I

NDEK LER Sayfa No NDEK LER .......................................................................................................... I KISALTMALAR D Z N ..........................................................................................V ZELGELER D Z N ......................................................................................... VII ZET ..................................................................................................................... VIII ABSTRACT ............................................................................................................ IX NSZ ......................................................................................................................X GR 1- Aratrmann Konusu ..........................................................................................1 2- Aratrmann Amac ............................................................................................1 3- Aratrmann nemi ............................................................................................2 4- Snrllklar ...........................................................................................................2 5erik .....................................................................................................................2 6- Bu Konuda Yaplan Benzer almalar ..............................................................3 7- Yntem ve Teknikler ............................................................................................3 8- Aratrmann Kaynaklar ....................................................................................4 B R NC BLM TANZ MAT DNEM TAR HE 1. Tanzimat Dnemi Tarihe .....................................................................................6 1.1.Tarihi Adan Tanzimat ncesi Dnem............................................................6 1.2.Tarihi Adan Tanzimat Dnemi ......................................................................7 1.3.Tanzimat Sonras Dnem...................................................................................8 1.4.Tanzimat Etkileyen Muasr Ahlk Telakkileri ..............................................9

II

K NC BLM E T M-D N VE AHLK RET M 2. Eitim, Din ve Ahlk retimi ............................................................................11 2.1. Eitim retim ............................................................................................11 2.2. Din Ahlk likisi ............................................................................................13 2.3. Ahlk retimi ...............................................................................................16 NC BLM TANZ MAT DNEM E T M VE AHLK RET M 3. Tanzimat Dnemi Eitim ve Ahlk retimi .....................................................19 3.1. Tanzimat ncesi Eitim ................................................................................. 19 3.2. Tanzimat Dnemi Eitim ................................................................................25 3.2.1. Eitim Alannda Kurumlama ..................................................................26 3.2.1.1. Merif Meclisleri ( stiare Kurullar) ve Ahlk .....................................27 3.2.1.2. Talimatnamelerde Ahlk retimi .........................................................28 3.2.1.3. Kurulan lm Cemiyetler ve Ahlk retimi ..........................................30 3.2.1.4. Eitimle lgili Mercler ve Ahlk retimi ............................................31 3.2.1.5. Nzrlar (Bakanlar) ................................................................................32 3.2.2. Tanzimat Dneminde Eitimde Yaplan Yenilikler ..................................33 3.2.2.1. Anadilde Eitim .....................................................................................33 3.2.2.2. Mill Kimlik Uyan ..............................................................................33 3.2.2.3. Eitimde Laikleme ...............................................................................33 3.2.2.4. Tedris Usulleri .......................................................................................34 3.2.3. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Ahlk retimi ........................34 3.3. Tanzimat Dnemi Eitim - retim Kurumlar ...............................................38 3.4. Tanzimat Dnemi Ahlk retimi (1839-1876) ................................................43 3.5. rgn Eitim Kurumlarnda Ahlk retimi .................................................44 3.5.1. Medreseler .....................................................................................................44 3.5.2. Mektepler .......................................................................................................48 3.5.2.1. lkretim .................................................................................................50 3.5.2.1.1. Sbyn Mektepleri (Okul ncesi)............................................................48

III

3.5.2.1.2. btidailerde ( lkretim I.Kademe) Ahlk retimi ...............................53 3.5.2.1.3. Rtiyelerde ( lkretim II.Kademe) Ahlk retimi .............................54 3.5.2.2. dadiler Sultanilerde (Ortaretim-Lise) Ahlk retimi .................57 3.5.2.2.1. Mekteb-i Osman ...................................................................................57 3.5.2.2.2. Mahrec-i Aklam (1862) ........................................................................58 3.5.2.2.3. Mahrec-i Mektib-i Askeriye (1864) ......................................................58 3.5.2.2.4. Galatasaray Sultnsi (1868) ..................................................................58 3.5.2.2.5. Druafaka (1873) ................................................................................60 3.5.2.2.6. ddler (1873) .......................................................................................63 3.5.2.2.7. Ortaretimde stisna Kurumlar ............................................................64 3.5.2.2.7.1. Mze Mektebi (1874) ........................................................................64 3.5.2.2.7.2. Mene-i Kttb- Askeri (1875) ........................................................65 3.5.2.2.8.2. Mene-i Muallimn (1875) ................................................................66 3.5.2.3. Yksekretim ..........................................................................................68 3.5.2.3.1. Drlmuallimn .....................................................................................68 3.5.2.3.1.1. Drlmuallimn-i Rut (1848) (Orta retmen Okullar) ..................68 3.5.2.3.1.2. Drlmuallimn-i Sbyn (1868) ( lkretmen Okullar) ...................69 3.5.2.3.1.3. Drlmuallimn-i dd ve stanbul Darlmuallimin-i (1874) ...........71 3.5.2.3.2. Drlmuallimt (1870) ...........................................................................72 3.5.2.3.2.1. Drlmuallimt- Sbyn ubesi ........................................................73 3.5.2.3.2.2. Drlmuallimt- Rtiye ubesi .......................................................73 3.5.2.3.3. Dr-l Fnn .........................................................................................75 3.5.3. zel retim Kurumlar ..............................................................................77 3.6. Yaygn Eitim Kurumlarnda Ahlk retimi..................................................78 3.6.1. Tekkeler .........................................................................................................78 3.6.2. Dier Eitim Meknlar ................................................................................80 3.7. Tanzimat Dnemi Yazl Basnn Ahlk retimine Katks ..........................81 3.7.1. Ahlkla lgili Eserler .....................................................................................81 3.7.1.1. Ahlk- l ...............................................................................................81 3.7.1.2. Risle-i Ahlk-I .........................................................................................81 3.7.1.3. Risle-i Ahlk-II .......................................................................................81 3.7.1.4. Terbiye v e Talim-i db Nesyihul Etfl (1868) ...................................82

IV

3.7.1.5. Nuhbetl Etfl (1858) ...............................................................................82 3.7.1.6. Tuhfe-i Vehbi ............................................................................................82 3.7.2. Pedagoji Kitaplarnda Ahlk retimi ........................................................82 3.7.2.1. Elifba-i Osman (1874) .............................................................................83 3.7.2.2. Jimnastik Kitab lk (1859) ......................................................................83 3.7.3. Basnda Ahlk retimi ...............................................................................83 3.7.3.1. Mecmua-i Fnn ......................................................................................84 3.7.3.2. Cerde-i Havdis .......................................................................................84 3.7.3.3. J.J. Rousau Emile .....................................................................................84 3.7.3.4. Rehnm-i Muallimn-i Sbyn (1871) ....................................................84 DRDNC BLM SONU ......................................................................................................................85 Kaynaka ...................................................................................................................87 zgemi ...................................................................................................................96

KISALTMALAR D Z N a.g.e. a.g.m. = = ad geen eser ad geen makale Atatrk Kltr Dil ve Tarih Kurumu Anonim irketi Baknz Bakanl Celle Celaluh Cilt eviren Dil Tarif Corafya Fakltesi Eitim Fakltesi Hadis-i erif slam Aratrma Merkezi ( slam Ansiklopedisi) leri Karlatr Milli Eitim Bakanl Milli Eitim Basmevi Marmara niversitesi Sayfa Sadeletiren Sanayi Ticaret Limited irketi Sallallahu Aleyhi ve Sellem Sosyal Bilimler Enstits Sleyman Demirel niversitesi

A.K.D. ve T.K. = A.. Bkz. Bk. c.c. c. ev. D.T.C.F. Et. Fak. H. . SAM l. Kr. M.E.B. M.E.Bsm. M.. s. sad. = = = = = = = = = = = = = = = = =

San.Tic.Ltd.ti.= S.A.V. S.B.E. S.D.. = = =

VI

TDV

Trkiye Diyanet Vakf

T.T.K. ve T.T.K.Bs. = Trk Tarih Kurumu ve Trk Tarih Kurumu Basmevi T.Y. ni. v.b. y. y.y. Y..K. = = = = = = Tarih Yok niversitesi ve benzeri Yaynlar Yzyl Yksek retim Kurumu

VII

ZELGELER D Z N Sayfa No izelge 3.1.1. Tanzimat Arefesinde Eitim ........................................................20 izelge 3.1.2. Tanzimat ncesi Eitim Kurumlar ............................................21 izelge 3.2.3.1. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin Planlad Maarif Tekilat ........................................................................35 izelge 3.2.3.2. 1857li Yllar Trk retim Sisteminin Yaps ........................36 izelge 3.2.3.3. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin Kurmak stedii Trk retim Sisteminin Yaps .................................37 izelge 3.3.1. Tanzimat Dnemi Mektepler .......................................................40 izelge 3.3.2. Tanzimat Dnemi Mektepler daha kapsaml ..............................43 izelge 3.3.3. Tanzimat Maarif-i ........................................................................42 izelge 3.5.2.3.1.3.1. stanbul Darlmuallimin ubeleri ve Dersleri .................72 izelge 3.5.2.3.3.1. Dar-l Fnn-i Osman ubeleri ve Dersleri ......................76

VIII

ZET TANZ MAT DNEM AHLK RET M (1839-1876) Mehmet GENCAN Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dal Yksek Lisans Tezi, 96 Sayfa, Eyll - 2006 Danman: Yrd. Do. Dr. Saadettin ZDEM R Trk Eitim tarihinde Tanzimat dnemi nemli bir dnm noktasdr. Tanzimat dneminde Batya alma en belirgin olarak eitim sahasnda gereklemitir. Bu aratrmada 1839-1876 yllar arasnda ahlk retimi ile ilgili yaplan uygulamalar hakknda bilgi vererek, o dnemin belirgin zelliklerini ortaya koymaya alacaz. Gnmz eitim-retim kurumlarnn temelleri bu anlamda Tanzimat Dneminde atlmtr. Bu dnemde iki tr eitim-retim yaplyordu. Bunlardan biri bat tarz mekteplerdir. Dieri ise medrese, tekke ve dier eitim mekanlarndaki eitimdir. Tanzimat dneminde ahlk retimi rgn ve yaygn eitim kurumlarnda formal ve informal olarak gerekletiriliyordu. Ayn zamanda yazl basnda ahlk konulu yazlar nerediliyor ve kitaplar yazlyordu. Sonu sylenebilir. olarak gnmz okullarndaki ahlk eitim anlay ve

uygulamalarnn Tanzimat Dnemi eitim anlay ve uygulamalarndan etkilendii

Anahtar Kelimeler: Tanzimat, ahlk, eitim, formal, informal, basn.

IX

ABSTRACT Moral Education in Tanzimat Era (1839-1876) Mehmet GENAN Sleyman Demirel University, The nstitute of Social Sciences Department of Philosophy and Religious Sciences Master Thesis, 96 Pages, September -2006 Supervision: Asst. Prof. Dr. Saadettin ZDEM R Tanzimat is an important turning point in the history of Turksh Education. The interaction with the Western world in Tanzimat has occured most obviously in the area of education. In this research we try to point out the characteristic features of this period by presenting information concern applications done about moral education between the years 1839 and 1876. The basis of todays educational institutions have been formed in the Tanzimat Era. There were two kinds of Education in this era. One of them was the schools in the Western style and the others were Medreses, Tekkes and other autodidact educational instituons. Moral Education was being applied as formal and informal at schools and other autodidactict institutions in the Tanzimat Era. At the sametime writing about moral were being written in the press and books about moral were being published. As a result it can be said that present schools understandings and applications have been affected by the understandings and applications of Tanzimat Era. Key Words: Tanzimat, moral, education, formal, informal, press.

NSZ Osmanlda Tanzimat dnemi, birok alanda yeni dzenlemelerin yapld bunalml bir dnemdir. En nemli dzenleme ise eitim-retim alannda yaplmtr. almamzda rgn ve yaygn eitim kurumlarnda formal ve informal ahlk retimini incelerken, Tanzimat maarifinin btn ierisinde mektep, medrese, tekke ve dier eitim meknlarnn yannda, yazl basnda yer alan ahlkla ilgili almalar zerinde de durduk. Bilimsel phecilikle bakldnda ulalamam kaynaklarn da olabileceini dnerek belgesi olmayan aklamalardan sarf- nazar ettik. Bu almamz ortaya koyarken, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Ktphanesi, stanbul Beyazt Devlet Ktphanesi, SAM, Erzurum Atatrk niversitesi Ktphanesi, Ankara Milli Ktphane, Karadeniz Teknik niversitesi Fatih Eitim Fakltesi Ktphanelerinden yararlandk. Ayrca Y..K. Tez Dokmantasyon Merkezine de mracaat ettik. Aratrmann verileri byk lde sz konusu kurum ve kurululardan elde edilmitir. Gnmz eitiminin adalama srecinin temelleri Tanzimat Dneminde balamtr. Tanzimat, eitimde yenileme hareketlerinin milad olmutur, denilebilir. Konunun belirlenmesinden almann sonulanmasna kadar, rehberliklerinden dolay, danman hocam Yrd. Do. Dr. Sadettin ZDEM R ile Do Dr. Ramazan BUYRUKU ve Do Dr. Hseyin CERTEL hocalarma bilimsel vefann gerei olarak minnet ve kranlarm zellikle ifade etmek isterim. Ayrca katks olan herkese teekkr ederim. Mehmet GENCAN 2006, ISPARTA

ABSTRACT Moral Education in Tanzimat Era (1839-1876) Mehmet GENAN Sleyman Demirel University, The nstitute of Social Sciences Department of Philosophy and Religious Sciences Master Thesis, 96 Pages, September -2006 Supervision: Asst. Prof. Dr. Saadettin ZDEM R Tanzimat is an important turning point in the history of Turksh Education. The interaction with the Western world in Tanzimat has occured most obviously in the area of education. In this research we try to point out the characteristic features of this period by presenting information concern applications done about moral education between the years 1839 and 1876. The basis of todays educational institutions have been formed in the Tanzimat Era. There were two kinds of Education in this era. One of them was the schools in the Western style and the others were Medreses, Tekkes and other autodidact educational instituons. Moral Education was being applied as formal and informal at schools and other autodidactict institutions in the Tanzimat Era. At the sametime writing about moral were being written in the press and books about moral were being published. As a result it can be said that present schools understandings and applications have been affected by the understandings and applications of Tanzimat Era. Key Words: Tanzimat, moral, education, formal, informal, press.

GR
I- Aratrmann Konusu Osmanl Devletinin tarihi dnemlerine baktmzda kuruluundan itibaren Ykselme, Duraklama, Gerileme ve Dalma dnemlerini geirmi olduunu grrz. Tanzimat, Osmanlnn tarihi seyri iinde dalma dnemine rastlayan nemli bir kesittir. Osmanl Medeniyetinin olumasnda en byk pay eitime aittir. Eitim-retim alannda, Tanzimat ncesi balayan yenileme hareketleri ile Tanzimat Dneminde mevcutlarn yannda, Bat tarz mektepler de alm, kurumsallama balamtr. Bu uygulama ikili bir eitim anlayna zemin hazrlamtr. Kurumsallama srecinde sk sk eitim-retimle ilgili yeni dzenlemeler yaplm, eitli layihalar yaymlanmtr. Konumuz, 1839-1876 yllar arasnda eitim-retimin geirdii deiikliklerle oluan yeni eitim kurumlar ile nceden alm olan rgn ve yaygn eitim kurumlarndaki formal ve informal ahlk retiminin, retim unsurlar itibariyle belirlenmesi ve deerlendirilmesidir. II- Aratrmann Amac Aratrmann amac, Tanzimat Dnemi ikili (dalist) bir anlayn yaand, eitim-retim uygulamalarndaki etkileimi ortaya koymaktr. Aratrmada bu amaca ynelik olarak: 1- Bu dnemde yaplan yeni dzenlemeler arasnda ahlk retiminin yer al ve nemi nedir? Yahut ahlk retimine hususi bir tavr al gze arpmakta mdr? 2- Tanzimat Dnemi ahlk eitim anlay ve uygulamalarnn gnmz ahlk retimine etkisi olmu mudur? 3- Tanzimat Dneminde ahlk retimi ihmal edilerek kendi kaderine mi terkedilmitir? Aratrmamz esnasnda bu sorulara cevap aranmtr.

III- Aratrmann nemi Bir hususun akla kavuturulabilmesi ve doru bir veriye ulalmas ncelikle sebep-sonu ilikisinin iyi okunabilmesi ile mmkndr. Tarihi olaylar ders kartlan ya da izinden gidilerek rehber alnan nemli parametreler ierirler. Trk eitim tarihi asndan Tanzimat Dnemi eitim anlay uygulamalar, gnmz eitim sistemini deerlendirmede nemli bilgi zellii tamaktadr. almamz Tanzimat dnemindeki eitimde yenileme hareketlerinin eitim ve ahlk retimi alannda bir deiim ve gelime olup olmadn ksmen de olsa ortaya koymas asndan nem arzetmektedir. Dini ve milli deerlerin millet olma duygu, dnce ve uurunun kazanlmas ve korunmasnda etkin olduu bilinmektedir. Bu deerler bilinir, inanlr ve yaanrsa milletin birlik beraberlii ve bekas iin anlam ifade eder. Ahlk retimi bu deerlerin kazanlmasnda nemli rol stlenir. Bu alma belirli bir dnemin, zellikle yenileme srecinin balangc olan Tanzimatn ahlk retiminin deerlendirilmesi asndan nem arzetmektedir. almann sonucunda olumlu olumsuz ynleriyle tarihi bir sre deerlendirilmi olacak ve gnmze yansmalar belirlenecektir. alma bu ynyle de byk bir nem arzetmektedir. IV. Snrllklar Tanzimat dnemi eitim-retimde sistematik bir yaplanmadan bahsetmek zordur. O dnemde ahlk retimi, okutulan kitap ve okutan mderrisin ismiyle tanmland iin almamzda retim program ele alnmamtr. almamz, 1839-1876 yllar aras rgn ve yaygn eitim kurumlar ve basnda ahlk retiminin kurumsallama srecinin nitelik ve nicelik itibariyle deerlendirilmesiyle snrldr. V- erik almamzn ieriinde giri blm ile birlikte be blm bulunmaktadr. Giri blmnde metodolojiyle ilgili bilgiler yannda, benzer almalar zerinde durulmakta ve kaynaklar hakknda bilgi verilmektedir.

Birinci blmde, tarihi bir alma olmas mnasebetiyle dnemin karakteristik zellikleri hakknda genel bilgiler verilmektedir. kinci blmde, almamza katk salayacan umduumuz, eitim-retim, din-ahlk ilikisi, ahlk retimi gibi temel kavramlar hakknda aklamalar yaplmaktadr. nc blmde, Tanzimat dneminde eitim alannda yaplan yeniliklere ve kurumsal yaplanmalara deinilerek, rgn ve yaygn eitim kurumlar ile yazl basnda ahlk retimi hususunda deerlendirmeler yaplmaktadr. Drdnc blmde sonu yer almaktadr. Bu blmde ayrca ekler ve kaynaka sralanmaktadr. VI. Bu Konuda Yaplan Benzer almalar Yaplan aratrmalar sonucu, Tanzimat dnemi eitli zellikler itibariyle bilimsel aratrma konusu yaplm olmasna ramen ahlk retimi zerinde yaplm bilimsel bir almaya rastlanmamtr. VII. Yntem ve Teknikler Her bilimin kendine zg bir yntemi vardr. Sosyal Bilimlerde problem alanlarna gre eitli aratrma metod ve tekniklerini gvenilir ve geerli bilgi toplama teknikleri ile ayn ekilde toplanan verilerin belirlenen ilkeler erevesinde ilenmesi esas alnarak, problem ve alanlarna gre eitli yntemler kullanmak mmkndr. Aratrmaya balamadan nce sosyal ilimler metodolojisiyle ilgili kaynak eserler okuyarak bilgi edinilmeye allm, alann uzmanlarnn grnden faydalanlmtr.(1) Aratrmann bilgi ve belgelerini toplamada tarihi metot kullanlm hazr bilgiden faydalanlmtr.(2) Elde edilen bilgi ve belgeler ise yorumlama metoduyla deerlendirilmitir. Tarihi bir alma olmasndan dolay ulalabilen bilgi ve belgeler, her trl kaynaklar ile sreli yayn ve ariv tarama teknii(3), karlatrma(4) yntemi uygulanarak deerlendirilmeye ve yorumlandrlmaya allmtr.
Bkz. Amiran Kurtkan Bilgiseven, Sosyal limler Metodolojisi, Filiz Kitabevi, 3.Bask stanbul, 1989, s., 240-242. (2) Bkz. Orhan Trkdoan, Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi, M.E.B. Bsm., stanbul, 1995, s., 168. (3) Bkz. Niyazi Karasar, Bilimsel Aratrma Yntemi, Aratrma Eitim Danmanlk Ltd., 6.Basm, Ankara, 1994, s., 70-80; Orhan Trkdoan Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi, s., 167-168. (4) smail Yakt, Yksek Lisans ders notlar, Isparta, 1995.
(1)

Tarihi nakillerde nesnellii korurken, yeri geldiinde uygun yorum ve aklamalar yaplarak, ema ve izelgelerle de znel yaklamlarda bulunulmutur. VIII. Aratrmann Kaynaklar Tanzimat Dnemi kaleme alnan ahlk kitaplar ile Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin orijinali dnda konuya aklk getiren kaynaklar daha ziyade Tanzimat sonrasnda 1839-1876 yllarn konu alan eserlerden olumaktadr. Aratrmann kaynaklar, metodoloji ile ilgili almalar, genel tarih, eitim tarihi, ahlk tarihi, sreli yaynlar, doktora ve yksek lisans almalar, internet zerinden yaymlanan bilgiler, ynetmelikler ve konuyla ilgili aklamalar ihtiva eden dier eserlerden olumaktadr. 1- Metodoloji : Orhan Trkdoann Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi, Amiran Kurtkan Bilgisevenin Sosyal limler Metodolojisi, Niyazi Karasarn Bilimsel Aratrma Yntemi ve smail Yaktn Yksek Lisans Ders Notlarndan yararlanlmtr. 2- Genel Tarih : Ylmaz ztunann, Byk Trkiye Tarihi; Hammerin, Byk Osmanl Tarihi; Yaar Ycel ve Ali Sevimin Trkiye Tarihi ve blm olarak tarih bilgisi veren baz eserler. 3- Eitim Tarihi : Osman Erginin, Trk Maarif Tarihi; Yahya Akyzn, Trk Eitim Tarihi; Cavit Binbaolunun, Trkiyede Eitim Bilimleri Tarihi; Naf Atuf Kansunun, Trk Eitim Tarihi Hakknda Bir Deneme; Hseyin Atayn, Osmanllarda Yksek Din Eitimi; Sadrettin Celal Antelin, Tanzimat Maarifi; Ahmet elebinin, slamda Eitim Tarihi; Cahit Yalnbilimin, Trk Eitiminde adalama; Cahit Baltacnn, 15. ve 16. yy.larda Osmanl Medreseleri ve konuya yaknl olan Tanzimat balkl dier eserler. 4- Ahlk Tarihi ve Dinler Tarihi : Enver Behnan apolyonun, Ahlk Tarihi; Mehmet Taplamacolu, Osman Cilac, Ahmet Kahramann, Dinler Tarihi ile ilgili eserler. 5- Sreli Yaynlar : Belleten, Eitim Dergisi, Din Aratrmalar, Din retimi Dergisi ve Tabula Rasa gibi yaynlar.

6- Doktora ve Yksek Lisans : Zeki Salih Zenginin, Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi konulu doktora almas; Adem Efenin, Merutiyetten Cumhuriyete slamclar ve Modernleme konulu doktoras; Ylmaz ncinin, Tanzimat Dneminde Darl Fnn konulu yksek lisans almas ve Tanzimatla ilgili baz almalar. 7- nternet adresinden Tanzimat ve Tanzimat Eitimi Konulu Tarama ve M.E.B. zel Eitim Kurumlar Ynetmeliine bavurulmutur. 8- Ayrca Tanzimat, eitim-retim, ahlk balkl ve muhteval dier almalardan yararlanlmtr.

