PRZEDMOWA

Podrcznik Chemia medyczna przeznaczony jest przede wszystkim dla studentw Akademii Medycznych, jako pomoc dydaktyczna podczas realizacji programu nauczania z chemii na I roku studiw i stanowi teoretyczne uzupenienie do
wicze zawartych w Praktikum z chemii medycznej. W podrczniku przedstawiono wybrane wiadomoci z chemii oglnej, analitycznej, instrumentalnej oraz organicznej. Pocztkowe rozdziay w zwizy i nowy sposb przypominaj studentom
wybrane wiadomoci z programu dydaktycznego szkoy redniej, ktre s niezbdne podczas realizacji nauczania chemii na I roku medycyny. Materia ten dotyczy
wiza chemicznych, roztworw wodnych wraz ze sposobami wyraania ich ste, reakcji w roztworach wodnych oraz waciwoci roztworw buforowych.
Cz z tych wiadomoci przedstawiono w formie zada z rozwizaniami, ktre
stanowi wzorcowe przykady pozwalajce na ostateczne opanowanie podstawowych oblicze chemicznych. W tym te celu zamieszczono na kocu podrcznika
szczegowy ukad okresowy i zestaw tabel z wybranymi parametrami fizykochemicznymi (rozdzia 22).
Przedstawione w podrczniku informacje, dotyczce zagadnie rwnowagi
wodno-elektrolitowej, skadnikw bionieorganicznych oraz rwnowagi kwasowo-zasadowej pynw ustrojowych niezbdne s do poznania i zrozumienia chemicznych podstaw mechanizmw homeostazy w roztworach wodnych ustroju. Wiadomoci te stanowi dla studenta medycyny podstawowy zakres nowej wiedzy chemicznej, ktr bdzie dalej pogbia podczas studiw.
Dalsz cz stanowi chemia organiczna. Oglne podstawy z tego zakresu
studenci zdobyli w szkole redniej i sprawdzili sw wiedz podczas egzaminw
wstpnych na studia medyczne. Na tej podstawie zakadam, e studenci I roku
medycyny maj wiadomoci z chemii organicznej programu dydaktycznego szkoy
redniej, ktre s niezbdne do dalszej realizacji nauczania chemii na studiach.
W celu przypomnienia wiadomoci, na kocu podrcznika zestawiono w tabelach
najwaniejsze grupy funkcyjne (rozdzia 22). Podstawowym zakresem nowej wiedzy chemicznej dla medyka, ktr bdzie dalej zgbia podczas studiw jest
przede wszystkim chemia organiczna realizowana na przykadach zwizkw wystpujcych w modelowym organizmie ywym, jakim jest czowiek.
Podczas mojej wieloletniej pracy dydaktycznej w lskiej Akademii Medycznej mogam obserwowa kopoty studentw z przyswojeniem nieatwych zagadnie przewidzianych programem nauczania chemii, dotyczcych struktury, wa7

ciwoci i funkcji podstawowych zwizkw organicznych obecnych w organizmie

ywym. Sdz, e mogo to wynika zarwno z niedostatecznego przygotowania
przez szko redni w tym zakresie, jak i koniecznoci szukania wymaganej wiedzy w kilku rnych podrcznikach chemii organicznej i biochemii. Dlatego zagadnieniom tym powiciam niemal dwie trzecie podrcznika, sdzc, e uatwi
studentom medycyny pokonanie trudnoci zwizanych ze zdobywaniem wiedzy
chemicznej na modelu organizmu ywego.
Kolejne rozdziay obejmuj wiadomoci powicone scharakteryzowaniu
struktury, waciwoci i funkcji biologicznej wglowodanw, lipidw z pochodnymi i ikozanoidami, oraz dotyczce aminokwasw, peptydw, polipeptydw wraz
z biakami i modyfikacjami aminokwasw w biakach. Dalej omwiono porfiryny
i ich pochodne, a nastpnie zasady azotowe, nukleotydy i kwasy nukleinowe wraz
z przykadowymi czynnikami modyfikujcymi DNA. W przystpny sposb starano
si przedstawi chemiczne modyfikacje, jakim mog ulega acuchy boczne aminokwasw w biakach oraz mechanizm dziaania czynnikw zmieniajcych struktur kwasw nukleinowych.
Zawarta w podrczniku wiedza o strukturze makroczsteczek, zalenoci
funkcji moleku od jej struktury, o wzajemnych oddziaywaniach midzy czsteczkami i in. jest niezbdna dla dalszego zrozumienia i poznania m.in. struktury bon
komrkowych, mechanizmw przemian w biochemii, podstawowych zasad fizjologii, farmakologii, pozwala wyjani chemiczny charakter mechanizmu przekazywania sygnaw midzy komrkami, podstaw rnic w okresie ptrwania glikoprotein w kreniu. Ponadto sdz, e student z pomoc tego podrcznika atwiej
moe zrozumie m.in. nieenzymatyczn glikacj, czyli modyfikacj wystpujc
np. w cukrzycy i odrni j od posttranslacyjnego procesu enzymatycznego, odpowiedzialnego za glikozylacj biaek. Osoby zainteresowane i dociekliwe, ktre
pragn poszerzy wiadomoci odsyam do zacytowanej, atwo dostpnej literatury
rdowej i uzupeniajcej (rozdzia 23).
Podrcznik Chemia medyczna, cho zosta napisany dla studentw medycyny, moe by take przydatny dla studentw stomatologii, fizjoterapii, farmacji,
analityki medycznej, weterynarii i innych kierunkw przyrodniczych. Sdz, e
ksika ta moe zarazem stanowi pomoc dydaktyczn dla nauczycieli szk rednich, prowadzcych zajcia fakultatywne o profilu biologiczno-chemicznym, przygotowujcych uczniw do olimpiad z chemii lub biologii i wszystkich innych zainteresowanych wiedz o strukturze i waciwociach bioczsteczek, speniajcych
wane funkcje biologiczne tylko w okrelonych warunkach rodowiska, ywego
organizmu.
Podrcznik Chemii medycznej jest pierwszym wydaniem na polskim rynku
wydawniczym, dlatego bd szczeglnie wdziczna Czytelnikom za wszelkie rzeczowe uwagi, ktre postaram si uwzgldni w nastpnym wydaniu.
Katowice, 30. 11. 2001 r.
8

Iwona ak

1.

ATOMY, CZSTECZKI,
WIZANIA CHEMICZNE
Iwona ak

STRUKTURA ATOMOWA I WIZANIA

CHEMICZNE
Atomy skadaj si z dodatnio naadowanego jdra atomowego oraz z otaczajcych go ujemnie naadowanych elektronw. Praktycznie caa masa atomu
skupia si w jdrze, zawierajcym elektrycznie obojtne neutrony i dodatnio naadowane protony. Elektrony o niewielkiej masie kr w odlegoci okoo 10-10 m,
czyli 100 pikometrw (pm) lub 1 angstrema od jdra atomowego.
Liczb protonw obecnych w jdrze atomowym okrela liczba atomowa,
ktra ma t sam warto dla wszystkich atomw tego samego pierwiastka, np. 1
dla H; 6 dla C, 7 dla N, 8 dla O, 11 dla Na. Sum protonw i neutronw okrela
liczba masowa. Atomy danego pierwiastka mog mie rne liczby masowe,
w zalenoci od zawartoci neutronw w jdrze. Masa atomowa pierwiastka to
warto rednia liczb masowych wielu atomw pierwiastka. Fakt, e masa atomowa stanowi warto redni, wyjania, dlaczego zazwyczaj nie jest liczb cakowit.
Wedug teorii Schrdingera, ruch elektronu wok jdra mona opisa matematycznie jako rwnanie falowe, ktrego rozwizanie, oznaczone greck liter
psi , nosi nazw funkcji falowej lub orbitalu. Orbital jako funkcja falowa opisuje obszar wok jdra atomu, w ktrym istnieje najwiksze prawdopodobiestwo
znalezienia elektronu, maksymalnie dwch. Istniej 4 rne orbitale atomowe
(oznaczone jako s, p, d, f) o rnych ksztatach, mianowicie o kulistym orbitale s,
hantli wszystkie trzy orbitale p, licia koniczyny cztery orbitale d, pity orbital d
ma ksztat obwarzanka. Orbital s ma charakter bezkierunkowy, natomiast pozostae
maj kierunkowy rozkad adunku.
Orbitale znajduj si w poszczeglnych powokach elektronowych. Pojemno powoki najbliszej jdra, czyli pierwszej, ograniczona jest do 2 elektronw,
drugiej do 8, trzeciej do 18, czwartej do 32 elektronw. Powoka, im dalej ley od
jdra, tym jej elektrony maj wiksz energi.

Na pierwszej powoce elektronowej znajduj si maksymalnie dwa elektrony

o najniszej energii, ktre zajmuj pojedynczy orbital 1s.
Bogatsze, z punktu widzenia energetycznego, dwa elektrony nale do powoki elektronowej drugiej i zajmuj wikszy orbital 2s. Sze pozostaych elektronw tej powoki wykazuje jeszcze wiksz energi, znajduj si one na trzech
orbitalach 2p. Orbitale te maj jednakow wzgldem siebie energi, ale s odmiennie zorientowane w przestrzeni, praktycznie kady z nich jest prostopady do
dwch pozostaych.
Wysze energetycznie elektrony (maksymalnie 18) powoki trzeciej umiejscowione s na jednym orbitalu 3s, trzech orbitalach 3p i piciu orbitalach d.
Konfiguracj elektronow stanu podstawowego atomu, czyli ukad o najniszej energii, przedstawia si poprzez opis orbitali zajtych przez elektrony, kierujc si nastpujcymi zasadami:
orbital mog zajmowa maksymalnie dwa elektrony, ktre zgodnie z zakazem
Pauliego, musz mie przeciwny spin; dwie odmienne orientacje spinu okrela
si strzakami, jako (w gr) i (w d);
w pierwszej kolejnoci wypeniane s orbitale o niszej energii,wg zapisu:

1s
2s
2p
3s
3p
4s
3d
4p
5s
4d
5p
6s
4f
5d
6p;
dostpne nie zapenione orbitale o jednakowej energii, np. orbitale p, zajmowane s kolejno przez pojedyncze elektrony ze spinami skierowanymi w t sam
stron, a wszystkie zostan zajte (regua Hunda); przykadowy opis konfiguracji elektronowej w stanie podstawowym i w stanie wzbudzonym atomw ilustruje tabela 1.
Liczba pojedynczo obsadzonych orbitali ma odzwierciedla liczb wiza
kowalencyjnych, jakie moe utworzy atom. Analizujc pierwiastki nalece do
kolejnych grup ukadu okresowego, atwo zauway, e w stanie podstawowym
atomu liczba niesparowanych elektronw walencyjnych berylowcw, borowcw
i wglowcw nie zawsze jest zgodna z ich wartociowoci.
Koncepcja stanw wzbudzonych atomw pozwala wyjani t pozorn
niezgodno zmian konfiguracji elektronowej. W atomie w stanie wzbudzonym
(na skutek zblienia si atomu zdolnego do utworzenia wizania chemicznego)
pojawiaj si dodatkowe niesparowane elektrony walencyjne, w wyniku przejcia
z zapenionego niszego podpoziomu na wolny podpoziom wyszy. Istnienie atomu w stanie wzbudzonym jest ograniczone tylko do atomw zwizanych w czsteczce, wolne atomy w stanie wzbudzonym nie istniej.
Stan wzbudzenia zmienia konfiguracj elektronw walencyjnych w atomach
berylu, boru i wgla (tab. 1), sprawiajc, e liczba niesparowanych elektronw
odzwierciedla wartociowoci tych pierwiastkw w zwizkach chemicznych.

10

Tabela 1. Konfiguracje elektronowe atomw w stanie podstawowym oraz

w stanie wzbudzonym
Konfiguracja elektronowa przykadowych atomw
Pierwiastek

Liczba
atomowa

Konfiguracja w stanie
podstawowym
wzbudzonym

Wodr

1s

Beryl

2p
2s
1s

Bor

2p
2s
1s

2p
2s
1s
bez zmiany

Azot

2p
2s
1s

2p
2s
1s

bez zmiany

Tlen

3s
2p
2s
1s

bez zmiany

Wgiel

Sd

11

bez zmiany

Atomy, ktre posiadaj jeden, dwa lub trzy elektony walencyjne mog tworzy odpowiadajc im liczb wiza kowalencyjnych, natomiast atomy z czterema
lub wicej elektronami na powoce walencyjnej mog tworzy tyle wiza, ile
potrzebuj elektronw do zapenienia orbitali s i p swych powok walencyjnych dla
utworzenia oktetu. Przykadowo, beryl tworzy dwa wizania, bor trzy, wgiel czte11

ry, azot trzy, a tlen dwa wizania kowalencyjne. Atom boru (np. w czsteczce BF3)
nie moe utworzy trwaej struktury oktetu, natomiast atomy pierwiastkw, ktre
dysponuj orbitalami d i inne, np. SF6, mog nie spenia reguy oktetu, poniewa
na powoce walencyjnej maj wicej elektronw.
Elektronami niewicymi, ktre nosz rwnie nazw wolnej pary elektronowej, s sparowane elektrony walencyjne nie zaangaowane w tworzeniu wiza kowalencyjnych. Przykadami z tabeli 1 mog by atom azotu (np. w czsteczce amoniaku), ktrego dwa elektrony walencyjne tworz woln par elektronow
(2s), oraz atom tlenu (np. w czsteczce wody), ktry ma dwie pary wolnych elektronw (2s, 2p).
Atomy cz si ze sob, poniewa wytworzona czsteczka jest bardziej
trwaa, ma mniejsz energi ni poszczeglne, pojedyncze atomy. W stanie naturalnym niemal wszystkie pierwiastki chemiczne istniej w postaci czsteczkowej.
Dotychczas nie stworzono uniwersalnej teorii wizania chemicznego, ktra
tumaczyaby jednolicie ca rnorodno i zoono wszystkich struktur czsteczkowych. Opracowano wiele teorii i metod wyjaniajcych rnorodne cechy
i waciwoci wizania chemicznego. Najstarsz jest elektronowa teoria wizania
chemicznego, stworzona przez Lewisa na pocztku XX wieku. Powszechnie znana,
poniewa jest przedmiotem nauczania chemii, zarwno na poziomie podstawowym, jak i rednim, dlatego w podrczniku chemii medycznej mona zrezygnowa
ze szczegowego jej omawiania.
Teoria elektronowa wizania chemicznego opiera si na konfiguracji oktetowej (czasami dubletowej) elektronw walencyjnych (charakterystycznej dla gazw szlachetnych). Wynika z obserwacji, e wiele pierwiastkw gwnych grup
ukadu okresowego ma skonno do przyjmowania konfiguracji elektronowej gazu
szlachetnego w zwizkach chemicznych, co powizane jest z ich waciwociami
chemicznymi. Teoria ta wyjania charakter elektrostatyczny wizania jonowego,
nie tumaczy jednak istoty kadego wizania atomowego. Przykadowo, nie tumaczy, dlaczego wizania kowalencyjne maj okrelone kierunki w przestrzeni. Niewtpliw jej zalet jest fakt, e na podstawie jednolitego kryterium (oktetu lub
dubletu) opisaa rne typy wiza i ich liczby w zwizkach chemicznych.
Podstawy nowoczesnej teorii wiza chemicznych tkwi w mechanice
kwantowej (falowej), dziedzinie wiedzy odznaczajcej si wysokim stopniem abstrakcji i zoonoci opisw matematycznych. Wnikliwe jej poznanie wymagaoby
osobnych studiw. Wnioski wynikajce z tej wiedzy s na og powszechnie zrozumiae. Pojcia majce korzenie w mechanice kwantowej stay si niezbdne
w chemii, z niektrych korzysta si ju na podstawowym poziomie nauczania tego
przedmiotu.
Kwantowymi teoriami wizania chemicznego, ktre wyjaniaj zarwno
charakter i energi wiza w czsteczce oraz geometri czsteczek, s teoria wi12

za walencyjnych i teoria orbitali molekularnych (czsteczkowych). W wielu

punktach s podobne, lecz w rny sposb tumacz te same zjawiska.
Teoria wiza walencyjnych opisuje wizanie kowalencyjne jako rezultat
naoenia si na siebie dwch orbitali atomowych z niesparowanym elektronem
o spinach przeciwnych, przy czym kady orbital pochodzi od innego atomu. Sparowane w ten sposb ze sob dwa elektrony w naoonych orbitalach s przycigane do jder obydwu atomw, poniewa s uwsplnione przez obydwa atomy
i dziki temu atomy te s poczone. Kady z poczonych ze sob atomw zatrzymuje swoje wasne orbitale atomowe. Sia wizania atomowego zaley od stopnia naoenia si orbitali i jest tym wiksza, im bardziej orbitale zachodz na siebie.
Teoria orbitali molekularnych (czsteczkowych) opisuje tworzenie wiza atomowych jako rezultat matematycznej kombinacji orbitali atomowych (funkcji falowych), prowadzcy do okrelenia energii i ksztatu orbitali czsteczkowych.
Wedug tej teorii, tworzenie wizania atomowego jest skutkiem powstania orbitali
molekularnych (czsteczkowych). Powstawanie orbitali molekularnych jest skutkiem kombinacji dwch lub wikszej liczby orbitali atomowych. Liczba utworzonych orbitali molekularnych jest taka sama, jak liczba orbitali atomowych, z ktrych kombinacje te powstay. Orbitale molekularne nazywane s tak, ze wzgldu
na ich przynaleno do caej czsteczki, a nie do konkretnego atomu.
Orbital molekularny opisuje t cz przestrzeni w czsteczce, w ktrej
najprawdopodobniej znajduj si elektrony, charakteryzuje zatem czsteczk jako
cao, a nie pojedynczy atom.
Orbitale molekularne maj charakterystyczny ksztat, wymiar i poziom energetyczny. Orbital czsteczkowy, ktrego energia jest nisza od energii orbitali
atomowych, z ktrych zosta utworzony, jest orbitalem wicym, tak jak np.
w orbitalu H2, majcym ksztat jajka. Natomiast orbital molekularny, ktry ma
energi wysz ni orbitale atomowe, z ktrych zosta utworzony, jest orbitalem
antywicym. W orbitalu tym elektrony nie mog znale si w rodkowym
obszarze midzy jdrami atomowymi, gdzie wystpuje wze funkcji falowej, dlatego nie mog przyczyni si do utworzenia wizania. Zatem nakadanie si dwch
orbitali atomowych daje dwa orbitale molekularne, wicy i antywicy. Czsteczki w stanach podstawowych maj obsadzone elektronami tylko orbitale wice. Orbitale antywice s obsadzone elektronami tylko w stanach wzbudzonych czsteczek.

Hybrydyzacja
Hybrydyzacja orbitali jest procesem ich wymieszania i wyrwnania podczas tworzenia czsteczki, prowadzcym do wytworzenia nowych, jednakowych

13

i ukierunkowanych w przestrzeni orbitali atomowych z kombinacji orbitali s i p lub

s, p i d.
Orbitale zhybrydyzowane, nazywane rwnie hybrydami, s rwnocenne,
lecz s inaczej ukierunkowane w przestrzeni ni orbitale atomowe. Wynika to
z faktu, e dwie ptle orbitali p maj przeciwne znaki algebraiczne (+ i -), jedna
z nich jest addytywna (dodaje si) z orbitalem s, natomiast druga ptla p jest substratywna (odejmuje si). W wyniku hybrydyzacji zmienia si symetria orbitali,
jedno rami zwiksza si kosztem drugiego. Zmiana symetrii orbitali zhybrydyzowanych sprawia, e znacznie lepiej nakadaj si z orbitalem drugiego atomu podczas tworzenia wizania, dziki czemu hybrydy tworz silniejsze wizanie ni
czyni to niezhybrydyzowane orbitale s i p.
Ukierunkowanie orbitali zhybrydyzowanych w przestrzeni, warunkujce
ksztat czsteczki, zaley od liczby elektronw walencyjnych oraz liczby orbitali
atomowych uczestniczcych w mieszaniu i tworzeniu hybrydy.

Hybrydy sp
Wymieszanie orbitalu s z pojedynczym dostpnym orbitalem p doprowadza
do powstania dwch rwnocennych zhybrydyzowanych orbitali sp, ktre nosz
nazw hybryd sp. Oba orbitale sp s liniowe, zorientowane wzgldem siebie pod
ktem 180.
Czsteczki, w ktrych elektrony walencyjne atomu centralnego (tab. 1, beryl
i inne) s zaangaowane w wizania chemiczne i zawieraj hybrydy sp, maj budow liniow. Zgodnie z zasad maksymalnego, wzajemnego unikania si elektronw, wytworzone dwa wizania s maksymalnie oddalone od siebie i tworz kt
180. Taka liniowa budowa jest charakterystyczna dla czsteczek z atomem centralnym, nalecym do berylowcw, np. BeCl2, MgCl2, lub do pierwiastkw przejciowych, np. ZnCl2, HgCl2.
Zhybrydyzowane orbitale sp wyjaniaj waciwoci i struktur wizania potrjnego, najczciej spotykanego w zwizkach wgla. Wizanie to wystpuje midzy dwoma atomami wgla w alkinach, np. w czsteczce acetylenu. W atomie
wgla orbital 2s miesza si jedynie z pojedynczym orbitalem p, tworzc dwa rwnocenne zhybrydyzowane orbitale sp, a pozostae dwa orbitale p nie ulegaj hybrydyzacji.
Po zblieniu si do siebie dwch atomw wgla, posiadajcych zhybrydyzowane orbitale sp nastpuje liniowe nakadanie na siebie po jednym takim orbitalu od kadego atomu, prowadzce do wytworzenia silnego wizania, ktre nazwano wizaniem sigma (), typu sp-sp. Rwnoczenie, obecne w obu atomach orbitale py bocznie nakadaj si na siebie, tworzc wizanie nazwane wizaniem pi
(), typu py-py, podobnie jak to czyni orbitale pz obu atomw wgla, ktre tworz
wizanie , typu pz-pz. Dlatego utworzenie wizania potrjnego wgiel-wgiel jest
14

efektem uwsplnienia szeciu elektronw. Pozostae orbitale sp kadego atomu

wgla tworz wizania sigma z atomem wodoru, doprowadzajc tym samym do
wytworzenia czsteczki acetylenu.
Dziki hybrydyzacji sp acetylen jest czsteczk liniow, z ktami midzy
wizaniami rwnymi 180, dugoci wizania midzy atomami wgla rzdu 1,20
oraz mocy okoo 835 kJ/mol. Wizanie to jest najkrtsze i najsilniejsze ze wszystkich wiza wgiel-wgiel.

