekilde, kontrolszce oalmasna neden olabilir. Bu srekli oalma, tmr olarak adlandrlan bir kitle oluumuna sebebiyet verir. Her tmr
dokusu kanser deildir, baz tmrler iyi
huylu, bazlar ise kt huyludur.
Dnyada her yl 10 milyon insana kanser tans konmakta ve bunlarn yaklak
6 milyonu yaamn yitirmektedir.Dnya
salk rgt kaynaklarna gre (WHO)
2004 yl sonu itibari ile 7.4 milyon insan
hayatn kanserden kaybetmitir, bu rakamn 2015 ylnda 83.2 milyonun zerinde
olaca tahmin edilmektedir.
Kanser tedavisinde en nemli etken erken tehistir, ne kadar erken fark edilirse
o kadar kolay tedavi edilebilir. Gnmzde kanser tedavisinde cerrahi giriim, kemoterapi ve radyoterapi olmak zere yaygn olarak kullanlan ana yntem vardr. Kanserli dokunun tm ya da bir ks-
m ameliyatla alnabilir. Byk bir ameliyat geiren kiilerin iyilemeleri haftalar

ya da aylar srebildii gibi ameliyat sonras tedavi gerektiren ciddi arlar da olabilir. Cerrahi mdahale sonras hastaya gerekli grlrse kemoterapi ve/veya radyoterapi uygulanabilir. Kemoterapi, normal
hcrelere olas en az zarar vererek, kanserli hcreleri ldrebilen bir ila tedavisi
yntemidir. Genellikle birka ay boyunca,
iki veya haftalk aralarla, birka gn uygulanr. Mide bulants, kusma, sa dklmesi, halsizlik gibi birok yan etkisi vardr.
Radyoterapi, nla (X-n, gamma n
vb.) tedavi yntemidir. Vcudun iinden
ve dndan nlama olarak ikiye ayrlr.
Dtan tedavide, x-nlar bir makineden
dorudan kanserli organa ve evresindeki dokuya ynlendirilir. ten tedavide ise,
iine radyoaktif madde konulan kapsller kiinin vcut boluuna, tmrn iine veya evresine yerletirilir. Baz kiilere yalnzca tek bir seans tedavi uygulanrken, bazlarnn birka seansa ihtiyac olabilir. Baz hastalarda radyoterapiden son-
ra yorgunluk, deride kzarklk ya da yanma hissi, mide bulants, kusma ve ishal gibi yan etkiler grlebilir. Ameliyat, kemoterapi ve radyoterapiye destek olarak, baklk sistemini, kanserle savama ynnde destekleyici ila (immunoterapi) ve
hormon tedavileri de yaplmaktadr. Her
yntemde de kanserin tekrarlama riski olduka yksektir.
Bu yntemlere alternatif olabilecek,
yan etkisi bu yntemlere kyasla yok denecek kadar az olan fotodinamik terapi
(PDT) ou lke salk kurumu tarafndan birok kanser trnn tedavisi iin
onaylanp, 1960larn banda ekillenmeye balamtr. Fotodinamik terapi,
1980lerin banda Amerikan Gda ve la
Dairesinin (US-FDA) hematoporphyrin
(HpD) trevi olan Photofrin (PH) isimli
ilacn klinik uygulamalarna onay vermesiyle birok kanserin tedavisinde kullanlmaya balanmtr. Tpk bitkilerde sentezlenen klorofil gibi a duyarllatrc
(photosensitizer) PDT ilalar da belli bir
dalga boyundaki a duyarldrlar. Bu
63
Kanser Tedavisinde Fotodinamik Terapi
ilalarn, normal dokuya kyasla tmrl

dokuda birikme ve korunabilme eilimleri ok daha fazladr. PDT uygulamalarnda kullanlan n dalga boyu genellikle 600-900 nm arasndadr. PDT, aduyarl-ilacn hastaya damar yoluyla verilmesinin (veya topikal olarak uygulanmasnn) ardndan bu ilacn tmrl dokuda birikmesini ve, belli dalga boyundaki k ile uyarlarak tmr yok etmesi ilkesine dayanr.
PDT uygulamalarndaki hcre lm, oluan fototoksisite sonucu gerekleir. Belli dalga boyundaki k, a duyarllatrc tarafndan sourulduunda
gerekleen tepkimeler sonucunda, aa kan ar reaktif, ve son derece toksik
olan singlet oksijen (1O2), sadece o blgede nekroz oluumuna neden olur. 1O2 in
dokudaki mr ok ksa (t<0,05s) ve yereldir (yaynm uzunluu <0.02m). Bylelikle evre dokuya zarar vermeden tmrl blgedeki hcrelerin lmesi salanr. PDT sonucunda aa kan 1O2,
deriimine gre farkl hcresel etkilere neden olmaktadr. Yksek deriimlerde hcre lmne neden olurken dk deriimlerde ise tam tersine hcrelerin hayatta kalmalarn tetikleyen proteinleri (COX-2, VEGF, MMPs, AKT) etkinletirebilmektedir. PDT her ne kadar
tmrl blgenin yok edilmesini salasa
da, bu blge tamamen kanserli hcrelerden arndrlamayabilir, geride kalan birka hcre tekrar tmr oluumuna neden
Biyofotonik Laboratuarnda lazer doku

etkileimi, beyin cerrahisinde tmr
ablasyonlarnda kullanlabilecek scaklk
kontroll diyot lazer sistemleri tasarm,
optik yntemlerle doku karekterizasyonu,
yara iyilemelerinde hzlandrc etkisi
olduu dnlen biyostimulasyon
(LLLT), fotodinamik terapi (PDT) ile
kanser tedavisi, k spektroskopisiilek
ansertehisi,yakn kzlalt izgelm,
beyin etkinlikleri grntlenmesi,kas
metabolizmas lmleri, dokuda
foton yaylmmodellenmesi ve doku
histolojisi gibi konular allmaktadr.
64
Fotodinamik terapide (PDT) hastaya damar yoluyla verilen (a) a-duyarl ila belli bir sre sonra tmrl dokuda birikir (b). Daha
sonra uygun dalga boyundaki kla uyarlan ila (c), kanserli dokunun nekrozuna neden olur (d).
Tablo 1| Kanser tipi ve tedavide kullanm onaylanm ilalar (2003) [5]

Hastalk
la
lke
Aktinik keratonis
Levulan, Metvix
Avrupa Birlii
Barrett Ozofagus
Photofrin
AB, ABD
Servikal displasi
Photofrin
Japonya
Basal-hcre karsinoma
Metvix
Avrupa Birlii
Servikal kanseri
Photofrin
Japonya
Endobroniyal kanseri
Photofrin
ABD, Kanada, Danimarka,

Finlandiya, Fransa, Almanya,
rlanda, Japonya, Hollanda,
ngiltere
zofagus kanseri
Photofrin
ABD, Kanada, Danimarka,

Finlandiya, Fransa, rlanda,
Japonya, Hollanda, ngiltere
Gastrik kanseri
Photofrin
Japonya
Kafa ve boyun kanserleri
Foscan
Avrupa Birlii
Papiller mesane kanseri
Photofrin
Kanada
Kanser ncesi
Kanser
Fotodinamik terapi (PDT) in ve Hinistanda hematoporfirin ve porfirin karmlaryla Rusyada ise phthalosyanin ile uygulanmaktadr.
(a) Kulak kepesinde ileri safhada skuamz hcre kanseri (squamous cell carcinoma). (b) -aminolevulinik asit (ALA) ile uyarlm
porphyrinin Woods light ile nmas sonucu kiremit-krmzs renginde floresans m lezyon blgesi. (c) Ayda bir olmak zere toplam
3 kere tekrarlanan ALA-PDT (20% ALA, 180 Jcm-2 krmz k) sonras kulak kepesindeki iyileme. 4 yllk hasta takibinde tmr
tamamyla iyilemi ve tekrar olumamtr [6].
<<<
Boazii niverisitesi, Biyomedikal Mhendislii Enstits, Biyo-
diyot lazeri ile aydnlatlr. Belirli zamanlarda yaamlarna son verilen
fotonik Laboratuarnda devam etmekte olan PDT almalar Boazi-
hayvanlardan tmrn bulunduu blge alnp, protein analizi ve
i niverisitesi, Molekler Biyoloji ve Genetik, Psikobiyoloji Laboratu-
immnohistolojik yntemler kullanarak hcre yaamsalln tetikle-
arlar ve University of Southern California, Keck School of Medicine,
yen proteinlerin etkinlii gzlenir.
Childrens Hospital Los Angeles, Radiation Biology Laboratory ile i-
ICGnin PHden farkl olarak, k ile etkinletirildiinde scaklk art-
birlii ierisinde yrtlmektedir. Hcre kltr ve hayvanlar zerin-
na neden olduu dnlmekte ve ICG-PDTnin neden olduu bu
de yaptmz PDT deneylerinde a duyarllatrc iki farkl ila kul-
s artn ve hcre yaamsall zerindeki etkileri aratrlmaktadr.
lanlmaktadr. Bunlardan birincisi US-FDAnn da PDT uygulamalarn-
Deneylerde Biyofotonik Laboratuarnda tasarlanan ve retilen 809-
da kullanlmasna onay verdii ve klinik tedavide kullanlan PH, dieri
nm diyot lazer kullanlmaktadr. Is lmleri fantom deneyleri ile s-
ise yine US-FDA tarafndan kalp ktsnn grntlenmesinde, plaz-
caklk lm problar kullanlarak yaplmaktadr. Kltr deneylerinde
ma hacminin hesaplanmasnda, oftalmik anjiyografide, klcal damar
ise ICG-PDTnin MDA-MB231 ve MCF-7 insan meme kanseri hcre-
mikroskopisinde ve dokudaki nesnelerin grntlenmesinde kulla-
leri zerindeki etkileri aratrlmaktadr. ICG-PDTde kullanlan n
nm onaylanan indocyanine-yeildir (ICG).
dalga boyu (805-809 nm) HpD trevlerinde kullanlan a (630-635
Yaplan PH-PDT almalarnda BT-474 insan meme kanseri hc-
nm) kyasla dokuda daha derinlere ulaabildiinden, derin tmrle-
releri kullanlmaktadr. Kltr ortamnda oaltlan hcreler, farelere
rin yok edilmesi asndan bir avantaj salayaca dnlmektedir.
enjekte edilerek tmr oluumu salanmaktadr. Hayvanlara damar
Ayrca gn na kar hassasiyeti daha az olan ICG, tedavi esnasn-
yoluyla verilen PHin belli bir sre tmrl blgede birikmesini bek-
da ve sonrasnda hastalarn karanlkta kalma srelerini de drebilir.
ledikten sonra tmrl blge krmz renkte (630 nm) ma yapan bir
http://www.bme.boun.edu.tr/biophotonics/index.html
Photosensitizer
(uyarlm seviye)
Dokudaki oksijen
(3O2)
Serbest radikaller
(1O2)
Ik
(hv)
Photosensitizer
(uyarlmam seviye)
Hcresel toksisite
(a) Fotonlar tarafndan uyarlm bir molekln enerji seviyelerinin basitletirilmi izimi. S0, S1 ve S2 molekln singlet (tekil) elektronik
seviyelerini simgelemektedir. T1 ve T2 ise srasyla birinci ve ikinci triplet (l) sevileri simgelemektedir. S1 veya T1 seviyelerindeki
uyarlm molekln S0 seviyesine geri dn mal (radiatively) veya masz (nonradiatively) olabilir. knr, kf, kff ve ksag sras ile masz
d, floresans, fosforesans ve sistemler aras gei oranlarn sembolize etmektedir. (b) Belli dalga boyunda k ile uyarlan a
duyarllatrc (photosensitizer), dokudaki oksijen (3O2) ile reaksiyona girer ve bu reaksiyonlar sonucunda aa kan singlet oksijen
(1O2) hcresel toksisiteye neden olur.
olabilmektedir. Kanserin PDT ile tedavisinden sonra tekrar olumasn engelleyebilmek iin, hcrelerin hayatta kalmalarn tetikleyen proteinlerin etkinliinin
engellenmesi tekrar tmr oluumunu
nemli lde azaltmaktadr.
PDT tedavi amal kullanmnn yan sra tan amal da kullanlabilmektedir. Dermatolojideki uygulamalarnda tmrl blgeye topikal olarak uygulanan
d-aminolevulinik asit (ALA) deride porphyrin oluumuna neden olur. Porphyrincezengin tmr dokusu Woods light ad verilen k (370-400 nm) ile aydnlatlnca
kiremit-krmz renginde floresan ma
yapar. Tmrl blge snrlar renk far-
k ile belirlenir. Ayn blge krmz k ile

tekrar tldnda ise tmrl blge tedavi edilir.
PDTnin hcre yaamsall zerindeki
etkileri son yllarda daha detayl incelenmektedir. Amerika, Asya ve Avrupann
birok lkesinde PDTnin kanser tedavisindeki klinik uygulamalarna onay verilmesinden sonra yeni a duyarllatrc
retme araylar hz kazanmtr. nanyoruz ki PDT uygulanabilirliinin kolayl, kanser tedavisindeki olumlu sonular,
yan etkilerinin yok denecek kadar az oluu ve hasta memnuniyeti ile kemoterapi,
radyoterapi ve cerrahiye destek veya alternatif olabilecek bir tedavi yntemidir.
Kaynaklar
Pecorino, L., Molecular Biology Of Cancer:
Mechanisms, Targets, and Therapeutics, Oxford University
Press, Oxford, UK, 2005.
Theakston, F. World Health Statistics 2008,
Breast Cancer: Mortality and Screening France:
WHO Press, 2008
Panno, J., Cancer: The Role of Genes, Lifestyle, and
Environment, NY Facts On File Inc., New York,
USA, 2005.
Dougherty, T.J., Gomer, C.J., Henderson, B.W. et al,
Photodynamic Therapy, Journal of the
National Cancer Institute, 90(12): 889-905,1998.
Dolmans, D. E., Fukumura, D., Jain, R.K.,
Photodynamic Therapy for Cancer, Nature Reviews
Cancer,
3: 380-387, 2003.
Patrice, T., Photodynamic therapy, Comprehensive
Series in Photochemistry and Photobiology Volume 2,
The Royal Society of Chemistry, Cambridge,
UK, 2003.
Photofrin, http://www.photofrin.com/
Crescenzi, E., Varriale, L., Iovino, M. et al,
Photodynamic Therapy with Indocyanine
Green Complements and Enhances Low-Dose
Cisplatin Cytotoxicity in MCF-7 Breast Cancer Cells,
Molecular cancer Therapeutics, 3(5): 537-544, 2004.
Fuchs, J., Thiele, J., The Role Of Oxygen in
Cutaneous Photodynamic Therapy, Free Radical Biology
& Medicine, 24(5): 835-847, 1998.
Gomer, C.J., Ferrario, A., Luna, M. et al,
Photodynamic Therapy: Combined Modality
Approaches Targeting the Tumor Microenvironment,
Lasers Surgery and Medicine, Apr 10: 1-5, 2006.
Geldi, C., Bozkulak, ., Tabakoglu, H.O., Isci, S.,
Kurt, A., Gulsoy, M., Development of a Surgical
Diode-Laser System: Controlling the Mode of Operation,
Photomed Laser Surg. 2006; 24(6):723-9.
Bozkulak, ., Fahriolu Yamac, R., Glsoy, M.,
809-nm Diyot Lazerle ICG-PDT,
BIYOMUT-2006, Ulusal Biyomedikal Mhendislii
Toplants, stanbul.
Bozkulak, ., Wong, S., Luna, M., Ferrario, A.,
Rucker, N., Gulsoy, M., Gomer, C.J., Multiple
Components of Photodynamic Therapy Can
Phosphorylate Akt Photochem Photobiol. 2007;
83(5):1029-33.
65
Oktay Hseyin (Guseinov) *

Ayhan Dil **
* Prof. Dr., Akdeniz niversitesi
emekli retim yesi
** Ara. Gr., Akdeniz
niversitesi
Daireniz
Ka Metredaire?
Doada farkl ekildeki cisimlerle ve figrlerle ska karlarz.
ember, daire, kare, kre, kp, silindir, prizma ve bunlara benzer ekiller...
Meyveler genellikle kreye benzer ve ikiye blndklerinde daire
biiminde figrler ortaya kar. Doada daire ve kreye kare ve kpten
daha sk rastlanr. rnein gkyznn grnm de bizlere kreyi hatrlatr.
Bununla balantl olarak sosyal yaantmzn bir paras olan dinlerde de,
kresel figrler byk anlam tam ve mabetlerin yaplarnda ska kullanlmtr.
Ayrca, birok hayvann, zellikle de kularn vcutlarnn ekillerinde ve yaam
alanlarnda rastlanlan ekillerin bu figrleri anmsatt sylenebilir.
O halde neden kare ve kp insan hayatna ve okul kitaplarna bu kadar yaygn
bir ekilde girmitir. Neden herhangi bir saynn veya bir formldeki
harfin zerinde 2 grdmzde kare, 3 grdmzde ise kp diyoruz.
Neden pek ok durumda denklemleri bile kare ve kp denklemleri
olarak adlandryoruz.
Visual Photos
66
iliyoruz ki l birimlerinin kullanlmas insanlarn alma ve hesap yapmalarn kolaylatrr. l biriminin seiminde de kolaylk
esas alnr. rnein, birim alan olarak yaygn bir biimde bir kenarnn uzunluu 1 metre (ya da santimetre) olan karenin alan seilmitir. Bu durumda bir
kenarnn uzunluu b birim olan bir karenin alan S =
b2 birim karedir.
Eer birim alan olarak ap 1 metre olan dairenin alan kabul edilseydi, bylece bu alan 1 metredaire olarak adlandrlabilirdi. Buradan ap b birim
metre olan dairenin alan S = b2 metredaire olacakt. Bu durumda, milattan yaklak 300 yl nce yaam klidin geometrisi erevesinde, kenar uzunluu b birim olan karenin alan ise S = (4/)b2 metredaire olacakt. (Unutmayalm ki lein 1e eit olmas
gerekmez.) Alan birimi deitirildiinde 1 metredaire = /4 metrekare olurdu. Hacim birimi olarak da ap 1 metre olan krenin hacmini alsaydk, hacmin birimi metrekre olacakt! ap b metre olan krenin
hacmi V= b3 metrekre olacakt. Bu durumda ise ke-
><
Prof. Dr. Oktay Hseyin (Guseinov) (1938-2009)

Deerli bilim insan Oktay Hseyini 24 Martta kaybettik. Oktay Hseyin, ODT Fizik Blmnn daveti
zerine Nisan 1992de Bakden geldi ve ODTde al-
t. Sonra Akdeniz niversitesi Fizik Blmnde profesr

olarak ve ayn zamanda TBTAK Gzlemevinde danman olarak grevlendirildi.
The Cosmic Century; A History of Astrophysics and Cosmology adl kitapta Oktay Hseyine de yer verilmitir.
Oktay Hseyini saygyla anyoruz.
nar uzunluu b metre olan kpn hacmi V = (6/)

b3 metrekre olacakt. Bir metrekre = /6 metrekp
olacakt. Bu ekilde tanmlanan birim sistemini kullansaydk, bize imdi geldii gibi tuhaf gelmeyecekti.
Eer uzunluk birimi olarak metre deil, ap bir
metre olan emberin evresini alsaydk iler daha da
karabilirdi. Fakat eski zamanlardaki gnlk yaamda alan ve hacim birimlerini kare ve kp geometrik
ekilleri ile balantl olarak kullanmak daha kolay olduundan bunlar tercih edilmitir. Bu da lmek istediimiz alanlarn ve hacimlerin ekillerine baldr.
Herhangi bir alan veya hacmi karelerle rterek veya
kplerle doldurarak lmek daha kolay olmutu. Alann dairelerle rtlmesi ve hacmin krelerle doldurulmas durumunda aralarda boluklar kalr ve bu da
lm ve hesaplamay zorlatrr. Hatta pek ok du-
Visual Photos
larnda TBTAK Marmara Aratrma Merkezinde al-
iki tane Sovyet patenti bulunuyor. Hseyin, Trkiyede

40tan fazla makale yazd. Cambridge Yaynlar tarafndan
yaymlanan ve 20. yzylda bu alanda yaplm en nemli almalar ve bu almalar yapanlarn konu edildii
maya balad. O zamanki TBTAK Bakannn (Prof. Dr.