B R NC BLM
TANZ MAT DNEM TAR HE 1. Tanzimat Dnemi Tarihe Tanzimat istenmitir. Tanzimat dnemi eitiminin daha iyi anlalabilmesi iin eitim-retim dndaki gelimeleri de gzlemlemek gerekmektedir. almamzn bu blmnde Tanzimat ncesi, Tanzimat Dnemi, Tanzimat Sonras Dnem genel olarak incelenmenin yannda Tanzimat Dnemi muasr ahlk telakkilere de deinilmektedir. 1.1. Tarihi Adan Tanzimat ncesi Dnem Kanuni ile en parlak dnemini yaayan Osmanl, 15. ve 16. yzyllardan sonra skntl gnlerin habercisi olan k Dnemine doru gitmeye balamtr. Gerileme Dnemi slahat hareketleri II.Mahmut ve III.Selimin gayretleriyle balatlmtr. Batllama politikasna ilk bilinli teebbs -yani Bat Avrupa uygarlndan seilmi baz unsurlarn taklidine ve benimsenmesine doru ilk bilinli adm- 18.yy. balarnda(5) atlmtr. Corafi Keifler, ekonomik alanda bozulmalar, ynetimdeki eksiklikler slahat almalarn salam, askeri yenilgi, k kaps olarak askeri alanda yenilenmeyi, beraberinde modernleme almalarn getirmi ve Avrupayla yaknlama gereklemitir. Sistematik batllama III.Selim ve II.Mahmut dnemindeki modernleme giriimleriyle gereklemitir. (6) 1826da Vaka- Hayriye ile gelen batllama hareketlerinde, askeri saha, devlet tekilat sahas, itimai saha, kltrel saha, eitim sahas, ekonomik saha, salkla ilgili saha
(7)

Dnemi

modernleme

almalar

her

alanda

uygulanmak

daha sonra gerekleecek olan Tanzimat icraatlarnn genel

erevesinin kapsam saylabilir. Tanzimat dnemi ncesinde askeri alandaki yenilikler ynetime de yansmtr. Eyalet, sancak (mtesellimlik), voyvodalk, ayanlk ve muhtarlk, defter nazrl gibi uygulamalar o dnemin ynetim anlaylarndand. (8) Btn bu aray ve klar radikal deiikliklerin yapld Tanzimatn olumasnda nemli n hazrlk almalar olarak gzkmektedir.
Bkz. Bernard Levis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, A.K.D. ve T.K.Y., T.T.K. Bsm., 4.Bask, Ankara, 1991, s., 46. (6) Bkz Adem Efe, Merutiyetten Cumhuriyete slamclar ve Modernleme, Uluda nv. S.B.E.F. ve D.B.A. Baslmam Doktora Tezi Bursa, 2002, s., 12-29. (7) Bkz. Tanzimat 1, Komisyon, M.E.B.Y., No: 3273, M.E.B. Bsm., stanbul, 1999, s., 28-29. (8) Geni bilgi iin bkz. Musa adrc, Tanzimatn lan Srasnda Trkiyede Ynetim (1826-1839), Belleten LI, T.T.K.Y., T.T.K. Bsm., Say 201, s., 1215-1240.
(5)

1.2. Tarihi Adan Tanzimat Dnemi Abdlmecitin tahta kmasyla ilan edilen Tanzimat Ferman Osmanlda yeni bir dnemin balamasn salamtr. Tanzimat ncesi III.Selim ve II.Mahmut dneminde yaplmak istenenler bu dnemde kurumsallaarak uygulanmaya balamtr. Dzenlemeler ve dzeltmeler anlamna gelen Tanzimat, Osmanl Devlet yapsndaki devlet-toplum ilikilerindeki dzeltmeleri ifade eder.(9) Bu dnemin en nemli mimar Mustafa Reit Paa kabul edilmektedir.(10) Bu dnemde Tanzimat Ferman ise eitimle ilgili olmayan siyasi bir belge niteliindedir.(11) Bu dnemde sivil ynetim, kiilik haklar, arazi gelirleri, vergiler, cizye kanunu, ynetim, askeri durum, mali durum, d ilikiler sahasnda da dzenlemelere gidilmitir.(12) Ayrca harici ticaret siyaseti, tababet, fikri hareketler maarif ile ilgili dzenlemeler ve dzenlemelerin slahna ynelik almalar yaplmtr.(13) Bu dnemin en nemli dzenlemelerinden biri de Adalet Tekilat ile ilgilidir. Mecelle 1870 yllarnda yaymlanm ve yrrle girmitir.(14) Edebiyattan dnceye, dnceden hayat tarzna varncaya kadar bat usulne uygun davranlmaya balanm ve kurtuluun bu modelle gerekleecei fikri gelimitir.(15) Tanzimat Dnemi iin gei ve buhran dnemi vardr.(17)
Hseyin Tuncer, Tanzimat Edebiyat, Akademi Kitabevi, 3.Bask, zmir, 1996, s., 6. Kr. Reat Kaynar, Mustafa Reat Paa ve Tanzimat, T.T.K.Y., T.T.K. Bsm., Ankara, 1991, s., 99-129; Yaar Ycel Ali Sevim, Trkiye Tarihi c. 4, A.K. ve D.T.K., T.T.K. Bsm., Ankara, 1992, s., 245. (11) Bayram Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, T.T.K.Y., T.T.K.Bsm., 2.Bask, Ankara, 1991, s., 8. (12) Kr., Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukuat, Kurumlar ve rgtleri ile Osmanl Tarihi, c. III-IV, Sad. Neet aatay, T.T.K.Y.Bsm., Ankara, 1980, s., 287-310.; Krs. Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, T.T.K.Y., T.T.K.Bsm., Ankara, 1991, s., 173-203.; Kr., Adem Efe, Merutiyetten Cumhuriyete slamclar ve Modernleme, Uluda nv. S.B.E. Baslmam doktora tezi, Bursa, 2002. s., 29-53. (13) Bkz. Mkrimin Halil Ynan, Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Maarif Matbaas, 1940, batan sona. (14) Bkz.,Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. 10, tken Yaynevi, stanbul, 1978, s., 376377.; Tanzimat 1, Komisyon, M.E.B.Y., stanbul, 1999, s., 221-232.; Adem Efe, Merutiyetten Cumhuriyete slamclar, s., 36-39. (15) smail Yakt, Trk- slam Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, tken Yaynevi, No: 245, stanbul, 1992, s., 233. (16) Hilmi Ziya lken, ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, Kent Basmevi, 4.Bask, stanbul, 1994, s., 56. (17) Kr., lken, ada Dnce Tarihi, s.,76; Mustafa Ergn, Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara nv. D.T.C.F.Y. No: 325, Ankara, niv. Bsm., Ankara, 1992, s., 45.
(10) (9)

(16)

ifadesinin

yannda eski ile yeniyi kar karya getiren (ikilik devri) ifadesini kullananlar da

Batya alma ve yeniliklerin transferi olarak tanmlanan Tanzimat Dneminde en belirgin yenileme hareketleri eitim-retim alannda kendini gstermitir. Yenileme ve gelime hareketlerinin
(18)

balatlmasnda

Abdlaziz

ve

Abdlmecitin icraatlar nemli yer alr.

Ziyazeddin Fahri Fndkolu Tanzimatn snrlarn 1839dan biraz nceye, biraz sonraya, hatta 1908e kadar olan devre olarak kabul eder.(19) Tanzimat iin en yaygn kullanlan ise 1839-1876 tarihleri aras uygulamalardr. 1.3. Tanzimat Sonras Dnem 1876da Abdlazizden sonra ksa sren bir dnemde V.Murat ve yine ayn yl II.Abdlhamitin (1876-1909) tahta kmas gerekleti. Tanzimat sonras iin, Mutlakiyet dnemi (1878-1908) tanm kullanlmaktadr. 1877de ilk parlamentonun kurulmasyla I.Merutiyet de domu oldu. Bu dnemin eitim sisteminde kantitatif ve kalitatif bir gelimenin olamad, sadece din ve ahlk derslerinin saatlerinin artrld gze arpmaktadr.(20) yle ki, 1891 ylnda Mlkiye Mekteplerinin mfredatnda 3.snf hari 1-2-4-5-6-7. snflara ahlk dersi eklenmitir.(21) Tanzimattan Cumhuriyete Eitim Sisteminde Deimeler konulu yazsnda lhan Tekeli temel dnm zerinde durmaktadr. Biri; eitim zerindeki dini denetimin zayflatlarak kaldrlmas, ikincisi; yaznn reforma uramas, ncs de eitim teknolojisine ilikindir.(22)

Kr., Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi, Ankara nv. Eitim Bilimler Fakltesi Yaynlar No: 160 Geniletilmi 3.Bask, Ankara nv. Basmevi, Ankara 1989, s., 1767; Tanzimat 1, Komisyon M.E.B.Y. 3273, M.E.Bsm., stanbul, 1999, s., 221-462. (19) Tanzimat 2, Komisyon M.E.B.Y. 3273, M.E.Bsm., stanbul, 1999, s., 619. (20) Kr., Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 250; Kr., Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar 7, 4.Bask, stanbul, 1994, s., 97.; Hseyin Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, Dergah Yaynlar 99, Emek Matbaaclk, 1. Bask stanbul, 1983, s., 2002. (21) Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s., 200. (22) lhan Tekeli, Tanzimattan Cumhuriyete Eitim Sisteminde Deimeler, Atatrk . Tarih Dersi Notlar.

(18)

Yahya Akyz, . Hakk Baltacolunun (1886-1978) Tanzimattan sonras iin Talim ve Terbiyenin Elim ve Acl Devri(23), Adnan Advarn (1882-1955) da kendi dneminde yaayan nesil iin, sosyal deiimlerden dolay Zavall(24) ifadesini kullanmakta olduklarn belirtmektedir. 1890 yllarnda Diyarbakr ddsinde okuyan Ziya Gkalp (1876-1924) o yllara ait anlarn anlatrken Bir taraftan tabii ilimler, bir taraftan kelam derslerinin zt elektrik akmlar arasnda bocaladn, gereklere ulama yerine phecilik iine dtn syler.(25) Bu dnem Tanzimat devri uygulamalarnn gerekletii ve devam ettii bir ksmnn ise deitirilerek uyguland dnem olarak yaanmtr. 1.4. Tanzimat Etkileyen Muasr Ahlk Telakkileri Tanzimat Batya alma hareketinin sistemleme devri olarak kabul edildiinde, o dnemde darda mevcut ahlki telakkileri ve bunlarn muhteva ve tesirlerini bilmek, konumuzun tarihi ynn bir baka adan ortaya koyacaktr. nk alm, her alanda olduu gibi ahlkla ilgili etkilenmeyi de beraberinde getirmitir. Birok dzenlemelerin yapld bu dnemde, dardan basklarn yapld bir gerektir. Bu bask ve etki hangi lde ahlk etkilemitir sorusu sorulduunda o dnemin dardaki ahlki uygulamalarn ve lkemize yansmalarnn bilinmesine olan ihtiyac daha da ortaya karmaktadr. Tanzimat bir ahlk transferi olarak gereklememitir. Alm ve teknik aray ile eitimde dnyevilemek zerine olmutur(26). Etkileim karlkl kltrlerin zelliklerini de beraberinde tar. O dnemde tercmelerle Osmanl Tebaasna tanan birok kltrel zelliklerden bahsedilebilir. Tanzimat dneminde darda muasr ahlki anlaylarn olduu ahlk tarihi kaynaklarnda belirtilmektedir: Tanzimat dnemi ve ncesi iin Bacon ve Fichteden baz aktarmalar yaplrken, Baconun Ahlki Taslaklar isimli kitabndan Alman Fichtenin genler iin eitimde milli ahlk vurgusunun yapld Alman Milletine Hutbeler isimli eserinden bahsedilmektedir. Alman genliinde gl bir milli ahlkn domasnda 1819lu yllara kadar Fichtenin byk katklar olmutur. Fichteden sonra Hegel, Schopenhauer, Durkheim gibi filozoflar da ahlkla megul
(2 3) (24)

Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 207. Akyz, a.g.e., s., 208. (25) Akyz, a.g.e., s., 207. (26) Bu tabir Tanzimat eitiminde bahseden baz kaynaklar da kullanlmaktadr.

10

olmulardr. 1858de Fransada doan Durkheim, Fransann malubiyetinin maddi deil manevi olduunu, ahlki buhranlardan kaynaklandn vurgulamaktayd. Durkheim, Fransann her eyden nce ahlki bir kalknmaya ihtiyac olduuna inanmt. Manevi ilimlerde bir inklap yapmak ve msbet ilim haline getirmenin lzumunu savunarak bunu sosyolojinin usul ve metotlaryla inceledi ve daha sonra Msbet Ahlk lmi konulu yazlar neretti. Bordo ve arbon niversitesinde verdii derslerde temel olarak ahlk meselelerini incelemiti. Geleneklerin sarsldn ifade eden Durkheim, ahlkn bir buhran geirdiini, imann sarsldn, ayn zamanda cemiyette derin deimelerin olduunu ve are olarak da kendilerine bir ahlk edinmeleri gerektiini savunuyordu.(27) Durkheim ile Ziya Gkalp arasnda byk benzerlikler olduunu grmek mmkndr. Her ikisi de kendi dnemlerinde skntl gnler yaamlard. Son asr ahlklarndan olan Durkheimden sonra Trkiyede ahlk meseleleri sosyolojide Ziya Gkalp ile tanmlanmaya balamtr.(28) Byk Osmanl Birliinin kurulabilecei inancyla, deiik din ve millete ait gruplarn ocuklarn bir arada eitme abalar, batnn beenisini kazanmay salamakla(29) adalama hareketine kolaylk getireceini hedefleyen uygulamalar, beraberinde etkilenmeyi getirmitir. 1789 Fransz htilali, Tanzimatn olumasnda etkili olmutur. Fransada Durkheimin gelitirdii bunalm sonras k, Tanzimat sonras Ziya Gkalpin ortaya koyduu mutalaalar ile birok ynde benzerlik arzetmektedir. Tanzimat gereklemitir. hem Batya alma hem de etkilenme dnemi olarak

(27)

Bkz. Enver Behnan apolyo, Ahlk Tarihi, Ticaret Yksek retmen Okulu Yaynlar, No: 5, Ankara, 1960, s., 60-68. (28) apolyo, Ahlk Tarihi, s., 66. (29) Bkz. Cahit Yaln Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama (1839 -1876), Anadolu nv. Y. No: 69, Anadolu nv. Bsm. Eskiehir, 1984, s., 34-35.

11

K NC BLM
E T M-D N VE AHLK RET M 2. Eitim, Din ve Ahlk retimi Tanzimat Dnemi Ahlk retimi konulu aratrmamz, tarihi bir dneme ait ahlk retimi alanndaki uygulamalar iermektedir. Aratrmamzn ortaya koyaca verilerin daha iyi anlalmas iin bu blmde eitim-retim, din-ahlk ilikisi ve ahlk retimi kavramlar ile ilgili genel aklamalara yer verilmektedir. 2.1. Eitim retim Eitim-retimi, etkileme ve etkilenme olarak dndmzde, insann dndaki dier canllar da ilgilendirir. Daha geni kapsamyla eitim, eyaya ekil verme anlamnda da ele alnabilir. Ancak bizim burada eitim-retimden asl kastmz ise, insan ve insan ilgilendiren ynlerdir. nk insann olmad yerde gerek anlamda eitim retimden bahsetmek zordur. Eitimde merkez ve muhatap insandr. Eitilen de eiten de odur. mmanuel Kant (1724-1804) insan eitimi iin yle der: nsan eitilmesi gereken bir varlktr. nsan ancak eitim yoluyla insan olur; onun tabii glerini belirli bir amaca gre ve harmonik olarak gelitiren eitimin gerekletirdii bu i dnda insan, aslnda bir hiten ibarettir.(30) . nsan yaadka renme sreci devam eder.(31) nsan eitimsiz yaayamaz. nsan emme, solunum vb. doutan getirdii birka tepkinin dnda hemen hemen her davran renmek zorundadr.(32) Eitim, retim ile renimin oluturduu btnlkle salanr(33)

Bkz. Kemal Ayta, Avrupa Eitim Tarihi; (Antik adan 19.yzyl sonlarna kadar), Ankara . D.T..F.Y. No: 225, D.T..F.Bsm., Ankara, 1980, s., 233-234. (31) Necmeddin Tozlu, Eitim Felsefesi, M.E.B.Y. No: 2823, 4.Akam Sanat Okulu Matbaas, Ankara, 2003, s., 114. (32) Kr. Ahmet stn, Erdal Toprak, Eref Nural, Hasan Demirta, kram nar, Mehmet stner, Meral Uras, Nejdet Konan, Sevim ztrk, Zeynep D. Yndem, Eitim zerine, topya Yaynlar, 73, Cantekin Matbaas, Ankara, 2002, s., 120. (33) Bkz.Hasan elikkaya, Eitime Giri (Pedagojik Formasyon Amal), Alfa Basm Yayn Datm 1.Bask No: 38, stanbul, 1997, s., 23.

(30)

12

Her fert bir ahsiyettir, renmede daha ok fert merkeze alnrken, retimde eitim sistemi, retici ve renci ilikisi gibi boyutlu bir yap dikkati eker.(34) Bilgiyi faydal klma sanatn kazanmak gelitirme sreci
(36) (35)

, rencide kiilik oluturma ve

olarak kabul ettiimiz eitimde, kafa kadar kalbi, zihin kadar

vicdan da doldurmak gerekmektedir.(37) Eitimi, herhangi bir eyi gelitirmek, ykseltmek ve mkemmelletirmeye almak olarak aldmzda, sosyal, kltrel, ekonomik ve siyasi ynleriyle bir btn olarak grlmelidir. ok ynl bir olgu olan kalknma da temelde insan unsuruna dayanr. Her toplumda hayati bir fonksiyona sahip olan eitim kltrel miras nesilden nesile aktararak toplumun varln salayacak bu en nemli zelliini yerine getirir. Eitim-retim ve renim millet fertlerinin gnl, zihin ve fikri yapsnn dokunduu, onlarn i ve d dokularnn deerlerle rld hayati tezgahlardr.(38) Pratik olarak bir sanat kabul edilen eitim, bir milletin ve cemiyetin kltrel ve medeni deerlerini yeni nesillere aktarmak (39) eklinde de anlalmtr. Eitim-retim insanlk varolduundan beri sregelen ve hergn tecrbi birikimler oluturan bir olgu olarak hayat boyu devam etmektedir.

(34) (35)

Bkz. Tozlu, Eitim Felsefesi, s., 117-119. Alfred North Whitehead, The Aims of Education, (Eitimin Gayeleri) ev. Safi Huri, M.E.B. Sosyal limler Komisyon Yaynlar, M.E.Bsm., stanbul, 1971, s., 4. Blent Ylmaz, Okuma Alkanlnda retmenlerin Rol, Eitim Dergisi ( aylk), NisanMays-Haziran, 1992, say 2, M.E.B., M.E.B.Bsm., Ankara, 1992. Tozlu, Eitim Felsefesi, s., 89. Bkz. Tozlu, Eitim Felsefesi, s., 87, 89, 90, 92, 124. H. Fikret Kanad, Pedagoji Tarihi, M.E.B.Y. c. I, nc Basl, M.E.Bsm., stanbul, 1948, s., 5

(36)

(37) (38) (39)

13

2.2. Din Ahlk likisi Din, insanla beraber var olan bir gerektir. Ahlk ilmi oluturulduktan sonra din-ahlk ilikisi hemen hemen her yaklamla birlikte ifade edilmitir. Ahlk, huylar, seciyeler, mizalar anlamna gelen, insann manevi seviyelerini temyiz eden hususiyetler (40) olarak kabul edilir. Din ise, yaratc ve dzenleyici stn bir kudrete imanla balayan manevi bir inan sistemidir.(41) Yce bir varla inanmak ve bu inann ibadet suretiyle tecelli ettirmektir.(42) slm kelamnda ise din, Tanrnn koyduu, mensuplarn dnya ve ahirette kurtulua gtren inan ve davranlardan meydana gelen bir kurumdur.(43) slm dini, inan, ibadet, ahlk boyutlar ile insanlar arasndaki davranlar kapsayan (44) bir anlay ortaya koymaktadr. Sosyal bir sistem olarak yaanan ahlkn birok tarifleri yaplmakta toplumun temel kuvvetleri, nazari ve ameli unsurlardan biri yaayn nemli bir boyutunu oluturmaktadr. Okul programlarnda ahlk ile din birlikte ele alnmtr. slamiyet ve nceki dinler hep ahlki davranlar tlemi ve gzel ahlk her zaman yceltmilerdir.(47)
(46) (45)

, ahlk,

olarak grlmekte,

ahlk ile din arasnda sk bir balant kurulmaktadr. Ahlk bir anlamda dini

(40)

slam Ansiklopedisi, M.E.B., M.E.Bsm., c. I, Ahlk Maddesi, stanbul, 1965, s., 157; Mehmet Zeki Canan, Ansiklopedik Din ve nan Szl, Ahlk Maddesi, Fatih Genlik Vakf Matbaas, stanbul, 1983, s., 5.

(41) (42)

Canan, Ansiklopedik Din ve nan Szl, Din Maddesi, s., 40. Mehmet Tablamacolu, Karlatrmal Dinler Tarihi, Gne Matbaas, T.A.., Ankara, 1966, s., 12. Osman Cilac, Genel Hatlaryla Dinler Tarihi, Mimoza Yaynlar, Kuzucular Ofset, Konya, 1994, s., 19.

(43)

(44

) Canan, Ansiklopedik Din ve nan Szl, Din Maddesi, s., 40. Mustafa arc, Ahlkmz, Marifet Yaynlar, stanbul, 1981, s., 11. Cemil Meri, Saint Simon, lk Sosyolog, lk Sosyalist, Yayna hazrlayan M. Ali Meri, letiim Yaynlar 271, stanbul, 1995, s., 142. Adem Aknc, nsann Anlam Araynda Din Temeline Dayal Ahlki Deerler ve Ahlk Eitimi, Tabula Rasa yl 4, say 12, Tura Matbaas, Isparta, Eyll-Aralk, 2004, s., 27.

(45) (46)

(47)

14

Din, herkesin kabul edebilecei Mutlak Varlktan kaynaklanan ahlki ilkeler koyar. Srekli her eyi grp gzeten bir Allaha inanmak, insann davranlarn kontrol asndan da nemlidir. nsandaki ahlki faziletler byk oranda dine dayanmakta ve dinden destek almaktadr. Ahlkl insan yetitirme konusunda inancn etkin gcn ise ahlkn dnda tutmak mmkn deildir.(48) Dinimizin ana kaynaklarndan, Allah, hibir mmeti peygambersiz brakmamtr.(49) Peygamber gnderilmeyenler sorumlu tutulmayacaktr.(50) nsan, kendi bana babo braklmamtr.(51) ayetlerinin yannda hadis-i erifte de insanda Allahn yaratt bir ftrat vardr.(52) eklinde aklamalar yer almaktadr. Din bazlarnn ileri srd gibi eitli d etkilerle insana sonradan alanm bir fikir deildir. O, insanla ikiz doan yce bir duygunun eseridir.(53) Ftrat, tek tek kiilerin yaratlndaki zellikleri deil, btn insanlarda, insan olmaktan dolay, ortak olarak bulunan genel zelliklerdir.(54) Bedenin besinlerle beslendii gibi ruhlar da gzel ahlkla beslenir ve zenginleir.(55) Gemite olduu gibi bugn de, ilimsiz, sanatsz, felsefesiz cemiyet vardr. Fakat dinsiz bir cemiyet, asla(56) Btn filozoflarn mtereken dedikleri husus ahlkn ilahi kaynakl olduudur.(57) Din ile ahlk arasnda baz birleme noktalar bulunabilir. O zaman ya ahlki din veya din ahlk ekilleri meydana gelir.(58) Yorumuyla birlikte, slamda dinden ayr ahlk yoktur. Ahlk dinde mndemitir.(59) Yorumuna da yer verilmektedir. Ahlk sistemleri dinin kaynandan gelen mesuliyeti genellikle, umumi hareketlerden kendimizi korumaya yarayan bir kuvvet olarak ele alrlar.(60)
(48)

Aknc, nsann Anlam Araynda Din Temeline Dayal Ahlki Deerler ve Ahlk Eitimi, Tabula Rasa, s.30. (49) el-Fatr, 35/24 (50) en-Nisa, 17/15. (51) el-Kyame, 75/36; el-Ankebut , 29/2. (52) Cenaiz, 80. (53) Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yaynlar No:85, stanbul, 1993, s., 17. (54) Geni bilgi iin Bkz. Ftrat kelimesi, Hseyin Cerdel, Kuranda nsan, Isparta, 2000, s., 35-43. Kr., Beyza Bilgin, slamda ocuk, Ayyldz Matbaas, Diyanet l. Bk. No: 264, Ankara, 1987, s., 17. (55) brahim Agah ubuku, slamda Ahlk ve Manevi Vazifelerimiz, Diyanet l. Bk. Y., Emel Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti., Ankara, T.Y., s., 18. (56) Henri Bergson , (Les deux Sources de la morale et de la religion) Ahlk ile Dinin ki Kayna, M.E.B. Fransz Klasikleri 177, M.E.Bsm., 3.Basl, stanbul, 1967, s., 123. (57) Sapolyo, s., 74. (58) lken, Ahlk, M. Sadk Kat Matbaas, stanbul, 1946, s., 44. (59) M. Rahmi Balaban, Son Asrn lim ve Fen Adamlarna gre L M-AHLK-D N, Diyanet l. Bk. Y., 5.Bask, Ankara, T.Y., s., 118. (60) Nurettin Topu, radenin Davas, Hareket Y. No:9, 2.Bask, stanbul, 1974, s.,81.