Hybrydy sp2
Wymieszanie orbitalu s z dwoma dostpnymi orbitalami p doprowadza do
powstania trzech rwnocennych zhybrydyzowanych orbitali sp2, ktre nosz nazw
hybryd sp2. Trzy orbitale sp2 le w paszczynie i zorientowane s wzgldem siebie pod ktem 120.
Czsteczki, w ktrych elektrony walencyjne atomu centralnego (tab. 1, bor i
inne) s zaangaowane w wizania chemiczne i zawieraj hybrydy sp2, s planarne
(paskie). Zgodnie z zasad maksymalnego, wzajemnego unikania si elektronw,
trzy wizania utworzone z hybryd sp2, np. w trifluorku boru (BF3), tworz pask,
trygonaln (trjktn) struktur o ktach midzy wizaniami 120. W czsteczce tej
kady atom fluoru wie si z orbitalem sp2 boru, jednak jeden orbital p boru pozostaje nie zapeniony.
Zhybrydyzowane orbitale sp2 wyjaniaj waciwoci i struktur wizania
podwjnego, czsto spotykanego w zwizkach wgla. Wizanie to wystpuje midzy dwoma atomami wgla w alkenach, np. w czsteczce etylenu. W atomie wgla
orbital 2s miesza si jedynie z dwoma orbitalami p, tworzc trzy rwnocenne hybrydy sp2 lece w paszczynie pod ktem 120 wzgldem siebie, a pozostay jeden orbital p, ktry nie uleg hybrydyzacji, jest prostopady do paszczyzny orbitalu
sp2.
Po zblieniu si do siebie dwch atomw wgla, posiadajcych zhybrydyzowane orbitale sp2, nastpuje liniowe nakadanie na siebie po jednym takim orbitalu od kadego atomu, prowadzce do wytworzenia wizania sigma (), typu sp2sp2. Rwnoczenie, obecne w obu atomach niezhybrydyzowane orbitale p bocznie
nakadaj si na siebie, tworzc wizanie typu p-p. Dlatego utworzenie wizania
podwjnego wgiel-wgiel jest efektem uwsplnienia czterech elektronw. Pozostae dwie hybrydy sp2 z kadego atomu wgla tworz cznie cztery wizania sigma z czterema atomami wodoru, doprowadzajc tym samym do wytworzenia czsteczki etylenu.
Dziki hybrydyzacji sp2 etylen jest czsteczk planarn i trygonaln, z ktami midzy wizaniami, wynoszcymi rednio 120. Dugo wizania midzy atomami wgla wynosi 1,33 , a jego moc 611 kJ/mol. Wizanie podwjne midzy
atomami wgla w etylenie jest dusze od wizania potrjnego w acetylenie.
15

Hybrydy sp3
Wymieszanie orbitalu s z trzema dostpnymi orbitalami p doprowadza do
powstania czterech zhybrydyzowanych orbitali sp3, ktre nosz nazw hybryd sp3.
Cztery rwnocenne orbitale sp3 s przestrzennie ukierunkowane ku naroom regularnego czworocianu (tetraedru) i s niesymetryczne w stosunku do jdra atomu.
Hybrydy sp3 s najczciej wystpujcymi orbitalami zhybrydyzowanymi
atomu wgla, ktre tworz pojedyncze wizania w alkanach, np. w metanie. Atom
wgla (tab. 1) ma cztery elektrony walencyjne, po jednym na dwch rodzajach
orbitali 2s i 2p, w wyniku hybrydyzacji tworzy cztery rwnocenne orbitale atomowe o geometrii tetraedrycznej. W wyniku naoenia si tych czterech orbitali sp3
z orbitalami 1s czterech atomw wodoru powstaje czsteczka metanu, w ktrej kt
tetraedryczny (kt midzy wizaniami) wynosi dokadnie 109,5.
Zhybrydyzowane orbitale sp3 wyjaniaj waciwoci i struktur wizania
pojedynczego midzy dwoma atomami wgla, np. w czsteczce etanu, jak rwnie
w wielu milionach innych zwizkw organicznych.
W etanie wystpuje jedno wizanie wgiel-wgiel. Po zblieniu si do siebie
dwch atomw wgla, ktre posiadaj zhybrydyzowane orbitale sp3, nastpuje
liniowe nakadanie na siebie po jednym takim orbitalu od kadego atomu, z wytworzeniem wizania , typu sp3-sp3. Wizanie C-C ma dugo 1,54 i moc
376 kJ/mol. Wszystkie kty midzy wizaniami w czsteczce etanu s bliskie wartoci kta tetraedrycznego 109,5.
Hybrydyzacja sp3 nie jest ograniczona do zwizkw wgla, moe dotyczy
innych atomw, np. atomu azotu w czsteczce amoniaku lub atomu tlenu w wodzie.
Atom azotu ma pi elektronw walencyjnych, w tym jedn woln par
elektronow (tab. 1), dla osignicia oktetu elektronowego tworzy trzy wizania
kowalencyjne. Atom azotu ulega hybrydyzacji z wytworzeniem czterech orbitali
sp3, wrd ktrych trzy zajte s pojedynczymi elektronami, a jeden przez woln
par elektronow. Liniowe naoenie trzech niezapenionych orbitali sp3 z orbitalami 1s trzech atomw wodoru doprowadza do wytworzenia czsteczki amoniaku.
W czsteczce amoniaku kty midzy wizaniami H-N-H wynosz 107,3, warto
ta jest bardzo bliska wartoci kta tetraedrycznego w metanie. Orbital z woln par
elektronow hybrydy sp3 atomu azotu w amoniaku zajmuje tyle samo przestrzeni,
ile wizanie N-H i peni istotn rol w determinowaniu wasnoci chemicznych
amoniaku.
Atom tlenu ma sze elektronw walencyjnych, w tym dwie wolne pary
elektronowe (tab. 1), dla osignicia oktetu elektronowego tworzy dwa wizania
kowalencyjne. Atom tlenu ulega hybrydyzacji z wytworzeniem czterech orbitali
sp3, wrd ktrych dwa zajte s pojedynczymi elektronami, a dwa przez wolne
pary elektronowe. Liniowe naoenie dwch niezapenionych orbitali sp3 z orbita16

lami 1s dwch atomw wodoru doprowadza do wytworzenia czsteczki wody.

W czsteczce wody kty midzy wizaniami H-O-H wynosz 104,5, warto ta
jest nieco mniejsza od wartoci kta tetraedrycznego w metanie. Zmniejszenie
wartoci kta wynika przypuszczalnie z odpychajcego oddziaywania midzy
dwiema wolnymi parami elektronowymi, powodujcego cignicie (kompresj)
kta midzy atomami tlenu i wodoru.

TYPY WIZA CHEMICZNYCH

Podzia wiza na typy ma charakter formalny, w rzeczywistoci midzy
niektrymi typami brak wyranej granicy. Podstawowymi typami wiza s: wizania jonowe (elektrowalencyjne), atomowe, atomowe spolaryzowane, koordynacyjne, wodorowe oraz wizania midzyczsteczkowe, czyli siy Van der Waalsa.

Wizanie jonowe
Wizanie jonowe powstaje w wyniku przycigania elektrostatycznego odmiennych adunkw. Wystpuje midzy dwoma jonami i wynika z przycigania
elektrostatycznego ich przeciwnych adunkw. Na og obecne jest w solach nieorganicznych.
Typowe wizanie jonowe tworzy si midzy pierwiastkiem (metalem) silnie
elektrododatnim (nalecym do litowcw), ktry oddaje elektron, a pierwiastkiem
(niemetalem) silnie elektroujemnym (nalecym do fluorowcw), przyjmujcym
elektron.
Utworzona wica para elektronowa jest niemal cakowicie przesunita do
atomu bardziej elektroujemnego, dziki czemu atomy uczestniczce w tworzeniu
wizania jonowego osigaj konfiguracj oktetow.
Przykadowo, podczas tworzenia NaCl, atom sodu oddaje elektron, przechodzc w jon Na+, ktry osign konfiguracj neonu. Natomiast atom chloru przyjmuje elektron, przechodzc w jon Cl-, o konfiguracji argonu. Wytworzony NaCl
okrela si jako jonowe ciao stae, posiadajce wizanie jonowe.

Wizanie atomowe
Wizanie atomowe, czyli kowalencyjne (kowalentne), powstaje w wyniku
uwsplnienia (sparowania) dwch elektronw o spinie przeciwnym, po jednym od
kadego atomu.
Atomy nie rnice si elektroujemnoci lub rnice si minimalnie tworz wizanie atomowe, w ktrym wica para elektronw rozmieszczona jest
symetrycznie midzy dwoma jdrami atomowymi, zatem przycigana jest przez
oba jdra atomowe w jednakowym stopniu. Atomy uczestniczce w wizaniu osi17

gaj konfiguracj gazu szlachetnego. Przykadowo, atomy w czsteczce wodoru H2

osigaj konfiguracj helu, a w czsteczce chloru Cl2 konfiguracj argonu. Wyjtek
stanowi atomy pierwiastkw metalicznych, nie wykazujce tendencji do tworzenia midzy sob wiza kowalencyjnych.
Wedug teorii orbitali molekularnych, hel moe tworzy czsteczk He2, ktra jest nietrwaa, poniewa na obu orbitalach: wicym i antywicym liczba
elektronw jest jednakowa. Zgodnie z teori wiza walencyjnych atom helu nie
moe utworzy wizania, poniewa jego oba elektrony walencyjne s ju sparowane, dlatego czsteczka helu nie powstaje.
Sparowanie dwch elektronw nie zawsze jest wystarczajce do utworzenia
oktetu, dlatego atomy mog wykorzysta dwa lub trzy elektrony do uwsplnienia,
tworzc wizania wielokrotne, podwjne lub potrjne, jak np. w N2.
Czsteczki posiadajce czyste wizanie atomowe (H2, O2, N2, itp.) maj symetryczny rozkad adunku, dlatego s czsteczkami niepolarnymi.
Wszystkie pojedyncze wizania atomowe, ktre s skierowane wzdu prostej czcej jdra dwch atomw nosz nazw wiza sigma , tworzonych przez
osiowe naoenie orbitali atomowych.
Istniej trzy typy wiza sigma. Wizanie sigma typu s-s powstaje w wyniku naoenia si dwch orbitali s z niesparowanym elektronem, tak jak w czsteczce H2. Wizanie sigma typu p-p powstaje w wyniku liniowego naoenia si
dwch orbitali p z niesparowanym elektronem, tak jak np. w czsteczkach fluorowcw F2, Cl2. Wizanie sigma typu s-p powstaje w wyniku liniowego naoenia si orbitali s i p z niesparowanymi elektronami, tak jak w czsteczce HCl. Wizanie to jest powszechne w zwizkach wodoru z pierwiastkami 15, 16 i 17 grupy
ukadu okresowego.
Wizania sigma s najczstsze, ale jak ju wczeniej powiedziano s te
wizania innego typu, mianowicie wizania pi (), utworzone w wyniku bocznego
nakadania si dwch orbitali p lub d, ktre s skierowane prostopadle do paszczyzny wizania sigma, czyli paszczyzny czsteczki. Wystpuj one w wielu
zwizkach organicznych i nieorganicznych, wrd tych ostatnich obecne s np.
w N2, O2, tlenkach wgla, azotu, fosforu.

Wizanie kowalencyjne spolaryzowane

Rnica elektroujemnoci midzy atomami jest zerowa w przypadku wizania atomowego, w ktrym rozmieszczenie elektronw jest symetryczne. Maksymalna rnica elektroujemnoci midzy atomami wystpuje w wizaniu jonowym.
Midzy tymi skrajnymi wizaniami znajduje si przewaajca wikszo wiza
chemicznych, w ktrych elektrony s przycigane przez jeden atom (bardziej elektroujemny) silniej ni przez drugi. Sprawia to, e rozdzia elektronw w wizaniu
18

jest niesymetryczny, co oznacza, e chmura elektronowa jest przesunita w kierunku bardziej elektroujemnego z atomw tworzcych wizanie. Wizania z niesymetrycznym rozdziaem elektronw nazywane s wizaniami atomowymi spolaryzowanymi. Waciwoci wynikajc z niesymetrycznego rozkadu elektronw
w czsteczce jest polarno.
Przyjto jako regu ogln, e wizaniami atomowymi spolaryzowanymi s
te, w ktrych rnica elektroujemnoci midzy atomami ma warto mniejsz ni
dwie jednostki. Przy czym, im bardziej zblione s elektroujemnoci atomw biorcych udzia w wizaniu, tym wikszy jest udzia wizania atomowego. Jeli rnica elektroujemnoci jest niewielka, tak jak np. midzy atomem wodoru i atomem
wgla (=0,4), to polarno wizania jest niska.
Wizania pomidzy atomami, ktrych elektroujemnoci rni si o wicej
ni 2 jednostki s w duym stopniu wizaniami jonowymi.
Wizania midzy atomami rnicymi si elektroujemnoci (<2), np.
midzy atomami wodoru i atomami pierwiastkw bardziej elektroujemnych, takich
jak azot, tlen, chlor s spolaryzowane tak, e elektrony wice s odsunite od
atomu wodoru i przesunite ku pierwiastkowi bardziej elektroujemnemu. Dziki
temu atom wodoru pozostaje z czstkowym adunkiem dodatnim, a atom bardziej elektroujemny z czstkowym adunkiem ujemnym.
Efekt indukcyjny oznacza przesunicie elektronw w wizaniu w odpowiedzi na elektroujemno ssiadujcych atomw. Zazwyczaj, metale indukcyjnie
dostarczaj elektronw, natomiast niemetale elektroujemne, np. tlen, chlor, indukcyjnie przycigaj elektrony.

Wizanie koordynacyjne
Wizanie kowalencyjne moe rwnie by utworzone przez wic par
elektronow pochodzc od jednego tylko atomu. Atom oddajcy par elektronow
do wsplnego posiadania nazywa si donorem, a atom drugi, ktry uzupenia sw
powok elektronow do konfiguracji najbliszego gazu szlachetnego nazywa si
akceptorem. Donor wskutek oddania swej wasnej pary elektronowej do wsplnego posiadania uzyskuje adunek dodatni, natomiast akceptor uzyskuje adunek
ujemny. Wizanie koordynacyjne nazywane rwnie wizaniem donorowo-akceptorowym, zaznacza si strzak zamiast kreski we wzorach strukturalnych.
Donorami elektronw podczas tworzenia wiza koordynacyjnych mog by
atomy lub jony bogate w elektrony walencyjne z przynajmniej jedn woln par
elektronow, np. N, O, S, Cl-. Akceptorami zazwyczaj s jony wodoru oraz atomy
majce luk oktetow, przykadowo atomy grupy 13 ukadu okresowego, z borem
na czele.

19

Wolna para elektronowa atomu azotu w czsteczce amoniaku tworzy z jonem wodorowym wizanie koordynacyjne, dziki czemu powstaje jon amoniowy.
W wytworzonym kationie amoniowym nastpuje cakowite wyrwnanie waciwoci, takich jak dugo, sia, polarno, kierunek w przestrzeni, wszystkich czterech
wiza N-H.
Wolne pary elektronowe atomu tlenu w czsteczkach wody s przyczyn
hydratacji, czyli uwodnienia jonw wodorowych w roztworach wodnych z wytworzeniem jonw hydroniowych.
Akceptorami, podobnymi do jonu wodorowego s wszystkie jony metali
przejciowych, ktre w roztworach wodnych przyczaj 4 lub 6 czsteczek wody,
ulegajc hydratacji.
Wizanie koordynacyjne jest typowym wizaniem dla zwizkw kompleksowych, w ktrych wizanie to powstaje midzy metalem a jonem ujemnym lub
koordynowan czsteczk.

Moment dipolowy
Moment dipolowy jest miar cakowitej polarnoci (biegunowoci) czsteczki, pojawia si, gdy rodki cikoci adunkw dodatnich i ujemnych nie pokrywaj si w czsteczce. Jednostk SI jest kulombometr (Cm), a jednostk pozasystemow jest debaj (D), 1D=3,33610-30 Cm.
Cakowita polarno czsteczki wynika z sumy polarnoci wszystkich wiza oraz rozmieszczenia wolnych par elektronowych w czsteczce. Jeli poszczeglne wizania s polarne to cae czsteczki czsto te s polarne, cho zdarzaj si
odstpstwa. Zwizki silnie polarne zwykle rozpuszczaj si w rozpuszczalnikach
polarnych, np. w wodzie, natomiast zwizki niepolarne nie s rozpuszczalne w wodzie.
Stosunkowo wysok warto momentu dipolowego maj czsteczki wody
i amoniaku, poniewa zarwno tlen, jak i azot s bardziej elektroujemne ni wodr.
Duy udzia w cakowitym momencie dipolowym tych czsteczek maj wolne pary
elektronowe (tlenu lub azotu), nie majce zneutralizowanego adunku ujemnego
przez adne przyczone atomy.
Zerow warto momentu dipolowego mog mie czsteczki zawierajce
wizania polarne, np. midzy atomem wgla i wodoru w metanie, etanie oraz innych, ze wzgldu na dokadne znoszenie si polarnoci poszczeglnych wiza,
wynikajce z symetrycznej budowy tych czsteczek. Podobnie w kwadrupolowej
czsteczce CO2 z wizaniami polarnymi, cakowity moment dipolowy czsteczki
jest rwny zeru na skutek pokrycia si rodkw cikoci adunku ujemnego i adunku dodatniego w czsteczce.

20

adunek formalny atomw wchodzcych w skad czsteczki okrela rnica midzy liczb elektronw na powoce walencyjnej danego atomu w czsteczce,
a liczb elektronw posiadanych przez ten sam atom w stanie pierwiastkowym.
Mona go okreli, korzystajc z nastpujcego wzoru:
adunek formalny = A B C
gdzie:
A liczba elektronw walencyjnych,
B poowa elektronw wicych,
C liczba elektronw niewicych.

przykadowo, obliczajc adunek formalny:

dla atomu azotu w grupie nitrowej, np. nitrometanu:
H
H C N

elektrony walencyjne atomu azotu = 5

elektrony wice atomu azotu
=8
elektrony niewice atomu azotu = 0
adunek formalny atomu azotu = 5 8/2 0 = +1
dla atomu tlenu pojedynczo zwizanego w grupie nitrowej:
elektrony walencyjne atomu tlenu = 6
elektrony wice atomu tlenu
=2
elektrony niewice atomu tlenu = 6
adunek formalny atomu tlenu = 6 2/2 6 = -1
Z powyszego przykadu wynika, e grupa nitrowa, cho jako cao jest
obojtna, to na atomie azotu ma dodatni adunek formalny, a na atomie tlenu ujemny.
adunek formalny jest szczeglnie istotny dla atomw, ktre maj pozornie
nienormaln liczb wiza, jak np. atom azotu w jonie nitroniowym, w grupie
nitrowej, w czwartorzdowych solach amoniowych, w tym w cholinie lub acetylocholinie. W zwizkach tych atom azotu zaangaowany jest w cztery wizania chemiczne, a nie w trzy jak zazwyczaj dlatego musi by przedstawiany z formalnym adunkiem dodatnim. W tabeli 2 przedstawiono przypadki, w ktrych adunki
formalne wystpuj (lub nie) na atomach: wgla, azotu i tlenu.
Czsteczki, ktre jako cao s obojtne, ale na poszczeglnych atomach
maj formalny adunek dodatni i ujemny, nazywaj si czsteczkami dipolowymi.
21

Dipole przycigaj si elektrostatycznie tworzc asocjaty, charakterystyczne dla

wody i innych cieczy dipolowych. Pod wpywem pola elektrycznego czsteczki
dipolowe, szczeglnie w cieczach, ulegaj orientacji rwnolegej do linii si pola.
Po usuniciu zewntrznego pola elektrycznego czsteczki dipolowe z powrotem
przechodz w stan nieuporzdkowany.
Tabela 2. adunki formalne znajdujce si na przykadowych atomach
Atom

O
_
O
..

_
O
..

+1

-1

.._
N
..

Struktura

_
C

Liczba
wiza

Wolne pary
elektronowe

adunek
formalny

+1

+1

..
N

Wizania wodorowe
Wizania wodorowe s sabymi oddziaywaniami (okoo 20 kJ/mol), czcymi czsteczki poprzez atom wodoru zwizany z atomem elektroujemnym (O, N,
F), ktry jest przycigany przez woln par elektronow innego elektroujemnego
(O, N, F) atomu. W takim mostkowym wizaniu wodorowym atom wodoru zawsze
jest otoczony dwiema parami elektronw. Asocjaty czsteczek wody i np. ciekego
amoniaku utrzymywane s rwnie dziki wizaniom wodorowym. Hydratacja
alkoholu wynika z tworzenia wiza wodorowych midzy atomem H wody i tlenem grupy OH alkoholu. Zwizki, ktre w stanie ciekym tworz wizania wodorowe maj wysokie temperatury topnienia i wrzenia. Przykadowo, alkohole
dziki wizaniom wodorowym maj wysze temperatury wrzenia od np. alkanw, chloroalkanw i innych. Rozpuszczalno wielu zwizkw organicznych
w wodzie wynika z tworzenia wiza wodorowych. Wizania wodorowe uczestnicz w utrzymywaniu struktury przestrzennej biaek i kwasw nukleinowych.