Tosun Terziolu) giriimleriyle nl bilim adam zel stats ile 1995 ylnda Trk vatanda oldu. 1994-1995 yl-
Visual Photos
Oktay Hseyin, nl Sovyet fiziki Zeldoviin rencisi oldu ve uzun yllar onunla alt. Fiziin, astrofiziin
ve uzay bilimlerinin ok farkl dallarnda alt. Hseyinin
rumda sonlu sayda birim daire ya da birim kre ile

rtmek veya doldurmak mmkn olmaz. Benzer bir
sorun farkl figrlerin alan ve hacimlerini kareler ve
kpler yardmyla hesaplamak istediimizde de karmza kabilir ama o zaman sorun nispeten daha kolay zlr. Gnmzde alan ve hacim hesab yaparken gelitirilmi zel teknikler kullanyoruz. ntegralleme yntemiyle iki veya boyutlu pek ok farkl figrn alanlarn, yzey alanlarn ve hacimlerini basit
formller kullanarak hesaplamak mmkn.
Eski zamanlarda uzunluk birimi olarak kar veya
arn da etalon eklinde yani yasal olarak belirlenip
kullanlabilirdi; nemli olan, gnlk yaamda kolaylk salayan figrlerin, birimlerin ve say sistemi olarak da onluk sistemin temel alnmasdr. rnein baz lkelerde l birimi olarak santimetre yerine in,
kilometre yerine de mil ve onlarn kareleri ile kpleri kullanlmaktadr. Geometriyle birebir balants olmayan iki defa kendi kendisiyle arpmaya her zaman
kare ve defa arpmaya da kp demenin bilimsel bir
temeli yoktur. Dolaysyla formllerde stte grdmz her 2ye kare, her 3e kp demek, denklemleri de
kare ve kp denklemleri olarak adlandrmak kare ve
kp biimindeki geometrik ekillerin alan ve hacim
hesaplamalarnda ortaya kan bir kenar uzunluunun kendisiyle 2 ve 3 defa arplmasn anmsatmas
dnda gerekesi olmayan bir alkanlktr.
67
Atlgan Ylmaz
Doktora rencisi,
Hcre Biyolojisi ve
Biyokimya Blm,
Molekler Biyoloji,
Brown niversitesi (ABD)
Yaamn Saatini
Geriye Doru Kurmak
wikipedia
Rejenerasyon
68
Eski Yunan mitolojisinde

Prometheusun tanrlardan
alp insanlara verdii ate,
kendisine pahalya
mal olmutur. Zeus
Prometheusu zincire vurdurur
ve karacierini yemesi iin
bir kartal gnderir.
Prometheusun karacieri
her gn kendini yenilemektedir,
kartal da her gn tekrar
gelip Prometheusun
karacierini yer. Herkl
tarafndan kurtarlana dek
Prometheus srekli bir
ac iinde kvranr.
Eski Yunanlar, insan vcudunda
kendini yenileme konusunda
ok etkin bir organ olan
karacierin bu zelliini
fark etmi olsalar ki,
rejenerasyon Prometheusun
hikyesine konu olmu.
wikipedia
te bunun gibi antik a hikyelerine ve gnmzde yaplan fantastik filmlere esin kayna
olan rejenerasyon olgusu, bugnlerde bilimsel
almalarda byk gelecek vaat eden bir konu olarak tekrar dikkat toplamaya balyor. Dier bir deyile doann canl bireylerini yenileme mekanizmas, bilim evrelerinin dikkatleri nnde kendi
kendini rejenere ediyor, yani yenileniyor. Gnmzde, Prometheusun hikyesinin anlatlmasndan iki bin yl akn sre sonra, bilim doann bu
etkileyici mekanizmasnn nndeki sr perdelerini aralyor.
Rejenerasyon kelimesi, ngilizcede yeniden
retme/oluturma anlamna gelen regeneration kelimesinden geliyor. Biyolojide, zarar grm
hayvan dokularndaki yenilenmeyi tanmlamak
iin kullanlan rejenerasyon kelimesinin bu anlamyla ilk kez kullanlmasnn MS 1541e kadar geri gtrlebilmesi, bilim insanlarnn rejenerasyon
olgusunu ne kadar uzun zamandr gzlemlediinin bir kant. Fakat bu gzlemin son 500 senedir
ayn hzda devam ettii sylenemez. Rejenerasyon
yani doku yenilenmesi, ilk nemli etkisini 200-300
yl nce deneysel biyolojiyi balatan gzlemcilerde
uyandrd byk merak ve hayranlkla gsterdi.
svireli bilim insan Abraham Trembley, Fransz Ren-Antoine Ferchault de Raumur, ve talyan Lazzaro Spallanzaninin 18. yzylda farkl hayvanlar zerinde yaptklar deneyler, u anki deneysel aratrma ve bilimsel veri tartmalarnn standartlarn belirledi. Bu erken dnem rejenerasyon aratrmalarnda ok ilgin hipotezler
de ortaya atlmt. rnein Ren-Antoine Ferchault de Raumur, zerinde alt bir tr deniz
bcei olan kerevitin krlan bacaklarn yenileyebilmesini, bacaklarnn eklem yerlerinden ok kolay krlmasna balamt. nsanlarn eklemleri ise
ok daha gl olduu iin, doa insanlarda bu tr
bir rejenerasyonun gelimesine gerek grmemiti. Bugnlerde 200. doum yl kutlanan Charles
Darwinin, gnmzden 150 yl nce yaymlad
Trlerin Kkeni adl kitabnda bahsettii evrim teorisinin henz ortalkta olmad bu zamanlarda,
Raumurun aklamalar tabii ki evrim ve rejenerasyon arasndaki baa ok vurgu yapmyordu. Fakat onun da aklamaya alt gibi, evrimin insanlardan bu zellii esirgemesinin bir sebebi olmalyd. Neden insanlar da kollar ve bacaklar
kopunca bunlarn yerine yenilerini getiremiyordu? Hangi hayvanlar bunu yapabiliyordu? nsanlarn da dahil olduu memeliler snfnda rejenerasyon gerekten mmkn deil miydi? Bu soru-
>>>
larn cevaplarnn ksmen ya da tamamen bulunmas iin uzun yllarn gemesi ve Raumurun deneylerinin stne birok baka gzlemin eklenmesi gerekti. Bilim insanlarnn izledikleri yol, rejenerasyonu en belirgin ekilde gerekletiren hayvanlar incelemek ve bylece elde ettikleri bilgilerle insannki gibi daha karmak sistemlere uygun sorular sormak oldu.
Solda Herkln mitolojik

hidrayla mcadelesini, sada
da ince sapnn altna doru
yeni bir hidra oluturan canl bir
hidray grmek mmkn.
Doada Gzlemlenen Rejenerasyon

Tek Tip Bir Mekanizmann
rn m?
Rejenerasyon, aslnda sanlandan ok daha fazla hayvan trnde grlen bir biyolojik tepki. Canllarn, dokular zarar grdnde bunlar yeniden
kullanlabilir dzeye getirebilmelerini salayan ve
zerlerindeki evrimsel baskya ramen hayatta kalp yok olmamalarna yardm eden bir olgu. Genel
bir bakla vcut yaps daha basit olan canllarda,
rnein omurgallara kyasla omurgasz hayvanlarda daha sk grlyor. Omurgasz ve derisidikenlilerden olan deniz yldznn kesilen bacaklar tekrar uzarken, bu canlya kyasla ok daha karmak
bir anatomik yapya sahip olan omurgal bir hayvann, rnein aslann byle bir zellii yok. Bu gzlem, yine evrimsel srete, hayvanlarn karmaklaan yaplara sahip olurken, rejenerasyon gibi hayatta kalmalarna ok yardm eden baz zellikleri yava yava kaybetmi olabileceini dndryor. Dier bir deyile, aslanlar daha karmak vcut yaplar sayesinde artan hayatta kalma anslarn, kopan bir uzuvlarn rejenere etme yeteneiyle
dei toku etmi olabilir. Fakat birok gzlem aslnda omurgallar iinde de rejenerasyon yeteneine sahip hayvanlar olduunu gsterir. lkel omurgallardan olan semender ailesinin birok yesinin vcutlarndaki birok organ yenileme yetenei var. Bunun da tesinde, omurgallar arasnda en
69
Blent Gzceliolu
Yaamn Saatini Geriye Doru Kurmak Rejenerasyon
Denizyldzlarnda
kopan bir para (kol vb.)
rejenerasyonla yeniden
tamamlanr.
70
gelimi vcut yaplarndan birine sahip olan biz

insanlarda bile rejenerasyon zellii tamamen yok
olmu deil. Hatta rnein karacierimizin rejenerasyon zellii artc derecede yksek.
Rejenerasyon farkl hayvanlarda ve dokularda
daha fazla incelendike aslnda bu olayn gereklemesini salayan tek tip bir biyolojik mekanizma
olmad grld. Bunun sonucunda, aratrmaclar gnmzde rejenerasyon olgusunu farkl
balk altnda topluyor.
Bunlardan ilki telafi edici rejenerasyon ad verilen rejenerasyon. Bu tr rejenerasyona verilecek
rnek, insanda da gereklesen ve Prometheusun
hikyesinden antik alardan beri bilindii anlalan karacier rejenerasyonu. nsan karacieri -
te ikisi kesilip karldnda dahi kaybedilmi %

60-70lik blm geri bytebilen bir organ. nsann baka organlarndaki rejenerasyon yeteneinin
ok kstl olduu dnlnce karacierin bu yetenei ok etkileyici geliyor. Peki nedir karaciere
bu zellii veren? Gnmzde daha iyi aklanabilen bu olay srasnda gerekleen udur: Karacierde en sk bulunan ve kk hcre yetenei bulunmayan hcre tipi, dokuya gelen zarar srasnda ald
sinyallerle blnmeye balar. Yani karacierin grevleri iin zellemi hcreler, kendilerinin aynlarndan retmek iin blnmeye balar ve karacier eski byklne ulatnda, yine aldklar
sinyallerle, bu blnmeyi durdurur.
kinci bir rejenerasyon tr ise morfalaksis
adyla bilinir. Buna verilebilecek en iyi rneklerden biri, omurgasz bir canl tr olan hidrada grlen rejenerasyondur. Birka milimetre uzunluunda olan, ince bir sapn stne eklenmi pskllere benzeyen ince uzantlara sahip bu kk canl, onlarca paraya ayrldnda, her bir para ana
sap ve pskl blgelerini gelitirerek kendi byklnde yeni bir hidra oluturur. Burada gerekleen karacier rejenerasyonunda olduu gibi hcre
oalmas deil; her bir parann iindeki hcrelerin yer deitirerek yeni bir birey oluturmas. rnein kesilen bir parada kalan 500 hcre, birbirleriyle etkileime geip hareket etmeye balyor ve
yeni fakat kk bir hidra oluturuyor. Hidra Eski
Yunan mitolojisinde de grlen, abartl byklkte fakat anatomik adan bu kk canlya benzeyen bir canavar. Herkln rejenerasyona ilgisinin
sadece Prometheusu karacier azabndan kurtarmasyla snrl olmadn gsteren bir hikyesi var.
Herkl, tek bir gvdeden kan birok ba olan,
ama bu balardan biri kesildiinde yerine yenisinin kmas yznden ldrlmesi ok zor olan
Hidray, kestii balarn boyunlarn yakarak ldrmeyi baarmtr. Ayn ekilde, tatl su hidralarn da keserek ldrmek hayli zordur.
Sonuncu rejenerasyon tipi de epimorfik rejenerasyon olarak adlandrlyor. Deniz yldz, kerevit, planarya (bir eit yass solucan) gibi omurgaszlarda grld gibi, baz balklar, semenderler ve hatta geyikleri de ieren geni yelpazeli bir
omurgal grubunda da grlebilen bir rejenerasyon tipi. Epimorfik rejenerasyonda, yaralanan blgede hcre blnmesi gerekleiyor. Bu zellii bakmndan hidrada grlen rejenerasyondan ayrlyor. Epimorfik rejenerasyonu karacierde gerekleen rejenerasyondan da ayran ok nemli bir
zellik var. Getiimiz 20-30 yl iinde yaplan de-
>>>
neylerin gsterdii kadaryla, yarann olduu blgede oalan hcrelerin bir ksm halihazrda kk
hcreler iken, bir ksm oradaki zellemi deiik
doku hcrelerinin kk hcre yetenei kazanmasyla olumu hcreler. Omurgaszlara inanmas g
bir rejenerasyon yetenei veren bu sistem, rnein
1cmden daha kk bir solucan olan planaryann
200den fazla paraya ayrldktan sonra bile yaralarn kapatarak, ayrlan para says kadar planarya
(bu rnekte 200) oluturabilmesine olanak veriyor.
Benzer ekilde, bir omurgal olan geyiin sk sk
zarar grebilen boynuzlarnn tekrar bymesini
salayan da yine epimorfik rejenerasyon. Bu mekanizmay insanlar asndan ok ilgin klan ise,
evrimsel ve dolaysyla genetik adan bizlere uzak
olmasna ramen, planaryadaki rejenerasyondan
sorumlu 240 civarndaki genin ounun insanlarda da bulunmas.
Semenderin Srr
Gn getike incelenen hayvan trlerinin says artsa da, epimorfik rejenerasyonla ilgili birok
alma semenderler zerinde yapld. Semenderler tpk kurbaalar gibi, omurgallarn hem karada hem suda yaayabilen amfibi snfna giren hayvanlar. Bunlarn arasnda kendini kara yaamna
daha ok adapte etmi olanlarn yan sra aksolotl
gibi tamamen su iinde yasayanlar da var. Almanya
Dresdendeki Max Planck Enstitsnden Prof. Elly
Tanakann da syledii gibi, semenderler omur-
gallarn rejenerasyon ampiyonlar. Bu yaktrmann sebebi ise, aksolotllarn (ve baka birka semenderin de) bacaklarn, kuyruklarn, dar bakan solungalarn, kalplerinin ve gzlerinin bir
ksmn ve enelerini epimorfik rejenerasyonla yenileyebilme yetenei.
Bacaklarndan biri kesilen veya kopan bir aksolotl nce kesiin u blgesinde bir yara dokusu oluturuyor. Bu yara dokusunun ii, kesik civarnda bulunan dokulardaki (kemik, kas, sinir, deri
dokular) kstl kk hcre havuzundan gelen hcrelerin yan sra, kas ve deri dokular bata olmak
zere zellemi doku hcrelerinin kk hcre yeteneklerini geri kazanmasyla oluan hcrelerle doluyor. Yarann olduu blge, kanserli bir doku gibi bir sre biimsiz olarak byyor. Bir sre sonra, bu biimsiz doku uzayarak kolun geri kalann
ve hayvann parmaklarn oluturuyor. Bu inanlmaz yenilenme srecini btn bir bacak iin yaklak 40 gnde gerekletiren semender, bir bakma zamanda geriye gidip embriyonik geliim srecindekine ok benzer mekanizmalarla kendine yeni bir bacak yapyor.
Hcre Geliimini
Tersine eviren ark
Epimorfik rejenerasyonun en ilgin srlarndan
biri, halihazrda zellemi olan doku hcrelerinin,
bulunduklar dokular oluturan zelliklerini kaybedip bir eit kk hcre karakterine brnmeleri.
Yani yara blgesinde bulunan bir kas hcresinin,
artk bir kas hcresi gibi deil de kk hcre gibi
davranmaya balamas. Semenderlerin bilinmezlerle dolu bu olay nasl gerekletirdiini ve bu olayn biyolojideki geleneksel geliim kurallarna neden aykr olduunu daha iyi anlamak iin, hcrelerin normal geliim srecinde ne gibi deiikliklere uradna bakmak gerek. Kk hcre almalarnn byk bir hzla ve beraberinde iddetli tartmalar da getirerek devam ettii gnmzde, canl
geliimini daha ayrntl inceleyebiliyoruz. Memelilerde geliim yumurta hcresinin sperm tarafndan dllenmesiyle oluan tek bir hcreden balyor
ve farkl dokular iin gerekli olan 220 eit farkl
hcre tipinin kurduu bir aa doru ilerliyor. Tek
bir hcreden balayp 220 farkl trde hcre yaratmann kritik noktas, hcrenin merkezinde bulunan ekirdekteki DNAnn zerindeki izleri deitirmek ve her aamada geri dn imknsz olduu dnlen iaretler brakarak hcrenin daha da
zellemesini salamak. Bir rnek vermek gerekir71
Yaamn Saatini Geriye Doru Kurmak Rejenerasyon
Aksolotl Nedir?
Aksolotl, bilimsel adyla Ambystoma mexicanum,
anavatan Meksikann bakenti Mexico Citynin yaknlarndaki
Xochimilco glne kaar. Mexico Citynin iindeki, Venedik

benzeri kanallar olan bu glde hl az da olsa aksolotla
gller olan bir eit semender. Yksek rejenerasyon yetenei
rastlamak mmkn. Ne var ki, uzun yllardr sren su kirlilii
ve embriyonlarnn bykl nedeniyle aratrmalarda

ska tercih edilmi bir hayvandr. Karada da yaayabilen teki
semender trlerinin aksine, aksolotllarn larvalar karaya
aksolotllarn yaamn tehlikeye atyor. Gnmzde sadece