15

slamda inan, ibadet, muamelat ve ahlk btnl, ahlkn ayr bir unsur olarak ele alnmasna meydan brakmamaktadr.(61) Dinin zne uygun yaayan bir insann ahlkl olmas tabii bir sonutur. slam ahlk, kitap ve snnete dayal, akla ve yaama gereklerine uygun kurallar topluluudur. Bunlar insann dnya ve ahirette mutluluunu salayan en salam ve en mutedil yollardr.(62) slamda ahlki vazifelerin ksmlar; insann Allaha ve Peygamberine, kendi ahsna, ailesine, memleket ve milletine ve btn insanlara kar yaplmas gerekenler olarak belirtilmekte (63) mesuliyet duygusu ierisinde kabul edilmektedir. Son dnemlerde Trk toplumunda ahlkn yansmalar, milli ahlk, meslek ahlk, i ahlk, ticaret ahlk, aile ahlk, ahsi ahlk, medeni ahlk (64) eklinde de alglanmaktadr. ..Ahlk dinden ayrld zaman hedefledii amalardan sapar. Din dier beeri faaliyetler iin olduu gibi ahlk iin de bir teminattr.(65) Her dnem din olmasna ramen her davrann dini ve ahlki zellik arzetmediine rastlanabildii de bir gerektir. slam en son ve en mkemmel din(66) olmakla beraber ona mensup olduunu syleyenlerin dini ve ahlki eksiklikleri olabilmektedir. Burada iyi grlmesi gereken husus iddia sahiplerinin iddialarndaki samimiyetleri veya bilgi dzeyleridir. Sonu olarak unu syleyebiliriz: Din-ahlk ilikisi i ie var olagelen kanlmaz bir gerektir. Ahlkta en nemli kaynak din olduu gibi, dini hayat da ahlkl olmay salar.

(61) (62)

Cilac, Dinler ve nsanlar, Damla Matbaaclk ve Tic. Konya, 1990, s., 221. Osman Pazarl, slamda Ahlk, Remzi Kitabevi Y., Evrim Matbaaclk Ltd., stanbul, 1980, s., 49: Ahmet Hamdi Akseki, slam Dini ( tikat, badet, Ahlk), Nur Yaynlar No: 79, Gaye Matbaaclk, 32.Bask, Ankara, 1983, s., 223. apolyo, Ahlk Tarihi, s., 76. hsan Kurt, Bir Toplumun Eitim Felsefesinin Olumasnda Din ve Ahlkn Etkisi, M.E.B., Din retimi Dergisi, Say 35, Temmuz-Austos, 1992. el-Maide, 5/3

(63)

(64) (65)

(66)

16

2.3. Ahlk retimi Ahlk mstakil bir ilim olmadan nce, din retimi ayn zamanda ahlk retimi olarak alglanyordu. Hatta din eitimi ve retimi ayn anda birbirinden ayrlmadan veriliyor ve sonuta ahlk eitim-retimi de verilmi oluyordu. retim, akla hitap ederek, insan bilgili ve becerikli klacak bilgilerle donatmay hedefler. Eitim ise hem akla, hem de kalbe hitap eder. Bilginin kazandrlmasnn yannda, insandaki duygulara ahlki kazanmlar vermeye alr. Ahlkta olumlu duygularn nemli yeri olmakla beraber, bu duygularn da yansmas da ancak eylemlerle mmkndr. Ahlk, bir toplumun iindeki fertlerin uymak zorunda olduu davran kurallar olarak dnrsek, bu kurallarn retilmesi yeterli olmamal, nasl uygulanaca ve nasl alkanlk haline getirilecei de retilmelidir.(67) Dini talim ve terbiye, vazife ve hrmet hissini telkin eden eitimdir.(68) Hibir ey insan iin dini eitim kadar belirleyici olamaz.(69) Eitimde hrriyeti, yaratcl, bamszl, tek kelimeyle ahsiyeti oluturmak gerekir. Ahlkilik ise, kurallar davranlarla belli olan i dzendir.(71) Dnyadaki btn memleketlerde din ve eitim birbiriyle ilgili iki faktr halindedir.(72) Ahlki hedefi belli olmayan eitim sistemleri kendi milleti iin yanllklar sergilerler. Yabanclarn ahlkn, felsefesini ve kltrn, daha dorusu hayat tarzn benimseyen milletlerin millet olamayacaklar ise, su gtrmez bir gerektir.(73) Ahlk ilmi, teorik ve pratik olmak zere iki ksmdan teekkl etmektedir.(74) Bu da sorumluluk anlay ile srekli ahlkilik denilen davran eklini gelitirecektir.(70)

(67) (68)

Aknc, Tabula Rasa, s., 31 Alfred North Whitehead, Eitimin Gayeleri (The Aims of Education) ev. Safi Huri, M.E.B.Y., M.E.Bsm., stanbul, 1971, s., 13. (69) Paul Foulquie, Pedagoji Szl, Sosyal Yaynlar, Trkesi Cenap Karakaya, Din Maddesi 28, stanbul, 1994, s., 141. (70) Tozlu, Eitim Felsefesi, s., 94. (71) Andre Lalande, Ksa Gerekeli Pratik Ahlk, ev. Cokun Deirmenciolu, M.E.B.Y. 2831, 4.Akam Sanat Okulu Matbaas, 2.Bask, Ankara, 2003, s., 19. (72) Joseph A. Lauwerys, Fatma Var, Keneth Neff, Mukayeseli Eitim, Ankara . Et. Fak. Y. No 13, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1971, s., 23. (73) Tozlu, Eitim Felsefesi, s., 93. (74) Kr., Yaar Kandemir, rneklerle slam Ahlk, Nesil Yaynlar, stanbul, 1982, s., 30,31,32.; Kr. Aye Sdka Oktay, Ahlk- Alai, Knalzade Ali Efendi, z Yaynclk 463, enyldz Matbaas, stanbul, 2005, s., 99-105.

17

nsanlk iin her zaman nemli olan ahlk duygusu, deiik faktrlerin yannda din bamllk arzeder. Ahlk eitiminde toplumun sahip olduu din deerler temel alnmaldr.(75) Ahlk eitiminde slamn ortaya koyduu deerler sistemi insanmza yeterli dzeyde verilebilirse anlaml bir hayata gtrecektir.(76) Pratik ahlk, davranlardaki olumlu yansmalarla kiiyi davranlaryla anlr ve toplumda iz brakacak konuma getirir. Artk u davran yap yerine unun gibi yap denilerek rnek alma keyfiyeti geliir ve ahlk retiminde model oluur. Ahlkilik bilmek deil, yaparak gstermektir. slam sadece bilmeyi deil, bilgi ile pratii bir arada ver.(77) Bildiini yapmayanlar ise makbul grmez.(78) Nevzat Ayasbeyolu Btnyle bir renme ve retme kayna olan Kuranda renme ve retme iin gdlen maksat temel ynnden ahlk ve adaptr. slam dininde renme ve retmenin yce temeli en salam dayana ahlk olmutur.(79) demektedir. Hz.Peygamberin (S.A.V.) gnderilme sebebi olan Mekarim-i ahlkn tamamlanmas(80) ve Kuran- Kerimin Muhakkak ki sen yce ahlk zeresin(81) buyruu ahlk retiminde dinin nemini ve belki de peygamberin gnderilme sebebinin asl amacn ortaya koymaktadr. Hz. Muhammed (S.A.V)in hayat, ahlk retilerinin kayna olan Kuran-. Kerimin laboratuar ve canl rneidir.(82)

Aknc, Tabula Rasa, s., 33. Aknc, a.g.m., s., 34 (77) el-Cuma, 62/5, et-Tin, 95/6, el-Baraka, 2/25. (78) es-Saf, 61/2 (79) Nevzat Ayasbeyolu, slamiyetin Eitimimize Getirdii Deerler ve Kuran- Kerimin Eitim ile lgili Ayetlerinin Tahlili, M.E.Bsm., stanbul, 1968, s., 101. (80) mam- Malik, Muvatta, Hsnl Huluk, 8. (81) el-Kalem, 64/4. (82) Geni bilgi iin bkz. M. Zeki Duman, Kuran- Kerimde Sosyal Mnasebetler ve Adab- Muhaeret, Dilek Matbaas, Kayseri, 1982, s., 38-331.
(76)

(75)

18

slam, yetitirme asndan insann tm hayatn kucaklam, onu ayrca gelecek bir dnya iin hazrlamay da ihmal etmemitir. Eitim felsefesi asndan hayatilik boyutu sadece gnmz deil, gemiimizi, eitim ve dnce tarihimizi de kapsarhayat, var olma inancyla anlk ve dnyevi deildir. Ayn zamanda mezar tesini de kucaklayc ve uhrevidir.(83) Din eitiminin uzun ve ksa vadeli hedefleri
(84)

asndan ahlk retimine

baktmzda, uzun vadeli hedefleri olan ahiret inanc, ksa vadeli hedefleri olan dnyay etkileyerek hesap verme duygusuyla ahlki yaptrm zellii tar. Bireylerin ebedi saadeti iin almalar toplum dzeninin salanmasnda olumlu katk salar. Ahlkn deimesini mmkn kabul eden slam alimlerinin tamam ile filozoflarn ou, eitim-retimin bu deiimde etkili olduunu dnmektedirler. Peygamberlerin davetleri, eiticilerin ve bilginlerin terbiye almalar da bu deikenlik zelliine dayandrlmaktadr.(85) Eitim-retimin iinde din ve ahlk retiminin erken yalarda yaplmasnn kabul edilmesi
(86)

muhatab olan insann yaps ve ona etkisi ile ilgili nemli kabul

edilebilecek ortak bir husustur. Din retimini amalar itibariyle ahlk retimi olarak deerlendirmemiz mmkn olduu kadar, her ahlki retimin sonularn ise dini retim olarak deerlendirmemiz mmkn deildir.

(83)

Bkz.Tozlu, Eitim Felsefemizin Temel Prensipleri zerine, Eitim Dergisi M.E.B., M.E.Bsm., Ekim-Kasm-Aralk 1993, say:6, Ankara, 1993, s., 76-78. (84) Bkz. Bayraktar Bayrakl, Bat Eitim Sistemleri ile Mukayeseli slamda Eitim, M.. .F.Y., stanbul, 1989, s., 269-288. (85) Knalzade Ali Efendi, Ahlk- Alai, Baskya hazrlayan Hseyin Algl, Tercman binbir temel eser 30, Kervan kitaplk, stanbul, T.Y. s., 37. (86) Kr. Burhaneddin ez-Zernuci, Talimul Muteallim, Tercme ve erh Y. Vehbi Yavuz, ar Yaynlar, Sonakn Ofset, stanbul, 1980, s., 129.; Kr. Jan Amos Comenus, Byk Didaktika (Didactica Manga), ev. Hasip A. Aytuna, M.E.B. retmen Kitaplar 93, M.E.Bsm., Ankara, 1964, s., 208-213.

19

NC BLM
TANZ MAT DNEM E T M VE AHLK RET M 3. Tanzimat Dnemi Eitim ve Ahlk retimi nceki yaptmz aklamalar bu blmde zerinde duracamz hususlarn daha iyi anlalmasna katk salamak zere kaleme alnmtr. Tanzimat ncesi ve Tanzimat dnemi eitim zerinde durulurken, Tanzimat dnemi eitim alannda kurumsal anlamdaki oluum ve yenilikler ifade edilerek ahlk retiminin genel eitim ve retim ierisindeki yeri ilenmektedir. 3.1. Tanzimat ncesi Eitim Tanzimat ncesi, Tanzimat dnemini oluturan fikir, arzu ve teebbslerle dolu aktif bir dnemdir. Modernlemenin ilk admlarnn atld bu dnemde genel yap itibariyle bir dzen ierisinde, ilmiyye (Alimler), kalemiyye (Yazarlar), seyfiyye (Savaanlar) gibi nemli unsur gze arpmaktadr. 1839 nceleri eitim-retimin iki temel uygulamas vard: Biri batllarn tabir ettii otodidakt(88) tahsil yollar, ikincisi Tanzimatla devam eden nceden gelen baz temel retim kurumlardr. Tanzimat ncesinde Osmanlda Sbyn, Medrese, Enderun
(89) (87)

ile yrtlen

eitim-retim Tanzimatla yeni bir boyut kazanmtr. Bu dnemin sbyn mektepleri Tanzimat dneminde de devam etmitir. Sbyn mektepleri stat deitirerek Bat tarz rgn eitime dahil edildi. Enderun ise Tanzimat dneminde asl fonksiyonunu icra etmiyordu. Dier tahsil yerleri olarak bilinen cami vs. retim tarzna da Tanzimat dneminde mdahale edildiine dair bir bilgiye rastlanmamaktadr. Tanzimata yakn dnem iin tarihi Enver Ziya Karaln oluturduu eitimle ilgili bilgi veren emay aada veriyoruz:

(87) (88)

Seyf = kl bkz. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s., 236. Otodidakt = kendi kendine tahsil etmi adam, hocasz alim, mektepsiz mnevver olarak ifade edilen Franszca bir kelimedir. Geni bilgi iin bkz. Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi, Eser Matbaas, stanbul, 1977, cilt I, s., 375407. (89) Kr. Zeki Salih Zengin, Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1839-1876), Erciyes niv. S.B.E. Baslmam Doktora Tezi, Kayseri, 1997, s., 1129; Prof. Dr. Howart E. Wilson, lhan Bagz, Trkiye Cumhuriyetinde Milli Eitim ve Atatrk, Dost Y., Ankara, 1968, s., 11-31.

20

izelge 3.1.1. Tanzimat Arefesinde Eitim(90)

(90)

Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, T.T.K.Y., T.T.K.Bsm., Ankara, 1983, s., 169.

21

almamz esnasnda kaynaklarn tmndeki ortak noktay Osman Erginn Trk Maarif Tarihi 1. ve 2. cildinden yararlanarak Tanzimat ncesi maarifle ilgili olarak genel bir bilgi vermek zere aadaki izelgeyi u ekilde oluturmaya altk.(91)

izelge 3.1.2. Tanzimat ncesi Eitim Kurumlar

(91)

Bkz. Ergin, Trk Maarif Tarihi, c. I-II. S.5-407.

22

1- Sbyn Mektepleri : Deiime urayarak rgn eitimin iinde gnmze kadar gelmitir.(92) Okulncesi eitim kurumu olarak Sbyn Mektepleri, Cumhuriyet dneminde lkretimde mfredat deitirerek devam etmektedir. Bugnk Anasnf, lkretim 1-2-3.snflar, tahsil sresi olarak Sbyn Mekteplerinin dengi kabul edilebilir. 2- Medreseler : Tanzimat dneminde de eitim-retim etkinliine devam etmilerdir.(93) 3- Enderun : II.Mahmutun 1826 Yenieri Ocan kaldrmasyla saray mektebi olarak ortadan kaldrlmtr. Osmanlda nemli bir yer tutan Enderun, Tanzimat dneminde bir eitim kurumu yerine saray hizmetkr yetitiren bir kurum olarak faaliyetlerine devam etmitir.(94) Bu nedenle Tanzimat dneminde bir eitim kurumu olarak ele alnmayacaktr. 4- Dier Tahsil Mekanlar :(95) Cami, ktphane, alimlerin evleri vs. bu mekanlara Tanzimat dneminde mdahale edildiine dair tarihi bir bilgiye rastlanmamaktadr. Cumhuriyete kadar gelen bu retim mekanlar Cumhuriyet dneminde az da olsa vardr. 5- Meslek Mektepleri : ekil deitirerek daha sonra devam etmektedir. Cumhuriyet dneminde de vardr. 6- Askeri Mektepler : Baz deiikliklerle gnmzde de vardr. Kuleli Askeri Lisesi, Kara Harp Okulu gibi okullar gelierek bugnk hallerini almlardr. 7- Sivil Mektepler : Ksmen de olsa deiime urayarak gnmze kadar gelmilerdir. Tanzimat ncesi eitimle ilgili olarak 1839a kadar II. Mahmut dneminin yenileme hareketlerinin u be temel zellii dikkat ekmektedir. 1) Askeri okullar ald, yabanc retmenlere grev verildi. ngilizce, Franszca programa girdi. 2) 1826 Vaka-i Hayriye ile yenieri oca kaldrld. Medrese destei g kaybetti.
(92)

Sbyn Mektepleri : Okulncesi eitim olarak kabul edilen Osmanlda nemli bir eitim kurumudur. Tanzimat dnemi rgn eitim bal altnda geni bilgi verilecektir. (93) Medreseler : Osmanlda orta ve yksek renim kurumu olarak bazen de ilkretim olarak ifade edilen en nemli eitim-retim kurumudur. Tanzimat dnemi rgn eitim bal altnda daha geni olarak incelenecektir. (94) Enderun hakknda geni bilgi iin Bkz., smail Hakk Baykal, Enderun Mektebi Tarihi, Belediye Mzeleri Mdrl Halk Bsm., stanbul, 1953; Kr. lker Akkutay, Enderun Mektebi, Gazi . Y. No: 38, Gazi . Basn Yayn Ykseokulu Bsm., Ankara, 1984; lhan Tekeli-Selim lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi reten Sistemin Oluumu ve Dnm, A.K.D. ve T.T.K. (95) Franszca otodidakt tabir edilen bu mekanlar iin bkz. Ergin, c. I. s., 375.

23

3) lkretim zorunluluu ilk kez bu dnemde (1824) getirildi. 4) Bat ile ilikiler artt. lk kez 1830da Avrupaya renci gnderildi. 5) Trke yaymlanan Takvim-i Vakay (1831) bu dnemde kmtr. (96) Ayrca bu dnemin Rtiyelerinde; Arapa Sarf ve Nahiv, Nuhbe-i Vehbi, Farsa ve Tuhfe-i Vehbi (97) Trke na, Hat, Lgat ve Ahlk (Risale-i Ahlk) dersleri programlarda yer almaktayd. (98) Tanzimat ncesi Rtiyelerin sresi 2 yld. Sbyn mekteplerini bitiren o dnemin tannm ailelerin ocuklar ya da devlet hizmetinde bulunanlarn ocuklar seilerek alnyordu.(99) Subay yetitiren Harbiye Mekteplerinin mfredatnda, lm-i hal, Akaid-i slamiyye ve Diniyye ile dier dersler yer almaktayd.(100) Bu programn iinde dorudan ahlk retimi ile ilgili bir derse rastlanamamaktadr. Harbiyeler kurulduktan sonra baz renciler Viyana, Paris, Londraya tahsile gnderilmi ve Avrupadan retmenler getirilmitir.(101) Bu dnemin Mekteb-i Harbiyeleri, sadece, subay yetitiren deil, uzun sre okullarda mspet bilim derslerini okutan retmen kayna olarak da eitim tarihimizde etkinlik gstermitir.(102)

(96) (97)

Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 163. Bu konu Tezimizin Tanzimat Dnemi Yazl Basnda Ahlk retimi ile ilgili balk altnda incelenecektir. (98) Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 170. (99) Akyz, a.g.e. s., 170. (100) Akyz, a.g.e. s., 168. (101) Akyz, a.g.e. s., 169. (102) Akyz, a.g.e. s., 169.

24

Tanzimat ncesi eitim baz kaynaklarda yle snflandrlmaktadr: Anadolu uygarln kaynaklarn Trk- slam ve yerli kltr tekil etmektedir. Ancak toplum hayatnda ve zellikle kurumlarda slami kltrn etkisi daha fazladr. O kadar ki, Osmanllar giderek kendilerini slamla zdeletirdiler. Bu nedenle eitim kurumlarnn temelini slam din ve kltr oluturdu.(103) Fahri Fndkolu En azndan Tanzimata kadar olan devre iin byk ehirlerimizin Medrese gibi Tekkeleri de kendi l ve aplarnda birer fikri ve hars merkez idiler.(104) ifadesini kullanmaktadr. Ayrca Tanzimat ncesi dnemde maarifin Tekkelerle olan etkileimi de sz konusuydu. Hemen her aamada Tekke ile etkileimin olduu tarihi kaynaklarda mevcuttur. Bazen Tekke bazen de Medrese itibar ve fonksiyon olarak ne kyordu. Tekkelerle dier eitim kurumlar arasnda iletiim ve etkileimin varlndan sz edebilmek mmkndr. Bu dnemde din eitimi iinde ahlk retimi hem formal olarak veriliyor, hem de informal olarak etkileim iinde yaanyordu. Dnemin gerek tekkeleri gerekse medreseleri ve dier retim mekanlar hem din hem de ahlk retimi fonksiyonu icra eden nemli kurumlard. Tanzimat ncesi yeni alan mektepleri istisna alrsak, genel anlamda toplumu etkileyen dier eitim-retim kurumlar, dini zellik tad iin ayn zamanda ahlk retimi veren kurumlar olarak dnlebilir. Mektepler ise daha ok teknik ierikli eitim veriyordu.

(103) (104)

Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 16-17. rfan Gndz, Osmanllarda Devlet Tekke Mnasebeti, Seha Neriyat A.., stanbul, 1984, s.,177

25

3.2. Tanzimat Dnemi Eitim Tanzimat Fermannda eitime yer verilmemitir. Ancak 1856da yaynlanan Islahat Fermannda eitime yer verilmitir. Tanzimat Dnemi eitim alannda en byk deiiklikler ise 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yaymlanmas ve uygulanmasyla gereklemitir. Tanzimat ncesinde de batya alma ve ksmen okullama vard. Ancak eitim alannda belirgin yaplanma Tanzimat Dneminde gereklemitir. Eitim alannda 1869da yaymlanan 198 maddelik Maarif-i Umumiye Nizamnamesi bir milad olarak kabul edilebilir. 1856dan nce eitim alannda arzu edilen birok husus bu nizamnamede ele alnmtr. Tanzimat Dneminin eitimle ilgili genel zellikleri 17 maddeyle ifade edilirken (105) bu zelliklerin hibirinde ahlk eitimi ve retimi ile ilgili hususa yer verilmemektedir. Aznlk okullarna tannan imtiyazlar salanrken ahlk retim ile ilgili bir dzenlemeden bahsetmek zordur.(106) Tanzimat Fermannn eitim retimden hi bahsetmemesini hayretle karlayanlar, Tanzimat iin en baarl ve verimli alan olarak eitim alann ifade etmektedirler.(107) Devrin nderi kabul edilen Reit Paa ve onun himayesinde ayn fikirlerle beslenen Ali Fuat Paa iktidarnda savunulan ve hareket noktas olarak benimsenen gr udur: Messeselerin korunmas ve ayakta durmas iin yeni nesillerin eski ile hibir ilgisi olmadan bilimsel kapasite ile donanml olmalar gerekir.(108) Sadrettin Celal Antel Tanzimat maarifinde belirgin olan hususu yle ifade etmektedir. Maarif sahasnda da mazi ile dini ananelerle alakay keserek, yahut geveterek, medreseleri kapatmak hatta slah etmek cesaretini gstermeksizin; sadece onlarn yanna ve umumiyetle onlarn tesiri altnda mahdut miktarda Avrupa mektepleri tipinde mektepler amakla iktifa ettiler.(109)

(105) (106)

Geni bilgi iin Bkz. Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 177-178. Akyz, a.g.e. s., 178, Madde 11. (107) Enver Koray, Trkiyenin adalama Srecinde Tanzimat, M..Y., stanbul, 1991, s., 90. (108) Koray, a.g.e. s., 91. (109) Sadrettin Celal Antel, Tanzimat Maarifi, Maarif Matbaas stanbul, 1940, s., 6.