Siy Van der Waalsa

Siy Van der Waalsa to siy przycigania midzy czsteczkami spowodowane oddziaywaniami dipol-dipol, a w konsekwencji przyciganiem elektrostatycznym elektronw jednej czsteczki przez jdra innej czsteczki. Siy te sprawiaj, e
22

czsteczki cieczy i cia staych tworz faz skondensowan, lub e substancje, np.
chlorowce, skraplaj si i krzepn w okrelonych temperaturach. Wyrazem dziaania tych si jest rwnie due napicie powierzchniowe cieczy, np. wody.
Niepolarne wglowodory (alkany) w rozpuszczalnikach organicznych, np.
w benzynie, przycigaj si wzajemnie, przede wszystkim dziki siom dyspersyjnym, polegajcym na przyciganiu si falujcych (szybkozmiennych) dipoli. Szybkozmienne dipole s konsekwencj szybkich fluktuacji gstoci adunku ujemnego
na zewntrznej powoce elektronowej atomw, wynikajcych z ruchu elektronw
walencyjnych. Elektrony, pozostajce w nieustannym ruchu, w pewnych momentach mog by rozmieszczone nierwnomiernie, czsteczka na krtko zyskuje obszary dodatnie i obszary ujemne. Chwilowo spolaryzowana czsteczka wywouje
polaryzacj w ssiedniej czsteczce, dziki temu czsteczki sabo przycigaj si
wzajemnie.
Siy dyspersyjne s sabe i dziaaj jedynie na bardzo maych i optymalnych
odlegociach (sprawiajcych, e czsteczki prawie si stykaj), po przekroczeniu
optymalnej odlegoci dalsze zblienie atomw powoduje szybki wzrost si odpychajcych, ktre wynikaj z wzajemnego przenikania si zewntrznych powok
elektronowych oraz odpychania jder atomowych czsteczek.
Siy Van der Waalsa rosn w miar zwikszania si liczby elektronw
w czsteczce, a tym samym wraz ze wzrostem masy czsteczkowej. Czsteczki
zawierajce du liczb elektronw, tj. o duej masie czsteczkowej, przycigaj
si wzajemnie silnie i zwykle maj wysokie temperatury wrzenia.
Czsteczki zawierajce ma liczb elektronw, tj. o maej masie czsteczkowej, przycigaj si wzajemnie sabo i zwykle maj niskie temperatury wrzenia.
Siy przycigania Van der Waalsa s przezwyciane intensywnoci drga czsteczkowych w temperaturze wrzenia okrelonej substancji.

23

2.

WYRAANIE STE
Iwona ak

Steniem roztworu okrela si ilo substancji (wyraon w jednostkach

masy lub objtoci) zawart w okrelonej jednostce objtoci lub masy roztworu,
czasami rozpuszczalnika. Zgodnie z Midzynarodowym Ukadem Jednostek Miar
(Systeme International), zwanym skrtowo SI:
jednostk objtoci jest metr szecienny (m3), jednostk masy jest kilogram (kg).
Podwielokrotnociami jednostki objtoci s: dm3, cm3, mm3. W wykazie legalnych jednostek miar, nie nalecych do ukadu SI, znajduje si litr (l) jako rwnocenna jednostka objtoci rwna dm3, czyli 10-3 m3. Podwielokrotnociami litra
s: mililitr (ml) rwny cm3, mikrolitr (l) rwny mm3. Podwielokrotnociami jednostki masy s: gram (g), miligram (mg), mikrogram (g). Podstawow jednostk
iloci (licznoci) materii jest mol. Mol to ilo materii, zawierajca tak liczb
czstek (atomw, czsteczek, rodnikw, jonw), ktra jest zawarta w masie 0,012
kg izotopu wgla 12C. W masie 0,012 kg izotopu wgla 12C (czyli w 12 g) zawarta
jest ilo atomw wgla rwna liczbie Avogadra (6,023 1023). Cho kady mol
zawiera tak sam liczb czstek, ktra odpowiada liczbie Avogadra, to jednak nie
jest jej rwny, poniewa poszczeglne czstki materii maj okrelon mas i objto, natomiast liczba jest pojciem nie zwizanym z mas i objtoci. Niepoprawne jest okrelenie, e mol jest rwny liczbie Avogadra.
Masa molowa jest mas jednego mola czstek (atomw, czsteczek, rodnikw, jonw). Jednostk masy molowej jest kilogram na mol (kg/mol), praktycznie
g/mol, a symbolem masy molowej jest M. Masa molowa zastpuje stosowane
wczeniej pojcia gramoczsteczka, gramoatom, gramojon.
Do wyraania ste roztworw najczciej uywa si stenia molowego
(molarnego), rzadziej molalnego. Powszechnie te stenia wyraa si w procentach. Stenia procentowe i ich zapisy (% m/m, % m/V, % V/V) nie s zalecane
w normach midzynarodowych ISO (International Organization Standarization)
oraz w normach polskich. S traktowane jako niewaciwe, poniewa procent nie
jest jednostk miary. Powszechno stosowania ste procentowych zobowizuje
do ich poznania, omwienia i zdobycia umiejtnoci przeliczenia ich na inne jednostki stenia.

24

Stenie molowe
Stenie molowe (cm) wyraa liczb moli skadnika A w jednym litrze roztworu. Podstawow jednostk stenia roztworu jest mol/l, ktra okrela liczb
moli (nA) skadnika A zawart w objtoci (V) 1 litra, czyli 1 dm3 roztworu i w ten
sposb powinno by zawsze wyraane.
C m ( mol / l ) =

n A ( mol )
V( litr )

W literaturze chemicznej, szczeglnie w biochemicznej, stenie molowe

powszechnie wyraa si za pomoc symbolu M. Przykadowo zapis 2 M oznacza
stenie 2 mol/l. Sposb ten jest wygodny i powszechnie stosowany, ale naley
pamita, e M w ukadzie SI jest symbolem masy molowej. Stenie molowe
zaley od temperatury.
W przypadku roztworw rozcieczonych stosuje si podwielokrotnoci stenia molowego, mianowicie: stenie milimolowe (mmol/l), mikromolowe
(mol/l), nanomolowe (nmol/l). Sporzdzajc roztwr o okrelonym steniu molowym naley rozpuci okrelon liczb moli substancji w mniejszej iloci rozpuszczalnika ni oczekiwana objto kocowa, po czym uzupeni w kolbie miarowej rozpuszczalnikiem do ostatecznej objtoci 1 litra.
Stenie molowe (mol/l) skadnika A w dowolnej objtoci mona atwo obliczy znajc:
mas substancji rozpuszczonej mA w gramach,
mas molow MA skadnika A w g/mol,
objto roztworu V w mililitrach,
wwczas mona wykorzysta ponisz zaleno:
CA =

m A 1000
MA V

gdzie:
mA/MA
liczba moli substancji A w V ml roztworu,
mA/MAV lub CA/1000 liczba moli substancji A w 1 ml roztworu,
CAV/1000
liczba moli substancji A w V ml roztworu.

25

Stenie molalne
Molalno (CL) okrela liczb moli (nA) substancji A, przypadajc na jeden
kilogram rozpuszczalnika. Jednostk jest mol/kg. Stenie to nie zaley od temperatury.
CL =

nA
m rozp .

Uamek molowy
Uamek molowy okrela stosunek liczby moli (n) jednego skadnika, np. A
do sumy liczby moli wszystkich skadnikw, np. A i B obecnych w roztworze.
Jego jednostk jest mol/mol. Suma uamkw molowych wszystkich skadnikw
roztworu jest zawsze rwna jednoci.
xA =

nA
nA + nB + ..

xB =

nB
nA + nB + ..

xA + xB + . . = 1

Stenia procentowe
Stenia procentowe wyraane s w trojaki sposb: jako stenia masowo-masowe, masowo-objtociowe i objtociowo-objtociowe.
1. Stenie procentowe masowe (%; %m/m) dawniej procent wagowy
wyraa liczb czci masowych substancji rozpuszczonej (ms) w 100 tych samych
czciach masowych roztworu (mr). Istotn cech stenia procentowego masowego jest niezaleno od temperatury.
Cp =

ms
x 100%
mr

Stenie procentowe masowe wyraa liczb gramw substancji w 100 g roztworu. Przykadowo, 18% HCl oznacza, e w 100 g roztworu kwasu znajduje si
18 g HCl. Za stenie procentowe wagowe przyjmuje si wszystkie stenia, ktrych symbol % nie ma specjalnego oznaczenia.
2. Stenie procentowe objtociowe (% v/v) wyraa stosunek czci objtociowych substancji (Vs) do 100 tych samych czci objtociowych roztworu
(Vr).
Cp =
26

Vs
x 100%
Vr

Ten rodzaj stenia procentowego odnosi si do roztworw substancji ciekych. Przykadowo, 10% (v/v) wodny roztwr etanolu oznacza, e 10 ml czystego
etanolu rozcieczono wod do objtoci 100 ml.
3. Stenie procentowe masowo-objtociowe (% m/V; g/dl) wyraa liczb
czci masowych substancji rozpuszczonej w 100 czciach objtociowych roztworu. Przykadowo, 0,01% (m/V) roztwr CuSO4 oznacza, e w 100 ml roztworu
znajduje si 0,01 g CuSO4. Chocia masa i objto s wyraone w rnych jednostkach, dopuszcza si traktowanie % (m/V) jako specjaln form stenia masowego. Stenie masowe wyraa stosunek masy danego skadnika do objtoci roztworu zawierajcego t mas (mA/V). W przypadku rozcieczonych roztworw
wodnych mona przyj, e gsto (d) rwna si jednoci (d=1), wwczas
m/V=m/m. W innych rozpuszczalnikach zaleno ta nie wystpuje, wwczas zamiast zapisu np. roztwr 0,01% (m/V), naley podawa 0,1 mg/ml. Dla bardziej
rozcieczonych roztworw jednostk masy na jednostk objtoci, poza mg/ml,
jest g/ml, lub ng/l.
Jednostka mg% stosowana czsto w diagnostyce klinicznej nie jest zalecana, odpowiednikiem jest jednostka mg/dl, oznaczajca liczb miligramw substancji zawart w 100 ml roztworu.
Promile (o/oo; g/l) to stenie masowe, wyraajce liczb gramw substancji
rozpuszczonej w litrze roztworu.

W analizie ladowej s stosowane specjalne jednostki do wyraania ste

skadnikw, tj.: ppm, ppb lub ppt.
ppm [parts per million (106)], to cz na milion, (czyli 10-6g/g), moe wyraa np. liczb mikrogramw substancji zawart w 1 gramie roztworu (1 g/g)
lub w 1 mililitrze roztworu (g/ml). Moe te wyraa liczb miligramw substancji zawart w 1 kilogramie (lub 1 litrze) roztworu, bd liczb gramw substancji zawart w 1 tonie (lub w 1 000 000 ml) roztworu. 1 ppm stanowi stenie 10-4 %.
ppb [parts per billion (109, miliard)] to cz na miliard, (czyli 10-9g/g), moe
wyraa liczb nanogramw substancji zawart w 1 gramie roztworu (1 ng/g)
lub w 1 mililitrze roztworu (ng/ml). Moe te wyraa liczb mikrogramw
substancji zawart w 1 kilogramie (lub 1 litrze) roztworu. 1 ppb stanowi stenie 10-7%.
ppt [parts per trillion (1012, bilion)] to cz na bilion, (czyli 10-12g/g), moe
wyraa liczb pikogramw substancji zawart w 1 gramie roztworu (pg/g) lub
w 1 mililitrze roztworu (pg/ml). 1 ppt stanowi stenie 10-10%.

27

PRZYKADY OBLICZANIA STE

PRZYKAD 1.
Ile naley zway kwasu askorbinowego, aby przygotowa 250 ml wodnego roztworu tego kwasu o steniu 0,05 mol/l.

Rozwizanie:
Masa czsteczkowa kwasu askorbinowego = 176, czyli 1mol = 176 g
1M
176 g
0,05M x
x = 8,8 g
1000 ml roztworu 8,8 g kwasu askorbinowego
250 ml roztworu x g kwasu askorbinowego
x=

250 ml 8,8 g
= 2,2 g
1000 ml

Odp. Naley zway 2,2 g kwasu askorbinowego, wsypa ilociowo do kolby miarowej na 250 ml, rozpuci w wodzie, po czym uzupeni wod do poziomu
kreski (250 ml).

PRZYKAD 2.
Oblicz stenie molowe roztworu, wiedzc e w 100 ml roztworu znajduje si 176
mg kwasu askorbinowego.

Rozwizanie:
176 mg kwasu askorbinowego = 0,176 g kwasu
Sposb 1:

100 ml roztworu zawiera

1000 ml roztworu zawiera
176 g

1 mol/ l
1,76 g

28

0,176 g kwasu askorbinowego to

1,76 g kwasu askorbinowego
x = 0,01 mol/l

Sposb 2:
100 ml roztworu = 0,1 l
176 g
1 mol kwasu askorbinowego
0,176 g
0,001 mola kwasu askorbinowego
Cm =

n 0,001mol
=
= 0,01mol / l
V
0,1l

Odp. Roztwr kwasu askorbinowego ma stenie 0,01 mol/l, czyli 10 mmol/l.

PRZYKAD 3.
Ile milimoli kwasu askorbinowego znajduje si w 250 ml roztworu o steniu
0,05 mol/l.

Rozwizanie:
Stenie 0,05 mol/l oznacza 50 mmol w 1000 ml, czyli:
1000 ml 50 mmol
250 ml
x mmol
x=

250 ml 50 mmol
= 12,5 mmol
1000 ml

Odp. W 250 ml roztworu o steniu 0,05 mol/l znajduje si 12,5 mmol kwasu
askorbinowego.

PRZYKAD 4.
W ilu ml roztworu kwasu askorbinowego o steniu 0,05 mol/l znajduje si 200
moli kwasu.

Rozwizanie:
Stenie 0,05 mol/l = 50 mmol/1000 ml = 50 000 mol/1000 ml,
50 000 mol 1000 ml
200 mol
x
x=

200 mol 1000 ml

= 4 ml
50 000 mol

Odp. 200 moli kwasu askorbinowego znajduje si w 4 ml 0,05 mol/l roztworu.

29

PRZYKAD 5.
Jaka jest liczba moli kwasu askorbinowego w 60 ml roztworu o steniu 0,1 mol/l.

Rozwizanie:
Przeksztacajc wzr na stenie molowe, liczb moli (n) kwasu askorbinowego
mona obliczy:
n = Cm (mol/l) V(l) = 0,1 mol/l 0,06 l = 0,006 mol
Odp. W 60 ml roztworu o steniu 0,1 mol/l znajduje si 0,006 moli kwasu askorbinowego.

PRZYKAD 6.
Do 60 ml roztworu kwasu askorbinowego o steniu 0,1 mol/l dodano wody do
objtoci 100 ml, oblicz jakie jest stenie molowe otrzymanego roztworu.

Rozwizanie:
Obliczamy, ile moli substancji wprowadzono do roztworu. W 60 ml roztworu
o steniu 0,1 mol/l znajduje si 0,006 moli kwasu askorbinowego (co obliczono
w przykadzie 5).
C m (mol/l) =

n (mol)
V(l)

0,006 mol
= 0,06 mol / l
0,1 l

Odp. Stenie molowe otrzymanego roztworu wynosi 0,06 mol/l.

PRZYKAD 7.
Ile gramw CuSO45H2O potrzeba do sporzdzenia 300 g 0,8% roztworu siarczanu
miedzi.

Rozwizanie:
Masy czsteczkowe:
CuSO45H2O = 249,6; CuSO4 = 159,6
0,8% roztwr zawiera 0,8 g CuSO4,

30

czyli:
100 g roztworu 0,8 g CuSO4
300 g roztworu
x

159,6 g CuSO4
249,6 g CuSO45H2O
x g CuSO45H2O

2,4 g CuSO4
x=

x = 2,4 g CuSO4

249,6g 2,4 g
= 3,75g
159,6 g

Odp. Aby sporzdzi 300 g 0,8% roztworu CuSO4 potrzeba 3,75 g CuSO45H2O.

PRZYKAD 8.
Ile otrzyma si gramw roztworu 0,2% z 5 g czystej substancji.

Rozwizanie:
100 g roztworu
x g roztworu

0,2 g substancji
5 g substancji
x=

100 g 5g
= 2500 g
0,2 g

Odp. Z 5 g czystej substancji otrzyma si 2500 g roztworu 0,2%.

PRZYKAD 9.
Jakie jest stenie procentowe roztworu otrzymanego ze zmieszania 30 g sacharozy
z 570 g wody.

Rozwizanie:
Sposb 1:

masa roztworu mr = ms + mrozp. = 30 g + 570 g = 600 g

600 g roztworu

30 g sacharozy
100 g roztworu

x g sacharozy
x=

100 g 30 g
= 5g
600 g

Odp. Skoro w 100 g roztworu znajduje si 5 g sacharozy, roztwr jest 5%.

31

Sposb 2: opiera si na wzorze:

Cp =

ms
x 100%
mr

Cp =

30 g
x100% = 5%
570 g + 30 g

Odp. Stenie procentowe otrzymanego roztworu wynosi 5%.

PRZYKAD 10.
Jeli z 250 g wodnego roztworu 0,9% NaCl odparuje 100 g rozpuszczalnika, oblicz
jakie bdzie stenie procentowe roztworu.

Rozwizanie:
Masa rozpuszczonego NaCl w roztworze wynosi:
100 g roztworu

0,9 g NaCl
250 g roztworu

x g NaCl

x=

250 g 0,9 g
= 2,25g NaCl
100 g

Po odparowaniu rozpuszczalnika masa substancji rozpuszczonej nie zmienia si,

maleje masa roztworu, wynosi: 250 g 100 g = 150 g i stenie roztworu wzrasta:
150 g roztworu
100 g roztworu

x=

2,25 g NaCl
x g NaCl

100 g 2,25g
= 1,5g NaCl
150 g

Odp. Otrzymany po odparowaniu rozpuszczalnika roztwr ma stenie 1,5%.

PRZYKADY PRZELICZANIA STE

Znajc stenie Cp wyraone w %, gsto roztworu (d) w g/ml i mas molow substancji (Ms) w g/mol, stenie roztworu mona wyraa steniem molowym, wykorzystujc do przelicze poniej przedstawiony wzr:
stenie molowe C m =

32

C p 1000 d
M s 100%

Znajc stenie Cm wyraone w mol/l, gsto roztworu (d) w g/ml i mas

molow substancji (Ms) w g/mol, stenie roztworu mona wyraa steniem
procentowym (% m/m), wykorzystujc do przelicze poniej przedstawiony wzr:
stenie procentowe C p =

C m M s 100%
1000 d

PRZYKAD 11.
Jakie jest stenie molowe 25% wodnego roztworu NaCl, ktrego gsto wynosi
d = 1,2 g/ml i masa molowa 58,45 g/mol.

Rozwizanie:
Sposb 1:

Wykorzystujc powyszy wzr, obliczamy stenie molowe:

Cm =

25% 1000 ml 1,2 g / ml

= 5,13 mol / l
58,45g / mol 100%

Sposb 2:

Z wartoci d=1,2g/ml wynika, e 1000 ml tego roztworu way 1200 g. Naley obliczy, ile gramw NaCl znajduje si w 1 litrze tego roztworu:
w 100 g roztworu
w 1200 g

25 g NaCl
x

x = 300 g NaCl

Naley obliczy, ile moli stanowi obliczona masa NaCl:

1M
x

58,45 g
300 g

x = 5,13 mol NaCl

Skoro 5,13 mol NaCl jest w 1 litrze roztworu, to stenie wynosi 5,13 mol/l.
Odp. 25% roztwr NaCl ma stenie 5,13 mol/l.

PRZYKAD 12.
Jakie jest stenie procentowe (% m/m) stonego kwasu siarkowego o steniu
18,4 mol/l, ktrego gsto wynosi d = 1,84 g/ml i masa molowa 98 g/mol.

33

Rozwizanie:
C p(% m/ m) =

18,4 mol / l 98 g / mol 100%

= 98%
1000 ml 1,84 g / ml

Odp. Kwas siarkowy o steniu 18,4 mol/l jest 98%.

PRZYKAD 13.
Stony amoniak jest 30% (m/m). Jakie jest stenie molowe tego roztworu, jeli
jego gsto wynosi d = 0,89 g/ml, a masa molowa 17 g/mol.

Rozwizanie:
Cm =

30% 1000 ml 0,89 g / ml

= 15,7 mol / l
17 g / mol 100 %

Odp. Stenie molowe 30% amoniaku wynosi 15,7 mol/l.

PRZYKAD 14.
Ilu procentowy jest kwas solny o steniu 12,4 mol/l, gstoci d = 1,19 g/ml, ktrego masa molowa wynosi 36,45 g/mol.

Rozwizanie:
C p(% m/ m) =

12,4 mol / l 36,45g / mol 100%

= 37,98%
1000 ml 1,19 g / ml

Odp. Kwas solny o steniu 12,4 mol/l jest 37,98%.

PRZYKAD 15.
Jak mas molow w g/mol ma substancja wystpujca w wodnym roztworze 95%,
ktrego stenie molowe wynosi 16,5 mol/l i d = 0,8 g/ml.

34

Rozwizanie:
Przeksztacajc powyszy wzr, mona obliczy mas molow:
Ms =

C p 1000 ml d
C m 100%

95% 1000 ml 0,8 g / ml

= 45g / mol
16,5 mol / l 100%

Odp. Nieznana substancja, stanowica 95% w roztworze o steniu 16,5 mol/l, posiada mas molow 45 g/mol.

PRZYKAD 16.
Zawarto srebra w stopie wynosi 4 ppm. Ile miligramw srebra znajduje si
w 250 g stopu.

Rozwizanie:
w 1 000 000 mg stopu (czyli w 1 kg) s 4 mg srebra, to
w 0,25 kg stopu jest 1 mg srebra.
Odp. W 250 g stopu znajduje si 1 mg srebra.

PRZYKAD 17.
W 30 g stopu znajduj si 3 mg srebra. Jaka jest zawarto srebra w stopie wyraona w procentach i ppm.

Rozwizanie:
30 g 3 mg
100 g x
x = 10 mg tj. 0,01 g; tj. 0,01%

30 000 mg 3 mg
1 000 000 mg x
x = 100 mg; tj. 100 ppm

Odp. Zawarto srebra w stopie stanowi 0,01% lub 100 ppm.