% 5i anavatannda yaayan aksolotllarn geri kalan
% 95lik ksm, laboratuvarlarda ve koleksiyoncularn bakm
uyum iin gereken metamorfoza uramadan byyor, yetikin
altnda yayor. Yani aksolotl, nesli tkenme tehlikesi altnda
hallerinde de dar doru yele gibi sarkan solungalaryla

tamamen su iinde yayor. Yani bir anlamda bebek vcuduna
hapsedilmi yetikinler haline geliyorlar. Yksek rejenerasyon
olan hayvanlardan biri. Laboratuvarlara ve koleksiyonculara

dalm durumda olan %95lik bu byk koloni, yaklak
yeteneklerini de bu zelliklerine balamak mmkn;

nk birok canlnn geliimlerinin erken evrelerindeki
200 yl nce ilk kez Amerika ktasndan Avrupaya,

Parise getirilen 10 adet aksolotlun iftletirilip dnyann
deiik laboratuvarlarna yaylmasyla olumu. Xochimilco
Su canavar veya Meksikal yryen balk adlar ile de anlan
glnn kanallarnda, artk bu ilgin suratl hayvan grmek

iin ok ansl olmak gerekiyor. 1970lerden beri devam
eden kirliliin yaratt byk deiiklik, binlerce yldr orada
barnmakta olan hayvanlar evlerinden atmak zere.
aksolotl, Aztekler iin bir efsane olduu kadar bir besin

kaynayd da. Efsaneye gre, Azteklerin lmn, imein
ve canavarlarn tanrs olarak grd kpek bal tanr
Bunun en byk kantn da, o blgenin yerlilerinin

genliklerinde aksolotlu bir yiyecek olarak kullandklarn
hatrlayp imdilerde hayvana ok nadir rastladklarn
Ksolotl, teki tanrlarn kendisini ldreceinden korkarak

kendini bir aksolotla evirir ve Meksikann ortasndaki
ve artk byle bir eyin mmkn olmadn

anlatan konumalarnda grmek mmkn.
Visual Photos
rejenerasyon yetenekleri yetikinliklerinde

olduundan daha baskndr.
72
<<<
se, birok hcreye dnebilecek bir kk hcre, ald sinyallerle DNAs zerinde deiiklikler yaparak artk sadece kas veya deri hcresine dnebilecek ara bir kk hcreye dnebilir. Bu ara kk
hcre, bu aamadan sonra eklenen baka sinyallerle, kas veya deri hcresine dnme kararn verecektir. Uzun zaman boyunca, bu dnmlerin sonunda ortaya kan hcrenin, rnein bir kas hcresinin, geriye yani kk hcre veya ara kk hcre
zellii tayan hcre dzeylerine geri dnemeyecei dnlyordu. te hcre geliimindeki geleneksel ark tersine eviren bu olay, doal yollarla
semender rejenerasyonunda grlyor.
Hcreyi Yeniden Programlamak

Bu noktadaki can alc soru, biz insanlarda veya semenderden daha gelimi omurgallarda geliimin tersine evrilmesinin mmkn olup olmad. Aksolotl ve teki semenderlerden rendiklerimiz bunun mmkn olabilecei yolunda iaretler veriyor. Aksolotl rejenerasyonunda aktive olan
genlerin hangi genler olduu gn getike ortaya
karlrken, bir yandan da bu genlerin birounun
insanda da var olduu gerei fark ediliyor. Aksolotlda, yara dokusundaki hcrelerin dnm deiik sinyallerle iptal edilip de bu hcreler kk hcre olarak yeniden programlandktan sonra gereklesen organ bymesinin, embriyonik geliimdeki bymeye ok benzediinden bahsetmitik. nsanlarn embriyonik gelime bilgisini DNAlarnda
saklad dnlrse, bu tr bir rejenerasyonu insanlarda gerekletirmek iin yaplmas gereken,
hcreleri yeniden programlamak iin gerekli mekanizmalar bulmaktr.
Tam da bu noktada bilim dnyasndan iyi haberler var. Son iki ylda, Japonyada Kazutoshi Takahashi ve Shinya Yamanaka nderliinde gerekletirilen aratrmalarda, dnm gereklemi
fare ve insan hcrelerine eklenen 4 genin, bu hcreleri zellemi durumlarndan karp birer kk
hcre haline getirdii gzlemlendi. Kk hcre dzeyinde aktif olan bu genlerin kullanm, geliimin
ileri aamalarnda hcreler zelletike DNA zerine konan iaretlerle durduruluyor. zellemi bir
hcreye (rnein bir deri hcresi) dardan eklendiklerinde ise, bu hcrenin tekrar bir kk hcre gi-
bi davranmasn salyorlar. Bilim dnyasnda ve

zellikle kk hcre alannda ok ses getiren bu almann anlam byk. ncelikle, embriyo kullanm gerektiren klasik kk hcre almalarna kyasla byk bir stnlk salyor. nk kk hcre
yaratmak iin gereken tek ey, vcudunuzdan alnacak herhangi bir hcre. Szgelimi bu 4 genin laboratuvar ortamnda derinizden rahatlkla alnabilecek zellemi bir deri hcresine eklenmesiyle, kendi kendine blnebilen ve bir hastalk duru-
Rejenerasyon farkl hayvanlarda ve dokularda
daha fazla incelendike aslnda bu olayn

gereklemesini salayan tek tip bir biyolojik
mekanizma olmad grld.
Bunun sonucunda, aratrmaclar gnmzde
rejenerasyon olgusunu telafi edici rejenerasyon,
morfalaksis ve epimorfik rejenerasyon olarak
farkl balk altnda topluyor.
munda gerekebilecek yeterli miktarda hcreyi oluturabilecek bir kk hcre elde edilebilir. rnein,
akcieri zarar grm bir hastann kendi deri hcrelerini kk hcre dzeyine yeniden programlayp
akcier hcrelerine dntrerek hastann tedavisi salanabilir. Bu ekilde, yani yeniden programlama yntemiyle kiiye zel kk hcre retilerek milyonlarca hasta kendi hastalklarndan kendi hcreleriyle kurtarlabilir. Bunun yannda, aksolotllarla
ilgili hl sren almalardan elde edilen bilgilerle,
belki bir gn yeniden programlama iin gereken ve
hcreyi dardan etkileyen sinyaller belirlenecek ve
uzuvlarn kaybeden insanlar iin gelitirilecek zel
ila-sinyal kokteylleriyle, bu insanlarn uzuvlarn tekrar bytmeleri ve geri kazanmalar salanacak. Bilim kurgu filmlerini hatrlatan bu deiimler
gerekleirse, birok hasta ve kazazede iin yaamn
saati de geriye doru kurulmu olacak.
Kaynaklar
McGann, J. et al., Mammalian Myotube
Dedifferentiation Induced by Newt Regeneration
Extract, Ulusal Bilimler Akademisi Bildiriler
Kitab (PNAS), Cilt 98, Say 24, s. 13699-13704,
2001.
Odelberg, S. J. et al., Dedifferentiation of
Mammalian Myotubes Induced by msx1, Cell, Cilt
103, s. 1099-1109, 2000.
Kondo, T. et al., Oligodendrocyte Precursor Cells
Reprogrammed to Become Multipotential CNS
Stem Cells, Science, Cilt 289, s. 1754-1756, 2000.
Lechner, A. et al., Redifferentiation of InsulinSecreting Cells After in Vitro Expansion of Adult

Human Pancreatic Islet Tissue, Biochemical and
Biophysical Research Communications, Cilt 327, s.
581-588, 2005.
Tanaka, E. M., Regeneration: If They Can Do It,
Why Cant We?, Cell, Cilt 113, s. 559-562, 2003.
Bonner-Weir, S. et al., New sources of pancreatic
beta-cells, Nature Biotechnology, Cilt 23, Say 7, s.
857-861, 2005.
73
Enver Sadkolu*
akir Baytarolu**
Okan Ylmaz***
*Dr., Fizik Blm
** Dr., Makine Mhendislii
***Yksek Lisans., Fizik Blm
TBTAK UME
(Ulusal Metroloji Enstits)
Dnya
Metroloji Gnn
Kutluyoruz
Ya
l(e)meseydik?
Teknolojinin ba dndrc bir hzla gelitii gnmzde bilimsel aratrma,
sanayi, ticaret, savunma, salk gibi alanlarda yaplan almalarn baaryla
sonulandrlmas hassas, gvenilir ve doru lmlere baldr.
Bugn toplumun hemen her kesiminin sahip olmay olaan sayd, rnein
televizyon, bilgisayar gibi ev eyalarnn, otomotiv rnlerinin ekonomik
olabilmesini salayan seri retim, bu rnleri oluturan yzlerce parann hassas
olarak ayn karakterde yaplabilmesinin sonucudur. Bu ise boyutun, scakln,
arln, gcn, akmn, basncn ve eitli malzeme karakteristiklerinin
doru olarak llebilmesiyle salanabilmektedir.
Visual Photos
74
astanelerde yaplan tahliller ve tahlil sonularna bal olarak doru tedavi yntemlerinin belirlenmesi, tedavi srasnda
uygulanmas gereken etki veya dozun doru seviyede olmas, evlerimizde veya iyerlerinde kullanlan elektrik, su ve gaz sayalarnn kullanlmas
ve sayalardan okunan deere bal olarak dzenlenen faturalar, ihracat ve ithalatta belirli rnlerin belirli standartlara, direktiflere ve dier artnamelere uygunluunun tescili gibi ilemler doru ve gvenilir lmler gerektirir. Bu nedenlerle,
yaplan lmlerin sonularn gvence altna almak gibi evrensel bir ihtiyaca cevap veren metroloji n plana kmaktadr.
>>>
man ve daha pek ok yerin mahalli zelliklerine gre yaklak be yz yl nce bugnn edeeri olan standard kurallar konulmutur. Standardn bugnk anlamyla kullanld yazl en eski
belge ise Sultan Beyazt tarafndan ferman olarak hazrlanan Kanunnamei htisab- Bursa belgesidir. Bu belgede kalite, boyut, ambalaj gibi konularda yazl kurallar getirilmi, narh ve ceza hkmlerine de yer verilmitir. Fermanda bugnk standardizasyon sistemine benzeyen bir sistem oluturulmu
ve birok maddenin zellikleri ayr ayr belirtilerek ilk standartlar olarak tarihe gemitir. Bu dnemde lkemizde
eitli arlk, uzunluk, hacim, alan birimleri kullanlmaktayd. Bu birimlerin
doruluu Ahilik kurumu araclyla
kontrol edilmekteydi. Okka, eki, kantar, arn, rub, endaze, kirh, hilal, uvaldz, masura, kam, lle gibi birim-
Trklerin Anadolu topraklar zerindeki uygarlk rneklerinden biri de

standardizasyon ve l birlii oluturulmas konusunda gsterdikleri abadr. Bursa, Edirne, Sivas, Erzurum, Diyarbakr, ankr, Aydn, Mardin, Karahisar, Rize, Amasya, el, Arapkir, Kara-
ler o dnemde kullanlan baz l birimleridir.

lm birimleri ve standartlar ile
ilgili yllardr yrtlen almalar daha dzenli hale getirmek ve farkl lkelerde gerekletirilen faaliyetlerin koordinasyonunu salamak zere 1875 ylnda Pariste Metre Konvansiyonu imzalanmtr. 20 Mays 1875 tarihinde
imzalanan Metre Konvansiyonu metrolojide yeni bir a at iin 20 Mays
Dnya Metroloji Gn olarak kutlanmaktadr. Konvansiyonu imzalayan lkeler arasnda Osmanl mparatorluu
da yer almtr.
Metre Konvansiyonunun temel
amalar lkeler arasnda kullanlan l-
http://www.lost-civilizations.net/ancient-egypt
lm bilimi olarak tanmladmz

metrolojinin tarihesi bin yllarla ifade
edilmektedir. nsanolu, ok eski tarihlerden beri ihtiyalarn karlamak iin
lmle uram ve belirli byklklerin deerini somut olarak rakam ve birim cinsinden belirlemek iin her zaman karlatrma yaplacak bir referansa ihtiya duymutur. Milattan nce vcut organlarndan yararlanlarak
tanmlanan uzunluk birimi, Msrda
ilk lm birimlerinden firavun dirsei ve tanm gerekletiren nesne kubit
ve +4 Cde 1 dm3 suyun arlnn referans arlk olarak kabul edilmesi, insanolunun lmlerde kullanabilecei birimler ve birim standartlar arayndaki servenlerden baz rneklerdir.
Yzyllar boyunca farkl lm birimlerinin tanmlarn kiilerden ve blgelerden bamsz olarak tanmlayabilmek iin olaanst aba harcanmtr.
Metroloji tarihinde kaytlara ilk olarak geen uzunluk lm

birim Eski Msr devletinde kullanlan kubit (cubit).
m birimleri konusundaki kargaay gidermek zere lm birimlerini

tanmlamak; birim standartlarnn tanmlarna uygun olarak zm ve neriler retmek; lkelerde bu dorultuda gerekletirilen faaliyetlerin koordinasyonunu salamak iin gerekli idari yaplarn oluturulmasn salamakt.
Konvansiyonun imzalanmasyla temel
metroloji alanndaki faaliyetlerin koordinasyonu iin Uluslararas ller
ve Arlklar Brosu (Bureau International des Poids et Mesures, BIPM) ve
Uluslararas ller ve Arlklar Komitesi (Comit International des Poids
et Mesures, CIPM) oluturulmutur.
Balang aamasnda faaliyetler
ktle ve uzunluk olmak zere iki lm birimi standardnn tanmlanmas
ve oluturulmasna odaklanmtr. 20.
yzylda bu birimlere zaman ve elektrik akm, daha sonra da k iddeti ve
termodinamik scaklk birimleri eklenmitir. Tm bu almalarn sonucunda 1960 ylnda 11. Uluslararas ller ve Arlklar Konferansnda yeni lm birimleri sisteminin kabul edilmesi konusunda karar alnd. Uluslararas Birimler Sistemi (System International, SI) alt temel ve birok da tretilmi birimden olumaktayd. 1970 ylnda alt temel birime madde miktar birimi molun de eklenmesi ile SI Birimler Sistemi bugn kullanmakta olduumuz halini ald. SI Birimler Sistemini
oluturan yedi temel birim, ktle birimi kilogram, uzunluk birimi metre, zaman birimi saniye, elektrik akm birimi Amper, k iddeti birimi kandela, termodinamik scaklk birimi Kelvin ve madde miktar birimi moldur. SI
Birimler Sisteminde yer alan tretilmi
birimlerin says ise yzlerle ifade edilmektedir.
SI Birimler Sisteminde yer alan her
birimin bir tanm vardr. Birimlerin tanmlar doadaki olaylar ve temel fizik
kurallarna dayanlarak yaplmtr. Tanmn ok ksa olmasna ramen, tanma gre birim deerin gerekletirilmesine olanak salayacak bir referans
standardn oluturulmas iin CIPM ta75
Ya l(e)meseydik?
SI Birimlerinin
Tanmlar
Uzunluk: Metre (m)
Metre, n saniyenin 1/299792458
kesri zaman aralnda vakum
ortamda kat ettii mesafedir.
Ktle: Kilogram (kg)
Kilogram, uluslararas kilogram
prototipinin ktlesine eit ktledir.
Termodinamik Scaklk
Birimi: Kelvin (K)
Termodinamik scaklk birimi Kelvin,
suyun l noktasnn termodinamik
scaklnn 1/273,16 kesridir.
Madde miktar: mol (mol)
Mol, karbon 12nin 0,012 kgdaki atom
saysn ieren madde miktardr.
Zaman: Saniye (s)
Saniye, Sezyum 133 atomunun
taban durumunun iki ince yap
dzeyi arasndaki geie karlk
gelen nmn 9192631776
periyodunun sresidir.
Elektrik Akm: Amper (A)
Amper, sonsuz uzunluktaki ihmal
edilebilir dairesel kesiti olan,
birbirinden 1 metre uzaklkta
rafndan neriler retilmekte ve bunlar