26

Nafi Atuf Kansu ise yle diyor: Tanzimattan nce hasl olan srf dini terbiye idi. Tanzimat maarifi bunun yanna asr terbiyesini eklemek istedi. Btn tahsil derecelerinde, unsurlar kendi dini terbiyelerinde tamamen serbest brakt. Resmi mekteplerinde ananevi, olamad.(110) Dier taraftan gayri Mslim cemaatlerin btn imtiyazlarn bilhassa Islahat Ferman ile her devirden fazla tanyan Tanzimat, bu cemaatlerin maarif sahasnda ilerlemesini adeta kolaylatrd.(111 Tanzimattan Cumhuriyete eitim sisteminde deiiklik yaplrken, Tanzimat Fermannda eitimden bahsedilmemesinin yannda 1856 Islahat Fermannda eitime yer verildii ve 1857de kurulan Maarif-i Umumiye Nezareti ile hkmette ilk defa eitim ilerinin ayr bir ilev olarak ele alnd (112) vurgulanyor. Tanzimat dneminde eitim alannda alnan kararlar ve uygulamalar ifrat ve tefritle beraber birtakm istikrarszlklar beraberinde getirmitir. 3.2.1. Eitim Alannda Kurumlama Tanzimat Dnemi her alanda inili kl uygulamalar olmasnn yannda eitim alannda kurumsallamann olduu bir gerektir. Tanzimat ncesinde yaplan baz dzenlemeler, Tanzimatla beraber yaplan kkl deiikliklerle kurumsallamaya balamtr. Tanzimat ncesinde eitimretimde bu anlamda bir sistemlemeden bahsetmek zordur. 19.yzyla kadar sbyn mektebi ve medreseden meydana gelen retim kurumlar eyhlislamlk makamna balyd.(113) Tarihi kaynaklara gre yetien simalar, Frenklerin Otodidakt dedikleri yerlerde yetitiriliyordu.(114) slami terbiyeye ehemmiyet verdi. Fakat gerek yeni derslerinin zaruri neticeleri olmak zere asri terbiyenin de nfuzuna mani

Nafi Atuf Kansu, Trkiye Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1930, 1930, s., 85-86. (111) Antel, Tanzimat Maarifi, s., 6.. (112) Tekeli, Tanzimattan Cumhuriyete Eitim Sistemindeki Deimeler, Atatrk . Tarih Blm Ders Notlar, s., 467. (113) Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 18. (114) Geni Bilgi iin Bkz., Ergin, Trk Maarif Tarihi, c.II, s., 375.

(110)

27

3.2.1.1. Merif Meclisleri ( stiare Kurullar) ve Ahlk Maarif Meclisleri, eitim ilerinin grld ve karara baland meclisler olarak ilev gryordu. Yeni kurulan messeselerin en nemli ksmn meclisler tekil ediyordu. Bu meclisler nazrlarn yannda yardmc bir unsur olarak yer alrlard.(115) Bu dnemde kurulan meclislerde ahlk retimiyle ilgili bir gndemin olup olmadna bakacaz. a) Meclis-i Vl : II. Mahmut devrinde eitim ilerinin grld meclis, (1838)(116) b) Dr- ra : Eitimle ilgili tekliflerin grlerek karara baland sekin meclis. c) Meclis-i Umr-i Nfia : 1838de memleketin ziraat, bayndrlk, sanayi, sanat ve her trl fenniyle ilgilenmek zere kurulan meclis. d) Meclis-i Maarif-i Muvakkat: 1845'te ilmiye, kalemiye, seyfye snfndan seilen zatlardan oluan maarif meclisidir. e) Meclis-i Maarif-i Ummiye: 1846 Meclis-i Maarif-i Muvakkatin teklifi Meclis-i Vl'da kabul edilerek padiahn aklamasyla oluan, Alt ye bir ktipten meydana geliyordu. f) Meclis-i Muhtelit: g) Encmen-i Dni: Mektepler karma hale geldikten sonra gayr-i 1851 'de Avrupa eitimi ile temasa gemek, telif Mslim yelerin de yer ald eitim ile ilgili meclistir. ve tercme etmek; gerekli kitaplar belirlemek zere kurulan meclis. Baz belgelerde Amerikal bir yesinin olduu da belirtilmektedir. h) Maarif-i Umumiye heyeti: 1864 1- Mekatib-i Subyni Mslime Komisyonu: Haftada iki gn toplanp kz mektepleriyle ilgili slm'a ait yazlm kitaplar grr. 2- Mekatib-i Rtiye ve Adliye Komisyonu: Btn teba'a ocuklarnn eitim ileriyle ilgilenen komisyonun addr. (Gayri Mslim yeleri de vardr)(117) ) Meclis-i Meyh: 1864 Tekkelerle ilgili olarak devlet kontrolnde kurulmutur.(118)
(115)

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, c. IX, dal Neriyat, Emir Basn Yayn Pazarlama Ltd. ti., stanbul, 1996, s., 426. (116) Zengin, Tanzimat Dnemi rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi. s., 37 (117) Kr. Ergin, a.g.e., s. 18-35. Akyz. Trk Eitim Tarihi, s. 208-213. (118) Gndz, Osmanlda Devlet Tekke Mnasebetleri, s. 155.

28

i) Meclis-i Kebir- Maarif: 1869 Byk Eitim Meclisi olarak adlandrlan bu kurul, Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde ngrlen, maarifin genel idare merkezi olarak kurulmutur. ki daireden olumutur. 1- lmiye ksm 2- dare ksm Trkeyi iyi bilen ve bir yabanc dile vakf olan 8 dahili ve yeterince harici ye ve bir katipten oluan bu meclisin tabii yeleri arasnda ilmiye dairesinin yksek mekteplerinin nazr ve mdrleri yer almaktayd. Ayrca 1869 Nizamnamesine gre Meclis-i Kebir-i Maarifin ubesi ve icra organ olarak il dzeyinde maarif mdrnn bakanlnda maarif meclisleri kurulmutur.(119) j) Islah-i Mekatip Komisyonu: (1870) Meclis-i Kebir-i Maarifin ilmiye ve idare daireleri yelerinden seilen drt kiiden oluan komisyondur. Sbyn mekteplerinin tanzimi, slh ve kitap meseleleriyle ilgilenirdi Aratrmamza mehaz kabul ettiimiz ve Tanzimat maarifi zerine yazlan eserlerden oluturmaya altmz bu meclis sralamasnda, iki nemli nokta gze arpmaktadr. Birincisi, Bunalm ve araytan olacak ki, ksa dnemde birok oluum ortaya kmtr. kincisi ise bu araylarn hi birinde aktan ahlk retimi ile ilgili bir dzenlemenin yaplmam olmasdr. Mekatib-i Sbyn- Maarif-i umumiye heyetinin, Mslime komisyonunun slm konusunda yazlm kitaplar

grmesi ahlk retimi asndan istisna olarak kabul edilebilir. Bu meclislerin hibirinde zellikle ahlk retimi ile ilgili bir gndemin olmamas; o gnk artlarda ahlk retimi ile ilgili bir problemin olmamas olarak da dnlebilir. 3.2.1.2. Talimatnamelerde Ahlk retimi (120) Bu dnemde en ok dikkati eken bir baka husus layihalarn yaynlanmasdr. Tanzimat dneminde yaymlanan layiha ve talimatnamelerde ahlk retimi ile ilgili bir dzenlemenin olup olmadn aratrdk 1)1824 II. Mahmut'un stanbul ve evresi iin yaymlad dar erevede ilkretimin zorunlu olmasyla ilgili ferman.
(119) (120)

Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s. 32. Kr. Bu blm Nafi Atf Kansu'nun Trkiye Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, Cahit Yalm Bilimin, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, Cavit Binbaolu'nun Trkiye'de Eitim Bilimleri Tarihi, Yahya Akyz'n Trk Eitim Tarihi isimli eserlerin Tanzimat balndaki aklamalardan karlarak tarih srasna gre yazlmtr.

29

2) 1839'da Meclis-i Umur- Nafa tarafndan yaymlanan layiha. 3) 1845 Abdlmecit tarafndan yaymlanan eitimle ilgili bir Hatt- Hmayun. 4) 1846 ylndaki ynetmelik (layiha). 5) 1847 lkokul ynetmelii: Tanzimat dneminin resmi eitim anlay bu belgeden karlabilir.(121) 6) 1850'de Abdlmecit tarafndan yaymlanan bir tamimle ynlendirilmesi. 7) 1851 DarlMuallimn Nizamnamesi: retmen okullarnn ilk yasas kabul edilir. Yahya Akyz tarafndan bulunup yaymlanmtr.(122) 8) rade-i Seniyye. Sbyn mektepleri ile ilgili slahat nizamnamesi. 9) 1867 tarihli Ali Paa tarafndan yaymlanan layiha. 10) 1868 Galatasaray Sultnsinin dilde iln edilen 10 maddelik nizamnamesi.(123) 11) 1869 Maarf-i Umumiye Nizamnamesi.(Ayr bir balkta daha detayl bir bilgi verilecektir.) 12) 1870'de yaymlanan mekteplerde okutulacak telif ve tercme eserlerin zelliklerinden bahseden 13 maddelik nizamname. 13) 1876 Meclis-i Maarif tarafndan yaymlanan, tefti ierikli kz liseleri ile ilgili rencilerin takibi hakknda bir dzenleme. 1869 Maarif-i Umumiye nizamnamesi dndaki layiha ve emirlerde zellikle ahlk retimi anlay ve uygulamalar hakknda geni bilgi verilmemektedir. Bazlarnda ise rencilerin ahlki ynden takibi ile ilgili dzenlemeler gze arpmaktadr. Bununla birlikte din kitaplarla ilgili hususlar belirleyen dzenlemelerin arasnda ahlk derslerinden bahsedilmektedir. 1870'de yaymlanan mekteplerde okutulacak kitaplarn zellikleri ile ilgili 13 maddelik nizamnamede; Ahlk risaleleri de okutulacak kitaplar arasnda saylmtr.(124)
(121)

ocuklarn

Cavit Binbaolu, Trkiye'de Eitim Bilimleri Tarihi, M.E.B. stanbul, 1995. s. 37. Binbaolu, a.g.e., s. 23. (123) Bkz. Bilim. Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s. 37-54. (124) Bilim, a.g.e., s. 41.
(122)

30

3.2.1.3. Kurulan lm Cemiyetler ve Ahlk retimi Tanzimat Dneminde kurulan baz cemiyetlerin faaliyetleri arasnda eitim ve ahlk retimi ierikli uygulamalar gze arpmaktadr. Bu nedenle o dnemde kurulan cemiyetlerin bir ksmna deinmeye altk. 1) Beikta Cemiyet-i lmiyesi: lim ve marifete hevesli kimselere, ilim tahsil etmek ve ettirmeyi deruhte etmek zere kurulmutur. Gelirlerini azalarn aidatlar ile karlayan bu cemiyet, Edebiyat ve iir msabakalar dzenliyordu.(125) 2) Encmen-i Dani (1850): Meclis-i Maarifin fevkinde bulunan, mekteplerde okutulacak kitaplar telif ve tercme ettirmek zere 40 kii dahili azas ve snrsz harici azas olabilen teekkldr, Kavaid-i Osmanye (Fuat ve Cevdet Paa) ilk kabul ettii kitaptr.(126) 3) Cemiyet-i lmiye-i Osmanye (1860): Bu cemiyeti Munif Paa kurmutur. Mecmuay Fnn'u (aylk mecmua) karan bu cemiyetin amac dine ve politikaya ait olan eserlerin dndaki faydal eserleri tercme ve telif etmekti.(127) 4) Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiye (1864-65)- Druafaka: Yusuf Ziya Bey, Ahmet Muhtar Paa ve Tevfk Paa, slamn tekaml ve terakkisini dnme endiesinden hareketle bu cemiyeti kurmulardr. Ahlk retimi asndan bu cemiyetlere bakldnda Cemiyet-i edilecek dzeyde idi. Ayrca cemiyet-i tedrisiye-i slamiye'nin kurulu amacnda dini bir retim ve dolaysyla ahlkla ilgili bir sonu elde edilmekteydi. Bu cemiyetin at ilk halk mektebi olan 3 yl sreli Valide Mektebidir. Bu okulun programnda dini derslerin yannda muhasebe yn olan dersler de yer alyordu. Daha sonra Galatasaray (1867) Sultnsinin alternatifi olarak 1873'de Druafakay amlard. kszlere mahsus kurulan 8 yllk tahsil mddeti olan bu okulun programna fen ubesi ve telgraflkla ilgili baz dersler ilave edilmiti. Asl ama, slm yetimlerine mahsus olmak zere bir talim ve terbiye messesesi haline getirmekti.(128)
(125)

lmiye-i

Osmanyenin kard Mecmua-y Fnn'daki ahlkla ilgili yazlar nemli kabul

Kr. Kansu, Trkiye Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, s., 125; Orhan Trkdoan, Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi M.E.B.Y. No: 869, M E Bsm., stanbul, 1995, s., 249. (126) Bkz. Kansu, a.g.e., s. 125. (127) Kansu, a.g.e., s. 126. (128) Kansu, a.g.e., s. 127. 128

31

Bu mektep programlarnda dini bir eitim verildiinden ahlk retimine dorudan veya dolayl olarak katk salamlardr. Zorlama olmayan bir yorumla tabii olarak bu sonu ortaya kmaktadr. Kurulu amalarna ve faaliyetlerine bakldnda; dier iki cemiyette de (Beikta Cemiyet-i lmiyesi, Encmen-i Dani) ahlk retimi asndan en azndan aka bir ifadeye yer verilmedii gzkmektedir.

3.2.1.4. Eitimle lgili Mercler ve Ahlk retimi 1) Mekatib-i Rtiye Nezreti: (1839) eyhul slmn denetimi altnda ve Evkaf Nezaretinin bnyesi iinde bir Genel Mdrlk olan bu makam Rtiyelerle beraber gndeme gelmiti.(129) 2) Mekatib-i Umumiye Nezareti: (1846) Ad nezaret de olsa bir Genel Mdrlk mahiyetindeydi. 1846'lardan sonra bu mevkinin ileri de Mekatib-i Umumiye Nezaretine devrolunmutur.(130) 3) Maarif-i Umumiye Nezareti: (1857) Bu yetki Meclis-i Vukel'ya (Bakanlar Kurulu) dair bir Nazr tarafndan kullanlyordu. Mekatib-i Umumiye nezaretini de bnyesine alan bu rgt Bakanlk (nazrlk) dzeyinde ilk eitim kuruluudur. lk maarif Nazr Abdurrahman Sami Paa'dr. (1857-1861). lk mstear da nl bilim adam Hayrullah Efendidir.(131) Bu oluumlar ierisinde din retiminden bamsz bir ahlk retiminden bahsedilmemektedir.

Kr. Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 208.; ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s., 396. Akyz, a.g.e.. s. 209. (131) Akyz, a.g.e., s. 209.
(130)

(129)

32

3.2.1.5 Nzrlar (Bakanlar) Tanzimat Dnemi Maarifinin daha iyi anlalmasn salamak amacyla o dnemin birinci derecede maarifinden sorumlu grevlilerin ne kadar sre grevlerini srdrdklerini grmeye alacaz. Tanzimat Dneminin Maarif Nazrlar sk sk deitirilmekte idi. Bu nedenle deiikliklerin gzkmesi bakmndan o dnemin Maarif Nazrlarn, yaptklar grev tarihi itibariyle sralayacaz. 1- Abdurrahman Sami Paa 2) Ahmet Kemal Paa : : 1857 1861 1861 1862 1865 1867 1871 1872 Ocak 1872 Aralk 1873 3) Mustafa Fazl Paa 4) Nevres Paa 5) brahim Osman Paa 6) Abdlatif Suphi Paa 7) Safvet Paa : : : : : 1862 1863 1863 Ocak Haziran 1865 Mart Haziran 1863 1865 1867 1868 1868 1871 1874 1875 1874 1876 8) Dervi Paa 9) Ahmet Vefik Paa 10) Cevdet Paa 11) Arif Paa Paadr.(133) 37 yllk Tanzimat dneminde iki padiahn uygulamalar vard. 1839-1861 Abdlmecit dnemi ile 1861-1876 Abdlaziz yllar Tanzimat uygulamalarnn olduu dnemdir. ki padiahn hkm srd Tanzimat dnemine eitim alannda damgasn vuran Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Safvet Paann Nazrl dneminde : : : : 1872 Ocak Haziran 1872 Haziran Aralk 1873 1874 1875 Haziran - Aralk 1875 Ocak Haziran (132) Tanzimat Dneminin son Maarif Nazr 1876 ylnda tekrar greve gelen Safvet

(132) (133)

Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 94. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s., 397.

33

yaymlanmtr. Tanzimat dneminin ilk maarif nazr Abdurrahman Sami Paa (1857), son maarif Nazr ise Safvet Paadr. (1876) 19 yllk Maarif Nezareti dneminde deiik 12 Nazr, birden fazla grevlendirmelerle ise, toplam 19 civarnda Nazr (bakan) grevlendirilmiti. Nezaret mevkiinde yaanan bu sk deiiklikler, yaklak her yla bir bakann dmesi, bize o dnemin istikrar ve zorluu hakknda nemli saylacak bilgi vermektedir. Genel olarak eitim-retim ile ilgili yaanan bu istikrarszlklarn ahlk retimini de etkilediini dnmekteyiz. 3.2.2. Tanzimat Dneminde Eitimde Yaplan Yenilikler almamz srdrrken yaptmz taramalarda karlatmz ve yenilik olarak tespit edilen hususlar ylece sralayabiliriz: 3.2.2.1. Anadilde Eitim Tanzimat ile beraber gelen yeniliklerin banda Trkenin eitim dili olmas ve retilmesi keyfiyetidir. Tanzimat ve 1876 yllarnn sonras okullamann Trkenin retilmesinde ivme kazandrd(134) gerei hemen hemen her frsatta belirtilmektedir. Tanzimatn tedrisatta yapt en byk ve en hayrl inklap olarak anadilin eitim dili olarak kabul edilmesi (135) hususiyetidir. 3.2.2.2. Mill Kimlik Uyan Trklk henz belirsiz olarak ve tarih merak halinde uyanmaya balad.(136) 3. 2.2.3. Eitimde Laikleme 1793de Mhendishane-i Berr-i Hmayun ile balayan, 1834de Mekteb-i Fnn-i Harbiyeyle devam eden, Tanzimatn ilk yllarnda rtiyelerle beraber daha da belirginleen eitim uygulamalar, Trk eitiminde laik eitimin temelini oluturmaktadr.(137)

Nesimi Yazc, Osmanl Son Dneminde Libyada Trk Dilinin retimi zerine Baz Gzlemler, Belleten, LIX, T.T.K.Bsm., say 224, Nisan, 1995, Ankara 1995, s.,124. (135) Antel, Tanzimat Maarifi, s., 21. (136) lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, s., 64. (137) Kr. Binbaolu, Trkiyede Eitim Bilimleri Tarihi, s.,34-39; Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s.,35; Zengin, Tanzimat Dnemi rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 208-212.

(134)

34

3.2.2.4. Tedris Usulleri 1) Mektep Binalar, eitimde muhtelite (kark ders ileme), enfaride (ferdi) ve mtekabile (bir st snf rencinin ders vermesi) yerine mttehide (snf ve toplu eitim) uygulanmas.(138) 2) retmen krss, kara tahta, yaz tahtas, okul sralar, yer kresi vs. ders aralarnda yer almas.(139) 3) Kt, mrekkep, hat(140) ara gereleri. 4) Ezber okuma yerine anlama okumas.(141) Kimden okudun yerine ne okudun? Ve mfredatn arlk kazanmaya balamas. 5) retmenliin devlet memurluu statsne kavumas(142) 6) lkretim zorunluluu (1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile, II. Mahmut dneminde (1824) olan lkretim zorunluluu umuma temil edilmitir.)(143) 7) Kzlarn eitimi:(144) Resmen kzlarn eitim grd dnem Tanzimat ile balamtr. Bizim tespit edemediimiz baka yenilikler olabilir. Ancak biz almamzn snrlarn aaca dncesiyle tespit edebildiimiz kadarn vermekle yetineceiz.

3.2.3. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve Ahlk retimi rgn eitimin gnmze uzanan eitim uygulamalar Tanzimat Dneminde yaymlanan 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile ekillenmitir. 1869 Nizamnamesi Osmanlda, eitim-retim alannda nemli bir dnm noktasdr. Bugnk eitim-retimin geldii nokta itibariyle bir milattr.

Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s. 43 Kansu, Trk Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, s. 86. (140) Akyz, Trk Eitim Tarihi, s. 244 (141) Binbaolu, Trkiyede Eitim Bilimleri Tarihi, s. 45. (142) Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 76. (143) Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. VI, A.K.D. ve T.K., T.T.K.Y., 3.Bask, Ankara, 1983, s., 168. (144) ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s., 293.
(139)

(138)

35

Maarif-i Umumiye nizamnamesi Safvet Esat Mehmet Paann (1814-1883) almalaryla vcuda gelmitir. Kemal Paann riyasetinde Sadullah Paa, Dadyan Artin Efendi, Recai Zade Ekrem Bey, Ebuziyya Tevfik Bey, Mehmet Mansur ve Dragon Tzankoff efendilerden mrekkep olan, uray- Devlet Maarif dairesince hazrlanan bu Nizamname, bilhassa Fransz maarifinden mlhem idi. Fransz Maarifi Umumiyesinin byk ihtilalden (1789) beri geirmi olduu safhalar tetkik edilerek ve memleketin hali gznnde bulundurularak tertip olunmutur. Nizamname ve mazbatas Sadullah Paa tarafndan yazlmtr.(145) Metin olarak, 5 bab, 3 ksm, 5 fasl ve 198 maddeden meydana geliyordu.(146) Maarif-i Umumiye Nizamnamenin yedi hususu ne kmaktadr.(147) Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde hangi derslerin okutulaca belirtilirken ahlk derslerinin okutulaca okullarla ilgili maddelerde aklanmaktadr. Nizamnamenin altnc maddesinde sbyn mekteplerine ve mekteplerde okutulan ahlk dersine yer verilmitir. 23. maddede ise rtiyelerdeki ahlk retimine yer verilmitir. Nizamnamenin 80 ve 81. maddelerinde ise Darul Fununda okutulan dersler ve Darul Fnn bnyesinde alan Hikmet ve Edebiyat ubesinde lm-i Ahlk dersine yer verilmitir. Maarif-i Umumuye Nizamnamesinde okullarda okutulacak ahlk dersleriyle ilgili aklamalar sz konusu maddelerde mevcuttur. Maarif-i umumiye nizamnamesinin maarif tekilat yleydi.
MAAR F NAZIRI 1- Meclis- Kebir-i Maarif lmiye Dairesi dare Dairesi

2- Vilayet Maarif Meclisleri 3- Muhasebe ve Maarif Sandklar

izelge 3.2.3.1.(148)

Kansu, Trk Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, s. 130 Kr. Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s. 31-35, Orijinal Metin, Atatrk ., Seyfettin zege Blm, Dsturlar c. II, s. 184-219. (147) Geni bilgi iin Bkz. Kansu, Trk Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, s. 132. (148) Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s. 32
(146)

(145)

36

1869 ncesi Trk Eitim Sisteminin Yapsyla ilgili aadaki iki izelgeyi Mukayese asndan aktaryoruz:

izelge 3.2.3.2. (149)

(149)

Hasan Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (1773-1923), M.E.B., M.E.Bsm. stanbul, 1992, s., 63.

37

izelge 3.2.3.3. (150) Yukarda verilen izelgeler 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ve ncesine ait genel durumu ortaya koymaktadr.

(150)

Koer, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi, s., 87.

38

3.3. Tanzimat Dnemi Eitim-retim Kurumlar almamzn kaynaklarnda belirtilen ortak kanaate gre, Tanzimat Dnemi eitim kurumlarn Tanzimat ncesi devam eden eitim kurumlar ile Tanzimat Dnemi alan Bat tarz mektepler oluturmaktadr. Tanzimat ncesi eitim-retim kurumlar unlardr: 1) Sbyn mektepleri 2) Medreseler 3) Dier tahsil yerleri a) Camiler b) Tekkeler c) Hkmet daireleri d) Ktphaneler e) Vezirlerin ve gezginlerin evleri f) Alim ve mtefekkirlerin evleri v.b. 4) Mesleki mektepler 5) Askeri mektepler 6) Sivil mektepler (151) Tanzimat devri eitim kurumlar anlatlrken ncekilerin devamndan bahisle yle deniyor: Tanzimat devri eitim kurumlarnn temelini, eskileri ykmadan yeni eitim kurumlar tekil etti. Tanzimatlar var olan medreselerin varlna dokunmadan, hatta onlarn tesiri altnda ou zaman ayn hocalarla, bazen Avrupaya gndererek, Avrupa tipi mekteplerin almasn saladlar.(152) Bu yn ile bakldnda Tanzimat ncesi dnem, Tanzimata etki etmeye devam etmekteydi. Tanzimatta en belirgin olan ve en ok ne kan hususlardan biri de Gayr-i Mslimlere kar msamahakar davranmann ok tesinde, bsbtn onlarn
(151) (152)

Geni bilgi iin Bkz. Ergin, Trk Maarif Tarihi, c. I II, s., 5-407 Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s. 78

39

lehine evrilmi olan uygulamalard. Eitimle ilgili birok konuda Gayr-i Mslimlere, eit veya daha imtiyazl katlmlar salanmtr.(153) Tanzimat dnemi ncesinden gelen ve Tanzimatla devam eden eitimretim kurumlarnn bir ksm Cumhuriyete kadar devam etmitir. Tanzimat dnemi eitim kurumlarn Nafi Atuf, Mektepler balnda bir izelge ile aktarmtr. (izelge 3.3.1),(154) Ayn kitabn baka sayfalarnda yer alan izelgeyi eklenmeyenleri de biz emaya ekledik. (izelge 3.3.2). Mekteplerin dndaki eitim messeselerini de maarifin iinde

deerlendirerek daha geni ve kapsaml bir izelge oluturduk. Bylece Tanzimat maarifini bir izelgede btn olarak grmeye altk. (izelge 3.3.3). Eitim tarihi kaynaklarnda Tanzimat maarifi daha ok mektepler ve medreseler olarak belirtilmektedir. Oysa o dnemde eitim adna devam eden Tekkeler ile dier eitim meknlarnn (cami, ktphane vs.) faaliyetlerine de mdahale edilmedi. Tanzimat dnemi maarifini tm kapsamyla ifade edeceini dndmz (3.3.3) nolu izelgeyi en son olarak, daha nceki (3.3.1-3.3.2) izelgelere dayandrarak oluturduk ve aada verdik. rgn ve yaygn eitim kurumlarnda ahlk retimini bu erevede ortaya koymaya altk.