ROZCIECZANIE I MIESZANIE ROZTWORW

Podczas mieszania roztworw wodnych o rnych steniach lub ich rozcieczaniu wod zachodzi zjawisko kontrakcji. Polega ono na tym, e objto
mieszaniny powstaej ze zmieszania lub rozcieczania roztworw wyjciowych jest
mniejsza od sumy objtoci zmieszanych cieczy.

35

Przykadowo, zmieszanie 50 ml O,5 M roztworu NaCl z 50 ml H2O daje

czn objto 96,84 ml, lub zmieszanie 50 ml etanolu z 50 ml H2O daje czn
objto 97,79 ml.
Praktycznie zjawisko kontrakcji nie wystpuje przy mieszaniu roztworw
silnie rozcieczonych. Przykadowo, bd wynikajcy z kontrakcji podczas rozcieczania 0,2 M roztworu HCl do 0,1 M roztworu HCl jest mniejszy od bdu
pomiaru objtoci.
Rozcieczajc wod roztwory stone wychodzi si z zalenoci, e iloczyn
stenia roztworu (wyraonego w procentach lub mol/l lub innych) i jego iloci
(wyraonej w gramach, mililitrach lub litrach) jest wielkoci sta:
cxV(ml)x = cyV(ml)y
steniex ilox = steniey iloy

W wyniku mieszania ze sob roztworw tej samej substancji o rnych steniach otrzymuje si nowy roztwr tej substancji o steniu odmiennym od ste
wyjciowych. Stenie otrzymanego roztworu mona obliczy, znajc stenia
roztworw wyjciowych oraz wartoci jednostek objtociowych lub masowych,
w ktrych roztwory zmieszano.
Czsto miesza si ze sob roztwory wyjciowe w celu otrzymania roztworu
o danym steniu. W takiej sytuacji naley obliczy stosunek objtociowy lub
masowy, w ktrym naley zmiesza ze sob oba roztwory wyjciowe.
Wykonanie takich oblicze jest moliwe wwczas, gdy stenia mieszanych
ze sob roztworw s wyraone w tych samych jednostkach, natomiast jeli s
podane w rnych jednostkach, to naley stenia przeliczy na te same jednostki
przed przystpieniem do oblicze.
Podczas obliczania stenia otrzymanego roztworu (c) w wyniku zmieszania
dwch roztworw wyjciowych (c1, c2) mona korzysta z poniszych zalenoci:
V1c1 + V2c2 = (V1 + V2) c,

dotyczy ste objtociowych;

m1c + m2c2 = (m1 + m2) c

dotyczy ste masowych.

Podczas ustalania stosunku objtociowego lub masowego, w ktrym naley

zmiesza roztwory wyjciowe, w celu otrzymania roztworu o danym steniu,
mona korzysta z tzw. schematu krzyowego.
Wedug tego schematu wartoci liczbowe ste roztworw ukada si
w kwadracie, przy czym po lewej stronie pisze si liczby wyraajce stenia roztworw wyjciowych (w naroach kwadratu), np. roztwr A o steniu 20 jednostek i roztwr B o steniu 4 jednostek, a na przeciciu przektnych wpisuje si
dane stenie sporzdzanego roztworu C, np. 10 jednostek.

36

Nastpnie po przektnej odejmuje si od wikszej liczby mniejsz, a wynik

wpisuje si w przeciwlegym kcie kwadratu z prawej strony.
(C-B)6j = mA lub VA

A(20j)

C(10j)

B(4j)

(A-C)10j = mB lub VB

Stosunek otrzymanych rnic (w naroach z prawej strony kwadratu) wskazuje, w jakim stosunku masowym lub objtociowym naley zmiesza roztwory
wyjciowe, np. 3 jednostki roztworu A z 5 jednostkami roztworu B.

37

3.

ROZTWORY WODNE
Iwona ak

Roztwr rzeczywisty to jednorodna mieszanina (homogeniczny, jednofazowy ukad) dwu lub wicej rodzajw czsteczek nie reagujcych chemicznie ze
sob, ktry nie ma okrelonego skadu. Skad roztworu moe zmienia si w szerokich granicach, stosownie do iloci rozpuszczonych zwizkw chemicznych.
Umownie przyjmuje si, e skadnik roztworu stanowicy wikszo jest nazywany rozpuszczalnikiem, natomiast substancja w nim rozpuszczona zwykle stanowi
mniejszo. Roztwory mog by cieke, gazowe lub stae. Przykadem roztworu
gazowego moe by powietrze, skadajce si z azotu, tlenu, dwutlenku wgla, pary wodnej i innych, natomiast przykadem roztworu staego s stopy, np. zota lub
miedzi.
Roztwory cieke s powszechne. W roztworach ciekych rozpuszczalnikiem
moe by substancja organiczna, np. benzyna, benzen, chloroform, tetrachlorek
wgla, eter, alkohol, w ktrych dobrze rozpuszczaj si podobne hydrofobowe
substancje organiczne, takie jak np.: tuszcze, gumy i inne.
Najpospolitszym rozpuszczalnikiem jest woda, dlatego roztwory wodne s
najbardziej rozpowszechnionymi roztworami ciekymi. Roztwory wodne stanowi
podstawowy skadnik materii ywej oraz rodowiska w ktrym istnieje ycie.
Przewaajc cz skorupy ziemskiej pokrywa roztwr wodny mrz i oceanw,
zawierajcy tysice skadnikw: jonw metali, niemetali, zoonych jonw nieorganicznych i rnorodnych zwizkw organicznych. W tym roztworze powstay
pierwsze organizmy ywe na Ziemi, tu yy i yj rnorodne organizmy, pobierajc potrzebne jony i czsteczki do ycia, wzrostu i rozmnaania. Organizmy, ktre
opuciy pierwotne rodowisko zabray ze sob roztwory wodne w swych pynach tkankowych i wewntrznaczyniowych.
Silnie dipolowy charakter czsteczek wody nadaje jej waciwoci bardzo
dobrego rozpuszczalnika, szczeglnie dla substancji chemicznie podobnych. Podczas rozpuszczania cia staych w wodzie dochodzi do rozerwania wiza midzy
czsteczkami lub jonami i rozsunicia ich od siebie kosztem energii hydratacji,
czyli uwodnienia czsteczek rozpuszczonej substancji przez czsteczki wody.
Roztwory charakteryzuj wasnoci koligatywne, czyli waciwoci zalene
tylko od liczby czsteczek, a niezalene od ich waciwoci fizycznych, mianowi38

cie: obnienie prnoci pary nad roztworem, obnienie temperatury krzepnicia

i podwyszenie temperatury wrzenia.
W danej temperaturze roztworu rzeczywistego, ilo substancji rozpuszczonej moe by rnej wielkoci.
Maksymalna ilo substancji, ktra moe si rozpuci jest zdefiniowana
rozpuszczalnoci substancji. Miar rozpuszczalnoci jest maksymalna masa
substancji, ktra moe rozpuci si w 100 gramach rozpuszczalnika, w okrelonej
temperaturze, czyli ilo zawarta w roztworze nasyconym.
Roztwr nasycony to roztwr zawierajcy najwiksz w okrelonej temperaturze (np. 20oC) ilo substancji rozpuszczonej, ktra znajduje si w rwnowadze
z t substancj pozostajc w fazie staej.
Oglnie przyjmuje si, e substancja rozpuszczalna to taka, ktrej rozpuszczalno wynosi wicej ni okoo 1 g w 100 ml, substancja nierozpuszczalna, to taka, ktrej rozpuszczalno wynosi mniej ni okoo 0,1 g w 100 ml, natomiast substancje sabo rozpuszczalne charakteryzuj si rozpuszczalnoci w granicach wyznaczonych przez rozpuszczalno substancji rozpuszczalnych i nierozpuszczalnych.
Rozpuszczalne s wszystkie azotany, octany, podobnie jak chlorki, bromki
i jodki z wyjtkiem srebrowych, rtciowych oraz oowiawych. Rozpuszczalne te
s wszystkie siarczany, z wyjtkiem siarczanw baru, strontu, oowiu oraz sabo
rozpuszczalnych siarczanw wapnia, srebra i rtci.
Praktycznie nierozpuszczalne s wszystkie obojtne wglany i fosforany,
z wyjtkiem wglanw i fosforanw amonowych oraz metali alkalicznych.
Rozpuszczalno substancji w wodzie zmienia si wraz ze zmian temperatury, moe wzrasta albo male. Wraz ze wzrostem temperatury rozpuszczalno
soli przewanie wzrasta, wiele z nich wykazuje niewielkie zmiany rozpuszczalnoci, jak np. NaCl, nielicznych rozpuszczalno maleje, np. Na2CO3. Rozpuszczalno niektrych zwizkw jest odmienna w rnych zakresach temperatur, np.
Na2SO4, ktrego rozpuszczalno w zakresie temperatur od 0C do 32,4C bardzo
szybko wzrasta, natomiast w zakresie od 32,5C do 100C maleje.
Rozpuszczalno gazw w wodzie przy staej temperaturze jest proporcjonalna do cinienia czstkowego gazu i zazwyczaj jest nieznaczna. Przykadowo,
w 100 ml wody pod cinieniem 1 atm., w temperaturze 20C rozpuszcza si 1,9 ml
powietrza. Rozpuszczalno powietrza i innych gazw wraz ze wzrostem temperatury maleje, np. rozpuszczalno tlenu w 100 ml wody w temperaturze 30C wynosi 2,6 ml, w temp. 20C 3,1 ml, w temp. 0C 4,9 ml. Tego samego rzdu jest rozpuszczalno innych gazw, z wyjtkiem tych, ktre wchodz w reakcj chemiczn
z wod, tak jak np. amoniak, bardzo dobrze rozpuszczajcy si w wodzie.
Zachowanie substancji wprowadzonej do dwch nie mieszajcych si rozpuszczalnikw np. wody i chloroformu okrela prawo podziau Nernsta. Wynika
39

z niego, e w staej temperaturze stosunek ste substancji rozpuszczonej

w dwch nie mieszajcych si rozpuszczalnikach jest wielkoci staa, zwan
wspczynnikiem podziau.
Wspczynnik podziau jest to stosunek cakowitego stenia okrelonej
substancji w fazie organicznej (np. w chloroformie) do cakowitego jej stenia
w fazie wodnej. Wysok warto wspczynnika podziau maj substancje hydrofobowe. Wytrzsanie nie mieszajcych si rozpuszczalnikw z wprowadzon substancj sprawia, e substancja lepiej rozpuszczalna w rozpuszczalnikach organicznych ni w wodzie skoncentruje si niemal cakowicie w chloroformie, natomiast
jeli byaby to substancja hydrofilna, to pozostanie w fazie wodnej.
Metoda wstrzsania roztworw z nie mieszajcymi si rozpuszczalnikami,
czyli ekstrakcja jest powszechnie stosowana do izolowania, rozdzielania, oczyszczania, zagszczania i wykrywania wielu pierwiastkw i zwizkw chemicznych.
Granica midzy powierzchni roztworu ciekego, a powietrzem ma t wasno, e czstki substancji lotnych przepuszcza w obu kierunkach (z fazy ciekej
do gazowej i odwrotnie), natomiast czstkom substancji nielotnych uniemoliwia
przejcie z fazy ciekej do gazowej.
Podobny proces zachodzi na granicy wyznaczonej bon pprzepuszczaln,
ktra rozdziela dwa roztwory o rnych steniach lub roztwr od czystego rozpuszczalnika. Dziki wikszej prnoci pary w czystym rozpuszczalniku oraz w
roztworze rozcieczonym ni w roztworze bardziej stonym, wicej czsteczek
przechodzi z czystego rozpuszczalnika lub roztworu rozcieczonego do roztworu
stonego ni odwrotnie.
Bony pprzepuszczalne przepuszczaj czsteczki wody i innych rozpuszczalnikw, natomiast nie przepuszczaj wielu czsteczek substancji rozpuszczonych, szczeglnie duych. Nie oznacza to, e bony szczeglnie naturalne s jedynie mechanicznymi sitami, przepuszczajcymi czsteczki mniejsze, a zatrzymujcymi wiksze, poniewa charakteryzuj si wysok selektywnoci i wybirczo
przepuszczaj jedne, zatrzymujc inne czsteczki o tej samej lub bardzo zblionej
wielkoci.
Proces samorzutnego przechodzenia rozpuszczalnika przez bon pprzepuszczaln do roztworu nazywa si osmoz, konsekwencj jej jest wzrost cinienia
w roztworze, ktre nazywa si cinieniem osmotycznym. Zgodnie z prawem van't
Hoffa cinienie osmotyczne w roztworze mona obliczy z rwnania:
Posm = cRT
gdzie:
Posm cinienie osmotyczne w Pa; c stenie substancji w mol/l; R staa gazowa; T
temperatura w skali Kelwina.

40

Cinienie osmotyczne zaley od liczby czsteczek substancji rozpuszczonej i

temperatury, natomiast nie zaley od masy czsteczkowej, adunku elektrycznego,
wartociowoci oraz skadu czsteczki. Cinienie osmotyczne w roztworze idealnym o steniu 1 mol/kg rozpuszczalnika, oddzielonym od rozpuszczalnika bon
doskona, tzn. przepuszczajc wycznie czsteczki rozpuszczalnika, powinno
rwna si cinieniu, jakie wywiera 1 mol gazu w objtoci 1 litra. Jednak okazuje
si, e roztwory stone znacznie rni si od idealnych, a liniowa zaleno cinienia osmotycznego od stenia istnieje jedynie w rozcieczonych roztworach,
takich jak np. pyny ustrojowe.
Kady roztwr mona scharakteryzowa pod wzgldem aktywnoci osmotycznej. Aktywno osmotyczna roztworu wynika ze stenia substancji osmotycznie czynnych i zaley od rodzaju tych substancji.
Miar aktywnoci osmotycznej roztworu jest osmolalno, ktra jest rwna
iloczynowi liczby moli substancji rozpuszczonej i liczby czstek powstaych
w wyniku dysocjacji w 1 kg rozpuszczalnika (wody). Jednostk jest 1 osmol, czyli
aktywno osmotyczna roztworu, ktry zawiera 1 mol substancji nie dysocjujcej
lub jonw w 1 kg wody. Czciej uywane s jednostki 1000-krotnie mniejsze,
czyli miliosmole (mosmol/kg), odpowiadajce steniu wyraonemu w milimolach/kg wody. Przykadowo, roztwr zawierajcy 1 mmol substancji nie dysocjujcej, np. glukozy w 1 kg wody ma aktywno osmotyczn rwn 1 miliosmol,
natomiast roztwr substancji dysocjujcej, np. NaCl o tym samym steniu
1 mmol/kg wody ma aktywno osmotyczn rwn 2 miliosmole, dlatego jest hiperosmotyczny wzgldem roztworu glukozy (hipoosmotycznego). Izoosmotycznym
roztworem cukru wzgldem roztworu NaCl, bdzie roztwr zawierajcy 2 mmole
glukozy w 1 kg wody, czyli o aktywnoci osmotycznej rwnej 2 miliosmole.
Osmolalno osocza u ludzi dorosych wynosi 275300 mosmol/kg wody.
Osmolalno pynw ustrojowych oznacza si instrumentalnie za pomoc osmometru przez pomiar obnienia temperatury krzepnicia roztworu w porwnaniu z
czyst wod. Pyny ustrojowe charakteryzuj si niskimi steniami substancji,
dlatego przyjmuje si, e zachowuj si jak roztwory idealne, dla ktrych obnienie temperatury krzepnicia jest wprost proporcjonalne do osmolalnoci roztworu.
Syntetyczne bony pprzepuszczalne maj cile okrelone wielkoci porw,
ktre mieszcz si w szerokich granicach, od kilku nm do 2000 nm. Mona tak
dobra bony pprzepuszczalne pod wzgldem wielkoci ich porw, e bd przepuszczay jony i mniejsze czsteczki, a zatrzymyway w roztworze czsteczki
wiksze.
Proces przechodzenia przez bon pprzepuszczaln czstek substancji rozpuszczonej nazywa si dializ. Metod dializy powszechnie stosuje si do oczyszczania (np. odsalania) roztworw koloidalnych, np. biaek od substancji niskoczsteczkowych. Metoda ta pozwala rwnie zagszcza roztwory biaek, nie przechodzcych przez pory zastosowanej bony, bez rwnoczesnego zatania substan41

cji niskoczsteczkowych. T metod mona rwnie okreli masy czsteczkowe

substancji rozpuszczonych w roztworze.
Dializa ma zastosowanie w lecznictwie do pozaustrojowego oczyszczania krwi
z nadmiaru kocowych produktw przemiany materii (mocznik, substancje toksyczne), zalegajcych w ustroju z powodu niewydolnoci nerek.

RWNOWAGI W ROZTWORACH
Szwedzki chemik Svante Arrhenius w 1887 roku jako pierwszy wykaza, e
procesowi rozpuszczania wielu substancji towarzyszy dysocjacja, czyli rozpad
czsteczek na jony naadowane elektrycznie. Wystpienie procesu dysocjacji mona wykry na podstawie pomiarw przewodnictwa elektrycznego roztworw. Fakt
ten umoliwi sklasyfikowanie substancji w dwie grupy: 1) substancje, ktre tworz roztwory przewodzce prd, czyli tzw. elektrolity, 2) substancje tworzce roztwory zasadniczo nie przewodzce prdu, czyli tzw. nieelektrolity.
W roztworze nieelektrolitu nie zachodzi dysocjacja, czsteczki substancji
rozpuszczonej pozostaj niezmienione, s obojtne, nie maj adunku i dlatego
w roztworze nie stwierdza si przewodnictwa elektrycznego. Do nieelektrolitw
nale np: tlen czsteczkowy, azot czsteczkowy, tlenek wgla, glukoza, sacharoza
i inne.
Roztwory elektrolitw mona podzieli na elektrolity mocne i sabe. Mocne
to roztwory substancji praktycznie cakowicie zdysocjowanych, ktre wykazuj
wysokie przewodnictwo elektryczne niewiele zmieniajce si w miar rozcieczania roztworu. Nale do nich: mocne kwasy, mocne zasady oraz wikszo soli.
Elektrolity sabe to roztwory substancji w maym stopniu zdysocjowanych,
ktrych dysocjacja wzrasta w miar rozcieczania roztworu. Roztwory tych elektrolitw s sabymi przewodnikami elektrycznoci, lecz przewodnictwo ich znacznie wzrasta w miar rozcieczania roztworu. Zaliczamy do nich sabe kwasy, sabe
zasady i niektre sole.
W roztworze wodnym substancji ulegajcej dysocjacji (HX), ustala si rwnowaga midzy skadowymi jonami i rozpuszczon niezdysocjowan substancj.
Zapis rwnowagi reakcji odwracalnej:
HX H+ + Xdla ktrej jest speniony warunek rwnowagi:
H + X
HX

42

=K

Wielko K jest sta dysocjacji Kdys, co oznacza, e w okrelonej temperaturze w stanie rwnowagi stosunek ste jonw, powstaych w wyniku dysocjacji
elektrolitycznej, do stenia czsteczek niezdysocjowanych jest wielkoci sta.
Sta dysocjacji kwasu Kk, np. CH3COOH i sta dysocjacji zasady Kz, np. NH3,
przedstawiono poniej:

K CH3COOH

[CH 3 COO ][H 3 O + ]

=
[CH 3 COOH]

K NH3

[ NH 4 ][OH ]
=
[ NH 3 ]

Staa dysocjacji okrela moc elektrolitu. Warto Kdys wiksza lub rwna 10
oznacza, e odpowiadajcy jej elektrolit jest prawie w 100% zdysocjowany. Natomiast im mniejsza jest warto staej dysocjacji, tym sabszy jest elektrolit. Wielko staej dysocjacji jest niezalena od stenia roztworu, zmienia si natomiast
wraz z temperatur.
Ujemny logarytm ze staej dysocjacji to pK:
pK k = log K k

Staa dysocjacji sabego kwasu, np. CH3COOH ma warto K = 1,86 10-5,

a pK = 4,73.
W mocnych kwasach jednoprotonowych, ktre s cakowicie zdysocjowane
stenie jonw wodorowych jest rwne steniu kwasu. Staa dysocjacji mocnego
kwasu, np. HCl ma warto K = 1 107.
Natomiast dwustopniow dysocjacj dwuprotonowego kwasu H2A:
H2A H+ + HA- H+ + A2okrelaj kolejne stae dysocjacji:
K k1 =

H + HA
H2A

lub

K k2 =

H + HA 2
HA

Stenie jonw H+ rwne jest sumie :

[H+] = [HA-] + 2[A2-]
Jeli wartoci obu staych dysocjacji rni si znacznie (Kk2 jest znacznie
mniejsza od Kk1), to kwas dwuprotonowy mona traktowa jako jednoprotonowy
o staej dysocjacji Kk1. W takiej sytuacji udzia drugiego stopnia dysocjacji jest
znacznie mniejszy. Natomiast jeli wartoci obu staych dysocjacji Kk1 i KK2 s
due, warto KK2 jest porwnywalna ze steniem jonw [H+] z pierwszego stop-

43

nia dysocjacji, wwczas cakowite stenie jonw [H+] jest sum ste jonw
wodorowych, powstaych w wyniku obu stopni dysocjacji.
Stopie dysocjacji elektrolitycznej jest to stosunek liczby czsteczek
zdysocjowanych do oglnej liczby wszystkich czsteczek elektrolitu wprowadzonych do roztworu. Wyraany jest uamkiem cakowitego stenia, np. = 0.2 lub
w procentach cakowitego stenia = 20%. Stopie dysocjacji wskazuje, jaka
cz czsteczek wprowadzonych do roztworu jest zdysocjowana na jony.
Stopie dysocjacji zaley od natury chemicznej substancji rozpuszczonej
i rozpuszczalnika, od stenia roztworu (wraz z rozcieczeniem wzrasta stopie
dysocjacji sabych elektrolitw, w bardzo rozcieczonych roztworach s one zdysocjowane prawie w 100%), od obecnoci innych elektrolitw (o wsplnym jonie)
i temperatury.
Mocny elektrolit jest zdysocjowany cakowicie ( = 1= 100%). W wyszych
steniach mocne elektrolity, cho teoretycznie dysocjuj cakowicie, zachowuj
si tak, jakby ich dysocjacja nie bya cakowita. To pozorne zmniejszenie stopnia
dysocjacji jest spowodowane wzajemnym wpywem jonw bdcych w roztworze,
ktry zmniejsza szybkoci poruszania si jonw. Wraz z rozcieczaniem wzrasta
szybko poruszania si jonw, tym samym wzrasta tzw. pozorny stopie dysocjacji oznaczony dowiadczalnie (rzeczywisty stopie dysocjacji mocnych elektrolitw zawsze rwny jest 1 i nie zaley od stenia roztworu).
Waciwoci roztworu zatem nie zale od rzeczywistych molowych ste
poszczeglnych jonw, lecz od ich ste aktywnych efektywnie przejawiajcych
si podczas pomiaru, ktre zale od stopnia ograniczenia ruchw jonw w danym
roztworze. To pozorne stenie aktywnych jonw jest aktywnoci jonu (a).
Zaleno midzy aktywnoci jonw (np. H+) a steniem wyraa wzr:
aH = fa [H+]

fa = aH/[H+];

gdy fa = 1 to [H+] = aH

gdzie:
fa wspczynnik aktywnoci jonw H+.