tm dnyada uygulanmaktadr. rnein uzunluk birimi n vakum ortamnda belirli bir srede kat ettii mesafe olarak tanmlanmtr. Uzunluk standardn gerekletirmek iin kullanlan
aralar ise frekanslar belirli atomlarn
ve molekllerin enerji geilerine kilitli deiik tip lazerler, farkl tiplerde interferometreler (lazer nyla giriim
salanan optik bir cihaz) olarak sralanabilir. lm birimleri standartlarn oluturma ve koruma almalar youn aratrma ve gelitirme faaliyetleri iermektedir. Oluturulan standartlarn her trl artdan nasl etkilendii aratrlp dikkate alndktan sonra,
gnmzde ulalabilecek en yksek
doruluk deerleri elde edilebilmektedir. Birimlerin standartlar, tanmlarna
uygun olarak, gelimi lkelerde bulunan Ulusal Metroloji Enstitleri tarafndan oluturulmaktadr. Gnmzde
nde gelen metroloji enstitleri tarafndan uzunluk birimi standard iin beyan edilen en dk belirsizlik deeri,
dier bir ifade ile lm sonucundaki
phenin rakamsal gsterimi, trilyonda
bir olarak aklanmaktadr. erit metre
veya cetvel ile uzunluk lm yaptnzda lm sonucunun bir lazerin dalgaboyuna boyuna bal olduunu biliyor musunuz? Milimetre kadar hata ya-
pabileceimiz bir lm cihaz iin, lkeler lazerin dalgaboyu ve k hzna

dayal picometre (10-12 m) hassasiyetinde ulusal lm standartlar oluturmakta ve korumaktadr. Gerekten bu
seviyedeki standartlara ihtiyacmzn
olup olmad ok basit bir rnekle cevaplandrlabilir.
Otuz yl akn bir sredir dzlemsel
silikon metal oksit yariletken (MOS)
alan-etkili transistor (FET) tmleik
devrelerin temelini oluturmaktadr.
1970lerde tmleik devreler yaplarnda her biri birka on mikrometre (1 m
= 1x10-6 m ya da bir sa telinin kalnlnn 1/10u) byklnde binlerce
MOSFET barndrrd. Gnmzde ise
sadece bir yongada her biri birka nanometre (1 nm = 1x10-9 m ya da bir sa
telinin kalnlnn 1/1000i) byklnde olan yaklak 1 milyar MOSFET
bulunmaktadr. Bu gelimeler sayesinde kiisel bilgisayarlar eskiden bir oda
byklnde iken gnmzde avcumuza sabilecek kadar klmtr.
Mikroelektronikte nanometre leinde lmlerin, bu lmlerde kullanlan Atomik Kuvvet Mikroskobu (AFM)
ve buna benzer ok karmak cihazlarn performansnn gvenceye alnmas, doal olarak hassas lm standartlarnn oluturulmasn zorunlu hale getiriyor. Bu nedenle bugn kullan-
Ktle birimi kilogramn yeniden tanmnn yaplmas iin gelitirilmi olan Watt Balans sisteminin
ngiltere Ulusal Fizik Laboratuvarndaki (NPL) rnei.
yerletirilmi iki paralel iletkenin,

birbirlerini etkiledikleri metre
bana 2x10-7 Nluk kuvveti
reten sabit akmdr.
Ik iddeti: Kandela (cd)
Kandela, Steradyan bana 1/683
Watt radyant iddeti olan 540x1012
Hertz frekansl monokromatik
nm yayan bir kaynan verilen
Visual Photos
bir yndeki k iddetidir.
76
Visual Photos
>>>
Malzeme yzeylerinini atom boyutundaki znrlkle taranmasna imkan salayan Atomik Kuvvet Mikroskobu (AFM).
lan lm standartlar tatmin edici olsa da, gelecekte yetersiz kalacaklar ok

aktr.
Uzunluk birimi ile ilgili rnek dier
temel SI birimleri iin de geerlidir. Bu
www.bipm.org
BIPMde muhafaza edilen uluslararas kilogram prototipi.
birimlerden sadece ktle biriminin tanm gnmzde kullanlmakta olan

en eski tanmdr. 1901 ylnda yaplm
olan tanma gre kilogram, uluslararas kilogram prototipinin ktlesine eittir. Uluslararas ktle prototipi BIPM
tarafndan korunmaktadr. Ancak son
yllarda gerekletirilen aratrmalar,
uluslararas ktle prototipinin deerinin yldan yla deitiini gstermitir.
Bu nedenle, yakn gelecekte ktle biriminin yeniden tanmlanmas hedeflenmitir.
Ktle standardnn yeniden tanmlanmas metrolojide nispeten yeni bir
gelime olmasna ramen yllar boyunca, hatta SI Birimler Sisteminin kabul
edildii gnden itibaren, temel SI birimlerinin okluu ve birim standartlarnn tanmlarna uygun olarak oluturulma ekillerinin ok nesnel olaylara
dayandrlmamas, metroloji dnyasnda tartma konusu olmutur. Bu tartmaya belli bir lde son vermek zere
Temel SI Birimleri ve Evrensel Sabitlerle Balants.
gelecek yllar iin CIPM tarafndan yeni bir hedef belirleniyor. Bu hedef, baz
SI birimlerinin Planck sabiti, elektron
yk, Boltzman sabiti, Avogadro says, k hz gibi evrensel sabitler ile ifade
edilecek ekilde yeniden tanmlanmasn kapsamaktadr.
Bugn tanmlarnn yeniden yaplmas planlanan SI temel birimleri arasnda kilogram, Amper, Kelvin ve mol
yer almaktadr. Temel birimlerin tanmlarnn evrensel sabitler zerinden
77
TBTAK - UME
Ya l(e)meseydik?
TBTAK Ulusal Metroloji Enstitsnde ulusal standartlara izlenebilir olarak gerekletirilen Elektromanyetik Uyumluluk (EMC)Deneyleri
yaplmasnn ok yeni bir fikir olmad

sylenebilir. Bu almalar 1983 ylnda
uzunluk biriminin k hzna bal olarak tanmlanmas ile balad. Daha sonra temel birimler arasnda yer almasalar
bile elektrik direnci (Ohm, W) ve elektrik gerilimi (Volt) birimlerinin kuvantum Hall ve Josephson etkilerine dayal
olarak tanmlanmas bu almalara hz
kazandrd.
Bir birimin tanmnn yeniden yaplmas iin nce temel fizik yasalarna uygun alternatif yntemler aratrlr. Aratrmalar olumlu sonu verdiinin sylenebilmesi iin farkl lkelerin
metroloji enstitleri tarafndan alternatif olarak oluturulan yeni sistemlerle
tutarl ve birbirine yakn sonular elde
edilmesi gerekmektedir. rnein ktle
standard iin gnmzn nde gelen
metroloji enstitleri almalarn iki alternatif yntem, Watt Balans ve silikon
kresi zerine odaklamtr. Daha ok
bilinen Watt Balans almalar, bir kt78
lenin yer ekimi ivmesi etkisinde iken

oluturduu kuvvetin elektromanyetik
etki sonucunda oluan kuvvet ile dengelenmesi ilkesine dayanmaktadr. Silikon kresi konusundaki almalar ise
silikon kristalinin dzgn yapsndan
yola klarak Avogadro sabiti zerinden younluk ve hacim deerlerinin elde edilmesi ile ktle deerinin belirlenmesini amalamaktadr. CIPM kararlarna gre birimlerin yeniden tanmlanmas iin nmzde ok az zamann
kald sylenebilir. Ancak gerekletirilen lmlerin sonular arasnda kayda deer farklarn olduu belirtilmektedir. 19. yzylda silindirik bir nesne zerinden gerekletirilen uluslararas ktle prototipinin yerini Watt Balans alacak
m? Oluturulmas hi de pratik olmayan Amper birimi iin yeni tanm, Tek
Elektron Tnelleme sistemini n plana
karacak m? Bunu zaman gsterecek.
SI birimlerinin yeniden tanmlanmas gibi ileri dzey almalar toplu-
ma ne ekilde yansyacak diye sorulabilir. Sorunun cevab, SI birimlerinin tanmlarna gre oluturulan ulusal standartlarn lkelerin metroloji sisteminde
ve kalite altyapsndaki yeri gz nnde
bulundurularak verilebilir.
Ulusal metroloji enstitleri tarafndan tanmlarna uygun olarak gerekletirilen referans standartlar, lke iinde lm birliini salamak zere kullanma sunuluyor. Farkl tip lmlerde kullanlan deiik cihazlarn performanslar, ulusal veya bir alt seviyede
bulunan referans standartlarn deerleri ile karlatrlarak belirlenir. Bu ilem, kalibrasyon olarak adlandrlmaktadr. Kalibrasyonu yaplm cihazlarla
binlerce lm yaplmaktadr. Endstriyel ortamda kalibrasyonu yaplm cihazlarla gerekletirilen lmlerin sonular dorudan ulusal lm standartlarna balanm olmakta, bir baka ifadeyle gerekletirilen lmlerin
izlenebilirlii salanmaktadr. lkenin
TBTAK - UME
<<<
Dk frekanslarda ses basn biriminin ulusal standard - lazer pistonfonu
mamaldr. Gn getike kimyasal lmler, DNA alglama ve tptaki lm

problemleri ve buna benzer birok geleneksel olmayan alan, gerekletirilen
lm sonularnn gvenilirlii iin
SI birimlerinde izlenebilirliin salanmasn n plana karmaktadr. Bugn
ulatmz noktaya bakldnda salk, gvenlik, evre ve sanayinin farkl
dallarndaki uygulamalar metroloji iin

yeni ufuklar amakta ve yeni hedefler
koymaktadr. Bu yeni hedeflere ulamann yolu ok youn aratrma ve gelitirme faaliyetlerinden gemektedir. Sorunlarn birden fazla disiplini iermesi
ve olaanst geni kapsam nedeniyle,
hedeflere ulamak ancak ok katlml
projelerle mmkn olabilecektir. Avrupa Birlii lkelerinin 7. ereve Programlar kapsamnda yrtt birok
ortak aratrma projesi, sorunlarn ortak zm iin bir balang noktasdr. Ortak zm araylarnda lkemizi temsilen TBTAK Ulusal Metroloji
Enstits de aktif grev almaktadr.
TBTAK Ulusal Metroloji Enstisisnde endstriyel rnlerinin ses

g dzeyinin lld tam yansmasz akustik oda
TBTAK - UME
ulusal standardnn doruluk seviyesinin yksek olmas, (standardn belirsizliinin dk olmas) lke iinde verilen lmlere kademeli olarak yansmaktadr.
lke iinde salanm olan izlenebilirlie ek olarak lkeler aras entegrasyon da byk nem tamaktadr. Bu
entegrasyon uzun yllar boyunca ulusal
standartlarn karlatrlmas yoluyla
salanyordu. Bugn ise Trkiyenin yer
ald Karlkl Tannma Anlamas,
farkl lkelerin ulusal standartlar arasndaki denklik derecesinin belirlenmesine ve bu lkelerin metroloji enstitleri tarafndan dzenlenen sertifika ve raporlarn karlkl olarak tannmasna olanak salamtr. 1999 ylnda
imzalanan bu anlamann katlmc lke says bugn 70i gemitir.
SI birimleri, ulusal standartlarn
oluturulmas, korunmas, sanayiye aktarm faaliyetleri metrolojideki zlmesi gereken dier sorunlar unuttur-
Kaynaklar
Altan, A. B., zmzrak, N., Yaln, M., Kzltan, G.,
Altunbay, S., Varol, N., Peiser, H. S., Trkiyede Ulusal
Metroloji Merkezi Kurulmas zerinde nceleme,
TBTAK Raporu, 1982.
Klein, H. A., The Science of Measurement: A Historical
Survey, Dover, 1989.
Kanunname-i htisab- Bursa, TSE, Ankara.
The International System of Units, 8. Bask, BIPM, 2006.
Petley, B. W. R, The Role of the Fundamental Constants of
Physics in Metrology, Metrologia, 29, s. 95 -112, 1992.
79
Abdurrahman Cokun
Do. Dr., Acbadem Labmed Klinik
Laboratuvar Klinik Biyokimya
Uzman ve Acbadem niversitesi
retim yesi
Kvrmlar
Shutterstock
Biyolojik sistemlerde metabolik gereksinimlerin karlanabilmesi iin bazen ok

geni yzeylere ihtiya duyulmaktadr. Bu amala hcre veya organelin hacmi
fazla artrlmadan, yzey alan kvrmlarla istenilen oranda artrlmtr. Besinlerin
sindirilebilmesi iin ok geni bir yzeye ihtiya duyulan ince barsan i yzeyi kvrml
yapdan dolay yaklak bir tenis kortunun alanna sahiptir. Benzer ekilde kvrml bir
yapda olan mitokondrinin i membrannda yaklak 10.000 kadar elektron transportunu
ve ATP retimini salayan solunum zincirleri bulunmaktadr. Bilinen geometrik ekillerin
aksine, uyum ve esneklik iin esiz bir nemi olan kvrmlar sadece tp ve biyolojik
sistemlerle snrl olmayp bilimin tm alanlarnda karmza kar.
edeniyetin balad ilk dnemlerde insanlar kvrmlar yerine daha ok dzgn ekillerle ilgilenmilerdir. nk
bu ekillerle ilem yapmak, elde edilen sonular genellemek daha kolayd. Matematikte ilk rendiimiz geometrik kavramlar da doru, dzlem, ember, daire, kre, kp vb. gibi belli zellikleri olan kusursuz yaplardr. Ancak tm doa olaylarn bu geometrik ekillerle aklamak da mmkn deil.
80
Antik Yunan filozoflar da dzgn geometrik

ekilleri ok seviyorlard, nk onlara gre bu ekiller kusursuzdu. Aslnda ilk dnemlerde bu kusursuzluk mantyla o kadar iyi sonular elde ettiler ki bu sonulara modern bilim ancak binlerce yl sonra ulaabildi. M 240 ylnda skenderiye Ktphanesinin yneticisi Eratostenes gne
nlarnn 21 Haziran gn le vaktinde Msrn
Syene kentine dik dt halde yaklak 800 km
kuzeydeki skenderiyeye neden dik dmediini
aratrmaya koyuldu. Eratostenes o zamann son
derece kstl lm imknlarna ramen yrtt kusursuzluk mantyla bu farkn dnyann kre eklinde olmasndan kaynaklandn ileri srd. Buradan yola kan Eratostenes iki kent arasndaki mesafe ve glgelerin uzunluunu kullanarak dnyann apn yaklak 13.000 km ve evresini de 40.000 km olarak hesaplamay baard.
Bunlarla yetinmeyen bir dier Antik Yunan Filozofu znikli Hipparkus Dnya ile Ay arasndaki
mesafeyi de bugnk deere ok yakn olarak lmeyi baard. Bulduu deer Yerkrenin apnn
30 kat kadard, yani o zamanki verilere gre bu
386.000 km olmalyd.
Tm bu baarlarn 2000 yl ncesine ait olduunu unutmayalm. Bu esiz baarlarna ramen Yunanl Filozoflar ciddi bir tehlike bekliyordu. Yunanllar kusursuzluu o kadar ileri bir noktaya gtrdler ki sonunda gerek dnya ile neredeyse balarn kopardlar. Gkyznn kusur-
>>>
nn olduu durumlarda da n plana kar. nk biyolojik sistemlerde bir yapnn ilevi ve bykl arasnda sk
bir iliki vardr. Neden dev hcrelerin
bulunmadn, rnein misket byklnde hcrelerle neden karlamadmz sorabiliriz. Bu durum uzunluk,
yzey alan ve hacim gibi geometrik byklkler ile cisimlerin ekli arasndaki
ilikiyle aklanabilir. Dzgn yapl cisimlerin yzey alanlaryla hacimlerindeki art oranladmzda her zaman
hacimdeki artn yzey alandan daha
fazla olduunu grrz. rnein kenar
uzunluu 1 birim olan bir kpn kenar
uzunluu iki katna karld zaman
alan 4 ve hacmi de 8 kat artar. Bu zellik tm benzer cisimler iin geerlidir.
Benzer ekilde hcreler de bydke
(hcrenin yuvarlak olduu varsaylmtr) hacimleri yaraplarnn kpyle
(r3) yzey alanlar da yaraplarnn karesiyle (r2) orantl olarak artmaktadr.
Shutterstock
suz olmasna karn Dnya Pandorann

kutusunun alndan bu yana ktlklerin, gnahlarn olduu bir yer olarak
kabul ediliyordu. Bu durum Yunanllarn gerek hayatla balarnn zayflamasna ve sonunda Yunan medeniyetinin
de sonunun hazrlanmasna neden olacakt. Eer Antik a Filozoflar yeryzn oluturan dalar, tepeleri, ovalar,
vadileri, ksaca kvrml yaplar dikkate
alp, dnyann da bir gk cismi olduunu hesaba katm olsalard belki bu hataya dmeyeceklerdi.
Yeryzn ekillendiren yaplarn
var olmadn, her tarafn ova olduunu ve Dnyann przsz bir kre eklinde olduunu dndmzde tamamen sularla kapl ve karann olmad bir gezegen grntsyle karlarz. te, yeryznn ekillenmesinde
nemli rol oynayarak yaamn srdrlebilir olmasn salayan kvrmlar ayn
zamanda yapsal uyumun da vazgeilmez unsurlarndan biri olmutur.
Kvrmlar mhendislikte, zellikle
yzey-hacim oran problemlerinin almasnda bavurulan nemli yollardan
biridir. rnein hava soutmal motorlarda motorun yzey alan, motorun soutulmas iin yeterli olmamaktadr. Bu
nedenle motorun hacmi artrlmadan
kvrmlarla yzey alan artrlarak scakln daha geni bir yzeye yaylmas salanr. Bylece vantilatrle salanan
hava dolamyla etkili bir soutma salanm olur.
Jeofizikiler, jeologlar, makine mhendisleri gibi farkl disiplinlerde alan bilim insanlar kvrmlarla ilgili
aratrmalar yapmaktadr. Bizse bu yazda kvrmlarn mhendislik, jeolojik
veya corafi anlamlaryla yetinmeyip
zellikle biyolojik sistemlerde ne kadar
nemli roller stlendiine bakacaz.
Yaamn srdrlebilir olmasn salayan en temel zelliklerden biri de organizmalar oluturan temel yaplarn
salt geometrik deil, esnek ve birbiriyle uyumlu olmalardr. Bu uyumda hcre ve doku yzeylerindeki kvrmlar
nemli rol oynar. Kvrmlar uyum iin
olduu kadar yzey hacim orantszl-
nce barsak kesiti
Organizmada evreden sinyal alm