(153) (154)

Antel, Tanzimat Maarifi, s. 84.. Kr. Kansu, Trk Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, s. 136, 171; Ergin, Trk Maarif Tarihi, s. 375.

40

Mektepler

Gayri Resmi M.ektepler (Hususi Mektepler

Resmi Mektepler

Ecnebi M.

Gayrimslim M.

Hususi slam

Yksek M.

st. Kz San. M.

Galatasaray Sultnsi

dd

Rtiye M.

ptidai Sbyn M..

ahslarn daresindeki M.

Cemaat ve Patrikhane daresindeki M.

M: Bahriye-i . Kayli Ticaret-i B. Kaptan M. Mergut

MF.N.

M. H.

Dr. Z. MG. N.

Liva ddleri

Darul Muallimn

Darul Muallimat

Mh. Berri Hmayn ve Hendesei Ml.

M. Tbbiyei ah.

Halkal Ziraat M.

Vilayet ddleri

Vilayet Sbyn Drlmualli mni

ptidai Drlmualli mni stanbul

M. Harbiye

Mlkiye Baytar M.

Rdi Drlmualli mn stanbul

Ali Drlmualli mn stanbul

Tbbiye-i Mlkiye M:

M. Hukuk

M. Mlkiye

izelge 3.3.1. (155)

(155)

Kansu,, Trk Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, s., 136; 171.

41

Mektepler

Gayri Resmi M.ektepler (Hususi Mektepler

Resmi Mektepler

Ecnebi M.

Gayrimsli m M.

Hususi slam

Yksek M.

st. Kz San. M.

Galatasaray Sultnsi

dd

Rtiye M.

ptidai Sbyn M..

ahslar n daresin deki M.

Cemaat ve Patrikha ne

M. Bahriye -i Ticareti

Tersanede Makine Ameliyat

Nehari Ticaret Kaptan M.

MF.N.

M. H.

Dr. Z. MG. N.

st. San. M.

Liva ddler i

Askeri Rtiye

Darul Mualli mn

Darul Mualli mat

Mh. Berri Hmay n ve

M. Tbbiye -i ah.

Halkal Ziraat M.

Vilayet ddler i

Vilayet Sbyn Drlm uallimn

ptidai Drlm uallimn i

M. Harbiye

Mlkiy e Baytar M.

Askeri ddler

Rdi Drlm uallimn stanbul

Ali Drlm uallimn stanbul

Tbbiye -i Mlkiy e M:

M. Hukuk

M. Mlkiy e

izelge 3.3.2. (156)

(156)

Kansu,, a.g.e., s., 136, 171.; Ergin, Trk Maarif Tarihi, s., 375.

42

TANZ MAT MAAR F

MEKTEPLER (ema 2.)

MEDRESELER

TEKKELER

D ER E T M

Camiler

Hkmet Daireleri

Ktphaneler

Vezirlerin ve Zenginlerin Evleri

Alim ve Mtefekkirlerin Evleri

izelge 3.3.3.

43

3.4. Tanzimat Dnemi Ahlk retimi (1839-1876) Buraya kadar Osmanlnn Batya alma dnemi olan Tanzimat eitim retimdeki oluumlaryla kurumsal bir yaklamla ortaya koyarak, etkileimle gelen yenilikler zerinde durmaya altk. Bylece ahlk retimi asndan bize yardmc olacak materyaller aradk. Tanzimat dnemi ahlk retiminin bize gre hususiyeti vardr: 1- nceden beri devam edegelen slam eitim kurumlar kurumlarn faaliyetlerine dokunulmamtr. 2- Toplumun din yapsndan ve geleneksel yaay tarzndan kaynaklanan ahlk yaps bu dnemde de devam etmitir. 3- Bat tarz mekteplerin geliiyle yeni ve eskinin karlk etkileimi. Tanzimat Dnemine ait atma ve anlamazlklarn temelinde Batdan neyin ne kadar ve nasl alnaca konusundaki belirsizlik yatmaktayd. Bir ksm tamamen dinden ayr bir mfredat, bir ksm hem din, hem de bilimin mfredata yansmasn savunuyordu.(158) Bu genel tablodan hareketle Tanzimat Dnemi Ahlk retimini rgn ve yaygn eitim kurumlar ile yazl basnda irdeleyerek deerlendirmeye alacaz.
(157)

diyebileceimiz

(157)

Kr., Ahmet elebi, slamda Eitim-retim Tarihi, M.E.B., Damla Y., stanbul, 1976, s., 65-166; Abbas elik, Din Eitiminde Tarihsel Yaklamlar, Kltr Eitim Vakf Yaynevi, Erzurum, 2001, s., 36-62; Ziya Kazc, Ana Hatlaryla slam Eitim Tarihi, Bir Yaynclk, No:7, Zafer Matbaaclk, stanbul, 1983, s., 20-56; Cahit Baltac, XV-XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, M.. .F.Y. No: 198, 2.Bask, c. I, stanbul, 2005, s., 26-49. (158) Yksek Yetenek, www.yetenek.com, 1856-1879 Dneminde Osmanl Milli Eitim Sisteminde Reform almalarnn Yaps ve Seyri, Ocak, 1997, s.,12.

44

3.5. rgn Eitim Kurumlarnda Ahlk retimi 3.5.1. Medreseler slam eitim-retim tarihinde Medrese nemli bir yer tutar, hem akli ilimlerin hem de nakli ilimlerin inkiafnda medreseler fonksiyonel olmu, byk simalarn yetimesini salamtr. XI.yy.n sonlarnda Seluklularn kurup gelitirdii medreselerin ncelere dayanan oluumlar
(160) (159)

daha

giderek byk messeseler haline gelmitir.

Osmanllar dneminde de etkin olan medreselerin zamanla gerileme dnemi olmu ve slahata muhatap (161) olmulardr. Osmanlda medrese dendiinde yksek retim kaynaklarda daha ok orta ve yksek retim orta ve yksek retim
(164) (163) (162)

akla gelmekle beraber,

ifadesi kullanlmakta, bazen de ilk,

eklinde gemektedir.

Kaynaklarda Osmanl Medreseleri iin; Yegne ilim menba olarak, her trl ilmin okutulduu
(166) (165)

, okutulan derslerin deiik ekilde snflandrlarak daha ok

nakli ilimler olarak kabul edildii ve bu derslerin arasnda ahlk dersinin de olduu belirtilmektedir. Eitim tamaktayd. alannda
(167)

toplumun

ve

devletin

asl

ykn

medreseler

(159) (160)

ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. 10., s., 291. Bkz. Baltac, XV ve XVI.yy.larda Osmanl Medreseleri, M.. .F.Y. No: 198, 2.Bask, stanbul, 2005, s., 60-63. (161) Bkz. Atay, Osmanlda Yksek Din Eitimi, s., 130-154. (162) Kr. Neet aatay, Tk Yksekretim Tarihine Genel Bir Bak; Belleten LIV, T.T.K., T.T.K.Bsm., Aralk, 1990 say: 211, Ankara, 1991, s., 1211; Ramazan Buyruku, Din Grevlisinin Mesleini Temsil Gc, T.D.V.Y. No: 166, Ankara, 1995, s., 88. (163) Kr. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s., 292; Kr. Cahit Baltac, XV ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 63-71.; Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s., 231-241. (164) Ekrem yiit, Bat ve Dou Medeniyetleri Arasnda Tarih Boyunca Trkiyede Milliyet, Din ve Devrim, D N ve B Z, Matbaaclk ve Tic., 1.Kitap, Ankara, 1968, s., 118. (165) M. erafettin Yaltkaya, Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler, Maarif Matbaas, stanbul, 1940, s., 2.; Kr. Abdulhak Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stanbul, 1943, s., 6. (166) Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 6. (167) Kr. Bilgin, Trkiyede Din Eitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel Matbaaclk, Ankara, 1980, s., 28.; Hasan Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (17731923), M.E.B.Y., M.E.Bsm., stanbul, 1992, s., 9-15.

45

Klasik Osmanl Medreselerinin programlarna bakldnda 1457-1914 yllar arasnda ayn sistemin uyguland grlr. 1914ten sonra yeni bir sistem ve program uygulanmtr.(168) XVI. ve XIX. asr ortalarna kadar klasik medrese eitiminin aamalar aada belirtildii gibi 12ye ayrlmt: btiday-i hric, Hareket-i hric, btidy- dhil, Hareket-i dhil, Msla-i Sahn, Sahn- Seman, btidy- altml, Hareket-i altml, Msla-i Sleymniyye, Havmis-i Sleymniyye, Sleymniyye, Drlhads.(169) Osmanllarda ilk yenileme hareketlerine kadar Klasik Osmanl

medreselerinde retim kademelerinde; Sarf, Nahiv, Akaid-i Kelm, Usul- Fkh, Kelm, Fkh, Belegad, Hesap, Hendese, Heyet, lm-i Hikmet, Hikemiyat, Tarih, Corafya, Men, Hads, Tefsir (170) dersleri okutuluyordu. 1571-1968 Yllar Kbrs Trk Maarifi isimli almada Kbrstaki medreselerde, Kuran, Tevcid, Kraat, Hesap (Adi, Baya Kesirler, Faiz), Mek, Sarf ve Nahv, lmihal, Tarih, Corafya, Arapa, Farsa, Ziraat dersleri, Beyan, Maksut, Sbha-i Sbyn, Tuhfe-i Vehbi, Akaid, Mantk, Hikmet-i Tabiiyye, Tefsir, lm-i Hads, lm-i Bedi, Fkh, Milel-i Nihal, lm-i Meaninin okutulduu belirtilmektedir.(171) Medreselerdeki retimin dzeltilmesi amacyla 1867de teekkl eden onbe kiilik ilmi bir heyetin yazd rapora gre medreselerin programlar aadaki gibi dzenlenmitir.(172):

(168) (169)

Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s., 214. ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s., 295. (170) Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 79. (171) Hasan Behet, Kbrs Trk Maarif Tarihi (1571-1968), 1.Bask, Lefkoa, Kbrs, 1969, s., 26. (172) Atay, Osmanlda Yksek Din Eitimi, s., 189-190.; Kr. Hasan Kk, Veli Ertan, Cumhuriyet Devrinde Din Eitimi, Din Messeseleri ve Din Alimleri, Trdav Basn Yayn Ltd. ti., Doyuran Matbaas, stanbul, 1976, s., 15-16.; Geni bilgi iin Bkz. Baltac, XV-XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 80-99.

46

Yl I. II.

Snf Sabah : Sabah : kindi :

Dersler

ve

Kitaplar

Emsile, Bin, Maksd, zz (Sarf) Avmil, zhr (Nahiv) Haleb (Fkh) zhr, Kfiye (Nahiv) (Haleb-) Kfiye (Nahiv), sagoci (Mantk) Multek (Fkh) Fenar, Kavl-i Ahmed (Mantk) (Multek) Tasavvurt, Tasdkt (Mantk) Muhtasar Men (Belagad) erh-i Akid (Kelm) Mrt (Uslul-fkh) Kadmir (Fizik) Mutavval (Belagat) Kadmir (Fizik), Cell (Kelm) Tavzh (Uslul-fkh)

III.

Sabah : kindi :

IV-V.

Sabah : kindi :

VI.

Sabah : kindi :

VI.-IX.

Sabah : kindi :

X.-XII.

Sabah : kindi :

XIII.

Sabah : kindi :

XIV.

Sabah : kindi :

47

Tanzimat Dnemi medreselerinde sabah, ikindi ve tatil dersleri eklinde bir uygulama vard. Sabah derslerinde 1.yzyldan 14.yzyla kadar, Emsile, Bina, Maksud, zzi, Avamil, zhar, Kfiye, Cm, sagoci, Kul Ahmed (Haiye), Fenr, Tasavvurt, Tasdikt, erh-i Akaid, Kad Mr, Cell gibi kitaplar; kindi derslerinde ise, Halebi, Mlteka, Muhtesar Meani, Mirat ve Tarzih okutulmakta; tatil derslerinde ise, Tefsir, Hads, Fkhtan Drrl Muhtar, Drer, Vaziye, Hseyniye, Velediye, Alka, Feride, Riyaziyeden Heyet, Hendese, Ht, n, Taliml Muteallim okutuluyordu.(173) Okutulan Tuhfe-i Vehbi vb. kitaplarn yannda dier okutulan kitaplarn iindeki blmlerde de ahlk retimine yer veriliyordu. Ayrca medreselerde okutulan dersler ve konular din bir yaantyla beraber ahlk retimini de salyordu. Medreselerin din retimi veren kurumlar olma zellii tamalar, din-ahlk ilikisi asndan deerlendirildiinde ayn zamanda ahlk retimi veren kurumlar olarak dnlmeleri doru bir yaklamdr. Cumhuriyet dnemine kadar devam eden bu kurumlar 3 Mart 1924 tarihinde Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile resmen kapatlmtr.(174)

Bkz. Zengin, Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 157-159. (174) Ahmet Mumcu ve Mkerrem K. Su, T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk, M.E.B., stanbul, 2001, s., 209.

(173)

48

3.5.2. Mektepler 1839-1876 tarihleri aras eitim-retimde dikkat eken deiim Bat tarz mekteplerin uygulamaya konmasdr. Bu dnemin mekteplerini ilkretim, ortaretim ve yksekretim eklinde ele alacaz. Tanzimat Dnemi mekteplerini aklarken btnyle ele almaya ve gnmzde devam edenlerin karlklarn belirtmeye alacaz.

3.5.2.1. lkretim 3.5.2.1.1. Sbyn Mektepleri (Okul ncesi) Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi adl eserinde Sbyn Mektepleri iin Darulmuallim, Darulilim, Muallimhane, Mektep, Mektephane, Mahalle Mektebi ve Sbyn Mektebi olarak isimlendirildiini, tahkir amal bazen ta mektep de denildiini belirtmektedir. Sbyn mektepleri be-alt yandaki kz ve erkek ocuklarnn okuduu tahsil messeseleri idi.(175) Yahya Akyz, Trk Eitim Tarihi isimli eserinde ise Sbyn Mektepleri iin ptidai Mektep, Mekteb-i ptidaiye, Usul-i Cedide Mektebi ve Ta Mektep tabirlerini kullanmaktadr.(176) Tanzimat ncesinde Enderun ve medreseden nce ok nemli bir eitim kurumu olarak kabul edilen sbyn mektepleri, Tanzimat dneminde de Osmanlnn en nemli eitim kurumlarndand. Gnmzde ilkretim bnyesinde yer alan ve okul ncesi olarak vasflandrlan sbyn mekteplerinde o gnlerde okutulan kitaplarn adlarn ve konularn bulabilmek mmkndr. Ancak bizim ulaabildiimiz kaynaklarda hangi dersin ne kadar sre okutulduu ve mfredatnn ne olduu konusunda bir bilgiye rastlanmamtr.(177)

Kr. Ergin, Trk Maarif Tarihi, c.I. s., 82-83.; Kr, Baltac, XV-XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 76-80.; Zengin, Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 37-46. (176) Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 179. (177) Zengin, Tanzimat Dnemi Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 171.

(175)

49

1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ncesinde sbyn mekteplerinde aadaki dersler okutulmaktayd: 1) 2) 3) 4) 5) Elifba Kurn lm-i hal Ahlk risaleleri Trke okuma yazma derslerinden ibaretti.(178)

Elifba, Kurn ve lm-i hal derslerinin dolayl ahlk retimine katklar olduu gibi dorudan ahlk retimi asndan ahlk risaleleri dersinin okutulmas nemlidir. O gnk sbyn mektepleri dini arlkl bir retim vermeleri ayn zamanda ahlk retimini de salamaktayd. 1863te yaymlanan bir irade-i seniyye (Talimatname) ile sbyn mekteplerinde bir slahat almas yaplmtr.(179) lkretim alannda en esasl dzenlemelerin yapld, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesinden sonra her mahalle ve kyde bir sbyn mektebinin almas ngrlyordu.(180) 6-10 Ya erkekler ile, 7-11 yandaki kz ocuklar iin devam mecburiyeti yannda, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile en nemli yenilikler program konusundayd. Bu programda dini ve dnyevi bilimler birlikte mtalaa ediliyordu. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesine gre Sbyn Mektepleri retim program: 1) Elifba 2) Kurn 3) Tecvit 4) Ahlk 5) lm-i hal
(178)

Dini Bilgiler

Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 37; Kr. Zengin, Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitim ve retimi, s., 61-70. (179) Bilim, a.g.e., s., 41. (180) Bilim, a.g.e., s., 41.

50

6) Muhtasar hesap 7) Osmanl Tarihi 8) Corafya 9) Dier faydal bilgiler 1869 Nizamnamesi ile ilave edilen dersler.

Sbyn mekteplerindeki yeni program, dini ve dnyevi zelliinin yannda ahlki retim hususiyetini de koruyordu. 1870de yaymlanan mekteplerde okutulan eserlerin tesiri ve telifiyle ilgili hususlar belirleyen 13 maddelik nizamnamelerde kitaplarn genel zellikleri unlard:(181) 1) Mmkn olduunca ak ve sade bir dille yazlacak. 2) rencileri zendirici olacak. 3) Olaylar tarafsz ve yorum yaplmadan olduu gibi anlatlacak. 4) ocuklara mutlak vatan sevgisi verilecek. Bu on maddelik nizamnamede ngrlen ve sbyn mekteplerinde okutulan kitaplar ve ierikleri yleydi: 1) Ahlk Risaleleri: Anne ve babaya, retmenlere, kendine, vatana, insanlara, hayvanlara ve dierlerine kar yerine getirilmesi gereken grevler. 2) Fezail-i Faaliye le lgili Kitaplar: yi davranlar gelitirici bilgiler ve bunlarla ilgili rnekler, Elifba, Kavid-i Trk, Corafya, Osmanl Tarihi, u-u ez imla, Mlmt- Nfia
(181)

Bilim, a.g.e., s.41.

51

Bu dnemin kitaplarnda Ahlk risalelerinin muhtevasnda yer alan konu balklarn ve ayrntlarn buluyoruz. Dorudan kiinin davranlaryla ilgili ahlk ierikli vurgularn yannda, tevik edici olan dolayl (ahlk retimi) olarak deerlendirebileceimiz Fezail-i Faaliye ile ilgili eserleri de ahlk retimi asndan deerlendirmek doru olur. Zira Fezail-i Faaliye kitaplarnda verilen rnekler ahlk retimi asndan nemli semelerdi. Tahsil sresinin 4 yl olduu sbyn mektepleri ile ilgili olarak Hseyin Atay programn yle olduunu aklyor: 1) Elifba, yeni usul ile 2) K. Kerim, Mslman olmayan ocuklara kendi din adamlar dinlerini retecektir. 3) Tecvid 4) Ahlkla ilgili eserler, tayin edilecek eserler olacaktr. 5) lmihal 6) Yaz Talimi 7) Muhtasar Fenni Hesap 8) Muhtasar Tarih-i Osman 9) Muhtasar Corafya 10) Faydal bilgilerle ilgili eserler. Bunlardan Muhtasar Tarih-i Osman ile, Muhtasar Corafya dersleri Mslman olmayanlara kendi dilleri ile okutturuluyordu.(182) Daha sonralar 1870 Nizamnamesindeki dzenleme, sbyn mekteplerinde ahlk retimi iin tayin edilecek eserler olacaktr, ifadesine yer verilmektedir.(183)

(182) (183)

Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s.,188. Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 41.

52

Nafi Atuf Kansu, Sbyn mekteplerinin tahsil mddetinin 1846da Meclis-i Muvakkatta kararlatrlan ekliyle 4 yl olduunu belirtirken, dersler ve kitaplarla ilgili u sralamay yapyor: 1) Elifba 2) Kurn 3) lmihal 4) Tecvit 5) Harekeli Trke muhtasar ahlk memduha risaleleri 6) Trk dilinden suls, rub, hums ve sds isimler ve kelimeler tertip edilmi bir lgat, 7) Sls ve nesih yazlar. O dnemde ahlka dair risaleler, ta tahtalara yazdrlarak talim olunuyordu.(184) Tanzimat dneminde sbyn mekteplerinin inzibat ve terbiyesinde ciddi bir deiiklik yoktu. Ahlk kaidelerinin dinden mlhem olduu, mektep terbiyesi; ananevi kaidelere ve ahlk- memduha risaleleleri ile ilmihal okutulmasna dayandrlmaktadr. Hilafna hareketin tecziyesinden dolay itiyatl davranldn, muhitte yaylan ahlkn bundan ibaret olduu, medreselerden yetimi muallim ve meddibten de bundan baka bir terbiyenin beklenemeyecei ve buna imkan olamayaca.(185( ifade edilmektedir. 4 yllk sbyn mekteplerindeki derslerin snflara gre dalm ise yledir: I. II. III. IV. Snf: Elifba, Kurn, Ahlk, Zihni Hesap, Yaz Snf: Kurn, lmihal, Tdat, Terkim ve Sls yazs. Snf: Kurn, Tecvit, Tarih-i Enbiya, mli Erbaa Nesih yazs Snf: Kurn, Corafya, Tarih-i Osman, Sarf-i Trki, Rika yazs(186)

(184) (185)

Kansu, Trkiye Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, s., 100. Kansu, a.g.e., s., 103. (186) Kansu, a.g.e., s., 164.

53

Yahya Akyz, Sbyn mekteplerinin derslerini anlatrken, Ahlk dersi iin, Trke ksa ahlk risaleleri okutulacak(187) ifadesine yer vermektedir. Bu dnemde derslerin haftada ka saat okutulaca ve mfredatnn ne olacana dair sarih bir bilgi bulunmamaktadr. Mfredat yerine bazen dersin adndan ve bazen de okutulacak kitabn isminden bahsedilmektedir. Sadrettin Cell Antel Sbyn Mektepleri iin Medreseciler, dinsiz saydklar Tanzimatlar Sbyn Mekteplerine yaklatrmamlar ve bu mektepler II. Merutiyete kadar medresecilerin hkimiyeti altnda kalmlardr(188) demektedir. Tarihi geliim sreci ierisinde Sbyn Mekteplerinin programnda yer alan derslere bakldnda bu mekteplerin Tanzimata kadar dini bir nitelik tad, Tanzimat Dnemi ve sonrasnda bu niteliin yannda yeni derslerle ayn zamanda dnyevi bir zellik de kazanm olduu grlr. Ahlk derslerinin sbyn mekteplerinin programnda yer almas, dorudan formal ahlk retimini salamtr. Dini hususiyet arzetmeleri ve dinin ahlk retimini salamas ile tabii olarak da informal ahlk retimi salanyordu. Sbyn mekteplerinde hem formal hem de informal ahlk retimi etkin bir biimde veriliyordu.

3.5.2.1.2. btidailerde ( lkretim I.Kademe) Ahlk retimi Osmanlda Sbyn, Medrese ve Enderun mektepleri esas alndnda, Sbyn Mektepleri 4 yllk sre ile okul ncesi eitim olarak kabul edilir. Bugnk anlamda Sbyn Mektepleri tamamen okul ncesi (anasnf) eitimi karlamaz. Balama yann 5-6 ya gz nne alndnda, hem Anasnf, hem de sbyn mektepleri ayn ya grubuna hitap etmektedirler. Sbyn mektepleri, bugn anasnf ile 1,2,3. snf dediimiz 1. kademe ilkretim seviyesinin karl olarak alnabilir. Bugn bu seviyedeki eitimde snf retmenlii esastr. Bugnk uygulamada ilkretim 2. Kademeye teekkl eden 4,5. snflarda bran eitimine geilmektedir. Bu aamada dersler bran retmenleri tarafndan vrilmektedir.
(187) (188)

Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 179. Antel, Tanzimat Maarifi, s., 18.