Aktywno jest rwna steniu tylko w roztworach, w ktrych jony H+ s

bardzo rozcieczone. Naley j stosowa przy obliczeniach dotyczcych nawet
elektrolitw sabych, poniewa staa dysocjacji wyznaczona przez stenie molowe
jest sta tylko przyblion, natomiast staa dysocjacji wyznaczona przez aktywno zachowuje niezmienn warto.
Zgodnie z prawem rozciecze Ostwalda dla niezbyt rozcieczonych roztworw sabych elektrolitw stopie dysocjacji sabego elektrolitu jest wprost proporcjonalny do pierwiastka kwadratowego ze staej dysocjacji i odwrotnie proporcjonalny do pierwiastka kwadratowego ze stenia tego elektrolitu w roztworze:
= K/c
44

DYSOCJACJA WODY
Woda jest bardzo sabym elektrolitem, dysocjujcym na jony wg schematu:
(zapis jest uproszczony, nie uwzgldniajcy uwodnienia jonu wodorowego)
H2O H+ + OHW czystej wodzie, we wszystkich roztworach wodnych musi by speniony
nastpujcy warunek:
H + OH
H2O

= K = 1,8 10 16

gdzie:
[H+] = [OH-] w mol/l; [H2O] stenie wody, czyli liczba moli czsteczek niezdysocjowanych wody w 1 litrze.

K[H2O] = Kw = [H+][OH-]
Wskutek bardzo sabej dysocjacji wody mona przyj, e stenie niezdysocjowanych czsteczek wody jest rwne 1000 : 18 = 55,6 mol/l, std iloczyn ste jonw [H+][OH], zwany iloczynem jonowym wody, oznaczany symbolem Kw
wynosi:
Kw = [H+][OH] = 1,8 1016 55,56 = 1014 mol/l
Iloczyn jonowym wody zawsze ma warto 10-14 w temperaturze 25C,
a nieco wzrasta ze wzrostem temperatury.
Jeden litr czystej wody zawiera 107 mola jonw H+ (jonw H3O+) i 107 mola jonw OH. Tylko w czystej wodzie i w temperaturze 25oC stenia jonw wodorowych i wodorotlenowych s sobie rwne. W roztworach wodnych kwasw,
zasad i soli stenia obu jonw s rne, przy zachowanej staoci iloczynu jonowego wody:
[H+][OH] = 1014 mol/l = const.
Z rwnania tego wynika, e:

[H + ] =

10 14
[OH ]

[mol/l] oraz

[OH ] =

10 14
[H + ]

[mol/l]

Niskie stenia jonw wodorowych wygodniej jest wyraa, posugujc si

skal pH.

45

Warto pH jest rwna ujemnemu logarytmowi dziesitnemu ze stenia

jonw wodorowych (dla rozcieczonych roztworw), lub z aktywnoci jonw
wodorowych (dla bardziej stonych roztworw):
pH = - log [H+] = - log 1,0 10-7 = 7
pH = - log aH
gdzie:
aH aktywno jonw wodorowych.

pOH = - log [OH-]

pH + pOH = 14; to pOH = 14 pH;
pH = pKw + log [OH-];

pKw = 14;

pH = 14 + log [OH-]

Dodanie do wody np. mocnego kwasu doprowadza do zwikszenia stenia

H i jednoczenie do zmniejszenia stenia OH-, dziki poczeniu ich z jonami
wodorowymi na niezdysocjowane czsteczki wody. Natomiast przy dodaniu do
wody mocnej zasady musi zmniejszy si stenie H+. Znajc stenie jednego
z jonw mona z iloczynu jonowego wody atwo obliczy stenie drugiego jonu,
pH lub pOH.
+

Aparatami sucymi do pomiaru wartoci pH s pehametry. Ich skala zawiera wartoci pH od 0 do 14, obecnie z odczytem cyfrowym. W pehametrze do
pomiaru pH zestawiono ogniwo ze szklanej elektrody membranowej (czuej na
stenie jonw H+) oraz z elektrody odniesienia, ktre zanurza si w analizowanym
roztworze. Jako elektrody odniesienia najczciej uywa si elektrody chlorosrebrowej w tzw. elektrodzie kombinowanej, ktr stanowi jedna rurka zakoczona
bak szklan, zawierajca obie elektrody konieczne do pomiaru pH. Przed waciwym pomiarem wykonuje si tzw. nastawienie, zwane rwnie justowaniem
pehametru. W tym celu, po wypukaniu elektrody wod destylowan i osuszeniu,
elektrod kombinowan zanurza si w roztworze wzorcowym o znanym pH (warto pH roztworu wzorcowego powinna by bliska spodziewanej wartoci mierzonej) i po przygotowaniu przyrzdu do pomiaru doprowadza si do wywietlenia
waciwej wartoci pH. Po nastawieniu pehametru, elektrod kombinowan przemywa si wod destylowan, osusza i umieszcza w analizowanym roztworze, a nastpnie odczytuje warto pH.

REAKCJE ZOBOJTNIENIA
Wedug definicji Arrheniusa reakcja midzy kwasem i zasad nazywa si reakcj zobojtnienia. Terminu zobojtnianie nie mona przyjmowa dosownie,

46

poniewa roztwr obojtny powsta moe tylko w wyniku reakcji kwasu z zasad
o zblionej mocy, tak jak np. w reakcji 1 mola HCl z 1 molem NaOH.
W roztworach wodnych mog mie miejsce cztery moliwe przypadki, obejmujce reakcje midzy kwasem i zasad, ktre powszechnie nazywa si reakcjami
zobojtniania.

Reakcja mocny kwas mocna zasada

Oba reagenty s mocnymi elektrolitami, w roztworze wystpuj w postaci
jonw, np.:
H+ Cl- + Na+ OH- H2O + Na+ ClJony Na+ i Cl-, poniewa powtarzaj si po obu stronach rwnania, mona
pomin:
H+ + OH- H2O
W ten sposb otrzymuje si oglne sumaryczne rwnanie zobojtniania dowolnego mocnego kwasu dowoln mocn zasad.

Reakcja saby kwas mocna zasada

HA + OH- H2O + AJest to oglne sumaryczne rwnanie reakcji sabego kwasu z mocn zasad,
w ktrym HA oznacza saby kwas.

Reakcja mocny kwas saba zasada

H+ + MeOH Me+ + H2O
Jest to oglne sumaryczne rwnanie reakcji mocnego kwasu ze sab zasad,
w ktrym MeOH oznacza sab zasad. Sabych zasad typu MeOH jest mao,
wikszo jest typu NH3, dla ktrych rwnanie zobojtniania jest nastpujce:
H+ + NH3 NH4+

Reakcja saby kwas saba zasada

HA + MeOH Me+ + A- + H2O
HA + NH3 NH4+ + A-

47

Przedstawiono dwa oglne sumaryczne rwnania reakcji sabego kwasu ze

sab zasad, pierwsze dotyczy sabej zasady typu MeOH, a drugie typu NH3.

HYDROLIZA SOLI
Wszystkie sole (z wyjtkiem, np. niektrych soli rtci lub kadmu) po rozpuszczeniu w wodzie s cakowicie zdysocjowane, dlatego w roztworze obecne s
aniony i kationy.
Hydroliza to reakcja odwrotna do zobojtniania, polegajca na oddziaywaniu produktw dysocjacji soli z wod. Istot reakcji hydrolizy jest zachowanie
staej wartoci zarwno iloczynu jonowego wody, jak i staej dysocjacji sabego
kwasu lub sabej zasady. Hydrolizowa, czyli reagowa z wod mog te sole, ktre
zmusz czsteczki wody do dalszej dysocjacji, powodujc rwnoczenie zmian
odczynu roztworu. W zalenoci od rodzaju soli, ich roztwory wodne mog mie
odczyn kwany, zasadowy lub obojtny.
Rozpuszczajc sl, np. wglan sodu, siarczan sodu lub octan sodu, w wodzie
powstaje roztwr sabozasadowy. Zasadowy charakter powstaego roztworu jest
wynikiem poniszej reakcji:
CH3COO- + H2O CH3COOH + OHdla reakcji tej speniony jest warunek rwnowagi:
CH 3 COOH OH
CH 3 COO

= K hyd

W reakcji biegncej w prawo proton przenoszony jest od czsteczki wody do

jonu octanowego, a w reakcji odwrotnej proton przenoszony jest od czsteczki
kwasu octowego do jonu wodorotlenowego. Powinowactwo protonu do CH3COOi OH- moe by opisane w pierwszym przypadku przez Kdys, a w drugim przez
Kw. Dlatego w liczniku na sta hydrolizy moe znajdowa si warto Kw, natomiast w mianowniku Kdys:
Kw
= K hyd
K dys
Stosunek staej dysocjacji wody Kw do staej dysocjacji sabego kwasu Kdys
jest sta hydrolizy Khyd.

48

REAKCJE UTLENIANIA-REDUKCJI
Reakcje utlenienia-redukcji definiowane s jako reakcje zwizane z przeniesieniem elektronu z jednego atomu na drugi.

Utlenienie rwnoznaczne jest z utrat elektronw, a redukcja z zyskaniem

elektronw. Substancja powodujca redukcj nazywana jest czynnikiem redukujcym, czyli reduktorem, natomiast ta, ktra wywouje utlenienie nazywana jest
czynnikiem utleniajcym, czyli utleniaczem, ktry pobiera elektrony od substancji
utlenianej, sam redukujc si. Utleniacze i reduktory reaguj zawsze razem, poniewa przeniesienie elektronu zawsze odbywa si od donora (dawcy) elektronu,
czyli reduktora do akceptora elektronu, czyli utleniacza.
ledzenie przemieszczania si elektronw w reakcjach chemicznych uatwia
znajomo wartoci stopienia utlenienia. Gdy stopie utlenienia atomu, np. wgla
wzrasta, mamy do czynienia z reakcj utlenienia, natomiast gdy stopie utlenienia
maleje z reakcj redukcji.
W reakcji utlenienia-redukcji liczba elektronw dostarczana przez czynnik
redukujcy musi rwna si liczbie elektronw przyjmowanych przez czynnik utleniajcy, co opisuje si za pomoc zbilansowanych rwna redoks. Ostatecznym
etapem bilansowania rwna reakcji zachodzcych w roztworach wodnych jest
ustalenie liczby czsteczek H2O i jonw H+ i OH-. Przykadem reakcji do zbilansowania rwnania jest utlenianie Fe2+ za pomoc MnO4- w roztworze kwanym do
Fe3+ i Mn2+:

Ustalenie stopni utlenienia:

Fe2+ + MnO4- Mn2+ + Fe3+
+2
+7
+2
+3

Zbilansowanie liczby oddanych i przyczonych elektronw przez atomy:

5Fe2+ + MnO4- Mn2+ + 5Fe3+
+2
+7
+2
+3
5 1e = 1 5e

Zbilansowanie atomw tlenu po obu stronach rwnania przez dodanie H2O:

5Fe2+ + MnO4- Mn2+ + 5Fe3+ + 4H2O

Zbilansowanie atomw wodoru po obu stronach rwnania:

5Fe2+ + MnO4- +8H+ Mn2+ + 5Fe3+ + 4H2O

49

 Zbilansowanie sumarycznych adunkw po obu stronach rwnania:

L5(2+) + 1(-1) + 8(+1) = +17 = P1(2+) +5(+3) + 4(0) = +17
potwierdza, e powysze rwnanie reakcji utlenienia-redukcji zostao poprawnie
zbilansowane.

ILOCZYN ROZPUSZCZALNOCI
Po rozpuszczeniu w wodzie substancji zbudowanej z jonw ustala si rwnowaga midzy jonami w nasyconym roztworze i sta substancj, ktra jest
w nadmiarze. Przykadowo, gdy nadmiar staego chlorku srebra jest w rwnowadze
z nasyconym roztworem chlorku srebra, to:
AgCl(s) Ag+ + Cl-

Ag + Cl
AgCl (s)

=K

Stenie chlorku srebra w fazie staej jest stae i nie moe si zmieni bez
wzgldu na ilo tej fazy staej, znajdujcej si w kontakcie z roztworem.
Dlatego mona zapisa:
[Ag+][Cl-] = K[AgCl(s)] = Ks

Staa Ks nazywa si iloczynem rozpuszczalnoci, natomiast wyraenie

[Ag+][Cl-] nazywa si iloczynem jonowym.
Gdy nasycony roztwr jest w rwnowadze z nadmiarem ciaa staego iloczyn jonowy jest rwny Ks. Iloczyn rozpuszczalnoci przede wszystkim jest wykorzystywany do przewidywania, czy strc si lub nie osady soli po zmieszaniu
dwch roztworw. Do wytrcenia osadu dojdzie wwczas, gdy po zmieszaniu
dwch roztworw zawierajcych jony soli, iloczyn jonowy przekroczy warto
iloczynu rozpuszczalnoci Ks tej soli. Na tym polega metoda usuwania jonw
z roztworu.

PRZYKADOWE OBLICZENIA
PRZYKAD 1.
Jakie jest stenie jonw wodorotlenowych w roztworze HCl o steniu 0,1 mol/l.

50

Rozwizanie:
Przyjmujc, ze stenie jonw wodorowych [H+] wynosi 0,1 mol/l

10 14 10 14
[OH ] =
= 1 = 10 13 mol / l
+
[H ] 10

Odp. Stenie jonw wodorotlenowych w 0,1 mol/l roztworze HCl wynosi

1013 mol/l.

PRZYKAD 2.
Stenie jonw wodorowych wynosi 104 mol/l. Jakie jest pH tego roztworu.

Rozwizanie:
pH = log (104) = ( 4) = 4

Odp. Warto pH roztworu wynosi 4.

PRZYKAD 3.
Warto pH roztworu wynosi 9. Jakie jest stenie jonw wodorowych w roztworze.

Rozwizanie:
pH = 9 = -log [H+] = 9 to [H+] = 109

Odp. Stenie jonw wodorowych [H+] w roztworze wynosi 109 mol/l.

PRZYAD 4.
Jakie jest pH 0,01 M roztworu kwasu nadchlorowego.

Rozwizanie:
pH = - log CH = - log 110-2 = 2,0

Odp. 0,01 M roztwr kwasu nadchlorowego ma pH rwne 2.

51

PRZYKAD 5.
Obliczy stenie jonw H+ oraz pH roztworu kwasu siarkowego o steniu rwnym 0,005 mol/l, zakadajc cakowit dysocjacj kwasu.

Rozwizanie:
H2SO4 2H+ + SO42Maksymalne moliwe stenie jonw [H+] wyniesie:
0,005 mol/l 2 = 0,01 mol/l
pH = -log [H+] = -log 10-2 = 2

Odp. pH kwasu siarkowego o steniu 0,005 mol/l wynosi 2,0.

PRZYKAD 6.
Jakie jest pH 0,01 M roztworu NaOH.

Rozwizanie:
pH = 14 pOH = 14 (- log 102) = 14 ( +2) = 12

Odp. pH 0,01 M roztworu NaOH wynosi 12.

PRZYKAD 7.
Oblicz [H+] i pH roztworu 0,2 M CH3COOH. Kk = 1,86 10-5

Rozwizanie:
H + = Kk Ck

H + = 1,86 10 5 0,2 = 3,72 10 6 = 1,93 10 3

pH =

1
pK k log C k
2

pH = 2,715

pK k = log K k = log1,86 10 5 = 4,73

pH = 4,73 log 2 10 1 / 2 = 5,43 / 2 = 2,715

Odp. W 0,2 M roztworze kwasu octowego [H+] wynosi 1,93 103 i roztwr ma
warto pH rzdu 2,715.
52

PRZYKAD 8.
Jakie s wartoci Kz i pH roztworu 0,01 M zasady jednowodorotlenowej, zdysocjowanej w 1%.

Rozwizanie:
= 0,01 = 10-2

Kz = 2 cz = (10-2)2 10-2 = 10-4 10-2 = 10-6

OH = K z c z = 10 6 10 2 = 10 8 = 10 4

pOH = 4

pH = 14 pOH = 14 4 = 10

Odp. Roztwr zasady jednowodorotlenowej o steniu 0,01 mol/l, i zdysocjowanej

w 1% ma warto staej dysocjacji Kz = 10-6 i warto pH = 10.

PRZYKAD 9.
Jakie s wartoci Kk i pH, 0,1 M roztworu kwasu jednoprotonowego, zdysocjowanego w 10%.

Rozwizanie:
= 0,1 = 10-1

Kk = 2 ck = (10-1)2 10-1 = 10-2 10-1 = 10-3

H + = 10 3 10 1 = 10 4 = 10 2

pH = 2

Odp. Roztwr kwasu jednoprotonowego o steniu 0,1 mol/l i zdysocjowanego

w 10% ma warto staej dysocjacji Kk = 10-3 i warto pH = 2.

53

4.

REAKCJE W ROZTWORACH
Iwona ak

RWNOWAGA REAKCJI
Wikszo reakcji chemicznych zachodzi w roztworach wodnych. Reakcja
chemiczna przebiega w dwch kierunkach. Z czsteczek substratw tworz si
produkty, a czsteczki produktw mog ze sob reagowa, odtwarzajc czsteczki
substratu. Czasami uywa si okrelenia, e reakcja jest nieodwracalna, majc na
uwadze jej przebieg, a do wyczerpania substratw. Po zakoczeniu takiej reakcji
trudno jest wykry wymierzalne iloci substratu. W rzeczywistoci i ta reakcja
biegnie tylko do osignicia rwnowagi, w ktrej obok produktw istniej jeszcze
czsteczki substratw. Stan rwnowagi chemicznej dla reakcji odwracalnej, np:
aA + bB cC + dD
gdzie:
a; b; c; d oznaczaj liczby czsteczek substratw (A, B) i produktw (C, D) uczestniczcych w reakcji,

opisuje rwnanie na sta rwnowagi Keq:

K eq =

C
A

c
a

D
B

d
b

Staa rwnowagi rwna si iloczynowi ste (mol/l) produktw podzielonemu przez iloczyn ste (mol/l) substratw i informuje o uprzywilejowanym
kierunku reakcji.
Reakcja w prawo bdzie uprzywilejowana wwczas, gdy warto Keq bdzie
wiksza od jednoci, natomiast, gdy uprzywilejowan jest reakcja w lewo, warto
Keq jest mniejsza od jednoci.
Dla staych rwnowagi wikszych od K=103, stenia substratw w stanie
rwnowagi stanowi mniej ni 1% ste pocztkowych, reakcje takie mona ju
zaliczy do nieodwracalnych, w sensie potocznym. Praktycznie nieodwracaln jest
54

reakcja, ktrej staa rwnowagi jest rzdu 1018, nie jest moliwe eksperymentalne
wykrycie substratw w stanie rwnowagi, jednak o ich istnieniu wiadcz rne
obserwacje porednie.
Reakcja przebiega w prawo, gdy produkty s bardziej stabilne, zatem zawieraj mniej energii ni substraty. Jeli produkty maj mniejsz zawarto energii ni
substraty, to w wyniku reakcji wydziela si ciepo i nazywa si reakcj egzotermiczn. Reakcja, w ktrej energia cieplna jest pobierana z otoczenia nazywa si
reakcj endotermiczn. Reakcja, ktrej produkty zawieraj wicej energii ni
substraty przebiega w lewo, w kierunku tworzenia substratw.
Chemicznym odpowiednikiem wydzielanej lub pochanianej energii cieplnej
podczas reakcji chemicznej jest entalpia (H). Zmiany entalpii (H) maj wpyw na
pooenie rwnowagi, ale jej znajomo nie jest wystarczajca do dokadnego
przewidzenia pooenia rwnowagi, poniewa potrzebna jest rwnie znajomo
zmian entropii. Entropia (S) jest funkcj termodynamiczn, opisujc zmiany
uporzdkowania czsteczek nastpujce podczas reakcji.
Entalpi swobodn (G) definiuje rwnanie:
G = H - TS

poniewa nie znamy bezwzgldnych wartoci funkcji termodynamicznych, posugujemy si ich zmianami () w czasie badanych procesw:
G = H - T
S
Staa rwnowagi chemicznej jest wyznaczona przez warto G, czyli
zmiany entalpii swobodnej, na podstawie zalenoci:
G = - RTlnK
gdzie:
R staa gazowa, T temperatura.

Skoro staa rwnowagi chemicznej zaley od zmian entalpii swobodnej, a ta

ostatnia zaley od entalpii i entropii, tym samym staa rwnowagi zaley od
wszystkich tych funkcji termodynamicznych. Dokumentuj to nastpujce oglne
prawidowoci:
Stae rwnowagi chemicznej s tym wiksze, im wiksza jest ujemna warto
G, ktra sprzyja powstawaniu produktw reakcji.
Ujemne wartoci H sprzyjaj reakcji, lecz efekt ten moe by zniesiony przez
ujemne wartoci S, szczeglnie w wysokich temperaturach. Najatwiej przebiegaj reakcje egzotermiczne (-H), odbywajce si ze wzrostem entropii
(+S).