veya madde alverii gibi baz fiziksel
zellikler hcrenin yzey alanna bal iken bazlar da hacme baldr. te
bu iki byklk arasndaki oran yapnn
bykln belirlemede nemli rol oynar. Bu durum kk hacimlerde nemli olmayabilir, ancak hcrenin boyutlarnda art olduu zaman ciddi problemler yaratabilir. nk hcre belli bir bykle ulanca yzey alan metabolik
ihtiyalarn karlamaya yetmez. Bu durumda hcrenin iki seenei vardr: Bymenin durdurulmas veya blnmesi.
Buraya kadar her ey yolunda, ancak

bazen hacimde nemli bir art olmakszn hcrenin byk bir yzey alanna gerek duyduu durumlar olabilir. ok sayda farkl ilemin belli bir hacimde olmas
gerektii biyolojik sistemlerde bu problem farkl yntemlerle almtr. Bu yntemlerin banda kvrmlar gelir. Biyolojik sistemlerde ok sayda kvrm bulunmakla birlikte zellikle tanesi farkl
zellikleriyle ilgi eker. Barsaklarda besinlerin emiliminden sorumlu kvrmlar,
mitokondrilerde elektron transport ilemini yrten matriksteki kvrmlar ve
beyin yzeyindeki kvrmlar.
nce Barsak
nce barsak ilk bakta sadece esnek, boru eklinde, sindirilmi besinlerin tanmas ve emilimini salayan yaplar olarak dnlebilir. Oysa daha yakndan incelediimiz zaman barsaklarn ok sayda kimyasal maddeyi reterek sindirim ve emilimin organizmann
ihtiyacna gre karlanmasn salayan
son derece kompleks yaplar olduunu
grrz. nce barsan yaklak 5 metrelik bir uzunluu vardr ve blmden oluur.
Alnan besin maddeleri kural olarak
temel yaptalarna kadar paralanr ve
bu yaptalar daha sonra barsaklar tarafndan emilir. Tpk evimize alm olduumuz ve kapdan girmesi mmkn
olmayan gardrobun nceden paralara ayrlp ieri alnmas ve sonra montajnn yaplmasnda olduu gibi, alnan besinler de nce barsakta paralanr ve daha sonra emilir. Emilen besinlerin bir ksm dolama gemeden nce ince barsak epitel hcrelerinde yeniden sentezlenerek zel yaplar iinde dolama gnderilir. Besinlerle alnan protein, karbonhidrat ve yalarn temel yaptalar olan amino asitler, monosakkaritler ve yalarn bileenleri, emilip kana
kartktan sonra organizmann ihtiyac
olan ok farkl protein, karbonhidrat ve
yalara dntrlr.
Besinlerin ksa zamanda emiliminin
salanmas iin olduka geni bir yze81
Kvrmlar
ye ihtiya duyulur. nk alnan besinlerin ierii ok farkllk gsterir. Bunlar karbohidratlar, proteinler, yalar,
mineraller, vitaminler ve ok sayda dier bileikler ierirler. Barsan yzey
alann salt silindir biiminde artrmak
hem anatomik hem de fizyolojik olarak
mmkn deildir. Ancak barsak yzeyinde bulunan kvrmlar sayesinde emilim blgesinin alan son derecede artrlarak besinlerin kolayca emilmesi salanm olur.
nce barsakta sadece emilimi salayan hcreler bulunmaz, ayn zamanda sindirimin kontroll bir ekilde gerekleebilmesi iin ok sayda farkl hormon reten hcreler de bulunmaktadr. Burada retilen hormonlar safra kesesinin kaslmas, pankreasta sindirimi
salayan enzimlerin ve barsak ierii
pHsn dzenleyen bikarbonata zengin
svlarn salnm, mide ve barsak hareketlerinin kontrol, inslin salnm gibi ok sayda metabolik olay da kontrol
ederler.
nce barsak mukozas incelendiinde yzey alann artran kvrmlarla karlalr. nce barsakta ok sayda yaknlaan valvl (Kerckring kvrmlar)
bulunmaktadr. Bu kvrmlar dairesel ekilde uzanarak yzey alann yaklak 3
kat artrr. Bununla beraber ince barsakta bulunan milyonlarca villus da emilim yzeyini bir 10 kat daha artrr. Villuslar oluturan epitel hcreleri arasnda goblet hcreleri, hormon salglayan
Visual Photos
Hcre organellerinin elektron mikroskopu grnts
82
hcreler, kk hcreler ve farkl grevleri

olan dier hcreler yer alr. Goblet hcreleri glikoprotein yapda bileikleri salglayarak barsak yzeyini korur.
Villuslarn yzeyinde bulunan epitel hcrelerinin ince barsak lmenine bakan ksmnda her hcreden yaklak 1.000 kadar mikrovillus bulunur. Bu
yap barsak ieriiyle karlaan yzey
alann yaklak 20 kat daha artrr. Bylece Kerckring kvrmlar, villus ve mikrovilluslarla ince barsak emilim yzeyi yaklak 250 m2 olur ki bir tenis kortunun alan da bu kadardr. Bu mikrovilluslar sadece emilim yapan pasif yaplar deildir. Mikrovilluslarn iinde paralel olarak uzayan birok aktin flamenti mikrovilluslara srekli hareket yaptrarak daha ok svyla temas salar ve
emilimi artrr.
Mitokondriler
Dnyann nemli problemleri arasnda enerji skntsnn ilk sralarda geldiini tahmin etmek g deildir. Oysa
biyolojik sistemlerde enerji retimi organizmann ihtiyacna gre son derece esnek ve verimli bir ekilde devam
etmektedir. Her hcre kendi enerjisini kendisi retir. Hcreler enerji hammaddelerini dardan alrlar ve enerjilerini ihtiyalarna gre retirler. Her
hcre tipinin tkettii enerji miktar
farkl olduundan hcrelerde bulunan
enerji reten merkezlerin says da fark-
l olacaktr. Hcrelerde enerji reten en

nemli merkez mitokondrilerdir. Mitokondrisi olmayan eritrositler gibi hcreler enerji ihtiyalarn glikolizle (glikozun laktata paralanmasyla son bulan ve her glikoz moleklnn ykmyla net 2 ATPnin elde edildii metabolik
yol) karlar. Mitokondrisi olan hcrelerde glikolizle (glikozun pirvata paralanmasyla son bulan ve her glikoz
moleklnn ykmyla net 2 ATP ve 2
NADHnn elde edildii metabolik yol)
elde edilen enerji miktar son derece dk olup enerjinin temel retim yeri mitokondrilerdir. Yetikin bir insann gnlk ATP ihtiyac aktivitesine gre ortalama 50-80 kg kadardr. Evet yanl okumadnz 50-80 kg. Oysa herhangi bir
anda hcrede bulunan ATP miktar son
derece dktr. Bu iki veriyi birletirdiimizde ATPnin ihtiyaca gre srekli retiliyor olmas gerektii sonucunu
karabiliriz. Bu nedenle mitokondriler
maksimum enerji retecek ekilde organize olmulardr.
Dier hcre ii organellerden farkl olarak mitokondrilerin iki membran bulunur. D membran birok bileie
geirgen olup kvrm iermemektedir.
membran ise kvrmlaryla ok farkl bir
yapya sahiptir. ki membran arasndaki boluk enerji retiminde son derece
nemli rol oynar. Mitokondrilerde elektron iletiminden sorumlu ok sayda birim vardr. Solunum zincirini oluturan
bu birimlere kompleks ad verilmektedir
ve 1 den 5e kadar sralanrlar (Kompleks 1-5). Tipik bir karacier hcresinde
her bir mitokondrinin i membrannda
bu solunum zincirlerinden 10.000 (on
bin) kadar bulunabilmektedir. Kompleks 5 dnda dier kompleksler elektron akn salar. Bu drt kompleksten 3 (kompleks 2 hari) ayn zamanda pompa grevlerini de stlenmilerdir. Yani bu komplekslerden elektronlar
geerken elde edilen enerji protonlarn
membranlar arasndaki bolua pompalanmasn salar. Sonuta mitokondri i
membrannn iki yzeyi arasnda potansiyel fark meydana gelecektir. Ne kadar
ok kompleks varsa o kadar ok proton
membranlar aras bolua pompalanacak ve o kadar potansiyel fark elde edilecektir. Mitokondri gibi hcre iinde bulunan ve bazen saylar ok fazla olabilen
kck yaplar daha fazla kompleks
iermeleri iin fazla bytmek mmkn
olmayacaktr. te tam bu noktada kvrmlar devreye girerek mkemmel bir
zm salar. Mitokondri i membranndaki kvrmlar sayesinde ok sayda
kompleks mitokondri iine yerletirilerek, hacim art olmadan bol miktarda
enerji elde edilmi olur.
Dnyada tketilen elektrik enerjisi ihtiyacnn yaklak %25ini salayan dev hidroelektrik santralleri oluturan birimlerle hcre ii yaplar olan mitokondri birimleri arasnda ilgin benzerlikler bulunmaktadr. Mitokondrideki iki membran aras boluk hidrolektrik santrallerde suyun biriktii baraj alan gibi dnlebilir. Hidroelektrik santrallerde su baraj glnde toplanrken,
mitokondride protonlar membranlar
aras alanda toplanr. Hidroelektrik santrallerin baraj alannda biriken su, akarsularla veya yamur ve kar sularyla tanrken, mitokondride protonlar pompalarla (kompleks 1, 3 ve 4) membranlar
aras bolua itilir. Hidroelektrik santrallerde suyun baraj alannda birikmesi
iin gerekli enerji gneten salanrken,
mitokondrilerde NADH ve FADH2 gibi
yaplardan elektronlarn oksijene ak
srasnda elde edilir. Hidroelektrik santrallerde elektrik enerjisi retimi iin suyun evirdii trbin jeneratrdeki mknatslar evirir. Benzer ekilde mitokondrilerde kompleks 5 olarak bilinen
ve ATP retiminden sorumlu olan birimlerde, protonlarn kompleksteki kanaldan geerken kompleksin F1 olarak
bilinen ksmnda dnmeye neden olduu ve bu dnme hareketi sonucu ADP ve
Pden ATP retildii bilinmektedir.
Aradaki en byk fark hidroelektrik
santrallerde elektrik enerjisi retilirken,
mitokondrilerde ATP eklinde kimyasal enerji retilmesidir. retilen ATP organizmann ihtiya duyduu mekanik,
elektrik, s gibi enerji biimlerine evrilebilmektedir.
Shutterstock
<<<
Beyin
Beyin yzeyini oluturan serebral
korteksin asl ilevsel blm, tm serebrumu kaplayan 2-4 mm kalnlnda bir tabakadr. Bu ince tabaka da kendi iinde 6 alt tabakadan oluur. Her bir
alt tabakann zel ilevleri bulunmaktadr. rnein beyin sap ve omurilie giden lifler ounlukla 5. tabakadan doar, talamusa giden liflerin ounluu da 6. tabakadan kar. Serebral korteks tek bana izole bir yapya sahip olmayp sinir sisteminin dier yaplaryla
anatomik ve ilevsel bir btnlk oluturur. Yarm kre eklinde dnlebilen serebral korteksin yzey alan yaklak 0.25 m2dir(2500 cm2) ve kafatasnn iine sabilmesi iin kvrml bir
yapya sahiptir. Serebral korteksin her
bir blgesinin belirli ilevleri bulunmaktadr ve bu ilevleri gsteren haritalar karlmtr. Bu blgelerde meydana gelen lezyonlar ilgili ilevin kaybna
neden olur. Serebral korteksin her bir
yarm kresinde frontal, parietal, oksi-
pital, temporal, insular ve limbik olmak

zere 6 lob bulunur. Bu loblarla motor,
duyusal, kognitif vb. ilevler gerekleir.
Sonu olarak kvrmlar biyolojik sistemlerde kompleks molekler yaplardan organellere ve hcrelerden doku
ve organlara kadar her dzeyde grlr. Kvrmlar sayesinde ok kk bir
blgede olduka uzun veya geni olan
kompleks yaplar belirli kurallarla yerletirilmi, hacim fazla artrlmadan yzey alan kat kat geniletilerek hcrenin
metabolik ihtiyalar karlanm ve doku ve organlarn anatomik uyumlar
salanmtr. Bu zellikler sadece ince
barsak, mitokondri ve beyinle snrl
olmayp organizmada hemen her alanda grlebilir.
Kaynaklar
1. Asimov, I., Bilim Rehberi, E yaynlar, 1986.
2. Allan, H. C., Physics for The Life Sciences, 2. Basm,
McGraw Hill, New York, 1977.
3. Arthur, C. G. ve John, E. H., Textbook of Medical
Physiology, W. B. Saunders Company, Philadelphia, 1996.
4. Stephen, G. W., Correlative Neuroanatomy, Lange
Medical Books/McGraw-Hill, New York, 2000.
83
Doa
Dr. Blent Gzceliolu
Solungalar Arkada Olan
SALYANGOZLAR
Fotoraflar: Blent Gzceliolu
inde bulunduumuz ekosistemi deiik zellikleri olan ok sayda canlyla paylayoruz. Her canl bulunduu ortamn koullarna uyum salayarak yaamn devam
ettirmeye alyor. Tm canllarn yaamsal zelliklerine, avlanmalarna, dmanlarndan kamak iin izledikleri yntemlere,
beslenme biimlerine ayrntl baktmzda hepsinin ok farkl olduunu grebiliriz.
Hayatta kalmak iin baz trlerde gizlenme
(kamuflaj) becerileri, bazlarnda zehirli yaplar, bazlarnda yava hareket etme zellii, bazlarnda da deiik beslenme zellikleri gelimitir. Tm bu zellikler, Opisthobranchia denen yumuakalar ubesinin
bir alt snf olan solungalar arkada olan
salyangozlarda grlebiliyor.
84
Solungalar arkada olan salyangozlar ok

sayda tr ierir. En iyi bilinen grup Nudibranchia alt takmdr. plak solungallar anlamna gelen Nudibranchia yeleri lkemizde deniztavanlar olarak bilinir. Solungalar arkada olan salyangozlarn en belirgin ve tanmlayc zellii, balarnda iki ift dokuna (tentakl) bulunmasdr. Genel olarak vcut yaplar
yumuaktr. Baz akraba trlerde olduu gibi
bunlarda vcudu koruyan herhangi bir kabuk
yoktur. Ancak, ok deiik savunma becerileri
gelitirmilerdir. Bazlarnn gizlenme zellii
gelimiken, bazlar da zehirli salglar sayesinde hayatta kalmay baarr. Gizlenme becerisi
baz trlerde (rnein Rostanga elandsia) o kadar iyi gelimitir ki fark edilmeleri hayli zordur.
Solungalar arkada olan salyangozlarn ou-
nun vcudu parlak ve renklidir. Renk doadaki

dier canllar iin zehir anlam tar. Bu kk
uyar onlar iin koruyucu bir mekanizmadr.
Baz trler, yakc hcreler tayan hidroyitlerle
beslenir. Hidroyitlerin yakc hcrelerini alarak
kendi savunma mekanizmalarnda kullanrlar.
Solungalar arkada olan salyangozlar hermafrodittir, yani hem sperma hem de yumurta
retebilirler. Beslenme zellikleri de hayli deikendir; etil, otul ve leil beslenirler. Hatta
baz trlerde kannibalizm de (yamyamlk) vardr; bu trler avlayabildiklerinde kendi trlerini
ve yumurtalarn yiyebilir. Olduka yava hareket ederler. Etil olanlar daha ok sabit yaayan
hayvanlarla, rnein sngerler, yosunhayvanlar ve hidroyitlerle beslenir. Baz durumlarda,
rnein hidroyitlerle beslenirken Zooxanthel-
bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr
lae denen tek hcreli, mikroskopik deniz alglerini de (yosunlar) yerler. Zooxanthellaeler genellikle simbiyotik (her
iki canlnn da karlkl yarar salad birlikte yaama biimi) alg olarak mercanlarla birlikte yaar ve mercanlara besin salar. Ayn durum, solungalar arkada olan salyangozlar iin de geerlidir. Zooxanthellaeler, gne n kullanarak fotosentez yapar. Fotosentez sonucu oluan rnler, rnein karbonhidrat, solungalar arkada olan salyangozlar
tarafndan besin olarak kullanlr. Fotosentez iin gne gereklidir. Bu nedenle, Zooxanthellaelerle ortak yaayan
solungalar arkada olan salyangozlar gne nn girebildii ok s yerlerde yaar. Vcutlarnn byk bir ksm
da saydam olduundan gne vcut iinde yaayan
Zooxanthellaeler tarafndan rahatlkla kullanlabilir.
Enerjisini Gneten
Alan Deniztavanlar
Solungalar arkada olan salyangozlardan olan baz deniztavan trleri (Vaucheria litorea, Elysia chlorotica vb.) beslenme stratejilerinde deiik bir yol izliyor. Bu
trler tpk bitkiler gibi gne enerjisini kullanarak hayatlarn srdryorlar. Bilindii gibi bitkiler gne enerjisi yardmyla fotosentez yapar ve yaamak iin gerekli enerjiyi bu ekilde salar. Texas A&M niversitesinden
biyolog Prof. Dr. James Manhartn yapt bir aratrma
bu konuya k tutuyor. Deniztavanlar deniz algleriyle beslenirken nce deniz alglerini keser, sonra emerler;
sindirim bunun ardndan balar. Sindirim srasnda alglerin plastit denen, fotosentezde grevli organelleri sindirilmez. Deniztavannn dokularnda kalan bu organeller,
fotosentez yapmaya devam ederek deniztavanlar iin
besin salar. Dr. Manhart fotosentez iin 2000-3000 civarnda gene gereksinim olduunu ve bu genlerin hibirinin hayvanlarda bulunmadn, bu yzden de deniztavanlarnda fotosentezin nasl devam ettiini aratrdklarn belirtiyor. Dr. Manhart yaptklar almalarda deniztavanlarnn ekirdek genomlarnda fotosentez iin gerekli en az bir gene rastladklarn ve bunun baka hibir hayvanda olmadn da sylyor. Bununla birlikte
plastitlerin ilevlerini yapabilmeleri iin daha fazla gene gereksinim olduunu da ekliyor. Deniztavanlar bymek, gelimek ve yaamlarn devam ettirebilmek iin
alglere gereksinim duyar. Bununla birlikte, ortam koullarnn deimesi, besin bulamama gibi olumsuz durumlarda alglerden saladklar plastitlerle ve bunun sonucunda elde ettikleri besinlerle uzun sre (9 ay kadar) hayatta kalabilirler. Demek ki, deniztavan yavrular fotosentez iin gerekli olan gene doutan sahip. Ama kendi
plastitlerini sonradan kazanyorlar. u anda durum byle olsa da koullarn deimesiyle (rnein iklim deiiklii) belki ok uzun bir sre sonra deniztavanlar da tpk
bitkiler gibi fotosentez yapar hale gelecek. Dr. Manhart
ikinci adm olarak deniztavannn genomunu ortaya karmaya baladklarn da belirtiyor.
Trkiyedeki Aratrmalar
Trkiye denizlerinde yaayan, solungalar arkada
olan salyangozlarla ilgili fazla aratrma yok. Ancak, son
yllarda tpl dalla yaplan aratrmalarn artmasyla
lkemizde yaayan trler de yava yava belirlenmeye
balad. Solungalar arkada olan salyangozlar deiik
yerlerde, rnein sngerlerin, hidroyitlerin, kayalarn kovuklarnda ya da girintilerinde yaayan dier deniz canllarnn zerlerinde yaadklarndan, fotoraflarnn ekilmesi ve aratrma iin yakalanmalar sadece tpl dal yapmakla mmkn. Tpl dalta sualtnda kalma sresinin snrl olmas bu yntemin olumsuz yn. Ancak
tpl dalla uraan, sualt yaamna merakl dalglar
ve sualt fotoraflarnn gzlemleri bu alandaki aratrmalara byk katk salyor.
Kaynak
Yokes, B., Rudman, B., Trkiye Sularnda Tespit
Edilen Aeloniida (Opisthobranchia, Gastropoda)
Trleri-Trkiye iin 11 yeni kayt, Sualt Bilim ve
Teknolojisi Toplants Kitap, Sabanc niversitesi,
2004.
Kylarmzda yaayan
ve boylar 2-3 cm kadar
olabilen mor renkli deniz
tavan (stte), fotoraf
Kemer (Antalya)da ekildi.
Boylar 15 cm kadar olabilen
turuncu renkli deniz tavan
(altta), fotoraf Hatayda
ekildi .
Wgele, H., Klussmann-Kolb, A., Opisthobranchia