54

Tam olarak karlamasa da sbyn mektepleri bugnk Anasnf + 1, 2, 3. snflarn baz dnemleri itibariyle bugnk Anasnf 1, 2, 3, 4 ve 5. snflarn karlamaktadr. Bugnk 4. ve 5. snflar baz dnemlerde sbyn mekteplerinde baz dnemlerde ise rdiye mekteplerinde mtela edilebilir. Gnmz eitim kurumlarnn Anasnf+ lkretim 1,2,3. snflar, Tanzimat Dnemi sbyn mekteplerindeki ahlk retimi ile muhatap oluyorlard. Bizim yapmaya altmz bu tahlili daha nceleri Nafi Atuf Kansu Tanzimat Dnemini aklarken ilk, orta ve lise olarak izah etmektedir. nk o dnemde ilkretim uygulamas yoktu.

3.5.2.1.3. Rtiyelerde ( lkretim II.Kademe) Ahlk retimi Tanzimat Dnemi Rtiyelerini gnmze tadmzda ilkretim 4, 5, 6, 7, 8. snflara karlk geldiini syleyebiliriz. Sekiz yllk zorunlu ilkretime o gnlerden yaklamda bulunarak, Rdiye ve ddleri anlamak kolay olur. Sbyn + Rdiye = Bugnk ilkretim. Rtiyelerin, nceden ortaokul dediimiz, bugnk 6, 7 ve 8. snflar baz dnemler itibariyle ise 4, 5, 6, 7 ve 8. snflar karladklarn grmekteyiz. Rtiyelerde ahlk retimi, program ve muhteva olarak yleydi. Bazen 5 snfl ou kez 4 snfl olarak uygulanan rtiye eitiminde kz ve erkek rtiyeleri iin retim sresi ayn idi. Ancak aratrmamzn kaynaklarnda kz rtiyelerinin programlarnn daha basit olduu belirtilmektedir. 1839-1869 dnemi rtiyelerinde Mehmet Sadk Paann Risale-i Ahlk ders kitab olarak okutuluyordu.(189) Eitim tarihi kaynaklarnda kz Rtiyelerinde yetikin iyi ahlkl erkek rencilerin baz dersleri verdii de belirtilmektedir. O dnem ahlk retimine verilen nemin olumlu bir yaklam olarak bu uygulamay dnebiliriz.
(189)

Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 40.; Kr. Baltac, XV. Ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 99-101.; Kr. Zengin, Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 37-46.

55

1869 sonras Rtiyelerde ise, uygulamalarda belirgin farkllklar olumutur. Kendilerine pek ok imtiyazlarn verildii Gayr-i Mslmler, bu dnemde kendi dillerinde eitim hakkn da elde etmilerdi. mparatorluun btn rtiyelerinde ayn ders programnn uygulandn sylemek zordur. Fakat stanbulda ki Rtiyelerde 1869 program aynen uygulanm, hatta erkek rtiyelerine, Kraat Kitabet Resim

Kz Rtiyelerine ise, Kraat- Trk Tadt Terakim Ahlk ve lm-ihal gibi dersler eklenmitir.(190) zellikle kz rtiyelerine ahlk derslerinin konduunu grmekteyiz. Hseyin Atay, Nizamnamenin 23. maddesine gre rtiyelerin tahsil srelerinin 4 yl olduu ve derslerinin de aadaki gibi olduunu belirtmektedir: (191) 1) Mebd-i Ulum-i diniyye 2) Lisn- Osmn- Kavidi 3) ml ve n 4) Kavid-i Arabiyye ve Farisiye (yeni tertip zere) 5) lm-i hesap (defter tutma usul) 6) Tersim-i hudut 7) Tarih-i Umum ve Tarih-i Osmni 8) Corafya
Bilim, a.g.e., s., 52.; Kr. Zengin, Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 70-75. (191) Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s., 188.
(190)

56

9) Jimnastik 10) Mektebin bulunduu yerde en ok kullanlan lisan. Rtiyelerin ders programlarnda haftalk ders saatleri ile ilgili bir bilginin bulunmad, sadece hangi derslerin okutulaca ve derslerin isimleri belirtilmitir. Bu dzenlemede dorudan ahlk retimini konu alan bir ders de gzkmemektedir. Ancak Mebadi-i Ulum-i Diniyye dersinin dolayl ahlk retimi ile ilgili bir ynnn olabilecei sylenebilir. Kz rtiyelerinin ayr, erkek rtiyelerinin ayr bir program vardr. Bu dersler aada akland gibidir.(192) 1869 Nizamnamesine gre erkek rtiyelerin program: 1) Mebadi-i ulum-i diniye 2) Lisan-i Osman Kavaidi 3) ml ve n 4) Tertib-i cedd zere kavaid-iArabiye ve Farsiye 5) Tersim-i Hudut 6) Mebadi-i Hendese 7) Defter tutma usul 8) Tarih-i Umumi 9) Tarih-i Osman 10) Corafya 11) Jimnastik 12) Mektebin bulunduu yerde en ok kullanlan dil (zeki rencilere 4 ylda istee bal Franszca) 1869 Kz Rtiyelerinde ise; 1) Mebadi-i ulum-i diniye 2) Lisan-i Osman Kavaidi
(192)

Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 184.

57

3) Mebadi-i Kavaid-i Arabiye ve Farsiye 4) ml ve n 5) Mntehebat- Edebiye 6) Tedbir-i Menzil 7) Muhtasar Tarih ve Corafya 8) Hesap ve Defter Tutma Usul 9) Naka medar (yardmc) olacak derecede resim 10) Ameliyat- hyatiye 11) Musiki (zorunlu deil) stanbul kz rtiyelerini bir istisna olarak alrsak 1869 sonras kz ve erkek rtiyelerinde bizim ulaabildiimiz kaynaklar asndan, ahlk dersi adnda bir programa rastlanmamaktadr. Ancak btn rtiyelerde ayn programn uygulanmad da bir gerektir.(193)

3.5.2.2. ddler Sultnlerde (Ortaretim-Lise) Ahlk retimi ddlere gemeden nce birka eitim kurumundan bahsetmek, o dneme btnyle bakmak asndan dnlmtr. Galatasaray Sultnsinden nce faaliyette bulunan Mekteb-i Osmn, Mahrec-i Aklam ve Mahrec-i Mektib-i Askeriye de o dnemin mekteplerindendi.(194)

3.5.2.2.1. Mekteb-i Osmn O gnk artlarda bir ortaretim kurumu olan ve Pariste 1855te alan Mekteb-i Osmannin mdrlne atanan Ali Nizami Bey ve retmenliine atanan Tahsin Kerim ve Selim Sabit efendiler, rencilerin ahlk- milliye ve adab ve erkan islamiyesini muhafazaya memur edilmilerdi.(195) ki, bu da yurt dnda renim grecek genlerin milli ahlk, adab ve erkandan koparak, yabanclaarak, yozlamalarndan endie duyulduuna dair tedbir alndn gstermektedir.
Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 52. Zengin, Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 46-52.; Kr. Baltac, XV. ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 100-104. (195) Ergin, Trk Maarif Tarihi, c.II., s., 455.
(194) (193)

58

Bu husus milli ahlkn darda korunmas anlamnda tedbir ve endienin tandn gstermektedir. Bizim almamzn konusu itibariyle nemli saylacak bir uygulamadr.

3.5.2.2.2. Mahrec-i Aklm (1862) 3 yllk bir memur mektebi olan bu okulun ders programlarnda bizim ulaabildiimiz kaynaklara gre ahlk isimli bir derse rastlamamaktadr.(196) Kendi dneminde devlet dairelerinde grevlendirilecek memurlarn yetitirilmesine ynelik bir mektepti.

3.5.2.2.3. Mahrec-i Mektib-i Askeriye (1864) Bugnk Kuleli Askeri Lisesinin ncesi olan ve 1875e kadar devam eden mektebin drdnc snfnn programnda kaynaklarda belirtildii zere ahlk dersine rastlanmamaktadr.(197) Osman Ergin, Sbyn mekteplerinin slah edilmeden Rtiyelerin almasn, ddler almadan onun stnde liselerin almasn bir gariplik olarak grr. Mekteb-i Sultn ile Druafakann almasn da bu garipliinin sebepleri olarak gsterir. Mekteb-i Sultn, Mslim-Gayri Mslim zenginlere hitap ediyordu. Druafaka ise anasz babasz Mslman ocuklarna tahsis edilmiti.(198)

3.5.2.2.4. Galatasaray Sultnsi (1868) Byk Osmanl Birlii kurma amacna ynelik olarak Mslim-Gayr- Mslim ocuklarn kaynatrlmas ve bat tarznda yabanc dilde eitim verme gibi bir hedefi vard. Galatasaray Sultnsinin 5 snfnda da ahlk dersi adnda bir derse rastlanmamaktadr.

Ergin, a.g.e., s., 478-479. Ergin, a.g.e., s., 480. (198) Ergin, a.g.e., s., 481.
(197)

(196)

59

Galatasaray Sultnsinde okutulan dersler unlardr: 1) Osmanl lisan 2) Osmanl Tarihi ve Corafyas 3) Umumi Tarih ve Corafya 4) Ryazat ve Defter Tutma 5) Mevad- Ticaret 6) Hikmet-i Tabiiyye 7) Cerr-i Eskl 8) Hukuk-u Nas 9) dare-i Mlkiye 10) Franszca 11) Latince 12) Greke 13) Servet-i Milli 14) Resm-i Hat 15) Resim 16) Sanat ve Nebadt Yatl ve gndzl iki tip rencisi olan bu okulda kontenjann %50si Gayr-i Mslimlere ayrlmt.(199)

(199)

Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 54.

60

Tanzimat dnemi Galatasaray Sultnsinin dersleri arasnda ahlk dersine rastlanamamaktadr. Daha sonraki yllarda Sultnlerle ilgili olarak yaplan dzenlemelerde Trke dersler arasnda rastlanmaktadr.(200) Tanzimat dneminden gnmze etki etmesi bakmndan Sultnlerin, zellikle Galatasaray Sultnsinin nemli bir yeri vardr. lm-i ahlk ile ahlk ve mantk derslerinin okutulduuna

3.5.2.2.5. Druafaka (1873) Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiyenin kurulup 21 maddelik nizamnamesinin yaymlandktan sonra o dnemde ilk halk mektebi olarak Drafaka almtr. Kimsesiz fakir ocuklara slm dini ve ibadetini retmek ve hayatta lazm olacak faydal bilgiler vermek amacn tayordu. Ders programlarnda; 1) Dini Bilgiler 2) Elifba 3) Hesaptan ibaret olan dersler gittike gelierek programa,

1) Kelam- Kadim 2) lm-i Hal 3) Hendese 4) Corafya 5) Tarih 6) Talimul Hat 7) Kuran 8) mla ve 9) Mumelt- Nafia dersleri eklendi.(201)
(200)

Bkz. Baltac, XV. ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 103-104.

61

Okula rabetin artmas ile daha sonra 8 snf olarak eitime devam eden Druafakada ders olarak: 1) Trke okuma-yazma 2) Arapa Sarf ve Nahiv 3) lm-i Akaid 4) Men 5) lm-i heyet gibi dini bilgiler 6) Umumi ve Osmanl Tarihleri 7) Corafya 8) Mantk 9) Nizmt gibi sosyal bilgiler 10) Hesap 11) Hendese 12) Cebir 13) Hendese-i Resmiye 14) Defter Tutma Usul 15) Msellest-i Msteviye 16) Topografya 17) Kimya 18) Tarih-i Tabi 19) Makine 20) Hikmet-i Tabiiyye 21) lm-i servet gibi fen dersleri yer alyordu.

(201)

Bilim, a.g.e., s., 59.

62

Kzlar iin ise; Din ve Sosyal Bilgiler derslerinin yannda, Diki, Nak, Ev daresi, Musiki dersleri vard.(202) Druafakann asl amacna baklnca kimsesiz ocuklarn Din-i slamiye terbiyesine matuf bir hedef gzkmekle beraber fen ubesinde mhendislik, makinecilik, mimarlk gibi dersler bulunmaktayd.(203) Cemiyet-i Tedrisiye-i slamiye yeleri tarafndan yazlp okutulan ders kitaplar da vard. O kitaplarn bazlar unlardr: (204) 1) Elifba, 2) Hesap Kitaplar, 3) Esma-i Trkiyye, 4) Emsile-i Cedide, 5) Tekmlatl-Bina, 6) lm-i Hal-i Sar, 7) lm-i Sarfi Trk, 8) Meanil- na, 9) Tarih-i Alem, 10) Numune-i n, 11) Hendese (2. cild), 12) Mnhaniyt- Mstamele, 13) Hesap, 14) Msellest- Msteviye, 15) Usl-i Defter,
(202) (203)

Bilim, a.g.e., s., 60. Bilim, a.g.e., s., 60. (204) Bilim, a.g.e., s., 62.

63

16) Cebir, Malmt- Hesap, 17) Tarih-i Tabiiden Hayvant, 18) Nebdt ve Medeniyt, 19) Hikmet-i Tabiiyye, 20) Kimya, 21) Osmanl Corafyas, 22) Osmanl Ziraati, 23) Ticaret ve Meadin Corafyas, 24) Fenn-i Makine, 25) Tarih-i Umm (3. cild), 26) Miyar- Sedat ve Adab- Sedat isimli eserler kaleme alnmtr. Gerek kurulu amac din eitimi ve slam terbiyesi olan Druafakann, okutulan derslerinde, gerek cemiyet yeleri tarafndan kaleme alnan eserlerde dorudan ahlk retimi ve dolayl ahlk retimi ile ilgili eserlere deiik kaynaklarda rastlyoruz. Okulun ileyii ve amacna bakldnda bal bana ahlk eitimine yer veren bir kurum olarak grlmesi zorlama bir yorum olmasa gerek.

3.5.2.2.6. ddler (1873) Arapa idad kknden tretilen dd kelimesi hazrlama anlamna gelir. 1869dan nce birok mektebin hazrlk snflarna, hatta bazen sbyn mekteplerine bile dd denmiti. 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle Rtiyelerin zerinde Yksek retime renci hazrlayan kurumlara dd ad verildi.(205) Tanzimat dneminde stanbulda 7, tarada 1 olmak zere toplam 8 dd mektep ald.(206) snf zerinden ders yapacak olan ddlerin programnda din derslerine hi yer verilmemitir.(207)
(205)

Bilim, a.g.e., s., 63,; Kr. Baltac, XV. ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 101103. (206) Bilim, a.g.e., s., 66. (207) Bilim, a.g.e., s., 64, Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 185-186.

64

II. Abdulhamit devrinde esas gelimesi olacak olan ddlerin, Tanzimat dnemi programlarnda ne dorudan formal, ne de informal ahlk retiminden bahsetmek kaynaklar asndan olduka zordur. Osman Ergin, Trk Maarif Tarihi adl eserinde Darul Maarif, Yeil Mektep, Mekteb-i Maarif-i Adliye, Mekteb-i Ulum- Edebiyeyi ilk dd mektepler olarak ele almaktadr.(208) belirtmektedir. Asl dd mekteplerinin ise 1881 ylnda aldn
(209)

ddler belirtilmektedir.

ahlk
(210)

retimi

asndan

en

mahrum

mektepler

olarak

Tanzimat dneminden sonraki

ddlerin programlarnda

deiiklikler yaplmtr. 1870li yllardaki Kaptan ve ark mektepleri ile Orman ve Maden Mekteplerinde teknik ierikli dersler bulunmaktayd. Hibirinde ahlk dersi ile ilgili bir ders gzkmemektedir.(211) Kz sanayi mekteplerinin 1870li yllardaki programlarna rastlanamyor. Ancak 1884te yaplan bir dzenleme ile 5 snflk sanayi mekteplerinin ikinci snfna Akaid-i diniye ve Risale-i Ahlk dersi konmutu.(212) Daha sonralar yaplan dzenlemelerde grebilmekteyiz. ddlerin 1892ye kadar ilk uyguladklar program ele gememi, bazen Cumhuriyet dnemi ortaokulu ve bazen de Sultnye yani liseye dnm ile tarihe karmlardr.(213) ddlerde ahlk retimini

3.5.2.2.7. Ortaretimde stisnai Kurumlar (214) 3.5.2.2.7.1. Mze Mektebi (1874) Kymetli eyalarn korunmas amacyla bir yer tahsisinden sonra, bu iin ilgi grd Osman Erginin Trk Maarif Tarihi isimli eserinde belirtilmektedir. Sz konusu amaca ynelik olarak Mze Mektebi adyla bir okulun alm olduu bilinmekle birlikte bu okulun programnda yer alan dersler ve renci profili hakknda herhangi bir bilgiye ulalamamaktadr.
Ergin, Trk Maarif Tarihi, c.II, s.,495. Ergin, a.g.e., s., 500. (210) Ergin, a.g.e., s., 581. (211) Ergin, a.g.e., s., 666. (212) Ergin, a.g.e., s., 686-688. (213) www.egitim.aku.edu.tr/sivilegitimvesivilegitiminbatililasmasi.5.3.2. md. (214) Bu tanm Osman Ergine aittir.
(209) (208)

65

Byle bir okulun almas mesleki eitim asndan nemli olduu iin kaynaklara bahis mevzuu edilmi, ancak ayrntl bilgi verilmemitir.(215) Tanzimat Dneminde alan bir okul olduu iin burada bahsetmeyi uygun grdk.

3.5.2.2.7.2. Mene-i Kttb- Askeri (1875) Seraskerlik dairesi ve vilayetlerdeki ordu hizmetlerinde alacak memurlar iin o devrin zihniyetine gre Arapa, Farsa hocalar tayin edilerek akird sfatyla bu daireye girenleri okutmaya balamlar ve bir mddet sonra dairedeki dershane mektep halini almtr. 1875 ylnda yaymlanan 14 maddelik bir Nizamname ile mektep halini almtr. yllk olan bu mektepte; Tatbikat- Kavaid-i Arabiye, Baharistan (Farisi), lmi Hesaptan tadil ve terkibe kadar, Kavaidi Osmanye Corafyay Umumi, Tarih-i Osman Mebaniylina, Fkh, Trke, Kitabet, Usul-i Defteri, Corafya-i Osman, Tarih-i Umumi,
(215)

Bkz. Ergin, Trk Maarif Tarihi, s., 709-712.

66

Mecelle, dare Nizamnamesi, Hesab- Muamelat, Hsnhat, ml gibi dersler okutulmaktayd. Kaynaklarda Nizamnameye gre programn aynen uygulanmad daha sonra derslerin; Trke (Kavaid, Kitabet, Belagt) Farsa (Kavaid, Glistan) Arapa ( zhar, Mantk) Hesap ve Usul Defteri Corafya Hat (Rika Yazs) dare-i Askeriye Nizamnamesi olarak devam etmitir.(216) Bu mektebin programnda da ahlk retimi ile ilgili bir ders gze arpmamaktadr.

3.5.2.2.7.3. Mene-i Muallimn (1875) Asker hocalardan sivil muallim yetitirilmek zere Sleyman Hsn Paann teebbsyle almtr. Mene-i Muallimine devam edecek rencilerin, okumakta olduklar cami derslerini terk etmemeleri esas artlardand. Bu mektep talebeleri, dini bilgilerini camilerde, dnyevi bilgilerini burada reneceklerdi. (Din eitimi ahlk retimi olarak alglandndan bu husus nemli kabul edilmelidir.)

(216)

Bkz. Ergin, a.g.e., c. II, s., 713-714.

67

Mene-i Muallimnin yksek ksm tahsil mddetleri iki ile drt yl arasnda deimek zere on bir ubeye ayrlmt. 1. Toporafya 2. Edebiyat- Trkiye ( lahiyat Dersi okutuluyordu) 3. Tarih Snf 4. Corafya Snf 5. Riyaziye-i Adiye Snf 6. Riyaziye-i Adiye Tatbikat Snf 7. Riyaziye-i Aliye Snf 8. Riyaziye-i Aliye Tatbikat Snf 9. Ulum-i Tabiiye Snf 10. Snf- San Ressaml 11. Snf- Evvel Ressaml Her bir ubede okutulan derslerde dorudan ahlk retimi

gzkmemektedir. Ancak devam eden rencilerin okulun yannda cami derslerini

aksatmamalar art(217), beraberinde ahlk retimini saladn ortaya koymaktadr. Edebiyat- Trkiyye ubesinde lahiyat dersleri okutulmas da bu anlamda nemlidir.

(217)

Bkz. Ergin, a.g.e., c.II, 715-721.

68

3.5.2.3. Yksek retim Tanzimata kadar retmen ihtiyacn medreseler karlyordu. Tanzimat dneminde yksekretim daha ok Sbyn, Rtiye ve yetitirmeye ynelikti. Yeni alan mekteplerin bir ksmnda medrese retmenlerinin, subaylarn ve hatta yetikin ve olgun rencilerin yardmlar da oluyordu.(218) Tanzimat dneminde Yksek retim dendiinde daha ok Medreselerin yksek blmleri ile Drl Fnn akla gelmektedir. Drl Muallimn mekteplerini Sbyn, Rtiye ve ddlere retmen yetitirdii iin, tam karl olmasa da yksek retim blmnde incelemeye alnmasn dndk. Bir yksekretim kurumu olan Hendese-i Mlkiye Mektebini konumuz dnda deerlendirdik. Medreseleri ise mstakil bir balk altnda inceledik. Bu blmde Drlmuallimn, Drlmuallimt ve Darul Fnnu ele alacaz. Drlmuallimn ve Drlmuallimtlarda din ve fen ilimleri mfredatla birlikte tanmlanmaktadr.(219) ddlere retmen

3.5.2.3.1. Drulmuallimn Drulmuallimn mfredatnda Kuran Tecvit, lmihal derslerinin yan sra, Hesap, Ahlk, Corafyaya Giri ve Usul- Tedris gibi dersler vard.(220) Drulmuallimn, Sbyn, Rtiye ve incelenecektir. ddye olmak zere blmde

3.5.2.3.1.1. Drlmuallimn-i Rut (1848) (Orta retmen Okullar) stanbulun Fatih semtinde ald. Youn medrese eitiminin olduu semtte almas, medrese ile etkileimini beraberinde getirmitir.

Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 67-68.; Kr. Baltac, XV. ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 104-105.; Zengin, Osmanl rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 52-54, 76-82. (219) Yksek Yetenek, www.yetenek.com/osmanliegitimi, s.8-13. (220) a.g.m., s., 11.

(218)

69

nceleri, 1) Elifba 2) Sarf 3) Nahiv 4) Meani gibi basit bir programa sahipti. Giderek snfnda bunlara ek olarak 1) Arapa 2) Farsa 3) Hesap 4) Corafya 5) mla 6) Riyaziye 7) Resim gibi dersler okutulurdu. Sbyn mekteplerinden imtihanla renci alnyordu. Bir iki subay dnda, retmenlerin ou medreseli idi. 1869 Nizamnamesiyle Edebiyat ve Fen olarak iki dala ayrlan bu okulda daha sonra, Gayr-i Mslimler iin ayr bir snf almtr. Tanzimat devri sonunda 102 renci ile 425 civarnda Rtiyenin ihtiyacn karlayamad.(221) Ahlk retimi asndan bakldnda dorudan bir ahlk retimine rastlayamyoruz. Ancak retmenlerin ahsnda dorudan olmasa da ahlk retimi hususunun olduu sylenebilir. 3.5.2.3.1.2. Drlmuallimn-i Sbyn (1868) ( lkretmen Okullar) Sivil eitim ve sivil eitimin batllamas ile ilgili ulaabildiimiz kaynaklarda, Drlmuallimn-i Sbynn ders programlarnn gnmze kadar ulamad belirtilmektedirler.(222) Cahit Yaln Bilim, doktora almasnda iki yllk renim sresi olan bu okullarn rencilerine u derslerin okutulduunu bahsetmektedir. 1) Lisan-i Trki
(221) (222)

Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 67, 68, 69. Sivil Eitimi, Sivil Eitimin Batllamas, Madde 5.4, www.egitim.aku.edu.tr

70

2) mla 3) Gramer 4) Hesap 5) Hendese 6) Mesaha gibi fen derslerinin yannda 7) Tarih 8) Corafya 9) Farsa 10) Yaz dersleri okutulduunu kaydetmektedir. Ayrca retmenlik iin gerekli olan Usul- Tedrisiyye de programda yer almaktayd. Drlmuallimn-i Sbynn stanbul dndakileri ancak 1875te alabildi. Bosna, Girit ve Konyada alan Drlmuallimnler faaliyete geti. Konyadaki Drlmuallimnde stanbul'da okutulan; 1- Lisan- Trki 2- Hendese 3- Yaz 4- Resim derslerinin yannda daha ok dini konular ihtiva eden; a) Tecvid, b) Birgivi Risalesi c) Drr-i Yekta d) lm-i Ahlk e) Tuhbe-i Vehbi f) Glistan gibi dersler okutulmutu.(223)

(223)

Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 70-71.