55

 Przy maych zmianach (S) wielko staej rwnowagi mona okreli na podstawie zmian ciepa reakcji (H), ktr mona mierzy bezporednio jako ciepo wydzielajce si podczas reakcji lub oszacowa w przyblieniu na podstawie entalpii dysocjacji wiza.
Szybko ustalania si rwnowagi midzy steniem produktw i substratw
zmienia si w szerokich granicach i odzwierciedla szybko reakcji chemicznej.
Szybko reakcji chemicznej mona mierzy tempem zaniku substratu w czasie,
bd tempem przyrostu produktu. Oglnie jest zdefiniowana jako zmiana ste
substratw w czasie:
v=

c
t

gdzie:
v szybko reakcji; c stenie; t czas.

Wynika std, e szybko reakcji nie jest wielkoci sta, bo musi si

zmniejsza wraz z postpem reakcji powodujcej zmniejszanie si ste substratu.
Wielkoci niezmienn w danych warunkach jest staa szybkoci reakcji (k), ktra jest wspczynnikiem proporcjonalnoci w rwnaniach wyraajcych zaleno
szybkoci od stenia.
Rwnania kinetyczne maj rn posta w zalenoci od typu reakcji, inne
dla reakcji I rzdu, II rzdu i wyszych rzdw. Dla reakcji przebiegajcych
z udziaem tylko jednego substratu (reakcje jednoczsteczkowe), ktrego czsteczki (A) ulegaj przegrupowaniom w czsteczki B, bez udziau innych zwizkw:
AB

to rwnanie kinetyczne jest najprostsze (I rzdu):

v = k[A]

Reakcje, ktrych szybko stosuje si do powyszego rwnania kinetycznego, nazywaj si reakcjami pierwszego rzdu. Po scakowaniu rwnania i zmianie na logarytmy dziesitne powstaje zaleno:
log

A0
kt
=
A 2, 303

k=

A
2, 303
log 0
t
A

gdzie:
A0 pocztkowe stenie substratu; A stenie substratu po czasie t, czyli pomniejszone
o stenie substratu x, ktre przereagowao w czasie t reakcji.

56

Warto staej szybkoci reakcji k jest niezalena od uytych jednostek

ste, okrela j stosunek zmiany ste A0/A, ktry jest liczb niemianowan.
Wyraona jest w jednostkach odwrotnoci czasu s-1 lub min-1.
Z przedstawionego rwnania wynika, e log A0/A lub log[A] jest wprost
proporcjonalny do czasu i wykres zalenoci log A0/A lub log[A] od czasu jest
lini prost. Oznacza to, e stosunek zmiany stenia substratu w czasie jest stay,
a warto staej k mona obliczy z nachylenia prostej log[A] = f(t).
Znajc warto k dla reakcji I-rzdowej mona okreli czas powkowy
(t1/2), czyli okres ptrwania lub czas poowicznej przemiany, korzystajc z wyraenia 0,693/k dla reakcji I-rzdu.
Okres ptrwania to czas potrzebny do przeksztacenia 50% substratu w produkt i jest szczeglnie charakterystyczny dla reakcji rozpadu promieniotwrczego,
bdcego reakcj pierwszego rzdu.

KWASOWO I ZASADOWO
Wiele reakcji chemicznych wynika z wasnoci kwasowo-zasadowych substancji reagujcych oraz rozpuszczalnika (wody). Obecnie stosowane s dwie definicje kwasw i zasad, definicja Brnsteda-Lowry'ego i definicja Lewisa.
Wedug definicji Brnsteda-Lowry'ego kwasem jest substancja, dostarczajca kationu wodorowego (protonu), a zasad jest substancja, przyjmujca go. W
roztworze dochodzi do reakcji kwas-zasada:
H
A
kwas

B
A+
zasada
sprzona

zasada

H
B
sprzony

kwas

Produkt powstay z kwasu, ktry traci proton nosi nazw zasady sprzonej
z kwasem, natomiast produkt, powstajcy z zasady zyskujcej proton nosi nazw
kwasu sprzonego z zasad.
Przykadowo:
HCl
+ H2O Cl+ H3O+
CH3COOH + H2O CH3COO + H3O+
kwas
zasada
sprzona
sprzony
zasada
kwas
H2O
+ H2O -OH
+ H3O+
H2O
H2O
kwas

+ -NH2 -OH
+ NH3
+ NH3 -OH
+ +NH4
zasada
sprzona
sprzony
zasada
kwas
57

Czsteczka wody moe zachowywa si jak zasada albo jak kwas. W reakcji z kwasami woda jest zasad, ktra przyjmuje proton, przechodzc w jon hydroniowy, H3O+. W reakcji z jonem amidkowym -NH2 lub amoniakiem woda jest
kwasem, ktry dostarcza proton przechodzc w jon hydroksylowy (HO-) oraz powstaje amoniak lub jon amoniowy.
Substancje, mogce reagowa jak kwasy lub zasady nazywa si substancjami amfoterycznymi. Kwasy rni si midzy sob swoimi zdolnociami protonodonorowymi.
Mocne kwasy, np. HCl, HNO3, prawie cakowicie reaguj z wod, stany
rwnowagi tych reakcji s przesunite w prawo, czyli na korzy produktw.
Mocny kwas atwo traci swj proton i jego sprzona zasada ma mae powinowactwo do protonu, dlatego jest sab zasad.
Sabe kwasy, np. kwas octowy, reaguj z wod tylko w nieznacznym
stopniu, stany rwnowagi tych reakcji s przesunite w lewo. Saby kwas z trudnoci traci swj proton i jego sprzona zasada ma due powinowactwo do protonu, dlatego jest mocn zasad.
Jak wiadomo, moc dowolnego kwasu rozpuszczonego w wodzie jest
okrelana poprzez sta kwasowoci lub jonizacji Kk, ktra jest sta rwnowagi
pomnoon przez stenie molowe czystej wody (55,6 mol/l), zwykle wyraa si
za pomoc pK, jako ujemny logarytm Kk. Na podstawie wartoci pK mona
przewidywa, czy dana reakcja kwas-zasada zajdzie.
Okrelony kwas bdzie dostarcza proton chtnie sprzonej zasadzie jakiego sabszego kwasu, czyli o wikszej wartoci pK. Natomiast sprzona zasada
kwasu bdzie odbieraa proton od jakiego mocniejszego kwasu, czyli o mniejszej
wartoci pK. Przykadowo, jon hydroksylowy, bdcy sprzon zasad kwasu
[H2O], bdzie reagowa z kwasem octowym, odbierajc mu proton, poniewa kwas
octowy jest mocniejszym kwasem (pK= 4,7) ni woda (pK=14), a jon hydroksylowy jest mocniejsz sprzon zasad ni jon octanowy:
CH3COOH
mocniejszy
kwas

O H
mocniejsza
zasada
-

CH3COOsabsza
zasada

H2O
sabszy
kwas

Przewidujc reaktywno kwasowo-zasadow naley pamita, e reakcja

zajdzie wwczas, gdy produkty reakcji kwas-zasada bd bardziej trwae ni
substraty tej reakcji. Dlatego kwas i zasada, ktre s produktami reakcji, musz by
sabsze i mniej reaktywne ni kwas i zasada bdce substratami reakcji, tak jak na
przedstawionej powyej reakcji kwasu octowego z jonem hydroksylowym.
Definicja Lewisa dotyczca kwasw i zasad nie ogranicza si do zwizkw przyjmujcych lub oddajcych proton. Wedug definicji Lewisa kwas to substancja, ktra jest akceptorem pary elektronowej, natomiast zasada to substancja,
58

ktra jest donorem pary elektronowej. Zgodnie z t definicj kwas musi mie
nieobsadzony, niskoenergetyczny orbital, bd silnie spolaryzowane wizanie
chemiczne z wodorem, ktre umoliwia uwolnienie protonu, dziki czemu kwas
zdolny jest do przyjcia pary elektronowej.
Kwasy Lewisa, poniewa przyjmuj par elektronow od zasady Lewisa
(nukleofila) w polarnej reakcji tworzenia wizania, okrelane s jako elektrofile
(lubice elektrony).

Kwasami Lewisa s kationy rnych metali, np. Mg2+, liczne zwizki metali
przejciowych, np. FeCl3, ZnCl2 i inne oraz zwizki pierwiastkw grupy 13, np.
BF3, AlCl3, ktre maj nie zapenione orbitale walencyjne i mog przyj par
elektronw z zasad Lewisa oraz Cl+, Br+, J+.
Cl
Cl

Al
Cl

trichlorek glinu
kwas Lewisa

CH3
+

CH3

Cl

CH3

Cl

CH3

Al

N+

Cl

CH3

CH3

trimetyloamina
zasada Lewisa

Zasady Lewisa, poniewa dostarczaj par elektronow dla kwasu Lewisa

(elektrofila) w polarnej reakcji tworzenia wizania, okrelane s jako nukleofile
(lubice jdra). Oglnie mona przyj, e zwizki zawierajce atom azotu lub
tlenu z wolnymi parami elektronowymi s zasadami Lewisa. Dlatego woda, ktra
ma dwie wolne pary elektronw na atomie tlenu jest sab zasad Lewisa. Atom
tlenu w czsteczce wody, przekazujc jedn woln par elektronw na proton,
tworzy jon hydroniowy:

Cl
H + OH2 H3O+ + Cl zasada
Wikszo zwizkw organicznych, ktre zawieraj atom tlenu i azotu s
zasadami Lewisa. Przykadowo, alkohole i kwasy karboksylowe, gdy dostarczaj
proton, dziaaj jak kwasy, natomiast, gdy ich atom tlenu lub azotu przycza proton, dziaaj jak zasady Lewisa.
Kwasy i zasady Lewisa s uyteczne przy rozwaaniu reakcji tworzenia
zwizkw kompleksowych, takich jak w nastpujcym przykadzie:
Cr3+ + 6F- CrF63Nukleofile i elektrofile uczestnicz w podstawowych reakcjach zwizkw
organicznych, tj. w reakcjach podstawienia i przyczenia, czyli addycji. Reakcje te
59

dzieli si na nukleofilowe i elektrofilowe, zalenie od rodzaju odczynnika atakujcego atom wgla. Powszechne odczynniki nukleofilowe zestawiono poniej wedug malejcej nukleofilowoci. Naley pamita, e zdolno do tworzenia wiza
z atomami wgla zaley od wielu czynnikw i nie ma uniwersalnej mocy nukleofilnoci, dlatego uszeregowanie to jest przyblione.
Powszechne nukleofile
silne
-

sabe

rednie
-

J , SH , OH ,
CN-, Br-, N3-

NH3, Cl , F

H2O, ROH,
RCO2H

Miar nukleofilowoci s szybkoci reakcji ze zwizkami organicznymi,

w odrnieniu do miary zasadowoci, ktr jest staa rwnowagi reakcji zasad
z protonami. Brak jest oglnej zalenoci midzy wasnociami nukleofilowymi
zasad Lewisa a ich zasadowoci, np. jon J- jest silnym nukleofilem i jedn z
najsabszych zasad.

REAKCJE PODSTAWIENIA (SUBSTYTUCJI)

Reakcje podstawienia to reakcje wymiany podstawnikw, ktre przebiegaj
wedug oglnego schematu:
R-X + Y R-Y + X
gdzie:
R grupa alkilowa; podstawnik X to atom lub grupa atomw poczonych z atomem
wgla, np. fluorowce (Cl, Br), ktre s grup odchodzc w reakcji; Y nukleofil lub elektrofil.

Substytucja jest jedn z najwaniejszych reakcji alkanw.

Podstawienie nukleofilowe
Nukleofilowa wymiana fluorowca na inne grupy funkcyjne jest uniwersaln
reakcj stosowan w syntezach alkoholi, eterw, amin (pierwszorzdowych, drugorzdowych, trzeciorzdowych) i innych zwizkw. Reakcje te s odwracalne, dlatego aby wymusi przebieg reakcji bardziej w jednym kierunku, naley stworzy
waciwe warunki reakcji. Mona to osign, wybierajc silniejszy nukleofil od
grupy odchodzcej, stosujc znaczny nadmiar jednego z substratw lub usuwajc
jeden z produktw.

60

Reakcja syntezy alkoholi

HO- + RBr
nukleofil

ROH + Brgrupa odchodzca

Reakcja syntezy eterw

RO- + RX ROR + X-

Reakcja syntezy amin pierwszorzdowych

NH3 + RX R+NH3 + X- R+NH2 + HX

Reakcja syntezy amin drugorzdowych

RNH2 + RX R+NH2 R + X- RNHR + HX
W tego typu reakcjach jedno wizanie kowalencyjne pka, np. wgiel-brom,
a powstaje nowe, np. wgiel-tlen lub wgiel-azot. Grupa odchodzca, np. bromek,
zawiera obydwa elektrony wizania wgiel-brom, a jon hydroksylowy odda obydwa elektrony do tworzonego nowego wizania wgiel-tlen. Reakcje podstawienia
nukleofilowego (SN) odbywaj si wedug mechanizmu SN1 lub mechanizmu SN2.
Cyfry 1 i 2 okrelaj liczb czsteczek, biorcych udzia w powstawaniu stanw
przejciowych reakcji.

Podstawienie elektrofilowe
Reakcje podstawienia elektrofilowego nale do najczstszych reakcji
zwizkw organicznych i atwo mona je wykona. Poniej przedstawiono przykadowe reakcje podstawienia benzenu.

Chlorowcowanie (halogenowanie)
C6H5H + X2

FeX3

C6H5X

HX

X= Cl, Br

Nitrowanie
C6H5H + HONO2

H2SO4

C6H5NO2

H2O

HONO2 = HNO3

61

Sulfonowanie
C6H5H + HOSO3H

SO3

C6H5SO3H

H2O

HOSO3H = H2SO4

Alkilowanie
C6H5H + RCl

AlCl3

C6H5R

HCl

R grupa alkilowa, np. CH3

Acylowanie
O
C6H5H + RCCl

O
AlCl3

C6H5CR

HCl

Podstawienie elektrofilowe jest reakcj dwuetapow. W pierwszym etapie

nastpuje przyczenie elektrofila z zanikiem aromatycznoci ukadu oraz strat
energii rezonansu. W drugim etapie nastpuje odczenie protonu z odtworzeniem
ukadu aromatycznego i odzyskiem energii rezonansu.

REAKCJE PRZYCZENIA (ADDYCJI)

Reakcje przyczenia s reakcjami, w ktrych z dwch czsteczek powstaje
jedna, zawierajca wszystkie atomy nalece do tych reagentw. Addycja jest najwaniejsz reakcj alkenw. Najczciej w tych reakcjach substratami s zwizki
nienasycone, czyli zawierajce wizania podwjne lub potrjne:
CH2=CH2 +

AB

H2CCH2

A B
W reakcji przyczenia grupa A substratu zostaje przyczona do jednego
atomu wgla podwjnego wizania, a grupa B do drugiego i w produkcie midzy
dwoma atomami pozostaje tylko wizanie pojedyncze. W wyniku reakcji addycji
rozerwaniu ulegaj: wizanie alkenu i wizanie sigma drugiego substratu, a tworzone s dwa wizania sigma.
Reakcje addycji s bardzo powszechne, nie jest moliwe przedstawienie ich
za pomoc jednego oglnego schematu, jednak porwnanie budowy substratu
i produktu umoliwia atwe rozpoznanie tej reakcji.

62

Addycja elektrofilowa
Reakcja addycji elektrofilowej polega na przyczeniu elektrofila do alkenu
z wytworzeniem reaktywnego karbokationu, ktry moe gwatownie reagowa
z neutrofilem przekazujcym mu dwa elektrony, w wyniku czego tworzy si produkt nasycony. Karbokation to dodatnio naadowany atom wgla (ma sze zamiast omiu elektronw), zwizany z trzema innymi atomami.
H
H+

C=C

C+C
karbokation

Przykadami addycji elektrofilowej do alkenw jest uwodornienie ich

w obecnoci katalizatora lub przyczenie chlorowcw (Cl2, Br2) do wiza podwjnych. Przyczenie bromu stosowane jest jako prba chemiczna na obecno
wiza podwjnych. Addycja wody, czyli hydratacja do wizania podwjnego
zachodzi w obecnoci kwasu jako katalizatora, produktem reakcji jest alkohol.
Addycja kwasw (np. HCl, H2SO4) do podwjnego wizania alkenw te jest powszechna. W reakcji tej proton wie si z jednym atomem wgla podwjnego
wizania, a reszta kwasowa jest przyczona do drugiego atomu.

Addycja nukleofilowa
Reakcja addycji nukleofilowej polega na przyczeniu neutrofila do grupy
elektrofilowej. Przykadami addycji nukleofilowej mog by reakcje przyczenia
nukleofila do grupy karbonylowej aldehydw lub ketonw, prowadzce do powstania alkoholu.
W grupie karbonylowej tlen jest zdecydowanie bardziej elektroujemny ni
wgiel, w zwizku z tym elektrony wizania podwjnego s silnie przesunite
w stron atomu tlenu, powodujc siln polaryzacj wizania, ktra sprawia, e tlen
atwiej przyjmuje adunek ujemny. Wanie dziki tej polaryzacji wikszo reakcji
karbonylowych to reakcje nukleofilowego ataku na karbonylowy atom wgla, ktremu czsto towarzyszy addycja protonu do tlenu.
Nu
Nu
H2O
Nu
+
C=O
CO
C OH
lub ROH
nukleofil
zw. poredni
produkt
Jak wynika z przedstawionej wyej addycji nukleofilowej do grupy karbonylowej, reakcja polega na przyczeniu nukleofila i protonu. Trygonalny atom wgla
grupy karbonylowej o hybrydyzacji sp2 w wyjciowym aldehydzie lub ketonie
przechodzi w tetraedryczny sp3 zhybrydyzowany wgiel w zwizku porednim i w
63

produkcie. Poniewa reakcja zachodzi w wodzie, to ujemnie naadowany atom

tlenu w zwizku porednim przycza proton pochodzcy z wody, koczc ten etap
addycji nukleofilowej do grupy karbonylowej z wytworzeniem alkoholu.
Alkohole s sabymi nukleofilami tlenowymi, uczestnicz w addycji nukleofilowej do wizania karbonylowego w reakcji powstawania hemiacetali i acetali.
Alkohol (ROH) jest przyczany do wizania C=O w ten sposb, e grupa OR wie si z atomem wgla, a proton z atomem tlenu grupy karbonylowej. Reakcje te
maj podstawowe znaczenie w zrozumieniu chemii wglowodanw.

REAKCJE RODNIKOWE
Reakcja rodnikowa to proces, w ktrym nastpuje symetryczne tworzenie
wizania chemicznego w wyniku dostarczenia przez reagujce czsteczki po jednym elektronie. Reakcj rodnikow jest te proces w ktrym nastpuje symetryczne zrywanie wizania chemicznego w taki sposb, e kady fragment odchodzi
z jednym elektronem.
Rodnik, zwany rwnie wolnym rodnikiem, jest to indywiduum molekularne, zawierajce nieparzyst liczb elektronw walencyjnych, dlatego posiada
pojedynczy, niesparowany elektron na jednym ze swych orbitali, tak jak np. Cl-,
ktry powsta w homolitycznej reakcji rozpadu Cl2.

Rodniki s wysoce reaktywne, poniewa zawieraj atom z nieparzyst liczb

elektronw walencyjnych, zamiast trwaego oktetu gazu szlachetnego. Reakcje
rodnikowe, w ktrych powstanie oktet elektronowy na powoce elektronowej rodnika, wynikajcy z utworzenia wizania, mog by reakcjami substytucji rodnikowej lub addycji rodnikowej.

Reakcja substytucji rodnikowej

Reakcja substytucji rodnikowej polega na tym, e rodnik odbiera atom lub
grup atomw od innej czsteczki, przeksztacajc si w obojtn czsteczk, jednoczenie jednak przyczynia si do tworzenia nowego rodnika:
R + A:B
substrat
rodnikowy

R:A
produkt
substytucji

B
produkt
rodnikowy

Reakcje rodnikowe przebiegaj w trzech kolejnych etapach: inicjacji czyli

zapocztkowania, propagacji czyli kontynuowania oraz terminacji czyli zakoczenia.

64

Na etapie inicjacji maj miejsce reakcje tworzenia reaktywnych wolnych

rodnikw. Przykadem mog by rodniki Cl, powstajce pod wpywem wiata UV
z czsteczkowego Cl2, w wyniku homolitycznego rozerwania wizania ClCl
midzy atomami chloru.
Propagacja ma charakter reakcji acuchowej. Zaczyna si, gdy w rodowisku pojawi si wolne rodniki, ktre reaguj z czsteczkami, dostarczajc nowych
rodnikw, bdcych podstawowymi elementami samopodtrzymujcego mechanizmu etapu propagacji.
W przypadku wolnorodnikowej reakcji chlorowania metanu, uwolniony na
etapie inicjacji rodnik chlorowy odrywa od metanu atom wodoru, przeksztacajc
si w czsteczk HCl i dostarcza nowego rodnika, ktrym jest rodnik metylowy
(CH3):
Cl +

H:CH3

H:Cl

CH3

W nastpnym etapie propagacji rodnik metylowy reaguje z czsteczk Cl2,

w wyniku czego powstaje obojtny produkt chlorometan oraz rodnik chlorowy
Cl, ponownie rozpoczynajcy proces propagacji:

CH3

Cl:Cl

Cl:CH3

+ Cl

Naprzemienna kontynuacja tych dwch reakcji jest odpowiedzialna za acuchowy charakter etapu propagacji. Bdzie on trwa dopty, dopki wolne rodniki
bd w rodowisku.
Terminacja, czyli zakoczenie reakcji nastpi wwczas, gdy wolne rodniki
pocz si razem z utworzeniem trwaego produktu, np.:

Cl +
Cl +

H3C

Cl

ClCl

CH3

ClCH3

CH3

H3CCH3

Reakcje rodnikowe opieraj si na tych samych podstawach, (przedstawionych na powyszych przykadach), ktre sprowadzaj si do tego, e wizania
ulegaj rozerwaniu lub tworz si przy udziale rodnikw.