(Mollusca, Gastropoda) - More Than Just Slimy Slugs.
Shell Reduction and Its Implications on Defence and
Foraging, Frontiers in Zoology, 2005.
releases/2008/11/081125112958.htm
85
Salk
Do. Dr. Ferda enel
Visual Photos
lkbahar Hastalklar
lkbaharn gelmesiyle birlikte tm doada
nn aniden artmasna ve yksek nem oran-
na yol aabilir. Bu aylarda snan havalar zel-
bir deiim balar. lkbahar genellikle uyan-
na almakta zorlanr. Havadaki bu deiik-
likle romatizma, astm, kalp, mide lserleri ve
temsil eder. nsan da bu deiimin dnda
likler, vcudu olumsuz ynde etkileyerek ba-
hipertansiyon gibi rahatszlklar bulunanlar
deildir. nsan vcudu, k mevsiminden kp
z ikyetlere yol aar. Nem art bata burun
da ciddi ekilde etkileyebilir.
yeni mevsime uyum salama srecinde ba-
ve boaz olmak zere tm solunum yollarn-
lkbahar hastalklarnn banda ilkbahar yor-
z sorunlarla karlaabilir. lkbaharn berabe-
da genilemeye (yani deme) yol aarak akci-
gunluu gelir. lkbaharn gelmesiyle birlikte g-
rinde getirdii deiimlere kar vcutta mey-
ere giden oksijen miktarn azaltr. Solunum
rlebilen bitkinlik, mutsuzluk, uyuukluk hissi,
dana gelen rahatszlklara ilkbahar hastalk-
yollarndaki genileme nefes darlna ve k-
uykuya dalamamak ve uyanamamak gibi so-
lar denir. nsan vcudunda ilkbaharda orta-
sre yol aabilir. Solunum yollarndaki de-
runlar ve srekli sknt hali ilkbahar yorgunlu-
ya kan bu olumsuz etkilerin sebebi tam ola-
iikliklerin dengelenmesi, yani den oksi-
unun belirtileri arasndadr. lkbahar yorgun-
rak bilinmiyor. Baz aratrmaclar, bu etkilere
jen miktarnn olumsuz etkilerinin azaltlma-
luunun altnda yatan sebep net olarak anla-
havadaki elektrik yknn artmasnn yol a-
s iin vcudun eitli blgelerindeki kan da-
lamam da olsa, en nemli iki etkenin hava-
tn belirtiyor. Bu aratrmaclara gre hava-
marlar bzlr. Mideye giden damarlarn b-
daki elektrik yknn ve nem orannn artmas
daki pozitif iyonlarn artmas vcuda zindelik
zlmesine bal olarak gastrit ve mide lser-
olduu dnlmektedir. Havadaki elektrik y-
verirken, negatif ykl iyonlarn artmas yor-
leri oluabilir. Kalp damarlarnn ve baka da-
k kiiyi sinirli ve stresli bir hale getirebilir. lkba-
gunlua, halsizlie ve gerginlie neden olu-
marlarn daralmasna bal olarak hipertansi-
har yorgunluuna yol aan dier bir unsur da
yor. Youn tat trafii, bu tatlarn yol at-
yon ve kalp krizi riski artar. Cilt damarlarnda-
gnlerin uzamas ve saatlerin deimesine ba-
hava kirlilii, sanayi atklar havadaki elekt-
ki deiiklikler ise cilt kurumasna ve sa d-
l olarak uyku dzeninde oluan bozukluklardr.
rik ykn artran unsurlardr. Elektrik yk si-
klmesine yol aar. Ortamn nem orannda-
lkbahara uyum salamaya alan vcut daha
nirsel gerginlii ve stresi trmandrd gibi da-
ki art vcudun terleme ilevini bozar. Terle-
uzun sre gn na maruz kalr. Gecelerin k-
marlardaki bzlmeyi artrr ve mide lserle-
me ilevinin bozulmas hem vcuttan zarar-
salmas ve gnlerin uzamas vcudun hormon
rine bile yol aabilir. lkbahar yorgunluuna
l maddelerin (yani toksinlerin) atlmasn en-
dengesini deitirerek uyku dzenini olumsuz
yol aan baka bir sebep de gne nlarnn
geller hem de vcudun sv-mineral dengesi-
etkiler. Uyku dzenindeki bu deiiklikler vcu-
Dnyaya daha dik gelmesi ile snan denizler-
ni bozabilir. Bu durumda genel bir halsizlik ve
dun yeterince dinlenememesine ve kiinin ken-
den daha fazla su buharlamas ve bylece or-
yorgunluk hissedilebilir, ba dnmesi ve den-
disini srekli yorgun hissetmesine yol aar. Yap-
tamdaki nemin artmasdr. Scak ve nemli ha-
ge kayb yaanabilir. lkbaharla beraber hava-
tklar i gerei fazla sorumluluk stlenen, stres-
va, scak ve kuru havaya gre ok daha rahat-
da uumaya balayan polenler alerjik nezle-
li ilerle uraan kiilerde ilkbahar yorgunluu
sz edici bir etki yapar. Yksek nem ciltteki bu-
ye ve astma yol aabilir. Mevsim deiikliine
daha sk grlr. Srekli yorgunluk hissi, halsiz-
harlamann etkisini yok ederek ortamn ger-
uyum salayamayan vcudun souk algnl-
lik, krklk, boaz ve ba arlar oluur. Kii, gz-
ek scakln daha yksekmi gibi hisset-
na yakalanma riski de ilkbahar aylarnda yk-
lerinin nnde beneklerin uumasndan, de-
memize yol aar. Souk ve kuru k gnleri-
sektir. Ani hava deiiklikleri ve gecelerin ksa-
vaml ba arlarndan yaknr. Bunlara ek ola-
nin geride kalmasyla, vcut hava scakl-
lp gndzlerin uzamas ilkbahar hastalklar-
rak, zellikle srt kaslarnda ve vcudun eit-
86
mfsenel@yahoo.com.tr
li eklemlerinde arlar olur. Bazen kii, bu arlara ek olarak sanki kerpetenle ensesinin skld-
lkbahar Nezlesi
hissine kaplr. Vcut yorgunluunun yan sra

beyin yorgunluu da kiileri etkiler. Konsantras-
lkbaharn balamasyla birlikte baz ki-
Polen alerjisi, tedavi edilmedii durumlar-
yon azalr, renme gleir ve i verimi der.
ilerde haprk, burunda aknt ve kan-
da astm ve bronit gibi hastalklara neden
lkbahar kiinin psikolojik durumunu da etki-
t, gzlerde kzarklk gibi belirtilerle orta-
olabilir. ikyetleri ciddiye alnmaz ve bir
ler. lkbahar aylarndada depresyon riski nem-
ya kar. lkbahar nezlesi olarak bilinen bu
hekime bavurulmazsa burun hcrelerin-
li oranda artar. Hatta, yaplan baz aratrmalara
hastala genellikle havada uuan polen-
deki alerjik deiimler tm hava yollarn-
gre ilkbahar aylarnda intihar vakalarnda art
ler, yani iek ve bitki tozlar yol aar. Bit-
da ortaya kabilir. Tedavi edilmeyen kiiler
kiler ilkbahar aylarnda uyanr ve havaya
ok yksek oranda (%20 civarnda) astma
bol miktarda polen salar. Nefes yoluyla v-
yakalanabilir. Bu nedenle ilkbahar nezlesi
cuda giren polenler baz kiilerin bak-
olan kiiyi hemen tedavi altna almak ge-
lk sistemini ar harekete geirir. Hareke-
rekir. En uygun tedavinin uygulanabilmesi
te geen baklk sistemi hcreleri, ba-
iin deri ve kan testleri yaplarak hastaln
ta IgE olmak zere eitli antikorlar salglar.
hangi bitkinin polenlerine kar olutuu
Bu antikorlar ve Mast hcrelerinden (aller-
belirlenmelidir. Alerjiyi oluturan sebebin
jik oktan sorumlu hcreler) salglanan his-
bulunmas durumunda hedefe ynelik te-
tamin adl bir molekl, vcutta eitli aler-
davi yaplabilir. ikyetlerin artt dnem-
jik deiimlere yol aar. Polen alerjisi deni-
lerde eitli gz ve burun damlalar kullan-
len bu durum, saman nezlesinin kkenin-
lr. Anti-histaminikler denilen bir grup ila,
de yatan mekanizmadr. Toplumun yz-
alerjinin yol at ikyetleri byk oran-
de 10u ila 20si polen alerjisine yakalanr.
da tedavi eder. Bunlara ek olarak duyarsz-
Bu kiilerde kant, gzlerde kzarma, cilt-
latrma yntemi (a tedavisi olarak bilinir)
te dkntler, sk haprma ve nefes darl-
kullanlabilir. Bu tedavide, belirli aralklar-
gibi ikyetler grlebilir. lkbahar nez-
la vcuda az miktarda polen verilerek ba-
lesi nem verilmesi gereken bir hastalktr.
klk sisteminin duyarszlamas salanr.
grlr. 1992-2003 yllar arasnda meydana gelen 14 bin intihar vakasn inceleyen ve sonular getiimiz ay yaymlanan bir almaya gre ilkbahar aylarnda intihar olaylar ciddi oranda art gsteriyor. svete yaplan bu almaya gre ilkbaharda erkeklerde depresyon, kadnlardaysa ar sinirlilik haliyle kendini gsteren psikolojik rahatszlklar artmaktadr.
Kaynaklar
Reutfors, J., Osby, U., Ekbom, A., Nordstrm, P., Jokinen,
J., Papadopoulos, F. C., Seasonality of Suicide in Sweden:
Relationship with Psychiatric Disorder, Journal of
Affective Disorders, 25 Mart 2009 (baskda).
Leung, A. K., Hon, K. L., Seasonal Allergic Rhinitis,
Recent Patents on Inflammation and Allergy Drug
Discovery, Cilt 2, Say 3, s. 175-85, 2008.
Alprovitch, A., Lacombe, J. M., Hanon, O., Dartigues, J.
F., Ritchie, K., Ducimetire, P., Tzourio, C., Relationship
between Blood Pressure and Outdoor Temperature in
a Large Sample of Elderly Individuals: The Three-City
Study, Archives of Internal Medicine, Cilt 169, Say 1, s.
75-80, 12 Ocak 2009.
Souk Algnl
Souk algnl zellikle mevsim geilerinde en ok grlen hastalktr. lkbaharda souk algnlna polenlerin sebep
olduu alerji ve saman nezlesi de eklenince insan rahatsz
eden bir tablo ortaya kar. lkbahar aylarnda souk algnl neredeyse k aylarnda olduundan daha sk grlr. Yeni mevsime ve hava koullarna almaya alan vcudun baklk sisteminin direnci bu aylarda azalr. ok kk mikroplar olan ve 200den fazla tr olan virsler vcuda kolaylkla girerek nezle, burun aknts, boazda yanma, hafif ate
ve eklem arlarna neden olur. Antibiyotik tedavisi gerektirmeyen souk algnlnda ounlukla ate kmaz ve 4-5 gn
iinde hastalk geer. Bu sre ierisinde vitaminli gdalar ve
bol sv alnmas, istirahat nerilir. Kas ve eklem arlar iin
ar kesici veya kas gevetici ilalar kullanlabilir. ikyetler
4-5 gnden daha uzun srerse mutlaka bir hekime bavurPhotos.com
mak gerekir. Uzun sren souk algnl, kafa kemikleri arasndaki boluklarn iltihaplanmas demek olan sinzite ve zatrree olarak adlandrlan akcier enfeksiyonuna dnebilir.
87
Alp Akolu
Teleskop
Nasl alr?
lkemizde gkyzne olan ilgi giderek artyor. Hem buna bal olarak, hem de teleskop
modellerinin eitlenmesi ve grece daha dk fiyatlarla satn alnabilir hale gelmeleri sayesinde teleskop sahibi olmak isteyenlerin says da artyor. Ancak bu konudaki en byk sknt, teleskop seimi konusunda deneyimli olmayan gzlemcilerin onlara yardmc olacak bilgiye ulamalar. Bu nedenle, teleskop tiplerinden
rnekler vererek sizlere bu konuda temel bilgiler aktarmak istiyoruz.
Bu ay bytme ve odak oran konusunda
baz temel bilgiler verdikten sonra gelecek aylarda teleskop tipleri, teleskop ayak ve kurgular,
drbnler, teleskop kullanmna ve ayarlarna ve
amatr teleskop yapmna deineceiz. Bunlarn
yan sra, teleskop kullanm ve ayarlarna ynelik birtakm pratik bilgiler vereceiz. Teleskop seimi konusunda da birtakm nerilerimiz olacak.
Bytme
Bir teleskopun bytme gc (katsays) kolayca hesaplanabilir. Birinci mercein yani objektifin odak uzunluunun gzmerceinin odak
uzunluuna blnmesi, teleskopun bytme
gcn verir. rnein, objektifin odak uzunluu 1000 mm (1 metre) olan bir teleskopa odak
uzunluu 10 mm olan bir gzmercei takarsanz, bu teleskop 100 kat bytr.
Eer bir teleskop kullancs iin tek etken teleskopun bytme gc olsayd, byk apl teleskoplara gereksinim olmazd. nk kuramsal
olarak, kk bir teleskopla bile ok yksek bytmeler elde edilebilir. Ancak, teleskopla baklan nesnenin parlakln hesaba katmak zorundayz. Bie cismin bir teleskopla ne kadar bytlebileceinin kesin bir forml yok. Bununla birlikte, ou gzlemcinin zerinde anlat basit
bir hesaplama yntemi var: Buna gre bir teleskop en fazla objektif apnn milimetresi bana
bir kat bytme yapabilir. rnein, objektif ap
100 mm olan bir teleskop en fazla 100 kat bytebilir.
Bir teleskop, temel ilevini yaparken yani bytrken, gzlenen gkcismini gzn alglayabilecei kadar parlak gstermelidir. Bunu salamann yolu, gze ulaan k miktarn artrmaktr. Bunu yapmann yoluysa objektifin apn b88
2009 Dnya Astronomi Yl Etkinlikleri (www.astronomi2009.org)

3 Mays 2009, 19:30 - Ankara
Ankara niversitesi Gzlemevinde Halka
Ak Gzlem (takmyldzlarn mitolojideki
ykleriyle birlikte tantm; teleskopla Ay,
Satrn ve baka gkcisimlerinin gzlemi;
Satrn Gezegeni belgesel gsterimi)
Ayn gece etkinlik kapsamnda Deep Space
(Derin Uzay) adl belgesel gsterilecek.
Yer: Ankara niversitesi Gzlemevi
4 Mays 2009, 10:00 - Nide
Seminer: Kadn Astronomlar, Yrd. Do. Dr.
Kutluay Yce
Yer: Nide Eitim Fakltesi
ytmektir. Teleskop reticileri ve bilinli satclar

rnlerinin zelliklerini belirtirken bytme gcn deil objektif apn sylerler. nk gzlenen cisimden yeterince k toplandktan sonra
teleskop o cismi istenen lde bytebilir.
Odak Oran
Bir teleskopun zellikleri belirtilirken objektif apnn yannda odak oran (focal ratio) denen bir zellik de verilir. Bu aslnda fotoraflkla ilgilenenlerin iyi bildii bir kavram. nk fotoraf makinelerinde de objektifin akl bu deerle ifade edilir. Odak oran, objektifin
odak uzunluunun objektifin apna blnmesiyle bulunur. Bu oran f oran olarak da bilinir.
rnek verecek olursak, 200 mm apnda olan
ve 2000 mm odak uzunluuna sahip bir teleskopun f-oran 10dur ve bu f/10 olarak gsterilir.
Dk f-deerine sahip teleskoplar daha
parlak grnt olutururlar. Buna karlk fazla bytmeye uygun olmazlar. Bu nedenle bu
teleskoplar, bulutsular ve ak yldz kmeleri
gibi gkyznde grece geni alan kaplayan
derin gkyz cisimlerini gzlemek iin daha
uygundur. Bu gkcisimleri gkyznde geni
bir alan kapladklarndan yksek bytmelerTeleskopun bytme gc =
Aklk (objektifin ap)
Gkyz
4 Mays 2009, 15:00 - Kayseri

Seminer: Osmanl Astronomisine Genel Bir
Bak, Do. Dr. Yavuz Unat
Yer: Erciyes niversitesi Fen Edebiyat
Fakltesi
20-21 Mays 2009 - Ankara
Etkinlik: ODT AAT (Amatr Astronomi Topluluu) Gkyz Gnleri
Gkyz Gnleri kapsamnda eitli seminerler, paneller, fotoraf sergisi, gezegenevi
gsterileri, amatr teleskop yapm atlyesi
gibi etkinlikler dzenlenecek.
Yer: ODT Kltr ve Kongre Merkezi
de genellikle teleskopun gr alannn dna taarlar.