71

zellikle 1876da Konyada alan Darl Muallimn-i Sbynda ahlk isimli bir ders bulunmaktadr. Dier ilkretmen okullarnda ise ak olarak ahlk dersine rastlanamamaktadr.

3.5.2.3.1.3.Drlmuallimn-i dd ve stanbul Drlmuallimni (1874) Drlmuallimn-i Rtinin bnyesinde bir dd ubesi tekil edilmitir. Derslere Drlmuallimn-i Rdinin retmenleri girmekteydi. Derslerinde, 1) Corafya 2) Kitabet 3) Kavaid-i Osman 4) Farsa 5) Kimya derslerinden ibaret bir program vard. Daha sonralar Drlmuallimne nakledildi. Tebli-i resmide dd ubesi 3 snflyd. Bu ubede 1) Osmanl Grameri 2) Yaz 3) Tarih 4) Mantk ve 5) 6 tane fen dersi konmutu. Daha sonralar ise ihtiyaca gre programa; 1) Farsa 2) Kimya 3) Franszca dersleri eklenmiti.(224) Okulun balamasndan itibaren gelitirildii btn safhalarda ahlk retimi ile ilgili bir husus gze arpmamaktadr.(225) stanbul

(224) (225)

Bkz. Bilim, a.g.e., s., 74, 75, 76. Bkz. Kodaman, Abdulhamit Devri Eitim Sistemi, s., 145-147.

72

Mukayese imkan vermesi bakmndan stanbul Drlmuallimn ubeleriyle derslerini aadaki izelgede topluca aktaryoruz: Drlmuallimn-i Sbyn Mddet-i tahsiliyesi 2 yl Dersleri Usl-i Tedrisiye Lisan- Trk ve mla Tenasbe kadar Hesap Muhtasar Ta rih-i Osman Muhtasar Corafya Mebadi-i Hendese ve Mesaha Faris Yaz Farisi Hesap Cebir Hendese Tarih Corafya mla na Rika Resim Drlmuallimn-i Rdiye Mddet-i tahsiliyesi 3 yl Dersleri Maa Tercme, Arabi Hesap Muamelt ve Usl-i Defteri Cebir Mantk Tarih-i Umumi ve Osman Lisan- Ecnebi Hsn-i Hat Resim na-i Trk lm-i Belagat Hendese Msellest- Msteviye Kozmografya Mebdi-i Ulm- Tabiiye Hfsusshha izelge 3.5.2.3.1.3.1.
(226)

ddye ubesi Mddet-i tedrisiye 3 yl Dersleri

Bu tabloda ahlk ile ilgili bir ders gzkmemektedir. 3.5.2.3.2. Darulmuallimt (1870) Saffet Paann tesettrn eitime mani olmadn belirttii ve kadn eitiminin nemini vurgulad bir konumas ile alan, Sbyn ve Rtiye mekteplerine retmen yetitirmek amacyla kurulmutur.(227) Darulmuallimtta, Tanzimat devri sonuna kadar aa yukar 1869 Nizamnamesinde belirtilen program okutulmutur.
(226) (227)

Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 200. Bilim, a.g.e., s., 72, 73.; Yksek Yetenek, www.yetenek.com, s., 11.

73

Deiiklik sadece ilk programdaki musiki, ahlk ve usul-i tedrisin kaldrlmasna karlk fazla olarak makine dersinin konmu olmasyd(228)

3.5.2.3.2.1. Drlmuallimt- Sbyn ubesi Sresi iki yl olan bu blmde ders olarak; 1) Din limlerine Giri 2) Osmanlca Dil Kurallar 3) Kitabet 4) retim Usul 5) Her cemaatin kendi dili 6) Risle-i Ahlk 7) Hesap ve Defter Tutma 8) Osmanl Tarihi 9) Corafya 10) Musiki 11) Diki nak dersleri okutuluyordu.

3.5.2.3.2.2. Darulmuallimt- Rtiye ubesi Sresi yl olup, amac rtiyelere kadn retmen yetitirmekti.(229) Rtiye Darulmuallimtnn derslerine Sbyn ubesine ek olarak, Arapa, Farsa, Tedbir-i Menzil, Matematie Giri, Salk Bilgilerine Giri ve Terzilik ilave edilmitir.

(228) (229)

Bilim, a.g.e., s., 73. Bilim, a.g.e., s., 71, 72.; Yksek Yetenek, www.yetenek.com, s., 11.

74

1) Din ilimlerine giri 2) Osmanlca dil kurallar 3) Kitabet 5) Her cemaatin kendi dili 6) Risale-i Ahlk 7) Hesap ve defter tutma 8) Osmanl tarihi 9) Corafya 10) Musiki 11) Diki nakn yannda 12) Arapa 13) Farsa 14) Tedbir-i menzil 15) Matematie giri 16) Salk bilgilerine giri 17) Terzilik Drlmualimtlarda da sbyn ve Rtiye ubesi bulunmaktayd. Mukayese olmas bakmndan ikinci bir kaynaktan ders programlaryla ilgili izelgeyi vermek zere. Osman Erginin Trk Maarif Tarihinde Drlmuallimtn programn aktaryoruz.(230) MEKTEB N PROGRAMI Derslerin Ad Mebadi-i Ulum-u Diniye ve Ahlk Kavaid-i Lisan ve na Hesap Nak ve Hayatiye Resim Hatt- Sls ve Nesih Tarih-i Osman Corafya
(230)

Sbyn iin okutulan

4) retim Usul

Haftada 2 2 3

Rtiye iin okutulan Hocalarn Ad Musa Efendi smail Efendi Eliza Meyno Zalker Hac Rait Efendi smail Efendi

Ameliyat-

Ergin, Trk Maarif Tarihi, s., 670.

75

Sbyn ve Rtiyelere kz retmen yetitiren Drlmuallimtlarn ders programlarnda ahlk retimi yer almakta ve okutulmaktayd. Daha sonralar bu program, 1877 salnamesine gre deitirilerek 1 2 ve 3. snflara daha deiik dersler konulmutu. Bu derslerden Mebadi-i Ulum-i diniye 1. snfta vard. Ahlk ise programda gzkmemektedir.(231) Daha sonralar retmen okullar olarak faaliyetine devam eden bu eitimretim kurumlar (Drlmualimt, DarlMuallimn), bugn Eitim Faklteleri halinde ilkretim ve ortaretim kurumlarna retmen yetitirmektedirler.

3.5.2.3.3. Dar-l Fnn Tanzimat Dneminde en nemli yksek retim kurumu Dar-l Fnndur. 198 maddelik Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 51 maddelik ksm dar-l fnunla ilgiliydi. Dar-l Fnnun programlarnda dini ilimlerden bir arndrma dikkat ekmektedir. Dar-l Fnn, daha sonralar bnyesinde ilahiyat fakltesinin ekillendii ve zerinde birok aratrmalarn yapld bir yksek retim kurumudur.(232) Fenler oca demek olan bu yksek retim kurumuna Dar-ul Ulm da denilirdi. O tarihlerde ilim, din anlamna geldii iin Dar-ul Ulum yerine, Dar-ul Fnn, fenler oca demilerdir.(233) Deiik jurnallerle kapatlp tekrar alan Galatasaray Sultnsinin st snflarna da kaynaklarda Dar-ul Fnun-i Sultn denilmekteydi.(234) Esas Darl Fnn, 1869 Nizamnamesi ile ekillenmitir. Nizamnamenin 80. maddesine gre Dar-l Fnnun ubesi vard; Dar-l Fnn-i Osman 1- Hikmet (Felsefe) ve edebiyat ubesi 2- lm-i Hukuk ubesi 3- Ulum- Tabiiye ve Riyaziye ubesi
(231) (232)

Ergin, a.g.e., s., 674. Geni bilgi iin Bkz. Ylmaz nci, Tanzimat Dneminde Dar-l Fnn (1846-1873), M..Trkiyat Aratrmalar Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1997, s., 2-3 (233) Binbaolu, Trkiyede Eitim Bilimleri Tarihi, s., 39. (234) Ergin, Trk Maarif Tarihi, s., 697.

76

Nizamnamenin 81. maddesine gre ne ilm-i hukuk ubesinde, ne de ulum- Tabiiye ve Riyaziye ubesinde ahlk derslerine rastlanmamaktadr. Ancak, hikmet (felsefe) ve edebiyat ubesinde ilm-i ahlk dersi programda yer almaktayd.(235) Yahya Akyzn Trk Eitim Tarihi isimli eserinde, 1869 nizamnamesine gre Dar-l Fnun ve ubeleri ile bu ubelerde okutulan dersler aadaki emada gsterilmitir.(236) Hikmet (Felsefe) Edebiyat ubesi lm-i ahval-i nefs Mantk ve maani Beyan lm-i kelam lm-i ahlk Hukuk- tabiiye lm-i tarih Mkemmel Arabi Fars Trk Franszca ve lm-i Hukuk ubesi Fkh- erifin muamelat bahsi Usl- fkh Romallarn hukuku Franszlarn hukuk- adiye kanunnamesi Hukuk- adiyeye mteallik Usul-i muhakeme Ticaret-i berriye ve bahriye Ceza kanunname-i hmayunlar Ulum- Tabiiye Riyaziye ubesi Heyet Hikmet-i Tabiiye lm-i kimya lm-i tabakat-l arz lm-i meadin lm-i nebadat lm-i hayvanat Hendese Msellesat Hendeseni cebire tatbiki Hendese-i resmiye Menazr Hesab- tamam tefazuli ve ve

lm-i terkib-i vcud-i insani

Usul- muhakeme-i Yunan ve Latin lisanlaryla cinayet bilimum mmehat- elsine Hukuk- mlkiye kavaidinin tatbik ve mukayesesine dair sarf- Hukuk- milel umum lm-i aruz Tarih-i umumi Asr- atika lm-i meskkat

Cerr-i eskalin nazariyat ve tatbikat Tarih-i ulum- tabiiye Riyaziye Fenn-i tahtit-i arazi

izelge 3.5.2.3.3.1. Dr-l Fnn-i Osman ubeleri ve Dersleri rgn eitim bal altnda ele alnmas gereken bir dier retim kurumlar da zel retim kurumlardr. Bu nedenle zel retim kurumlar zerinde de az da olsa deerlendirmede bulunuyoruz.

(235) (236)

Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi, s., 205. Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 189.

77

3.5.3. zel retim Kurumlar 1860lardan itibaren byk konaklar kiralanarak alan zel okullar daha ok Mslmanlar tarafndan alyordu. Gayri Mslimler, kendi atklar okullarn zel okul statsnde olmasn istemiyorlard. Onlara ok byk imtiyazlar tannd iin, zel okul stats, onlarn istemedii bir uygulama idi. Cumhuriyetle birlikte aznlk okullar, zel okul statsne kavuturulmu, 625 sayl yasa ile de dzenlenmitir. Aznlk okullar dndaki ahslarn kurduu zel okullarn bir ksmnda ticari ama gdlyordu. Derneklerin kurduu zel okullar, daha gvenilir ve daha uzun mrl oluyordu. Trkiyede Mslmanlar tarafndan kurulan zel okullarn en eskisi ve en sreklisi Drafakadr. Bu okullar, genellikle okul binalarnn sala, genel ahlka uygun olmas ve askerlik bakmndan bir engel oluturmamas, okul yneticisi ve retmenler iin gerekli ehliyetnameleri bulundurmas, okulda yaplan retimin din, ahlk ve adab ile devlet yasa ve ynetmeliklerine uygun olmas ynlerinden denetlendikleri bilinmektedir.(237) Gncel bir yaklamla bakldnda M.E.B.nin uygulamalarnda, bugn almakta olan zel retim kurumlarnda, kurucuda aranan artlardan biri de ahlken kt hrete sahip olmamaktr.(238) Denetim amacna bakldnda, din ve ahlk adna bir takibin yaplmas, almas esnasnda genel ahlka uygun olmasna baklmas, tezimizin inceledii alan bakmndan dikkate alnabilecek bir husustur.

(237) (238)

Sivil Eitimin Batllamas s.6, 7, www.egitim.aku.edu.tr zel retim Kurumlar Ynetmelii, Eyll, 1999, Madde 6/1-e

78

3.6. Yaygn Eitim Kurumlarnda Ahlk retimi Osmanlda rgn eitim kurumlar kadar, hatta bazen daha da fazla yaygn eitim kurumlar olarak isimlendirdiimiz Tekke, Zaviye, Hangh ve dier eitim meknlar faaliyetlerini srdrmekte, eitime dorudan katk salamaktayd. Tanzimat Dneminde bu eitim kurumlar, faaliyetlerine devam etmiti. Tekkelerle ilgili tedbir ve dzenleme amal baz slahatlarn yapld da olmutur. Birok yerde Tekke, Zaviye, Hangh birlikte kullanld iin biz konuyu Tekkeler bal altnda inceleyeceiz. 3.6.1. Tekkeler Bir yaygn eitim kurumu olarak tekkeler kendi bulunduklar dnemlerde aktif ve etkin olmulardr. Medreseler gibi tekkeler de nemli kabul edilen eitim-retim kurumlardr. Baz dnemler tekkenin bazen de medresenin ne getii oluyordu. slam eitim tarihinde tekke-medrese ilikisini hemen hemen her dnemde bulmak mmkndr.(239) Tasavvuf ehlinin toplanp zikrettikleri ve kendi usulleriyle ilgili dini merasimler yaptklar bina ve mtemilat anlamna gelen tekkeler, geni anlamda zaviye, hangh, dergah ve ribat olarak da isimlendirilmektedir. lk tekke hicri 150, miladi 767 civarnda am yaknlarnda kurulmutur.(240) Tekkelerde, Tasavvufun sabr, cmertlik, takva, tevekkl, vb. erdemlerden oluan ahlki retileri
(241)

bir disiplin ve yaant biiminde veriliyordu. Tekkelerin

etki alan ise olduka geniti. Tekkeleri, iman ve ahlki olgunlamay amalayan ruh terbiyesi veren eitim kurumlardr.

Kazc, slam Eitim Tarihi, s., 57. Kr. Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, Sidre Y., No: 1, Yaln Ofset, stanbul, 1988, s., 89-90.; Baltac, XV. ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 3034.; Abdurrahman Gzel, Tekke ve Zaviyelerin slam Dncesindeki Yeri ve lgas, Kemalist Atlm Birlii Y. No: 14.; Feryal Matbaaclk San. ve Tic. Ltd., Ankara, 1992, s., 27. (241) Kr. Abdlkerim Kueyri, Kueyri Risalesi, hazrlayan Sleyman Uluda, Dergah Y., No:61, Emek Matbaaclk, 2.Bask, stanbul, 1981, s., 302, 323, 360, 404, 455.; Kelabazi, Dou Devrinde Tasavvuf, hazrlayan Sleyman Uluda, Dergah Y. No: 67, Emek Matbaaclk, 1.Bask, stanbul, 1979, s., 143, 151, 205; Kr. ztrk, Kuran- Kerim ve Snnete Gre Tasavvuf, Fatih Yaynevi Matbaas, 1.Bask, stanbul, 1979, s., 277-352.
(240)

(239)

79

Tekkeler geni kitlelere hitap ederken retimden ok eitimi ama edinmilerdir.(242) Padiahlar, tasavvuf erbabnn gven ve sevgisini kazanmak iin, Tekkelere birok yardmlarda bulunmu ve onlar desteklemilerdir.(243) Osmanlnn insicam ve intizamnda nemli bir yer tutan tekkeler, bozulma dnemlerinde dier kurumlar gibi mdahalelerden etkilenmitir.(244) Tanzimat Dneminde kurulan (1864) Meclis-i Meayh ile ksmen rahatlasa bile
(245)

meayhn bazen tevars yoluyla ehliyetsiz kiilerin eline gemeye balamas vb. sebepler bu kurumlarn nce kendi iinde ve daha sonra etkiledii evrede itibarn kaybetmeye balamt.(246) Padiahlarn, paalarn, devlet adamlarnn ve halkn meayhn stn itibar karsnda etkilendikleri, tekke ve tarikatlardaki bozulmann ise gidiat etkiledii de yaanan tarihi bilgiler arasndadr. Medreseler, tekkeler ve hatta cami krsleri zamanlarnn faklte ve niversiteleri mesabesindeydiler.(247) Osmanlda ordu, medrese ve tekke devletin ana yapsn oluturmaktayd. Ordu, nizam ve otoriteyi; medrese, din ve ilmi; tekke, din ve ahlk temsil ediyordu. Birincisi, ordu mensuplaryla devlet ve idare adamlarn; ikincisi, mnevverleri; ncs ise, halk yetitirmeye, uurlandrmaya ve devletin gayesine yneltmeye alyordu.(248) Tekkelerin, devrin mektebi, hastanesi, spor yurdu, sanat akademisi, edebiyat oca, fikir ve kltr merkezi olmalarnn yannda, dinlenme kamp ve moral kayna olduklar da (249) ifade edilmektedir. Cumhuriyet dnemine kadar devam eden tekkeler, 30 Kasm 1925te kapatlmlardr.(250)
(242)

Bilgin, Trkiyede Din Eitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel Matbaaclk, s., 28. Gndz, Osmanlda Devlet-Tekke Mnasebeti, s., 153. (244) Gndz, a.g.e., s., 165. (245) Gndz, a.g.e., s., 155. (246) Gndz, a.g.e., s., 169. (247) Gndz, a.g.e., s., 178. (248) Gndz, a.g.e., s., 179. (249) Gzel, Tekke ve Zaviyelerin slam Dncesindeki Yeri ve lgas, s., 34. (250) Mumcu K.Su, T.C. nklap Tarihi ve Atatrklk, s., 220.
(243)

80

Tekkeler hem bir retim kurumu hem de bir eitim kurumu olarak halkn yetitirilmesi, uurlandrlmas, devletin gayesine yneltilmesi iin dini ve ahlki ynden eitim veren kurumlardr. Hatta ileyi biimi bakmndan tamamen ahlk retimi kurumu olarak dnlebilir. Kamil iman ve kamil ahlk sahibi insan yetitirmeyi amalayan tasavvufun kurumlamasyla ortaya kan tekkeler, ahlk eitimini merkeze alan en nemli ahlk eitimi kurumlardr.

3.6.2. Dier Eitim Meknlar Medrese, mektep ve tekkelerin dnda Osmanlda var olan ve Tanzimatta da devam eden, retim adna faaliyet gsteren dier retim meknlar olarak isimlendirdiimiz yerlerden bahsetmek gerekir. Zira sistematik olmasa da geleneksel olarak devam etmi, slam eitim tarihinde halka halka gelen bu faaliyet meknlar her zaman olmutur. Hz. Peygamber (S.A.V) devrinde her eyin grld en nemli mekn camilerdi.(251) slam eitim-retim tarihine baktmzda camiler, ktphaneler, alimlerin evleri, vezirlerin konaklar vb. yerler her devrin zelliine gre eitim-retim faaliyetinde bulunmulardr. Bazen birer eitim merkezi olmu, bazen de eitime katk salamlardr.(252) badet yaplan yerlerdeki din adamlar, dini faaliyet dnda o blge ocuklarnn eitimi ile de ilgilenirlerdi. Okuma-yazma retimi o zamanlarda bu ibadet yerlerinin grevi olarak kabul edilirdi. Din adamlar btn faaliyetleri okumayazmaya ayrmaz, ayrca ocuklara dini kitaplardan baz ahlki bilgiler aktarrlard. Bu yerler yakn zamana kadar dini okul zellii gstermilerdir, denilebilir.(253) Tanzimat ncesinden gelen bu messeselerin faaliyetlerine Tanzimat dneminde de dokunulmamtr. badet yaplan meknlarn dnda kalan yerlerde mzik, iir ve edebiyata dair sunumlarn yannda, din ve ahlk retimi zellii tayan uygulamalardan da
(251)

Bkz. ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, s., 87.; Baltac, XV. ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, s., 25-29. (252) Baltac, a.g.e., s., 34-43. (253) Kr. Joseph A. Louwerys, Fatma Var, Kenet Neff, Mukayeseli Eitim, Ankara, . Et. Fak. Y. No: 13, Ayyldz Matbaas, A.., Ankara, 1971, s., 24; Zengin,; Tanzimat Dnemi Osmanl Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi, s., 173-180.

81

bahsedilmektedir. Buralarda okutulan kitaplarn ve takip edilen usuln ahlk retimine de katks oluyordu. Tanzimat sonras Cumhuriyete kadar devam eden bu retim yerlerinin gnmzde de benzerlerinin varlndan bahsedilebilir.

3.7. Tanzimat Dnemi Yazl Basnn Ahlk retimine Katks Bu blmde ahlkla ilgili olarak kaleme alnan ve okutulan ahlk kitaplar ile dorudan ahlkla ilgili olmad halde, ahlki retim salayan dier kitaplar ve gazetelerde gnlk kan yazlarda ahlk retimi ile ilgili yazlarn tespit edebildiimiz kadarn aktarmaya alacaz.

3.7.1. Ahlkla lgili Eserler 3.7.1.1. Ahlk- l Selim Sabit Efendi tarafndan yazlan Ahlk- l, Atatrk niversitesi Ktphanesinde Seyfettin zege Blm 176 demirba no ile bulunmaktadr. Kitabn iinde ana blm mevcuttur. Ba tarafnda hata sevap cetveli vardr.(254)

3.7.1.2. Risale-i Ahlk - I Sbyna nasihat iin yazlan bir risaledir. Muhammed Sadk Rfat Paa tarafndan yazlarak sbyn mekteplerinde okutulmas tavsiye edilmitir. 30 sayfa olan risalede bir ksm ahlki tavsiyelerin yannda, kanlmas gereken hususlardan bahsedilmektedir.(255)

3.7.1.3. Risale-i Ahlk - II Drlmuallimn hocalarndan Cevdet Efendinin sbyn mektepleri iin kaleme ald risale ibadet, ilim, riayet, yalan, gybet, ikiyzllk, riyakrlk ve benzeri konularda ksa aklamalarda bulunmaktadr. 36 sahifeden ibaret bir risaledir.(256)
(254)

Kr. Atatrk niversitesi Ktphanesi. Seyfettin zege Blm, Demirba, No: 176.; Knalzade Ali Efendi, Ahlk- Ala, Baskya hazrlayan Hseyin Algl, Tercman 1001 Temel Eser 30, Kervan Kitaplk A.., stanbul, T.Y.; Kr. Aye Sddka Oktay, Ahlk- Ala, Knalzade Ali Efendi, z Yaynclk, enyldz Matbaas, stanbul, 2005. (255) Atatrk . Ktphanesi, Seyfettin zege Blm, Demirba, No: 11595. (256) Atatrk . Ktphanesi, Seyfettin zege Blm, Demirba, No: 11596.

82

3.7.1.4. Terbiye ve Talim-i Adab ve Nesayihul Etfal (1868) Encmen-i Dani yelii ve Osmanl devletinde eitli idari grevlerde bulunmu olan Msrl Ethem brahim Paa, bu eserinde ocuklara davran kurallarn retmeyi, onlara eitli konularda tler vermeyi amalamtr. Kitap 30 dersten oluur. Salk, temizlik ve ders alma ile oyun konularnda ilgin grleri vardr.(257)

3.7.1.5.Nuhbetl Etfal (1858) 1274 H. Mekteb-i Tbbiye doktorlarndan Kaymakam, Kayserili Rd Beyin Nuhbetl Etfal baln tayan kitabdr. Elifba cznn etkisinde hecelemeye yer verir..ocuklarn grg kurallarn renmeleri, genel kltrlerini artrmalar iin cmleler, hikayeler ve iirler bolca yer alr.(258)

3.7.1.6. Tuhfe-i Vehbi Kitabn Osmanlca aslnn son blmnde belirtildiine gre Muhammed Vasfinin olu Abdulvahap Zihni tarafndan beyit eklinde ksa cmlelerle yazlmtr. 56 ara balk halinde anlatmlarn yannda Mensenevi-i Acem de kitapta bulunmaktadr.(259) Yukarda aktarlan kitaplarn tamam ahlk retimi amal olarak kaleme alnm ve bir ksm ders kitab olarak okutulmutur.

3.7.2. Pedagoji Kitaplarnda Ahlk retimi Ahlk retimi iin seilen ve yazlan kitaplarn yannda, o dnemde ana muhtevas ahlk olmayan ancak rnekler verilirken ahlk vurgularn yapld kitap trleri de vard.