65

Reakcja addycji rodnikowej

Reakcja addycji rodnikowej polega na tym, e rodnik moe przyczy si
do alkenu, wykorzystujc jeden z elektronw wizania podwjnego i doprowadzajc do powstania nowego rodnika:
R

R
+
C =C
CC
substrat
rodnikowy

alken

produkt addycji
rodnikowej

Rodnikowy produkt addycji moe przyczy si do drugiej czsteczki alkenu, wytwarzajc wyduony produkt rodnikowy addycji, nastpnie przycza si do
trzeciej, czwartej itd., ostatecznie przeksztacajc wyjciowy monomer (alken)
w polimer. Proces tworzenia polimeru nazywa si polimeryzacj. Przykadem
wolnorodnikowej polimeryzacji moe by synteza polietylenu z etylenu. Katalizatorami polimeryzacji etylenu s nadtlenki organiczne, dostarczajce w wysokiej
temperaturze rodnikw katalitycznych:
ROOR
nadtlenek organiczny

temperatura

2 RO
rodniki katalityczne

Rodniki katalityczne przyczaj si do podwjnego wizania w etylenie,

wytwarzajc wolny rodnik wglowy:
RO
rodnik

CH2=CH2
etylen

ROCH2CH2
wolny rodnik wglowy

Powstajcy w reakcji addycji wolny rodnik wglowy przycza si do kolejnej czsteczki etylenu, potem do nastpnej, itd., wyduajc acuch wglowy.
Etap propagacji trwa, a do momentu, gdy nastpi terminacja, wynikajca z poczenia si dwch rodnikw.

66

5.

ANALIZA MIARECZKOWA
Iwona ak, Anna Balcerzyk

Analiza miareczkowa jest metod ilociowego oznaczania substancji. Polega

na stopniowym dodawaniu rwnowanej chemicznie iloci roztworu mianowanego
do roztworu oznaczanej substancji.
Roztwr mianowany, zwany titrantem jest to roztwr odczynnika o znanym dokadnym steniu (mol/l) lub mianie.
Miano okrela liczb gramw substancji rozpuszczonej w 1 ml roztworu.
Miano to stosunek masy substancji oznaczanej (miareczkowanej) w gramach do
objtoci titranta w mililitrach potrzebnej do zmiareczkowania tej masy w okrelonych warunkach:

TA =

mA
( g / ml )
V

Punkt rwnowanikowy (PR) jest to moment, w ktrym cay oznaczany

zwizek przereagowa z roztworem mianowanym, a zmierzona w tym punkcie
objto zuytego titranta umoliwia obliczenie zawartoci oznaczanej substancji.
Rozpoznanie punktu rwnowanikowego odbywa si na zasadzie obserwacji
zmian waciwoci optycznych lub fizycznych roztworu. Zazwyczaj do roztworu
miareczkowanego wprowadza si tzw. wskanik, ktry w momencie zakoczenia
reakcji zmienia barw.
Moment zmiany barwy wskanika nazywany jest punktem kocowym
miareczkowania (PK) i powinien by rwny punktowi rwnowanikowemu.
W praktyce jednak mona obserwowa midzy nimi pewn niezgodno.
Rnica pomidzy punktem rwnowanikowym i punktem kocowym stanowi tzw. bd miareczkowania, ktry mona zminimalizowa przez staranne
dobranie wskanika do danego typu reakcji.
Identyfikacj punktu rwnowanikowego przeprowadza si metodami
optycznymi (wizualna, kolorymetria, turbidymetria, nefelometria) oraz metodami
instrumentalnymi, np. mierzc zmiany potencjau elektrody (miareczkowanie potencjometryczne) lub przewodnoci roztworu (miareczkowanie konduktometrycz67

ne). Wanymi zaletami metod miareczkowych s: dua szybko oznacze i moliwo zastosowania wielu typw reakcji.
Reakcja wykorzystywana w analizie miareczkowej powinna spenia nastpujce warunki:
przebiega bardzo szybko,
przebiega stechiometrycznie, zgodnie z rwnaniem,
powinna istnie moliwo dokadnego ustalenia punktu rwnowanikowego,
zwizki chemiczne, biorce udzia w reakcji powinny by dostatecznie trwae
w roztworze i nie powinny wchodzi w reakcje z innymi skadnikami roztworu.

Klasyfikacja metod miareczkowych

Klasyfikacja wedug sposobu miareczkowania:
bezporednie

Metody

porednie jeli titrant i substancja miareczkowana nie

reaguj ze sob bezporednio, dobiera si
trzeci substancj, ktra reaguje szybko i
stechiometrycznie z oznaczan substancj,
tworzc produkt reagujcy szybko i stechiometrycznie z titrantem;

odwrotne

68

jeli oznaczana substancja reaguje

z titrantem szybko i stechiometrycznie;

jeli reakcja zachodzi powoli, do roztworu

miareczkowanego dodaje si okrelon
ilo titrana w nadmiarze. Gdy reakcja
przebiegnie do koca nadmiar titranta odmiareczkowuje si odpowiednim pomocniczym roztworem mianowanym.

Klasyfikacja wedug typu zachodzcej reakcji chemicznej:

Alkalimetria
(titrantem jest zasada)
Alkacymetria
(oparta na reakcjach
kwas:zasada)

Acydymetria
(titrantem jest kwas)

Kompleksometria
(oparta na reakcjach tworzenia trwaych,
atwo rozpuszczalnych zwizkw kompleksowych)
Metody
miareczkowe
Redoksymetria
(oparta na reakcjach

Reduktometria
(titrantem jest
reduktor)

utleniania-redukcji)
Oksydymetria
(titrantem jest
Precypitometria

utleniacz)

(oparta na reakcjach dajcych

zwizki trudno rozpuszczalne)

Alkacymetria
Alkacymetria obejmuje metody oznaczania ste kwasw, zasad, a take
soli mocnych kwasw i sabych zasad oraz soli mocnych zasad i sabych kwasw.
Detekcja punktu kocowego odbywa si metodami instrumentalnymi (np. potencjometrycznie) lub wizualnymi. Wskanikami w alkacymetrii s sabe kwasy lub
zasady organiczne, ktrych formy zdysocjowane i niezdysocjowane rni si zabarwieniem.

69

Tabela 1. Przykady wskanikw stosowanych w alkacymetrii

Wskanik

Zakres pH

Zabarwienie w roztworze
kwanym

zasadowym

Oran metylowy

3,14,4

czerwone

topomaracz.

Fenoloftaleina

8,010,0

bezbarwne

czerwonofiolet.

Czerwie metylowa

4,26,2

czerwone

te

Bkit bromotymolowy

6,77,6

te

niebieskie

Przykadem oznaczenia alkacymetrycznego moe by miareczkowanie 10 ml

roztworu HCl o steniu 0,1 mol/l mianowanym roztworem NaOH o steniu 0,1
mol/l. Na zmiareczkowanie 10 ml jednoprotonowego, mocnego kwasu o steniu
0,1 mol/l potrzeba 10 ml mocnej zasady NaOH o tym samym steniu, punkt rwnowanikowy odpowiada wartoci pH 7.
Graficznym przedstawieniem zmian zachodzcych w trakcie miareczkowania jest tzw. krzywa miareczkowania, odzwierciedlajca zaleno pH roztworu
od objtoci dodanego titrantu wyraonej w mililitrach.

pH

14
12
10

fenoloftaleina
8

PR
6
4

oran metylowy

2
0
0

10

15

titrant (ml)
20

25

titrant (ml)
Warto pH 0,1 molowego roztworu HCl wynosi 1. Podczas miareczkowania mocn zasad pocztkowo pH roztworu zmienia si w nieznacznym stopniu. Po
dodaniu 5 ml roztworu NaOH warto pH wzrasta tylko o niespena 0,5 jednostki.
Zmiareczkowanie kwasu w okoo 90% (co ma miejsce po dodaniu niespena 9 ml
titranta) powoduje wzrost wartoci pH roztworu do 2. Wiadomo, e wzrost warto70

ci pH o jedn jednostk nastpuje wwczas, gdy stenie jonw wodorowych

zmniejsza si 10-krotnie, poniewa pH = - lg[H+]. Podczas dalszego miareczkowania objtoci titranta rzdu 1 ml zmiany wartoci pH s wyrane i w pobliu PR
nastpuje bardzo gwatowna zmiana pH, ktrej odpowiada zmniejszenie stenia
jonw wodorowych o okoo milion razy.
Ten gwatowny wzrost pH nazywany jest skokiem miareczkowania, a jego
detekcja umoliwia okrelenie punktu rwnowanikowego. Skok miareczkowania
zaley od ste zarwno roztworu miareczkowanego, jak i titranta oraz od ich
mocy.
Tym wikszy jest skok miareczkowania im bardziej stone s roztwory
oraz im mocniejszy jest kwas lub zasada. Znajomo krzywej miareczkowania jest
niezbdna dla dobrania odpowiedniego wskanika, ktry bdzie zmienia zabarwienie najbliej punktu rwnowanikowego lub wewntrz skoku miareczkowania.
Podczas miareczkowania mocnego kwasu mocn zasad mona stosowa oran
metylowy, czerwie metylow lub fenoloftalein.
Krzywe miareczkowania w pozostaych metodach miareczkowych maj podobny przebieg, jednak w zalenoci od metody, parametrem zwizanym ze steniem oznaczanego skadnika (odcinanym na osi Y) jest:
w kompleksometrii ujemny logarytm stenia kationu,
w redoksometrii potencja utleniajcy ukadu,
w metodach strceniowych ujemny logarytm stenia molowego oznaczanego
skadnika.

Kompleksometria
Kompleksometria obejmuje metody oparte na reakcjach tworzenia trwaych,
rozpuszczalnych zwizkw kompleksowych. Najszerzej rozwinitym dziaem
kompleksometrii jest kompleksonometria. Nazwa ta pochodzi od sowa komplekson, ktrym okrela si kwasy aminopolikarbonowe. Kompleksony charakteryzuj
si wybitnymi zdolnociami tworzenia zwizkw kompleksowych, tzw. chelatw
z kationami metali wielowartociowych. Spord kompleksonw najbardziej znanym jest wersenian disodowy, okrelany skrtem EDTA, od nazwy etylenodiaminotetraoctan.
Wskanikami w kompleksonometrii s najczciej tzw. metalowskaniki, jak
np. czer eriochromowa T. S to zwizki organiczne, ktre w okrelonych warunkach miareczkowania tworz z jonami metali barwne kompleksy. W miar przebiegu reakcji zmniejsza si w roztworze liczba kompleksw metal-wskanik,
a zwiksza liczba bardziej trwaych kompleksw metal-komplekson.
Uwolniony wskanik ma inn barw ni w kompleksie z metalem, a poniewa w pobliu PR nastpuje gwatowny spadek stenia jonw metalu, moliwa
jest wizualna detekcja tego punktu.
71

Przykadem oznacze kompleksometrycznych moe by oznaczanie jonw

wapnia i magnezu wykonywane w celu okrelenia twardoci wody. W obecnoci
czerni eriochromowej T roztwr jonw wapnia i magnezu przy pH 10-10.5 wykazuje czerwone zabarwienie, podczas gdy wolne jony wskanika, uwalniane w trakcie reakcji, maj zabarwienie niebieskie. Reakcj mona zapisa nastpujco:
CaW- + H2Y2- HW2- + CaY2- + H+
czerwony
niebieski
gdzie:
W wskanik, H2Y2 skrt wzoru chemicznego EDTA.

Redoksometria
Redoksometria obejmuje metody oparte na reakcjach utleniania i redukcji.
Reakcje te moliwe s wtedy, gdy midzy reagujcymi substancjami istnieje rnica potencjau utleniajcego. W miar przebiegu reakcji reduktor ulega utlenieniu
(oddaje elektrony), natomiast utleniacz ulega redukcji (przyjmuje elektrony).
W pewnym momencie nastpuje zrwnanie potencjaw i ustalenie stanu rwnowagi.
Punkt rwnowanikowy (PR) wyznaczany jest potencjometrycznie lub za
pomoc wskanikw. Wskaniki te s ukadami redoks, ktrych forma utleniona
posiada odmienne zabarwienie ni forma zredukowana. Wskanikiem moe by
rwnie sam roztwr mianowany, tak jak ma to miejsce w przypadku miareczkowania roztworem nadmanganianu potasu.
Przykadem analizy manganometrycznej moe by oznaczanie jonw elaza.
Roztwr z jonami elazawymi po zakwaszeniu kwasem siarkowym miareczkuje
si mianowanym roztworem nadmanganianu. Reakcja przebiega zgodnie z rwnaniem:
MnO4- + 5Fe2+ + 8H+ Mn2+ + 5Fe3+ + 4H2O
W miar przebiegu reakcji zanika barwa ta, pochodzca od jonw Fe2+,
natomiast w punkcie kocowym miareczkowania pojawia si zabarwienie rowe,
ktre daj jony Mn2+.

Precypitometria
Podstaw precypitometrii, czyli metod strceniowych s reakcje prowadzce
do powstania zwizkw trudno rozpuszczalnych. Najwaniejsze praktyczne zastosowanie ma argentometria, opierajca si na reakcji oznaczanego zwizku z titrantem, ktrym jest roztwr AgNO3. W wyniku tej reakcji powstaj trudno rozpuszczalne sole srebra. Metod t oznacza si najczciej chlorki, jodki oraz bromki.

72

Wskanikami w metodach strceniowych s zwizki, ktre reagujc z nadmiarem titrantu daj substancje barwne.
Przykadem specyficznego miareczkowania strceniowego moe by metoda
Mohra oznaczania chlorkw. Wskanikiem w tej reakcji jest chromian potasowy.
Roztwr zawierajcy chlorki miareczkuje si mianowanym roztworem azotanu
srebra. Gdy caa ilo chlorkw zostanie wytrcona w postaci soli chlorku srebra,
nadmiar titranta zaczyna strca osad chromianu srebrowego o czerwonobrunatnym zabarwieniu. Zachodzce reakcje przebiegaj nastpujco:
Ag+ +

Cl - AgCl biay

2Ag+ + CrO42- Ag 2CrO4 czerwonobrunatny

Metodami strceniowymi mona oznacza siarczany, fosforany i inne aniony, w ktrych titrantem jest roztwr azotanu oowiawego.

Technika wykonania miareczkowania

Podstawowym przyrzdem w analizie miareczkowej jest biureta. Jest to wska, kalibrowana rurka szklana, zakoczona kurkiem, ktra umoliwia pomiar objtoci zuytego titranta. Dokadno tego pomiaru jest niezwykle istotna dla prawidowego oznaczenia stenia badanej substancji, dlatego wane jest przestrzeganie nastpujcych zasad miareczkowania:
Biureta przed uyciem powinna by dokadnie umyta i przepukana dwu- lub
trzykrotnie roztworem mianowanym. Roztwr powinien spywa rwnomiernie, nie pozostawiajc kropel na ciankach.
Roztwr mianowany wlewa si do biurety powyej poziomu zerowego. Z kocwki biurety usuwa si pcherzyki powietrza przez odkrcenie kurka kranu,
a nastpnie spuszcza si nadmiar roztworu do kreski zerowej.
Roztwr mianowany spuszcza si z biurety niewielkimi porcjami do roztworu
miareczkowanego, znajdujcego si najczciej w kolbie stokowej. Po dodaniu
kadej porcji roztwr naley wymiesza. Zbliajc si do punktu kocowego
miareczkowania naley titrant dodawa kroplami, powoli, mieszajc roztwr
miareczkowany.
Odczyt objtoci zuytego roztworu mianowanego powinien by wykonany po
ok. 23 minutach od zakoczenia miareczkowania, co pozwala unikn bdu
zwizanego z wolniejszym spywaniem cieczy ze cianek biurety.
Zaleca si uywa 2040 ml titrantu. Mniejsza jego ilo znacznie zwiksza
bd pomiaru. Wynika to z faktu, e PK mona wyznaczy z dokadnoci do 1
kropli, czyli do ok. 0.03 ml. Im mniejsza objto zuytego roztworu mianowanego, tym 1 kropla stanowi wikszy procent caoci i wikszy jest bd pomiaru.

73

Przykadowo: dla 15 ml titrantu bd wynosi:

0.03x100
= 0 .2 %
15
podczas gdy dla 40 ml bd wynosi ju tylko:

0.03x100
= 0.075%
40
Naley pamita, e pojemno naczy miarowych zmienia si nieco wraz ze
zmian temperatury. Poniewa naczynia s kalibrowane w temp. 200C, dobrze
jest przeprowadza miareczkowanie w zblionej temperaturze. Staa temperatura jest rwnie zalecana ze wzgldu na rozszerzalno ciepln wody, ktra
sprawia, e objtoci roztworw mierzone w rnej temperaturze mog by
odmienne.

Przygotowanie roztworw mianowanych

Roztwr mianowany przyrzdza si rozpuszczajc w wodzie cile okrelon ilo substancji stanowicej titrant, po czym roztwr dopenia si wod do waciwej objtoci. Poniewa wikszo substancji chemicznych nie jest doskonale
czysta, miano tak sporzdzonego roztworu powinno by nastawione wedug tzw.
substancji podstawowych. S to substancje stae, o wysokim stopniu czystoci,
trwae, atworozpuszczalne, niehigroskopijne i reagujce stechiometrycznie z titrantem. Miareczkowanie odwaek substancji podstawowej rozpuszczonej w wodzie pozwala na dokadne ustalenie miana roztworu.

OBLICZENIA W ANALIZIE MIARECZKOWEJ

Podstaw oblicze w analizie miareczkowej jest stechiometria reakcji, stenie molowe czsteczek oraz ich masa molowa.
Ze stechiometrii reakcji wynikaj wspczynniki rwnowanoci, np. w reakcji kwas-zasada wspczynnik rwnowanoci kwasu (zasady) jest rwny stosunkowi iloci kwasu (lub zasady) do iloci protonw wymienianych w reakcji.
Jeli kwas oznaczymy jako HXA, a zasad jako B(OH)Y to:

f (H X A ) =

74

1
X

f [B(OH )Y ] =

1
Y

Podstawowe zalenoci stosowane w obliczeniach przedstawiaj ponisze

rwnania, ktre mona przeksztaca w zalenoci od tego, jak wielko mamy
oznaczy:

Vy C y
mx
=
Mx fx
fy
po przeksztaceniu:

mx =

Vy C y M x f x

Cy =

fy
oraz

V1C 1 V2 C 2
=
f1
f2

mx fy
M x f x Vy

Vy =

mx f y
M x fxCy

po przeksztaceniu: C1 =

V2C 2 f1
V1 f 2

gdzie:
mx masa substancji x; C1 stenie molowe substancji x; Mx masa molowa substancji
x; Cy, C2 stenie molowe titrantu; Vy,2 objto dodawanego odczynnika (titrantu); x,
y, 1, 2 wspczynniki rwnowanoci

PRZYKAD 1.
Na zmiareczkowanie 25 ml roztworu H2SO4 zuyto 35 ml mianowanego 0.1 molowego roztworu NaOH. Oblicz stenie molowe miareczkowanego roztworu kwasu siarkowego.

Rozwizanie:
Reakcja przebiega nastpujco:
2 NaOH + H2SO4 Na2SO4 + 2H2O
Wspczynniki rwnowanoci s nastpujce:
zasady = 1;

kwasu = 0,5

Korzystajc ze wzoru:

V1C1 V2 C 2
=
1
2

75

mona obliczy stenie molowe miareczkowanego roztworu:

C1 =

V2C 2 f1
V1 f 2

C1 =

0.035 0.1 0.5

= 0.07 mol/l
0.025 1

Odp. Stenie molowe roztworu H2SO4 wynosi 0.07 mol/l.

PRZYKAD 2.
Na zmiareczkowanie odwaki NaOH zuyto 35 ml roztworu HCl o steniu molowym 0,1 mol/l. Ile gramw NaOH zawieraa odwaka?

Rozwizanie:
Reakcja przebiega nastpujco:
NaOH + HCl NaCl + H2O
Wspczynniki rwnowanoci s nastpujce:
HCl = 1

NaOH = 1;
Korzystajc z wzoru:

Vy C y
mx
=
Mx fx
fy
znajc MNaOH = 40 g/mol, mona obliczy mas oznaczanej substancji:

mx =

Vy C y M x f x
fy

m NaOH =

0.035 0.1 40 1
= 0.14 g
1

Odp. Odwaka zawieraa 0.14 g NaOH.

PRZYKAD 3.
Na zmiareczkowanie odwaki 0,1g Na2CO3 zuyto 30 ml roztworu HCl. Oblicz
miano roztworu HCl. Msoli = 106 g/mol; Mkwasu = 36 g/mol.

76

Rozwizanie:
Reakcja przebiega nastpujco:
Na2CO3 + 2HCl 2NaCl + H2CO3
Wspczynniki rwnowanoci s nastpujce:
kwasu = 1

soli = 0,5;
Korzystajc z wzoru:

Vy C y
mx
=
Mx fx
fy
mona obliczy stenie molowe roztworu HCl:

Cy =

mx fy

Cy =

M x f x Vy

0 .1 1
= 0.06 mol/l
106 0.5 0.03

stenie molowe wyraone w jednostkach mol/l naley przeliczy na miano, wyraone w g/ml:
liczba moli n = m/M, gdzie m to masa substancji w gramach

m=Mn

mHCl = 36 0.06 = 2.16 g

2.16 g 1000 ml
x

1 ml

x = 0.00216 g/ml

Odp. Miano roztworu HCl wynosi 0.00216 g/ml.

PRZYKAD 4.
Jaka potrzebna jest objto 0.1 molowego roztworu HCl do zmiareczkowania
0.2 g odwaki NaOH?
MNaOH = 40 g/mol

Rozwizanie:
Ze stechiometrii rwnania:
NaOH + HCl NaCl + H2O

77

Wspczynniki rwnowanoci s nastpujce:

NaOH = 1;

HCl = 1

Korzystajc z wzoru:

Vy C y
mx
=
Mx fx
fy
mona obliczy objto mianowanego roztworu:

Vy =

mx f y

Vy =

M x fxCy

0 .2 1
= 0.05 l
40 1 0.1

Odp. Do zmiareczkowania 0.2 g odwaki NaOH potrzeba 0.05 litra (czyli 50 ml)
roztworu HCl o steniu 0,1 mol/l.

PRZYKAD 5.
Miareczkowano 10 ml roztworu HCl o steniu 0.1 mol/l, mianowanym 0.1 molowym roztworem NaOH. Oblicz, jak zmieni si stenie molowe roztworu HCl po
dodaniu: a) 1 ml roztworu NaOH; b) 9 ml roztworu NaOH.