Daha ok gezegenleri ve baka gkcisimlerini yksek bytmeli olarak gzlemekten holanan bir amatr gkbilimci, yksek f-oranna sahip bir teleskop seer. Yksek f-oranna sahip teleskoplar, daha yksek bytmelere elverilidir.
Dk f-oranna sahip bir teleskop, gerektiinde
yksek f-oranna sahip bir teleskopa dntrlebilir. Bunun iin Barlow ad verilen mercekler
kullanlr. Gzmerceine benzeyen bu mercekler, teleskopla gzmercei arasna taklrlar.
Teleskopun odak uzunluu artrldnda, bytme gc de ayn oranda artar. Barlow merceklerin zerinde oda hangi oranda
uzattklar, bir baka deyile teleskopun bytme gcn ne kadar artrdklar belirtilir. Barlow mercekler, genellikle 2x ya da 3x bytrler.
Daha ok derin gkyz cisimlerini gzlemek
isteyen bir gzlemci, dk f-oranna sahip bir
teleskop satn alabilir ve gezegenleri gzlemek
istediinde bir Barlow mercekten yararlanabilir. Burada bir noktaya deinmekte yarar var:
Odak uzunluu ksa bir teleskopa Barlow mercei taklarak elde edilen grnt, odak uzunluu uzun bir teleskopla elde edilen grnt kadar kaliteli olmaz.
Teleskopun odak uzunluu
Gzmerceinin odak uzunluu
Teleskopun (objektifin) odak uzunluu
Teleskopun odak oran =
Gzmerceinin
odak uzunluu
Teleskopun odak uzunluu

Aklk (objektifin ap)
gokyuzu@tubitak.gov.tr
06 Mays
Eta Kova
(Eta Aquarid)
gkta yamuru
10 Mays
Antares ve Ay
yakn grnr
konumda
17 Mays
Jpiter ve Ay
yakn grnmde
(sabah)
21 Mays
Vens, Mars ve Ay
yakn grnmde
(sabah)
31 Mays
Satrn ve Ay yakn
grnmde
1 Mays 23:00
15 Mays 22:00
31 Mays 21:00
Maysta Gezegenler ve Ay
Merkr, Nisandaki ykseliinin
ardndan, bu ay hzl bir inie geiyor.
Ancak gezegeni yaklak bir hafta daha
bat-kuzeybat ufku zerinde grmek
mmkn. zellikle ayn ilk gnleri ok
parlak ve olduka yksekte. lk haftadan
sonra ykselimi ve parlakl iyice den
gezegeni gkyznde semek zor olacak.
Teleskoplu gzlemciler, Merkrn giderek
ince bir hill biimini aldn grebilirler.
Gezegen, ayn ortasnda sabah gkyzne
geecek. Yeniden grlebilecek kadar
ykselmesi iin Hazirann ilk gnlerini
beklemek gerekecek.
Satrn, akam gkyznde gneyde
en yksek konumuna ulam durumda.
Satrn bu yl halkalarn gsterme
konusunda isteksiz olsa da, Maysta halka
dzleminin bize gre eimi bu yln en
iyi durumunda. Bununla birlikte gezegen
grece yakn konumda olduu iin, Mays
2 Mays akam bat-kuzeybat ufku
aynn Satrn gzlemek iin bu yln en iyi

dnemi olduu sylenebilir.
Satrnn gkyzn terk etmesiyle
birlikte Jpiter douyor. Jpiterin
gkyznde ykselerek gzlem iin uygun
konuma gelmesi iin sabah saatlerini
beklemek gerekiyor.
Sabah Yldz Vens, sabah gkyznde
ilk dikkati eken gkcismi. Gezegen, dou
ufku zerinde -4,5 kadirle parlyor.
21 Mays sabah dou ufku
Uzun sredir dou ufku zerindeki

konumunu koruyan Mars bu aydan
balayarak ykselie geiyor. Mars, bu
ykseliini yl boyunca srdrecek ve Mays
sonunda sabah alacakaranl balamadan
douyor olacak.
Ay, 1 Maysta ilkdrdn, 9 Maysta
dolunay, 17 Maysta sondrdn, 24
Maysta yeniay ve 31 Maysta ilkdrdn
hallerinde olacak.
89
Geceleyin
Dnya
Alp Akolu
Objektifinizden Gkyz
bal altnda
okuyucularmzn gkyz
fotoraflarn yaymladmz
bu sayfay, Dnya Astronomi
Yl sresince bu muhteem
fotoraflara ayracaz.
Her sayda TWAN
fotoraflarnn eserleri
arasndan setiimiz
fotoraflar burada
yaymlayacaz.
90
Uluda zerinde Orion Takmyldz
Babak Tafreshi / TWAN (www.twanight.org)
2009 Dnya Astronomi

Yl zel projelerinden
biri olan Geceleyin
Dnya (The World
At Night - TWAN)
kapsamnda,
yeryzndeki en
gzel yerlerin ve tarihi
eserlerin gece gkyz
eliindeki fotoraflar
toplanp sergileniyor.
Projedeki fotoraflar,
gkyz ve manzara
fotoraflaryla dnya
apnda tannm,
20 gkyz
fotorafsnn
eserlerinden oluuyor.
Bu fotoraflar
arasnda Trkiyeden
bir gkyz fotorafs,
Tun Tezel de bulunuyor.
Fotoraflarn yukardaki e-posta adresine elektronik olarak gnderilmesi;

JPEG formatnda ve en az 1700 piksel genilikte olmas gerekiyor.
Gnderilen fotoraflar bir elemeden sonra dergide yaymlanacak.
Fotoraflarn ana temas gkyz, gkcisimleri olmal.
Gndericiler, fotoraflarnn TBTAK yaynlarnda fotorafnn adnn
belirtilmesi kouluyla kullanlabileceini kabul etmi saylr.
Tun Tezel / TWAN (www.twanight.org)
Gkyz kesinde ve teki sayfalarmzda okuyucularmzn gnderecei

fotoraflara yer vermeyi srdreceiz.
Bu nedenle sizlerden fotoraflarnz ksa bir aklamayla birlikte
(ekim yeri, kullanlan donanm, poz sresi, diyafram akl, ISO deeri vs.)
gndermeyi srdrmenizi bekliyoruz.
gokyuzu@tubitak.gov.tr
randa Tahran yaknlarndaki Demavend da ve kuzey gk kutbu blgesi
TBTAK
12. Ulusal Gkyz
Gzlem enlii
TBTAK 12. Ulusal Gkyz Gzlem enlii, 24-27 Temmuz 2009
tarihleri arasnda Antalya Saklkentte yaplacak. Ayrca 28-29 Temmuz 2009
tarihleri arasnda Akdeniz niversitesi Yerlekesi iinde TBTAK
Ulusal Gzlemevi (TUG) Bilim ve Toplum Merkezinde (BTOM)
halka ak etkinlikler dzenlenecek.
enlik kapsamnda 24-27 Temmuz 2009 tarihlerinde Saklkentte dzenlenecek olan Uygulamal Astronomi Etkinliinde
temel bilgilerin verilecei grsel arlkl seminerler, gkyzn tantmaya ynelik plak gzle yaplacak gzlemler,
eitli gkcisimlerinin teleskoplarla gzlemleri, Saklkentin ok yaknnda bulunan TBTAK Ulusal Gzlemevinin tantm
ve gezisi ile eitli yarma ve elenceli etkinlikler dzenlenecek.
28-29 Temmuz 2009 tarihlerinde dzenlenecek Halka Ak Gzlem Etkinlikleri srasnda TBTAK Ulusal Gzlemevi
Bilim ve Toplum Merkezinde mevcut kurulu teleskobun yanndaki ak alanda kurulacak olan orta boy amatr teleskoplar ile
uzmanlar eliinde gkcisimleri gzlenecek ve katlmclara eitli bilgiler verilecek. Bu etkinliklere katlm serbest olacak.
TBTAK 12. Ulusal Gkyz Gzlem enliiyle ilgili ayrntl bilgiye aada verilen nternet adresinden ulalabilir.
24-27 Temmuz 2009 tarihlerinde dzenlenecek Uygulamal Astronomi Etkinliine katlabilmek iin bavurular yalnzca burada
verilen bilgiler dorultusunda ve yine bu sitede yer alan bavuru formlaryla yaplabilecek.
http://senlik.tug.tubitak.gov.tr/
91
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Film Festivali
A, B ve C adlarndaki kii
bir film festivalindeki filmleri izlemilerdir.
Her birinin sadece kendisinin izleyip
dier ikisinin izlemedii film says 1dir.
Her iki kiinin birlikte izleyip, nc kiinin
izlemedii film says 2dir.
nn birlikte seyrettii film says 3tr.
Ann izledii filmlerden 8i yerli,
Bnin izlediklerinden 6s yerli,
Cnin izlediklerinden ise 5i yerli filmdir.
A, B ve C toplam ka film izlemilerdir
ve bunlarn ka yerlidir?
ifre
Futbol Takm
genler
ampiyon olan bir futbol takmnn

oyuncularna kulp bakanlar
madalya takacaktr. Yedeklerle birlikte
takmn 15 oyuncusu birer metre arayla
saha kenarna dizilir. Bakan diledii bir
futbolcudan balayacak sonra
bir bakasna geerek tm futbolculara
madalya takacaktr. Bu i en az yol
katederek gerekletirilmek istenirse,
Uzunluklar (1, 2,...,9, 10) birim olan

10 ubuk kullanlarak ka farkl
gen oluturulabilir?
1 nolu futbolcudan balayp sonra

yanndakine geerek srayla 15 nolu
futbolcuya kadar ilerlemek yeterli olur.
(Bu durumda 14 metre yol katedilir)
Ayn ilem en fazla yol katederek
gerekletirilmek istenirse toplam mesafe
ne olur?
Sayl Bloklar
ekilde grlen 10 blokun her birinde
farkl bir pozitif tamsay bulunmaktadr.
Bitiik her iki bloktaki saynn toplam
stlerinde bulunan blokun saysna eit
olduuna gre bo bloklar uygun
saylarla doldurun.
Alfabemizin 29 harfi kullanlarak

5 harflik bir ifre oluturulacaktr.
retilebilecek tm ifrelerin
kanda adnzn ba harfi ve onun
hemen sanda soyadnzn ba harfi
yan yana bulunur?
21
(Tek adnz ve soyadnz olduunu ve

bunlarn ba harflerinin farkl
olduunu varsayyoruz.)
Palindrom
Zar yapm
Bo bir kpe 1den 6ya kadar olan saylar
yazarak bir zar oluturmak istiyorsunuz.
a) Karlkl yzlerin toplamnn
7 olduu ka farkl zar oluturulabilir?
b) Karlkl yzlerin toplamnn tek say
olduu ka farkl zar oluturulabilir?
genlerin her kenarnda

birer ubuk bulunacak.
ubuklar birbirleriyle kesimeyecek.
10 ile 100.000 arasndaki

ka adet say palindromdur?
(Dzden ve tersten yazllar ayn olan
kelime, cmle ve saylara palindrom denir.)
Lira-Kuru
alma Grubu
Bir alma grubuna 20 uzman
katlacak ve almalar biri 11 kiilik,
dieri 9 kiilik olan iki ayr odada
yaplacaktr. Gnde bir kez yaplan
toplantlara uzmanlarn hangi odada
katlacaklar bakan tarafndan
belirlenecektir. Her uzmann dier
btn uzmanlarla en az bir kez
ayn odada toplantya katlmasn
salamak iin toplantlarn
en az ka gn yaplmas gerekir?
Soru Maratonu
Bir soru maratonuna X sayda yarmac
katlmtr. Birinci gn bir yarmac
kendi isteiyle yarmadan ekilir ve geriye
kalanlarn 1/Ysi o gn elenir.
kinci gn iki yarmac ekilir ve kalanlarn
1/Ysi elenir. Benzer ekilde her gn
yarmann kanc gnyse o kadar
yarmac ekilir ve kalanlarn 1/Ysi elenir.
Ninci gn N kadar yarmac ekildikten
sonra geriye hi yarmac kalmaz.
1 TL, ka farkl biimde bozdurulabilir?

(Bir zarn farkl saylabilmesi iin ne ekilde
dndrlrse dndrlsn baka bir zarla
ayn olmamas gerekir.)
92
(1 TL dndaki madeni paralar:

1 kr, 5 kr, 10 kr, 25 kr, 50 kr)
Bu problemde Y says 1 artacak olsa

X says 19 artacana gre, soru
maratonuna toplam ka kii katlmtr?
Geen Saynn zmleri

Be Puan
121/243
(dokuz ma yerine ilk be ma
dikkate almak yeterli.
Dolaysyla toplam dalm says 243tr.
Be puanlk toplam verenler:
Be malubiyetle biten bir adet,
malubiyet - bir beraberlikle biten 12 adet,
bir malubiyet - iki beraberlikle biten 27 adet,
iki malubiyet bir galibiyetle biten 27 adet,
bir beraberlik bir galibiyetle biten 54 adet
olmak zere toplam 121 adet.)
Altn Paylam
1008 altn.
Alt Top
91/216.
Kaybetmek iin kez st ste
beyaz top ekmeniz gerektii iin
kazanma olaslnz:
1- (5/6)3 = 91/216.
Not: Bir saynn rakamlarnn toplam

3e blnyorsa,
o say da 3e blnr.
Kpler Toplam
16 ve 17
Hangisi Farkl
A farkl.
(Her satrda ve kolonda sar ve gri renklerin
ikier kez bulunmas gerekiyor.)
Dairede Drt Daire
OD=3
CD=3+r
OC=OB-r=6-r
ODC dik gen olduu iin
(OC) 2 +(OD) 2 =(CD) 2
eitliinde yukardaki deerler
yerlerine konur ve
r=2 birim bulunur.
C
r
Soru areti
1. (Kolonlara A, B, C, D dersek, A/2+B+C=D).
Akrep-Yelkovan
y=Yelkovann uzunluu olsun.
Yelkovan bir dakikada alt derece
(60 dakikada 360 derece),
akrep ise bir dakikada 0,5 derece
(60 dakikada 30 derece) dnd iin,
Dikdrtgen Alanlar
Kareden Kareye
Asal Saylar
Hibiri asal say deildir.
1den 9a kadar olan 9 rakamn
birer kez kullanld 9 rakaml saylarda,
rakamlarn toplam 45 olduu iin tm 3e
blnr, dolaysyla hibiri asal deildir.
93
Yayn Dnyas
Adnan Kurt
Akln Gz
D. R. Hofstadter ve D. C. Dennett
ev. Fsun Doruker,
Boazii niversitesi Yaynevi, 2009.
Orijinal Ad: The Minds I: Fantasies and
Reflections on Self & Soul
Dz Bir Dnyaya nanmak
Nasl Bir eydir?
Binyln byk olaslkla en nemli, en
gzde bilimsel ura ve sorunlarndan
biri akl, bilin ve beyin iin kuramlarn
oluturulmasdr. Elbette insann kendi
zerine dnecek ekilde evrilmesinden
beri benlik duygusu en temel
sorulardandr. Akl-beden sorunlar,
benliin, ryalarn, dncenin, duygu ve
alglarn ne olduu zerine abalamalar
binlerce yldr sryor. imdi baka
bir aamadaymz izlenimi veren ey,
insanln yaratc eylemleriyle geldii,
durduu yer olmaldr. Hayal gcn
zorlayan teknolojik gelime ve edindiimiz
aratrma aralar; yepyeni matematiksel
yntemler, dilin yaps zerine daha
da olgunlam kuramlar, sinirbilim ve
fizyolojinin ufkunu olabildiince genileten
lme ve grselletirme aygtlar, bunlar
her ekilde tamamlayan bilgi ileme
aralar ve matematik makineleri, bir felsefe
sorunsal olarak tana gelen akl ve beden
problemini bilimsel arenaya tamtr.
Benlik ve Ruh zerine Hayaller
ve Dnceler alt balyla Boazii
niversitesi Yaynevinden kan Akln
Gz, bu felsefe problemine bilimsel bir
yaklam benimsemesiyle kendine apayr
bir yer ayor. Bilimsel yntemlerle felsefe
problemlerine ynelmek, Hofstadter ve
Dennettin tek zgn taraf deil. Temel
aralar bilimsel yntemler olmasyla
birlikte, kitap bir felsefe yapt. Yaznsal
gzelliiyle okura, ba dndrten,
kkrtan, yaz okumay esrimeye
dntren bir deneyim yaatyor. Bu
tmceleri yazarken ne kadar abartyorum
diye endieleniyorum. Ama pek deil.
28 yl nce ilk kez okuduum (dilimizde
yaynlanmas iin bunca yl gecen
kitab okumak iin daha fazla zaman
yitirmemeyi neririm) kitabn Trke
evirisini elime aldmda ayn heyecan
duyduumu gryorum. Neden mi? O
kadar zevkli bir yaznsal len sunuyor ki!
Dnya edebiyatnn yldz hikyeleriyle
rneklendiriliyor felsefe problemleri,
94
akl ve beden ilikileri. Ya da nemli

bilimsel kuramlar, gnmzn felsefe
yaptlarndan, yazlarndan ald rnekleri,
makaleleri konu alyor. Hatta Borgesin bir
hikyesini ilk kez bu kitapta okuyup hayran
olmutum. Yine Dawkinsin Gen Bencildir
adl kitabndan bir blm yine bu kitapta
okumutum. zenle seilmi, zenle
kurgulanarak akl/zihin probleminin kimi
zaman metaforik tanmlamasn yapan bir
edebiyat sekisini de ieriyor bir anlamda.
Bunu tmleyen, sertletirip anlam katan/
bilimsel keskinlikle ufuk aan Dnceler
blmleri. Her metnin ardndan gelen
bu aydnlatan/ sorduran/ kkrtan/ akl
alan blmde Hofstadter ve Dennett
sorular soruyor, baz sorular zmemize
yol gsteriyor, bazlarn anlamlandryor.
Kesin olan ey u: nmzde hemen
zemeyeceimiz, byk olaslkla daha
birok matematiksel ara, kuram ve
deneysel dzenek tasarlamay gerektiren,
belki de daha gelikin fizik kuramlarnn
uyarlanmasn bekleyen bir sorunumuz var.
Beynin gizemi, yaps, ileyii ve anlaymz,
biliimiz, aklmz, dncelerimiz Yapay
zeknn nclerinden Marvin Minskynin
deyiiyle, akl, beynin yaptklardr. Ama
bunlar nasl yaplyor, neler yaplyor?
Ben kimim? Ben beynim miyim? Yoksa
beynim ben mi? Akln Gzyle bunlar
grecek; bu gibi sorularn ok zevkli, ok
ynl, ok heyecanla sorulduu, iten
ie dnd metinler okuyacaksnz.
Bir de bu zevkli okumalara zihin ac,
sorgulayan, sorduran, dahasn isteyen ve
isteten aklamalar; yazarlarn, bilimcilerin,

felsefecilerin dncelerini ve tartmalarn
bulacaksnz. Hofstadterin bayapt Gdel,
Escher, Bach da hemen okumak iin
yerinizde duramayacaksnz. Eminim.
Gdel, Escher, Bach:

Bir Ebedi Gke Belik
Douglas R. Hofstadter
ev. Ergn Aka ve Hamide Koyukan,
Kabalc Yaynevi, 2001.
Orijinal ad: Gdel, Escher, Bach:
An Eternal Golden Braid
Gdel, Escher ve Bach bir cmlede
buluturan ey nedir? Bulutuklar kitaptan
sz etmek istiyorum: Gdel, Escher,
Bachtan.
Anlattklar, gelecek bin yllarn konular.
Tmceme bakp da abartl bir vg
yaptm sanlmasn. Bu, Lucretiusun
M 80li yllarda yazd Evrenin Yaps
adl kitab gibi bir ey. Evrenin Yaps,
Antik Yunanda filizlenen ve 2000 yl
arayla geen Madde sorunumuzun
temel bileenlerini anlatan iirsel
bir yapt. imdi, ouna doa bilimlerinin
analitik yntemleriyle yant verebildiimiz
sorular ve belirtileri ieren bu kitap
elbette bu an kitab deil.
Ama bugn yani o gnden gelecei
kurgulayan dnceleri tmletirip
syleyen bir kitap.
inde bulunduumuz 3. milenyumun

dsnsel sorunlar, byk olaslkla
Darwinin nsann Treyiiyle balayan
srete, yaambilimsel olacaktr. Richard
Dawkinsin Gen Bencildir adl kitab
da 3. milenyumdaki yaambilimsel
dncelerimizi biimlendirenlerden.
Douglas R. Hofstadter ise grece ok
daha zor sorunlar ele alyor. Elbette bu
tr zor sorular bir ekilde sralamak,
gelecek kurgulamas ya da dnsel
eitlemeler yapmak sra d saylmaz.
Hofstadterin ayrcal bambaka bir
ekilde cisimleniyor. Gdel, Escher, Bach adl
yapt, ancak Wheeler, Misner ve Thorneun
Gravitation, Umberto Econun nceki
Gnn Adas, D. Knuthun Seminumerical
Algorithms, Roger Penroseun Kraln
Yeni Usu ve Shadows of the Mind adl
kitaplaryla karlatrlabilir. Bu kitaplarn
ortak paydas, ierdikleri d gcyle
kurguladklar araylar, tmcelerindeki
ekim gc olabilir. stelik bana kalrsa
grsel tasarmlar, kullanlan kdn
dokusu ve rengi, kokusu bile kendilerine
zg ekicilik barndryor. Hofstadter,

kitabnda zel nemi olan insan
evresinde usumuzu kurguluyor. Akllar ve
makineler zerine ylmakszn eitlemeler
yapyor, dnceler ve dler sunuyor.
Neredeyse bir iir yazyor. Nasl ki maddeye
ve evrene ilikin bilgilerimizi yeni bir dille,
matematikle oluturup yorumlayabildiysek,
usumuzu ve dlerimizi anlamamz,
zmleyebilmemiz iin de yeni bir dil
gerekli. Bu, dier bilgilerden derlenen,
dn alnan kavram, yntem ve
dillerle olamayacak gibi grnyor.
Dncelerimizin snrlarnda dolanan
akl sorunlarmz ancak yeni bir anlatm,
yeni bir dil, yani dnyamza yeni snrlar
oluturmakla zlebilecek. Hofstadter bu
dili oluturmuyor. Bu sorunlar zmeye
almyor. Ama ok zengin, ok etkileimli
bir yap kurup okuyucuya/deneyimciye
sunuyor.
Kitap iin tam olarak u konuyu ya
da bu konuyu ieriyor denilemez ama
akl ve beden zerine ok kapsaml bir
felsefe yapt olduu su gtrmez. Bunu
yaparken matematik, dilbilim, genetik,

molekler biyoloji, bilgisayar bilimleri,
mzik bilgisi, sanat bilgisi, fizik, Zen
Budizmi ve matematik tekniklerini ayrntl
olarak kullanyor ve konu ediyor. Derin
dncelerin
tutarl ve geni alardan deerlendirilmesi,
Gdel, Escher, Bachn nemli bir bileeni.
Bunun yannda, tm metinler birtakm
ifreler, bilmeceler, uyarc kurgulamalar,
diyaloglar, metinleraras ilikiler, geri
gnderimler ve tekrarlar ieriyor.
Kitab okurken birok dzlemde dnmek,
metinlere gmlm birok bilmeceyi
zmek, gizlenmi bilgileri ayklamak,
eitli balantlar kefedip heyecanlanmak
kanlmaz. Tm bu anlatm/zm
en azndan imdi olanaksz olan
bu byl yaplarn, akln ve dilin,
sanatn ve matematiin mkemmel
yansmasn Gdel, Escher,
Bachta bulduunuzu kavryor ve
umutlanyorsunuz, kutsal ve iten bir
kitap size binlerce yl sonrasnn
yollarn kuruyor diye.
Yazar Hakknda
1945 ylnda New Yorkta doan
Douglas R. Hofstadter babasnn fizik
profesr olduu Stanford niversitesinin
kampusunda geen ocukluk yllarnda
fiziksel aygtlar ve matematiin bysne
kapld. Cenevrede International School
of Genevada bir yl Franszca rendi ve
dillerle ilgilendi. Lise ve niversitede bilimsel
ve dilbilimsel ilgileri yannda sanatsal ilgi
alanlarn geniletti. Mzikle yakndan
ilgilendi ve birok besteci, zellikle de
Chopin ve Bacha derin bir sevgi duydu.
1965te Stanford niversitesi Matematik
blmn bitirdi. 1972de Oregon
niversitesinden fizik yksek lisans, 1975te
de yine ayn alandan doktora derecesini
ald. Indiana niversitesinde Bilgisayar
Bilimleri profesrlnn ardndan
Michigan niversitesi Psikoloji Blmnde
alt. Halen Indiana niversitesi
Kavramlar ve Bili Aratrmalar Merkezinin
yneticisi; Bilgisayar Bilimleri ve Bilisel
Bilimler profesrdr. Felsefe, Psikoloji,
Karlatrmal Edebiyat, Bilim Tarihi ve
Felsefesi blmlerindeyse konuk profesr
olarak ders vermektedir. Pulitzer dl
kazanan Gdel, Escher, Bach: Bir Ebedi Gke

Belik (1979), felsefeden matematie, yapay
zekya, mzik ve dier pek ok disiplinden
insanlar derinden etkilemitir. Yaymlanm
yedi kitab, saysz makalesi vardr ve yllardr
Scientific Americanda yazmaktadr.
Hofstadterin aratrmalarnn ana
eksenini yaratclk ve bilinlilik oluturur.
Bu soyut konular somut bir biimde
incelemek amacyla Hofstadter, tasarm
ve uygulama zerine younlam ve
rencileriyle ibirlii iinde, zenle
tasarlanm ve mkemmelletirilmi
alanlarda yksek dzey alglama ve
benzeim dncelerine ilikin bilgisayar
modelleri oluturmutur. Uzun sreli
bellekteki emalar ve ksa sreli bellekteki
alg sreleri arasnda iyi dzenlenmi
oyunlar araclyla oluturulmu basit
benzeimler kadar, incelikleri kefeden ve
yaplar alglayan eitli programlar zerinde
yllardr almaktadr: Copycat ve Tabletop,
yeni gelitirilen paral bellek ve kendini
gzetleme araclyla Copycati derinletiren
Metacat; harf biimlerinin alglanmas
ve deerlendirilmesi, Roma alfabesinde
sanatsal olarak tutarl tarzlarn yaratlmasna

ilikin Letter Spirit.
Hofstadter ayrca baka alanlarda da
bilisel olaylar aratrmaktadr: Szckler
ve kavramlar arasndaki iliki; (ounlukla
konumada ortaya kan) bilisel hatalarn
altnda yatan mekanizma; matematik, mzik
ve baka alanlarda bulu ve yaratmann
altnda yatan mekanizma; benzeim ve
eviri arasndaki iliki; yapay zek ve bilisel
bilimlerde deerliyi deersizden ayrmak ve
zihin felsefesi.
Dier Kitaplar:
Metamagical Themas: Questing for the
Essence of Mind and Pattern (NY: Basic Books,
1985), Ambigrammi: un microcosmo ideale
per lo studio della creativit (Florence, Italy:
Hopeful Monster, 1987), Fluid Concepts
& Creative Analogies: Computer Models of
the Fundamental Mechanisms of Thought
(Akkan Benzeimler Aratrma Grubuyla
birlikte, NY: Basic Books, 1995), Le Ton beau
de Marot: In Praise of the Music of Language
(NY: Basic Books, 1997), I Am a Strange Loop
(NY: Basic Books, 2007).
95
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine

Gnderilen Yaz ve Grsellerin
Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi akademik dzeyde yayn yapan bir dergi deildir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan
anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan
bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu,
ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel
malzemelerden olumaktadr.
Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar
aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002.
eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008.
Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum
Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr.
Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995.
Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer

alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl
bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr.
Anahtar kelimeler: Konuyla ilgili en ok be adet

anahtar kelime verilmelidir.
Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr.
Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel
kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli,
nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr.
Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili
farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar
alt balklarla ayrlabilir.
ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman
uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir.
96
http://www.news.wisc.edu/16250
Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi

destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr.
Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar yaz
metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn nerdii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara
aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr.
2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler
metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir.
3. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar
dnda, bir yaz 2500 kelimeyi gememelidir.
4. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna
karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn
onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir.
5. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve/veya yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren bir zgemile birlikte gndermeleri gerekmektedir.
Y E T K N
K T A P L I I
Evrenin
Zarafeti
Bir ey kefetmenin insann yeni bir ey grmesi deil de

bakn biimlendirmesi demek olduu sylenir. Evreni sicim
kuram tarafndan biimlendirilmi bir bakla gren okurlar
yeni manzarann nefes kesici olduunu grecek.
nde gelen sicim kuramclarndan Brian Greene, ok ak ve
anlalr bir dille yazd bu kitapta okuyucuya nihai kuram
araynn ardndaki bilimsel hikyeyi ve bilim insanlarnn
abalarn anlatyor. Heyecan verici ve r ac fikirlerin,
rnein uzayn dokusunda gizli yeni boyutlar, temel
paracklara dnen kara delikler, uzay-zamanda yarklar ve
delikler, birbirlerinin yerine geebilen ok byk ve ok kk
evrenler ve bunlar gibi birok baka fikrin, gnmzde
fizikilerin stesinden gelmeye alt baz sorunlarn
zmnde ok nemli bir yeri var.
Evrenin Zarafeti bu konuda yaplan keifleri ve hl
zlememi gizemleri, durup dinlenmeden uzayn, zamann ve
maddenin nihai doasn aratran bilim insanlarnn yaad
cokular ve hayal krklklarn yetkinlik ve incelikle bize
aktaryor. Brian Greene akllca kulland benzetmelerle, fizikte
bugne kadar ele alnm kavramlardan en karmak olanlarn
gerekten de elendirici bir anlatmla okuyucu iin kavranabilir
hale getiriyor ve bizi evrenin nasl bir ileyii olduunu
anlamaya daha nce hi olmad kadar yaklatryor.
TBTAK POPLER BLM KTAPLARI
Her ey 1999 ylnda New York Timesn editrlerinden David Shipleynin Witold Rybczynskiden binyln
en iyi ve en kullanl aleti hakknda ksa bir makale yazmasn istemesi zerine balad.
Rybczynski ii kabul etti ama aletlerin tarihi zerinde almaya baladnda neredeyse tm aletlerin kkeninin
eskiaa kadar gittiini buldu. Oysa o getiimiz binyln en yararl ve vazgeilemez aletini aryordu.
Tam yazmaktan vazgeecekken aklna einin fikrini almak geldi, einin verdii yant ise ilham vericiydi:
Tornavidann ve hemen ardndan vidann aletler sahnesine k grece yeniydi.
Ge ortaa Avrupasnn bir icad olan tornavida inlilerin bulmad tek nemli aletti.
Bu icadn sahibi Leonardo da Vinciydi. Ama yaygn olarak kullanlmas uzun zaman almt.
Rybczynski akc ve elendirici slubuyla kaleme ald Vida ile Tornavidada okuyucuya
zerine pek az yazlm bir konuda yeni bir pencere ayor.
POPLER BLM KTAPLARI

Bilim Ve Teknik Dergisi - Mayıs 2009

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik Dergisi - Mayıs 2009

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim

Aylk Popler Bilim Dergisi

Boylam on yedinci ve on sekizinci yzyln

POPLER BLM KTAPLARI

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Okur likileri - dari Hizmetler

Popler Bilim Yaynlar Mdr

Sorumlu Yaz leri Mdr

Grafik Tasarm - Uygulama

Bask: mpress Bask Tesisleri

Dr. Blent Gzceliolu

Trkiyeden Haberler / Duran Akca ........................................................................................... 16

Tekno-Yaam / Sinan Erdem ....................................................................................................... 18

Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ................................................................................................. 22

Yerkrenin Bize Armaan Jeotermal Enerji / Glden Gken .............................................. 46

Kk Hidroelektrik Santraller / Hayati Olgun ....................................................................... 50

12. Ulusal Gkyz

Kanser Tedavisinde Fotodinamik Terapi / zgncem Bozkulak ............................................ 62

Daireniz Ka Metredaire? / Oktay Hseyin (Guseinov) - Ayhan Dil ........................................ 66

Dnya Metroloji Gnn Kutluyoruz: Ya l(e)meseydik? / Enver Sadkolu ve ark. ...... 74

Kvrmlar / Abdurrahman Cokun ............................................................................................. 80

bir blmnn yldznn yaam

Derleme: Alp Akolu

art aynda uzaya frlatlan ve

ikkatli gzlemciler ince bir hilal

teleskoplar sayesinde gkbilimciler

Bilim ve Teknik Mays 2009

vrupa Uzay Ajans (ESA) uzay

LISA Pathfinder Uzay Arac

FEEP ad verilen bu motor uzay grevleri iin tasarlanm en kk

bir etken var: Gne nlarnn aralar

laboratuvardan bir aratrmac: Motorun

eryzndeki yaamn eitli

Bu aratrma, tegezegen (Gne

Mart 2009da, Avrupa Uzay Ajans

bir gezintiden sonra uzun bir eve

Moskovada Mars grevi simulasyonunun yapld Biyomedikal

ityum-iyon piller gnmzde birok

Bilim ve Teknik Mays 2009

pillerin depolanan yk ok daha

idrojenin yakt olarak kullanlmasnn

Ayrca depolama iin azami alan

eviri: Pnar Dndar

eotermal enerjinin, dnyann birok

EDler bilgisayar ekranlarndan

ilim insanlarna gre gelecekte

diyen Collett, Ne var ki, bahsettiimiz

Bilim ve Teknik Mays 2009

idrojenin gelecekte temiz

Weizmann Enstits Basn Blteni

Weizmann Enstitsnn Organik Kimya Blmnden Prof. David Milstein

yaplara metal kompleksleri deniyor.

braktklarn ve oksijen gaznn aa

cienceta yaymlanan bir rapor eski bir

eni bir grip virs Meksikada yzlerce

Bununla birlikte hastaln Meksikada

Bilim ve Teknik Mays 2009

enilenebilir enerji yarnda,

bireim, saflatrma, molekler

etiimiz 20-30 ylda robotlar

genleri tanmlamak zere birlikte

eviri: zlem zbal

nce okumak mmkn m? Olabilir.