(257)

Akyz, Trk Eitim Tarihi, s., 234. Atatrk . Ktphanesi, Seyfettin zege Blm, Demirba, No: 10705. (259) Atatrk . Ktphanesi, Seyfettin zege Blm, Demirba, No: 14301.
(258)

83

3.7.2.1. Elifba-i Osman (1874) Selim Sabit Efendi tarafndan kaleme alnmtr. Okumada rencilerin bildii eya adlar esas alnr. inde ahlka ait ataszleri ve Trke kraati ile daha sonra Kurana geilirdi.(260)

2.2.2.3. Jimnastik Kitab (1859) Miralay Hac Mustafa Bey (Takvimhane-i Amirede baslmtr). Medrese eitiminde beden terbiyesi tamamyla ihmal edilmiti. dman ve riyazet, jimnastik nam altnda mekteplerin programlarnda ilk nce Galatasaray lisesinde uygulanmt. Mekteplerde beden terbiyesinin lzumunu ilk anlayan Hac Mustafa Beydir. (261) Hemen hemen tm eitim kitaplarnda ana konu ile beraber terbiye ve ahlk zikredilmitir. Amaca ulamak iin seilen rnek ve ifadeler ahlki mesajlar tayordu.

3.7.3. Basnda Ahlk retimi Tanzimat Dneminde basn bazen birinci derecede toplumu ynlendiriyordu. Hareket noktalar oluturmas bakmndan, olumlu ya da olumsuz kamuoyu oluturmada ciddi derecede etkili oluyordu. zellikle 1860l yllar takip eden dnemde byk ve sratli gelime gsteren basn faaliyetleri ile Avrupa siyasi tefekkr kamuoyuna da intikal etmi bulunuyor ve devrin hkmetlerinin icraatlar baz paa konaklar ile kahvehane ve dier benzeri yerlerde aka konuuluyor ve mnakaa ediliyordu.(262) Biz bu balk altnda ne basnn bu ynnden ne Ali Suavinin cesaretle yazd yazlarn yaymland 1867 Muhbir Gazetesinden Dnemi kan ocuk dergilerinden (264) bahsedeceiz.
Akyz, a.g.e., s., 234. Kansu, Trk Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, s., 161. (262) Bkz. Enver Koray, Sultan Abdlazize Kar Giriilen Bir Suikast Olay ve Hseyin Vasfi Paa, Belleten LI., Nisan, 1987, T.T.K., T.T.K.Bsm., 1987, Ankara, s., 193. (263) Bkz. Ali Suavi, hazrlayan Hseyin elik, Kltr Bakanl Y., Keiren Ak Cezaevi Matbaas, 1993, s., 8-10.; Kr. Tanzimat 2, s., 869-909. (264) Bkz. Hseyin imek, Tanzimat ve Merutiyet Dnemi ocuk Dergilerinin Eitim Asndan ncelenmesi, Ankara ., S.B.E., Baslmam doktora tezi, Ankara, 2002, s., 33150.
(261) (260)

(263)

ne de Tanzimat

84

Ahlkla ilgili konular ieren yaynlarn bulunduu yayn organlarndan bahsedeceiz.

3.7.3.1. Mecmua-i Fnn Kaynak eserlerde belirtildiine gre, Cemiyet-i lmiye-i Osmanyenin yayn organ olan Mecmua-i Fnnda birok konularn yannda, bugn bile ilgiyle okunabilecek Ahlk ile ilgili yazlarn olduudur. Bu mecmuada ayrca ocuk eitimi zerinde de duruluyordu. 1882ye kadar yayn faaliyetine devam etti.(265)

3.7.3.2. Cerde-i Havdis O gn bat ile temas salayan ilk zel teebbs, ngiliz tebaasndan orilin (Churchill) kard ceride-i havadistir. Bu zel gazetenin daha geni erevesine ilim, Ahlk ve Edebiyat makaleleri girmeye balad. denilmektedir.(266)

3.7.3.3. J.J. Roussau Emile J.J. Roussaunun Emil adl kitabn 1865te Trkeye eviren Ziya Paann bu tercmesi, bir gazetede (ismi verilmeyen) tefrike edilmitir. Trk kamuoyunun ilk defa eitim grlerinden haberdar edildii bu esere aile terbiyesi hakknda Ziya Paann bir giri yazs eklenmitir.(267)

3.7.3.4. Rehnm-i Muallimn-i Sbyn (1871) Selim Sabit Efendi tarafndan kaleme alnmtr.(268) Gnmz ilkretim ve Kuran kurslarna metod asndan katk salayacak ieriktedir. Ayrca ahlk retiminde, zellikle
(269)

kk

yalarda

taklit

ve

rnek

alma

yntemini

vurgulamaktadr.

Tanzimat Dnemi Ahlk retimi konulu almamzn 3.blmne ait yazl basnda ahlk retimi balkl aklamalar bu kadarla snrlandryoruz.
(265)

Bkz. Bilim, Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama, s., 29-30. lken, Trkiyede ada Eitim Tarihi, s., 54. (267) Binbaolu, Trkiyede Eitim Bilimleri Tarihi, s., 43. (268) Behet, Kbrs Trk Maarif Tarihi, s., 26. (269) Geni Bilgi iin Bkz., Buyruku, Selim Sabit Efendinin Rehnum-i Muallimnine Pedagojik Bir Yaklam, Dini Aratrmalar Dergisi, Ocak-Nisan 2002, c.4, say 12, s., 730.
(266)

85

DRDNC BLM
SONU

Osmanl Devletinin dalma devrinde gerekleen Tanzimat Dneminde birok alanda yapsal ve fonksiyonel anlamda Batya alma ve modernleme almalar yaplmtr. Batya alma hareketleri eskiyi muhafaza eklinde gerekletirilmeye alld iin eski ve yeni ikilemini beraberinde getirdi. Eitim alannda da eski-yeni anlay ve uygulamalar vard. Tanzimat ncesinde faaliyet gsteren Osmanl eitim kurumlarndan Enderun hari Medrese, Tekke, Zaviye ve dier eitim meknlar faaliyetlerine devam ediyordu. Osmanl eitim kurumunun faaliyetine dokunulmadan Bat tarz mektepler almt. Bat tarz mekteplerin ders programlarnda sosyal ve teknik bilimler ne kmaktayd. nceden gelen ve faaliyetleri devam eden eitim kurumlar ise daha ok dini arlkl bir program takip ediyordu. Tanzimat Dnemi rgn ve yaygn eitim kurumlarnn tm ahlk retimi asndan bir paralellik arzetmiyordu. Mektepler din arlkl bir program uygulamyordu. Sbyn mektepleri, Rtiye ve ddlerin retim programlarnda bu deiimi gzlemlemek mmkndr. Yksek retimde de ksmen ahlk retimine yer veriliyordu. Yazl basnda da ahlkla ilgili yazlar yer almaktayd. Tanzimat Dnemi rgn ve yaygn eitim kurumlarnda ahlk retimi formal olarak verilmenin yannda Medrese, Tekke, Dergah, Zaviye vb. eitim meknlarnda informal olarak bir yaant biiminde de gerekleiyordu. Tarih, eitim tarihi ve ahlk tarihi bilgi ve belgeleri erevesinde Tanzimat Dnemi ahlk retimi deerlendirildiinde u sonulara ulamak mmkndr: 1- Tanzimat Dneminde Medrese, Tekke, Zaviye vb. rgn ve yaygn eitim kurumlarnda ahlk retimine devam edilmitir. 2- Mekteplerin retim programlarnda ahlk retimi ders kredi saati olarak azaltlmtr. 3- Deiim ve yenileme sreci dorultusunda basn-yaynda ahlk retimi zerine lehte ve aleyhte yazlar yazlmaya devam etmitir.

86

4- Deiim ve yenileme hareketleri ve ahlk retimine yansmalar ahlk retimiyle ilgili baz endielerin ortaya kmasna neden olmutur. Bununla birlikte arlkl olarak Tanzimat ncesi eitim-retim kurumlarnn faaliyetleri devam ettiinden benimsenmi geleneksel bir ahlk anlay yaanmaya devam ediyordu. Tanzimat Dnemi eitim-retim anlay ve uygulamalar Medrese-mektep eklinde ikili (dalist) bir eitim anlaynn olumasna ve yaygnlamasna neden olmutur. Bu oluum Cumhuriyet Dnemi Tevhid-i Tedrisat Kanununun yaymlanmasna kadar devam etmitir.

87

KAYNAKA Kitaplar ADIVAR, A. A., AKKUTAY, ., Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stanbul, 1943. Enderun Mektebi, Gazi niversitesi. Yaynlar, No: 38, Gazi niversitesi Basn-Yayn Yksek Okulu Basmevi, Ankara, 1984. AKSEK , A. H., AKYZ, Y., slam Dini ( tikat, badet, Ahlk), Nur Yaynlar, No: 79, Gaye Matbaaclk, 32.Bask, Ankara, 1983. Trk Eitim Tarihi, Ankara N VERS TES Ankara, 1989. ANTEL, S. C., ATAY, H., Tanzimat Maarifi, Maarif Matbaas, stanbul, 1940. Osmanllarda Yksek Din Eitimi, Dergah Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 1983. AYASBEYOLU, N., slamiyetin Eitimimize Geirdii Deerler ve Kuran- Kerimin Eitim le lgili Ayetlerinin Tahlili, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1968. AYTA, K., Avrupa Eitim Tarihi, (Antik adan 19.Yzyl sonlarna kadar) Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar, No: 225, Dil Tarih Corafya Fakltesi Basmevi, Ankara, 1980. BALABAN, M.R., Son Asrn lim ve Fen Adamlarna Gre lim, Ahlk, man, Yeni Matbaa, Ankara, 1950, Diyanet Yaynlar, 5. Bask, Ankara, Tarih Yok. BALTACI, C., XV. ve XVI. Yzyllarda Osmanl Medreseleri, Marmara niversitesi BAYKAL, . H., lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, No:198, 2.Bask, stanbul, 2005. Cilt I-II. Enderun Mektebi Tarihi, stanbul Fethi Dernei Neriyat No: 20, Halk Basmevi, stanbul, 1953. leri Bakanl Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, Ankara niversitesi Basmevi,

88

BAYRAKLI, B.,

Bat Eitim Sistemleriyle Mukayeseli 36, 3. Bask, lmi Eserler 23, stanbul, 1989.

slamda Eitim,

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, No: BEHET, H., BERGSON, H., Kbrs Trk Maarif Tarihi 1571-1968, Birinci Bask, Lefkoa-Kbrs, 1969. Les deux sources de la morale et de la religion, Ahlk ve Dinin ki Kayna, Milli Eitim Bakanl, Fransz Klasikleri No: 177, Milli Eitim Basmevi, nc Basl, stanbul, 1967. B LG N, B., slamda ocuk, Akyldz Matbaas, Diyanet leri Bakanl No: 264, Ankara, 1989. Trkiyede Din Eitimi ve Liselerde Din Dersleri, Emel Matbaaclk Sanayi Limited irketi., Ankara, 1980. B LG SEVEN, A. K., Sosyal limler Metodolojisi, Filiz Kitabevi, 3.Bask, stanbul, 1989. B L M, C. Y., Tanzimat Devrinde Trk Eitiminde adalama (18391876), Anadolu niversitesi Basmevi., Eskiehir, 1984. Trkiyede ada Eitim Tarihi (1734-1876), Anadolu niversitesi. Yaynlar, No: 1348, Eskiehir, 2002. B NBAIOLU, C., Trkiyede Eitim Bilimleri Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1995. BUYRUKU, R., CANAN, M. Z., CERDEL, H., Din Grevlisinin Mesleini Temsil Gc, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, No: 166, Ankara, 1995. Ansiklopedik Din ve nan Szl, Fatih Genlik Vakf Matbaa letmesi, stanbul, 1983. Kuranda nsan, Isparta, 2000. 11596 Demirba Nolu Eser, Erzurum. C LACI, O., Dinler ve nsanlar, Damla Matbaaclk ve Ticaret, Konya, 1990. Genel Hatlaryla Dinler Tarihi, Mimoza Yaynlar, Kuzucular Ofset, Konya, 1994. CEVDET EFEND , Risale-i Ahlk, Atatrk niversitesi Seyfettin zege Blm,

89

ADIRCI, M.,

Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991.

ARICI, M, ANTAY, H. B., ELEB , A., EL K, A., EL K, H., EL KKAYA, H., UBUKU, . A.,

Ahlkmz, Marifet Yaynlar, stanbul, 1981. Kuran- Hakim ve Meal-i Kerim, Elif Ofset, Cilt 3, stanbul, 1979. slamda Eitim retim Tarihi, Tercme Ali Yardm, Damla Yaynlar, stanbul, 1976. Din Eitimine Tarihsel Yaklamlar, Kltr Eitim Vakf Yaynevi, Erzurum, 2001. Ali Suavi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ak Cezaevi Matbaas, Ankara, 1993. Eitime Giri (Pedagojik formasyon amal), Alfa Basm Yayn Datm 1.Bask, No: 38, stanbul, 1997. slamda Ahlk ve Manevi Vazifelerimiz, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Emel Matbaaclk Sanayi ve Ticaret Limited., Ankara, Tarih Yok.

DA, M., H. R. YMEN, slam Eitim Tarihi, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1974. DUMAN, M. Z., ERG N, O., GNDZ, ., GZEL, A., Kuran- Kerimde Sosyal Mnasebetler ve Adab- Muaeret, Dilek Matbaas, Konya, 1982. Trk Maarif Tarihi, Eser Matbaas, Eser Kltr Yaynlar, Cilt I-II., stanbul, 1997. Osmanllarda Devlet-Tekke Mnasebetleri, Seha Neriyat Anonim irketi, stanbul, 1984. Tekke ve Zaviyelerin slam Dncesindeki Yeri ve lgas, Kemalist Atlm Birlii Yaynlar, No: 14, Feryal Matbaaclk, Sanayi ve Ticaret Limited irketi, Ankara, 1992. HAMMER, Byk Osmanl Tarihi, dal Neriyat, Emir Basm Yayn Pazarlama Limited irketi, Cilt-9, stanbul, 1996.

90

JAN AMOS COMEN US, Didctica Manga (Byk Didaktika), eviren Hasip A. AYTUNA, Milli Eitim Bakanl retmen Kitaplar, No: 93, Milli Eitim Basmevi, Ankara, 1964. KAHRAMAN, A., KANAD, H. F., KANDEM R, Y., KANSU, N. A., KARAL, E. Z., Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yaynlar, No: 85, stanbul, 1993. Pedagoji Tarihi, Milli Eitim Bakanl, Cilt-1, Milli Eitim Basmevi, 3.Basl, stanbul, 1948, s., V. rneklerle slam Ahlk, Nesil Yaynlar 3.Bask, stanbul, 1982. Trkiye Maarif Tarihi Hakknda Bir Deneme, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, stanbul, 1930. Osmanl Tarihi (Dnya Tarihi), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Cilt-VI, Ankara, 1983. KARASAR, N., KAYNAR, R., Bilimsel Aratrma Yntemi, Aratrma Eitim Danmanlk Limited, 6.Basm, Ankara, 1994. Mustafa Rait Paa ve Tanzimat, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 3.Bask, Ankara, 1991. KAZICI, Z., Anahatlar le slam Eitim Tarihi, Bir Yaynclk No: 7, Zafer Matbaas, stanbul, 1983. KINALIZADE AL EFEND , Ahlk- Ali, Baskya hazrlayan Hseyin Algl, Tercman 1001 Temel Eser 30, Kervan Kitaplk, stanbul, Tarih Yok. KELBAZ , KOER, H. A., Dou Devrinde Tasavvuf Tarruf, hazrlayan Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, No: 67, 1.Bask, stanbul, 1979. Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi (17731923), Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1992. KODAMAN, B., Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2.Bask, Ankara, 1991.

91

KOM SYON, KORAY, E., KUEYR , A.,

Tanzimat, 1-2, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 3273, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1999. Trkiyenin adalama Srecinde Tanzimat, Marmara niversitesi Yaynlar, No: 497, stanbul, 1991. Kueyri Risalesi, hazrlayan Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, Emek Matbaaclk, 2.Bask, stanbul, 1981.

KK, H., V. ERTAN, Cumhuriyet Devrinde Din Eitimi, Din Messeseleri ve Din Alimleri, Trdav Basn Yaym Limited irketi., Doyuran Matbaas, stanbul, 1976. LALANDE, A., Ksa Gerekeli Pratik Ahlk, eviren: Cokun Deirmenciolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, No: 2831, 4. Akam Sanat Okulu Matbaas, 2.Bask, Ankara, 2003. LEW S, B., Modern Trkiyenin Douu, eviren: Metin Kratl, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 4.Bask, Ankara, 1991. MER , C., Saint Simon, lk Sosyolog, lk Sosyalist, Yayna hazrlayan Mehmet Ali Meri, letiim Yaynlar 271, stanbul, 1995. MUHAMMET SADIK RIFAT PAA, Risale-i Ahlk, Atatrk niversitesi Seyfettin zege Blm, 11595 Demirba Nolu Eser, Erzurum. MUMCU, A., M.K. SU, T.C. nklap Tarihi, Milli Eitim Basmevi, Devlet Kitaplar 5.Bask, stanbul, 2001. MUSTAFA NUR PAA, Netayicl Vukuat, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, Cilt II-IV, Sadeletiren Neet aatay, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1980. OKTAY, A. S., ZTUNA, Y., ZTRK, Y. N., Ahlk- Ala, Knalzade Ali Efendi, z Yaynclk, No: 463, enyldz Matbaas, stanbul, 2005. Byk Trkiye Tarihi, tken Yaynevi, rfan Matbaas, Cilt 10, stanbul, 1978. Kuran- Kerim ve Snnete Gre Tasavvuf, Fatih Yaynevi Matbaas, 1. Bask, stanbul, 1979.

92

Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, Sidre Yaynlar, No: 1, Yaln Ofset, 1.Bask, stanbul, 1988. PAUL, FOULQUIE, Pedagoji Szl, Sosyal Yaynlar, Trke: Cenap Karakaya, stanbul, 1994. RT BEY, Nuhbetl Etfal, Atatrk niversitesi Seyfettin zege Blm, 10705 Demirba Nolu Eser, Erzurum. SEL M SAB T EFEND , Ahlk-i Alai, Atatrk niversitesi Seyfettin zege Blm, 176 Demirba Nolu Eser, Erzurum. APOLYO, E. B., Ahlk Tarihi, stiklal Matbaas, Ticaret Yksek retmen Okulu Yaynlar, No:5, Ankara, 1960. TAPLAMACIOLU, M., Karlatrmal Dinler Tarihi, Gne Matbaas, Ticaret Anonim irketi, Ankara, 1966. TEKEL , ., S. LK N, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi reten Sistemin Oluumu ve Dnm, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Kurumu., Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993. TOZLU, N., TUNCER, H., Eitim Felsefesi, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, No: 2823, 4. Akam Sanat Okulu Matbaas, Ankara, 2003. Tanzimat Edebiyat, Akademi Kitabevi, 3.Bask, zmir, 1996. Eitim Bakanl Yaynlar, No: 869, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1995. Y T, E., Bat ve Dou Medeniyetleri Arasnda Tarih Boyunca Trkiyede Milliyet, Din ve Devrim, Din ve Biz, Matbaaclk ve Ticaret, 1.Kitap, Ankara, 1968, s., 118. LKEN, H. Z., Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar 4.Bask, stanbul, 1994. STN, A. E., TORRAKI, E. NURAL, H. DEM RTA, . INAR, M. STNER, M. URAS, N. KONAN, S. ZTRK, Z.D. YNTEM, Eitim zerine, topya Yaynlar, No: 73, Matbaas, Ankara, 2002, s., 120. TRKDOAN, O., Bilimsel Deerlendirme ve Aratrma Metodolojisi, Milli

93

VARI, F. Ve J. A. LOUWERYS, K. NEFF, Mukayeseli Eitim, Ankara niversitesi Eitim Fakltesi Yaynlar,. No: 3, Ayyldz Matbaas Anonim irketi, Ankara, 1971. WH TE, H.Z., The Aims of Education (Eitimin Gayeleri) eviren: Sofi HUR , Milli Eitim Bakanl, Sosyal W LSON, H. E., YAKIT, ., limler Komisyon Yaynlar, Milli Eitim Basmevi., stanbul, 1971. lhan Bagz, Trkiye Cumhuriyetinde Milli Eitim ve Atatrk, Dost Yaynlar, Ankara, 1968. Trk- slam Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, tken yaynevi No: 245, stanbul, 1992. YALTKAYA, M. ., Tanzimattan Evvel ve Sonra Medreseler, Maarif Matbaas, stanbul, 1940. YINAN, M. H., Tanzimattan Merutiyete Kadar Bizde Tarihilik, Maarif Matbaas, stanbul, 1940. YCEL, Y., A. SEV M, Trkiye Tarihi, Cilt IV, Atatrk Kltr ve Dil Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1992. ZERNUC , B., Z HN , A., Taliml Mutaallim, Tercme ve erh, Yunus Vehbi YAVUZ, ar Yaynlar 22, Son Akn Ofset, stanbul, 1980. (Trabzonlu Muhammet Vasfinin Olu) Tuhfe-i Vehbi, Atatrk niversitesi Seyfettin zege Blm, 14301 Demirba Nolu Eser, Erzurum.

94

Makaleler AKINCI, A., nsann Anlam Araynda Din Temeline Dayal Ahlki Deerler ve Ahlk Eitimi, Tabula Rasa, Yl 4, Say 12, (Eyll-Aralk) Tura Matbaas, Isparta-2004. BUYRUKU, R., Selim Sabit Efendinin Rehnum-i Muallimnine Pedagojik Bir Yaklam, Dini Aratrmalar Dergisi, c.4, say 12 (OcakNisan) Ankara, 2002, s.7-30 ADIRCI, M., Tanzimatn lan Srasnda Trkiyede Ynetim (1826-1839) Belleten LI, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Say 201, Aralk 1987, Ankara 1988, s., 1215-1240. AATAY, N., Trk Yksek retim Tarihine Genel Bir Bak, Belleten, LIV, Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Say 211, Aralk-1991, s., 1211. KORAY, E., Sultan Abdlazize Kar Giriilen Bir Suikast Olay ve Hseyin Vasfi, Belleten, LI, Nisan, 1987, Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1987, Ankara, s., 193. KURT, ., Bir Toplumun Eitim Felsefesinin Olumasnda Din ve Ahlk Etkisi, M.E.B. Din retimi Dergisi, Say 35, TemmuzAustos, 1992. TOZLU, N., Eitim Felsefemizin Temel Prensipleri zerine, Eitim Dergisi, Milli Eitim Bakanl, Milli Eitim Basmevi, EkimKasm-Aralk, 1993, say: 6, Ankara, 1993, s., 76-78. YAKIT, ., YAZICI, N., Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Ders Notlar, 1995. Osmanl Son Dneminde Libyada Trk Dilinin retimi zerine Baz Gzlemler, Belleten LIX, Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Say 224, Nisan 1995, s., 124. YILMAZ, B., Okuma Alkanlnda retmenlerin Rol, Eitim Dergisi, Nisan-Mays-Haziran, Say 2, Milli Eitim Bakanl, Milli Eitim Basmevi., Ankara, 1992, s., 5.

95

D ERLER nternet Kaynaklar www.egitim.oku.edu.tr sivil eitim ve sivil eitimin batlamas. www.yetenek.com 1856-1879 dneminde Osmanl Milli Eitim Sisteminde Reform almalarnn Yaps ve Seyri. Tezler EFE, A., Merutiyetten Cumhuriyete slamclar (1908den 1923e), Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Bursa, 2002. NC , Y., Tanzimat Dneminde Dar-l Fnn (1846-1873), Marmara niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1997. MEK, H., Tanzimat ve Merutiyet Dnemi ocuk Dergilerinin Eitim Asndan ncelenmesi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 2002. ZENG N, Z. S., Tanzimat Dneminde rgn Eitim Kurumlarnda Din Eitimi ve retimi (1839-1976), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Kayseri, 1997.

Ynetmelikler Maarif-i Umumiye Nizamnamesi, Matbaa- Amire, Dstur II, 1.tertip, stanbul, 1286, s., 184-219. M.E.B. zel retim Kurumlar Ynetmelii, Eyll, 1999.

96

ZGEM

Kiisel Bilgiler Ad Soyad Doum Yeri Doum Yl Medeni Hali

: : Mehmet GENCAN : aykara : 01/01/1962 : Evli

Eitim Durumu Lise Lisans Yksek Lisans

: : 1980 Trabzon mam Hatip Lisesi : 1986 Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi : 2005 2006 Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Yabanc Diller 1. ngilizce 2. Arapa

: : yi Derecede : yi Derecede

Deneyimi 3 Yl 7 Yl

: : mam Hatip Liselerinde Meslek Dersleri retmenlii : zel Kolejlerde (Lise, Anadolu Lisesi, Fen Lisesi) Mdrlk ve Genel Mdrlk

T.C. SLEYMAN DEM REL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS FELSEFE VE D N B L MLER ANAB L M DALI

TANZ MAT DNEM AHLK RET M (1839 1876)

YKSEK L SANS TEZ

Mehmet GENCAN 9510206061 Tez Danman: Yrd. Do. Dr. Saadettin ZDEM R

ISPARTA 2006