Rozwizanie:
Zalenoci midzy steniami molowymi i objtociami roztworw tej samej substancji dla K = Z = 1 wyraa rwnanie:

C1 V2
=
C 2 V1
gdzie:
V1 objto niezobojtnionego roztworu HCl; V2 sumaryczna objto roztworu; C1
wyjciowe stenie molowe roztworu HCl; C2 kocowe stenie molowe.

ad. a. po dodaniu 1 ml roztworu NaOH:

C2 =

78

C1 V1 0.1 9
=
= 0.08 mol / l
V2
11

ad. b. po dodaniu 9 ml roztworu NaOH:

C2 =

C1 V1 0.1 1
=
= 0.005 mol / l
V2
19

Odp. Stenie roztworu HCl po dodaniu 1 ml NaOH wynosi bdzie 0.08 mol/l,
natomiast po dodaniu 9 ml NaOH 0.005 mol/l.

79

6.

RWNOWAGA WODNO-ELEKTROLITOWA USTROJU

Iwona ak

WODA I PRZESTRZENIE WODNE

Woda jest najwaniejszym nieorganicznym skadnikiem wszystkich organizmw ywych. Peni rol rozpuszczalnika, ktry ma wpyw na wszystkie oddziaywania czsteczkowe w ukadach biologicznych. Czsteczki wody maj struktur
polarn i wykazuj zdolno do tworzenia wiza wodorowych, dlatego woda jest
doskonaym rozpuszczalnikiem dla czsteczek polarnych, hydrofilnych.
Nie zjonizowane zwizki polarne, takie jak np.: proste alkohole, aldehydy,
ketony, cukry atwo rozpuszczaj si w wodzie, poniewa woda tworzy z nimi
wizania wodorowe i osabia ich wzajemne oddziaywania midzyczsteczkowe.
Zwizki polarne o budowie jonowej s rozpuszczalne w wodzie, dziki temu, e woda przeciwstawia si przyciganiu elektrostatycznemu midzy jonami
dodatnimi i ujemnymi, tworzc wok jonw warstwy hydratacyjne.
W rodowisku wodnym zwizki hydrofobowe lub niepolarne grupy chemiczne makroczsteczek wykazuj tendencj do skupiania si, utrzymywanego
przez wzajemne oddziaywania hydrofobowe. Czsteczki lub grupy hydrofobowe
cz si razem ze sob rwnie dlatego, e czsteczki wody silniej wi si midzy sob, wypychajc niepolarne elementy poza swoje rodowisko.
Woda jest ciecz nasycajc wszystkie substancje organiczne w organizmach ywych, ktra jest konieczna do ujawnienia wasnoci i funkcji wszystkich
biologicznie czynnych makroczsteczek, w tym biaek oraz kwasw nukleinowych.
Woda jest niezbdna do przebiegu procesw metabolicznych w komrkach, czsto
bywa te substratem w reakcjach metabolicznych.
Woda peni rol rodka transportu, zwaszcza w krwiobiegu; uczestniczy
w regulacji temperatury, gdy parowanie wody jest jednym z najwaniejszych sposobw odprowadzenia ciepa na zewntrz organizmu.
Zawarto wody w organizmie dorosego czowieka wynosi okoo 60% masy ciaa. Przykadowo, w organizmie zdrowego mczyzny o masie ciaa 70 kg
cakowita woda stanowi 42 kg, natomiast sucha pozostao tylko 28 kg. Istniej
80

rnice zalene od zawartoci tkanki tuszczowej i wieku. U osb szczupych,

u ktrych tkanka tuszczowa stanowi mniej ni 10% masy ciaa, zawarto cakowita wody w organizmie wynosi 70%, natomiast u bardzo otyych tylko do 55%
masy ciaa. Najwicej wody znajduje si w organizmie noworodkw, u ktrych
woda stanowi 7580% masy ciaa, natomiast u dziecka jednorocznego woda stanowi ju 65% masy ciaa. W organizmie ludzi starszych (60 lat) wody jest znacznie
mniej, u kobiet w granicach 46%, a u mczyzn 54% masy ciaa.
W organizmie istniej dwie gwne przestrzenie wodne: przestrze wewntrzkomrkowa i pozakomrkowa.
W przestrzeni wewntrzkomrkowej znajduje si okoo 28 litrw wody
organizmu ludzkiego, co stanowi okoo 40% masy ciaa, czyli 66% cakowitej
wody ustrojowej.
W przestrzeni pozakomrkowej znajduje si okoo 14 litrw wody organizmu ludzkiego, ktra stanowi okoo 20% masy ciaa, czyli 34% cakowitej wody
ustrojowej. Zrnicowa j mona na przestrze wodn wewntrznaczyniow,
ktr stanowi osocze (o objtoci 4 litry) i przestrze rdmiszow o objtoci
okoo 10 litrw. Poza tym woda znajduje si w przestrzeni przewodu pokarmowego, jam opucnowych, drg moczowych, tkance kostnej i kociach. Przestrze wewntrznaczyniowa okrela tzw. wolemi. W organizmie utrzymywana jest izowolemia, czyli prawidowa wielko przestrzeni wodnych, stany chorobowe mog
zmienia wielko i skad przestrzeni wodnych.

ZASADY OZNACZANIA ZAWARTOCI WODY

W ORGANIZMIE
Istniej metody pozwalajce na bezporednie oznaczenie zawartoci cakowitej wody ustrojowej, wody przestrzeni pozakomrkowej oraz objtoci osocza.
W metodach tych stosuje si zwizki, ktre wprowadzone do organizmu rozmieszczaj si (rozcieczaj) tylko w wodzie tych przestrzeni. Rozcieczenie zwizku
w tej przestrzeni jest miar jej objtoci.

Cakowita woda ustrojowa

Cakowit wod ustrojow mona oznaczy metod rozcieczenia izotopowego przez wprowadzenie do organizmu okrelonej dawki substancji, wody cikiej D2O, ktra rwnomiernie rozciecza si stosunkowo szybko w wodzie ustrojowej, analogicznie do czsteczek wody. Zastosowanie wody cikiej do tego celu
wynika rwnie z faktu, e praktycznie nie ulega przemianie, wydalanie jej na
zewntrz jest niewielkie, w stosowanych dawkach nie jest toksyczna i atwo mona
j oznaczy ilociowo.

81

Po wystarczajcym czasie trwania rozcieczania w ustroju (ok. 2 godz.),

oznacza si stenie wody cikiej w surowicy.
Cakowit objto wody ustrojowej, w ktrej podana substancja si rozcieczya oblicza si ze wzoru:
Objto =

Dawka podana
Stenie w surowicy

Oznaczanie pynu pozakomrkowego

Oznaczanie pynu pozakomrkowego, opiera si rwnie na zasadzie rozcieczenia okrelonej substancji w badanej objtoci pynu. W tym przypadku
naley zastosowa tak rozcieczan substancj, ktra nie bdzie przechodzi do
wntrza komrek. Najbardziej wiarygodnych wynikw dostarczaj inulina lub
sacharoza, natomiast mannitol zawya nieco wartoci. Substancje te rozpuszczaj
si w wodzie osocza i w pynie rdmiszowym, ktre pozostaj w bezporednim
wzajemnym kontakcie. W warunkach bada rutynowych u ludzi, pyn rdmiszowy nie jest dostpny, dlatego o jego skadzie wnioskuje si analizujc osocze.

Oznaczanie objtoci osocza

Oznaczanie objtoci osocza opiera si rwnie na zasadzie rozcieczenia
izotopowego. W tym przypadku stosuje si substancj, ktra rozcieczy si tylko
w wodzie osocza.
Najczciej uywa si albumin znakowan izotopem jodu 131J. Znakowana
albumina przede wszystkim rozciecza si w oysku naczyniowym, chocia naley bra pod uwag, e czciowo moe ona przechodzi poza wiato naczy wosowatych, dziki czemu rozciecza si w objtoci wikszej od tej, w ktrej kry
osocze.

BILANS WODNY ORGANIZMU

Zapotrzebowanie na wod zdrowego dorosego czowieka wynosi okoo 0,04
kg/kg masy ciaa, czyli okoo 4% masy ciaa na 24 godz. U niemowlt dobowe zapotrzebowanie na wod jest znacznie wysze, wynosi okoo 0,1 kg/kg masy ciaa,
czyli okoo 10% masy ciaa na 24 godz.
Gospodarka wodna ustroju jest zbilansowana. Objto pobranej wody
(2600 ml) przez organizm jest rwna objtoci wody wydalonej przez organizm
(2600 ml).
Organizm ywy wydala wicej wody ni przyjmuje z zewntrz. Wynika to
z faktu, e na pobr skada si rwnie woda powstajca podczas przemian metabolicznych w organizmie. Ilo wody powstajcej w trakcie przemian zaley od

82

diety. Przemiany tuszczw dostarczaj najwicej wody metabolicznej. Utlenienie

100 g tuszczw dostarcza, a 108 ml H2O, poniewa maj najbardziej uwodorowany szkielet wglowy. Utlenienie tej samej iloci wglowodanw dostarcza 58 ml,
natomiast z biaek pochodzi tylko 44 ml wody.
Od objtoci wypitych pynw zaley objto wydalonego moczu, w myl
zasady, zwikszona poda pynw zwiksza wydalanie moczu, natomiast przy
zmniejszonym spoyciu pynw maleje wydalanie moczu.
Tabela 1. Bilans wody
Pobr wody w ml
Pyny

Wydalanie wody w ml
1500

Mocz

1600

Woda z pokarmu

800

Skra

500

Woda z przemian

300

Puca

400

Ka

100

Razem:

2600

Razem:

2600

Dobowa objto moczu nie zmniejsza si poniej 400 ml, czyli objtoci
wody potrzebnej do rozpuszczenia okoo 40 g zwizkw staych wydalanych w dobowej porcji moczu. W moczwce prostej (niedobr wazopresyny) dobowa objto wydalanego moczu moe siga 5 litrw.
Utrata wody wraz z potem i powietrzem wydechowym praktycznie nie podlega regulacji, tymi drogami dobowe straty wynosz okoo 1 litra wody, z ktr
organizm traci okoo 30 mmoli jonw Na+. Przy wysokiej gorczce i przyspieszonym oddechu utrata wody z powietrzem wydechowym moe siga a 1500 ml
w cigu doby. Straty wody i elektrolitw z potem s kompensowane przez nerki.
Tabela 2. Pyny przewodu pokarmowego
Pyn

Wydzielanie dobowe w ml

lina

1500

Sok odkowy

2500

Sok jelitowy

3000

Sok trzustkowy

700

500
Razem:

8200

Wydalanie wody z kaem jest odzwierciedleniem procesw wchaniania

i wydzielania wody oraz elekrolitw w przewodzie pokarmowym. Zaburzenia tych
procesw mog prowadzi do biegunek i do nadmiernej utraty wody i elektrolitw.
83

W warunkach prawidowych wydzielana woda i elektrolity do wiata przewodu

pokarmowego s z powrotem wchaniane. W cigu doby zaledwie okoo 100 ml
wody wydala si z kaem.

ELEKTROLITY USTROJOWE
Woda ustrojowa to roztwr rnych jonw nieorganicznych, a take organicznych. Obecno skadnikw mineralnych w formie jonowej wie si z utrzymaniem wody w organizmie, zarwno w kreniu, jak i w tkankach. Jony wpywaj na utrzymanie cinienia osmotycznego, wspuczestnicz w utrzymywaniu staego odczynu rodowiska, poniewa niektre s skadnikami ukadw buforowych.
Elektrolity uczestnicz te w wymianie gazowej i determinuj potencjay bonowe.
Tabela 3. Podstawowe elektrolity przestrzeni wodnych u czowieka
Pyn pozakomrkowy
Elektrolity

Osocze
mmol/l

rdmiszowy
mmol/l

Pyn
wewntrzkomrkowy
mmol/l

KATIONY
Na
K

Ca

++
++

Mg

142,0

146,5

12,0

5,0

5,0

140,0

2,5

1,3

1,0

1,0

5,0 mol/l
30,0

ANIONY
-

Cl

102,0

114,0

4,0

26,0

31,0

10,0

0,5

0,5

3,8

1,1

1,1

60,0

Kwasy organiczne

~5,0

~6,0

zmienne

Biaka

70 g/l

1,53,0 g/l

200300 g/l

HCO3
SO4

--

Fosforany H2PO4

HPO4- -

Roztwr wodny soli, ktry wywiera takie samo cinienie osmotyczne, jakie
panuje w komrkach i tkankach jest roztworem fizjologicznym (tzw. sol fizjologiczn).
Roztwr fizjologiczny o najprostszym skadzie stanowi dla ssakw roztwr
0,9% chlorku sodu. Jest izotoniczny z pynami ustrojowymi, np. z osoczem krwi
lub z pynem komrkowym, lecz nie jest izojonowy, to znaczy e rwnoway tyl84

ko stenie substancji organicznych i nieorganicznych zawartych w pynach tych

przestrzeni.
W przestrzeniach wodnych organizmu rozmieszczone s elektrolity, spord
kationw wane s jony Na+, K+, Ca++, Mg++, anionw jony Cl-, HCO3-, SO4--,
H2PO4-, HPO4--, aniony metaboliczne, w tym kwasy organiczne oraz rozpuszczalne
anionowe biaka (tab. 3).
Skad ilociowy elektrolitw obu pynw pozakomrkowych, mianowicie
osocza i pynu rdmiszowego (midzykomrkowego) jest porwnywalny, z wyjtkiem zawartoci biaek rozpuszczalnych. W pynie rdmiszowym jest nieporwnywalnie mniej biaek rozpuszczalnych ni w osoczu i ich zawarto jest odmienna w rnych tkankach. Dominujcym kationem pynw pozakomrkowych
jest jon sodowy, ktry odgrywa podstawow rol w utrzymaniu rwnowagi wodno-elektrolitowej, osmotycznej i kwasowo-zasadowej. Organizm posiada due
moliwoci regulacyjne, pozwalajce utrzyma stae stenie Na+ w pynach pozakomrkowych, dlatego wiksze odchylenia od wartoci prawidowych mog
wiadczy o powanych zaburzeniach rwnowagi wodno-elektrolitowej.
Dominujcym anionem pynw pozakomrkowych jest jon chlorkowy.
Ewentualne zmiany stenia tego anionu towarzysz zasadniczo zmianom w steniu jonw sodowych. Jony chlorkowe rwnowa przesunicia ste jonu wodorowglanowego w zaburzeniach rwnowagi kwasowo-zasadowej.
Wyrwnane stenia wszystkich skadnikw pynw przestrzeni pozakomrkowych, z wyjtkiem biaek, wynikaj z cigej wymiany przez przepuszczalne
ciany naczy wosowatych, z rwnowagi Starlinga.
Woda osocza wraz z rozpuszczonymi w niej substancjami drobnoczsteczkowymi podlega cigej i szybkiej wymianie z pynem rdmiszowym, dlatego
stenia poszczeglnych substancji drobnoczsteczkowych w osoczu zmieniaj si
proporcjonalnie do ich ste w pynie rdmiszowym. Dziki temu wartoci
ste substancji drobnoczsteczkowych w osoczu s odzwierciedleniem odpowiednich wartoci ste w caym pynie pozakomrkowym.
Si utrzymujc wod w naczyniach jest cinienie koloido-osmotyczne,
czyli cinienie uwarunkowane obecnoci koloidw, zwaszcza biaek osocza, zwane cinieniem onkotycznym. Stenie biaek w osoczu jest znacznie wysze ni
w pynie rdmiszowym, ciana naczy jest w niewielkim stopniu dla nich przepuszczalna, dlatego cinienie onkotyczne jest praktycznie stae i wynosi 3,33 kPa.
Na kocu ttniczym naczy wosowatych cinienie hydrostatyczne przewysza cinienie onkotyczne o 1,33 kPa, powodujc przesczanie wody osocza wraz
z rozpuszczonymi w niej substancjami drobnoczsteczkowymi, elektrolitami i gazami (O2) do pynu rdmiszowego.

85

Ryc. 1. Rwnowaga Starlinga.

Na kocu ylnym naczy wosowatych cinienie onkotyczne jest wysze od

cinienia hydrostatycznego o warto 1,33 kPa, co powoduje ruch wody wraz
z substancjami drobnoczsteczkowymi, elektrolitami i gazami (CO2) w odwrotnym
kierunku, czyli z pynu rdmiszowego do naczynia.
W warunkach fizjologicznych ta sama objto wody, ktra opucia naczynie w czci ttniczej naczynia wosowatego powraca do osocza w czci ylnej,
ale stenia substancji drobnoczsteczkowych s zmodyfikowane skadem pynu
rdmiszowego.
Wymiana skadnikw midzy pynem wewntrzkomrkowym a rdmiszowym odbywa si poprzez selektywnie przepuszczalne bony komrkowe. Dlatego skad ilociowy elektrolitw pynu pozakomrkowego i wewntrzkomrkowego jest zdecydowanie odmienny (tab. 3), co jest cech bardzo wan dla ycia
komrek.
Rozmieszczenie gwnych kationw i anionw, znamiennie odrnia te
przestrzenie wodne organizmu, np. w pynie wewntrzkomrkowym znajduje si

86

a 8090% jonw K+, a tylko okoo 6% w pynie pozakomrkowym. Jony potasu

uczestnicz w przewodnictwie nerwowym oraz maj znaczenie w prawidowym
funkcjonowaniu ukadu krenia. Ewentualne zmiany stenia kationu K+ w odniesieniu do zmian stenia jonu sodowego mog by niezalene, rwnoczesne lub
mog by przeciwstawne. Kationami, ktre wystpuj w pynie wewntrzkomrkowym w minimalnym steniu s jony wapnia. W przestrzeni wewntrzkomrkowej jony wapnia rwnie nie s rozmieszczone rwnomiernie, poniewa ich
stenie w cytoplazmie moe by znacznie nisze ni 5 mol/l, natomiast w siateczce rdplazmatycznej jest wysze ni 5 mol/l. Stenie jonw wapnia w pynie wewntrzkomrkowym moe by ponad 1000-krotnie nisze od stenia tych
jonw w pynie pozakomrkowym.
Rozmieszczenie poszczeglnych elektrolitw w przestrzeniach wodnych organizmu jest zatem nierwnomierne (tab. 3). Inne jest w pynie wewntrzkomrkowym ni w pynie pozakomrkowym. W kadym pynie ustrojowym suma ste kationw i suma ste anionw wyraone w mmol/l s sobie rwne. Prawo
elektroobojtnoci pynw organizmu okrela izojoni, czyli prawidowy skad
elektrolitowy pynw. Zaleno midzy sum ste kationw, a sum ste
anionw jest utrzymywana w ten sposb, e jeeli z jakichkolwiek przyczyn dojdzie np. do zwikszenia stenia anionw metabolicznych, wwczas zmniejszy si
odpowiednio stenie anionw HCO3-. Natomiast utrata z osocza, np. jonw chlorkowych jest kompensowana rwnowanym napywem do osocza jonw HCO3-.
W ten sposb zostaj zachowane warunki elektroobojtnoci.
Wewntrzkomrkowe due stenie kationw K+ jest zrwnowaone anionami, gwnie fosforanowymi, biaczanowymi i anionami metabolicznymi. Wewntrz komrki jest nieco wicej adunkw ujemnych ni dodatnich. Na zewntrz
komrki due stenie kationw Na+ jest zrwnowaone przede wszystkim przez
aniony Cl-.
W pynie wewntrzkomrkowym jest wysokie stenie, poza jonami potasu,
rwnie jonw magnezu i fosforanowych. W pynie pozakomrkowym obserwuje
si natomiast szczeglnie wysokie stenie jonw wapnia, poza jonami sodu, chloru, w porwnaniu z pynem wewntrzkomrkowym.
Zrwnowaone stenie elektrolitw w obu przestrzeniach wodnych oraz
innych zwizkw osmotycznie czynnych gwarantuje izotoni, czyli prawidowe
cinienie osmotyczne, ktre jest jednakowe. Oznacza to, e jeeli z jakichkolwiek
przyczyn dojdzie do wzrostu cinienia osmotycznego w jednym z przedziaw, to
nastpi przejcie wody z przylegego przedziau w celu wyrwnania cinie w obu
przedziaach. Ilo przemieszczonej wody z jednego do drugiego przedziau jest
uwarunkowana rnic cinie osmotycznych, jaka panuje midzy tymi przedziaami.

87

Nierwnomierne rozmieszczenie poszczeglnych jonw (nonikw adunku

elektrycznego) po obu stronach bony komrkowej determinuje warto potencjau
bonowego. Potencja zmienia si, gdy jony przepywaj przez bon komrkow.
Potencja dziaa z okrelon si na kad czsteczk obdarzon adunkiem elektrycznym. Zazwyczaj cytoplazmatyczna powierzchnia bony komrkowej ma
ujemny potencja wzgldem otoczenia komrki i powierzchni zewntrzkomrkowej bony, ktra ma potencja dodatni. Sprzyja to tendencji do wprowadzania do
komrki kationw, a wyprowadzania z niej anionw. W stanie spoczynku potencja
bonowy w komrkach zwierzcych jest przede wszystkim odzwierciedleniem
gradientu ste jonw K+ w poprzek bony komrkowej i jest opisany rwnaniem
Nernsta:
C zewn.
RT
ln
zF
C wewn.

V =

gdzie:
R staa gazowa; T temperatura bezwzgldna; z adunek jonu; F staa Faradaya;
czewn. stenie jonu na zewntrz komrki; cwewn. stenie jonu wewntrz komrki.

Rwnowagowy potencja dla jonw K+ moe wynosi:

VK + =

(8,314

J K -1 mol -1 (310K

(+ 1) (96485C

mol

-1

5 mmol/l
ln
= - 90 mV
140 mmol/l

Obliczony rwnowagowy potencja dla podanych ste jonw K+ po obu

stronach bony wynosi 90mV.
Przedstawiono poniej matematycznie uproszczon form rwnania Nernsta,
suszn tylko dla jonu o pojedynczym adunku dodatnim i w temperaturze 37oC:
C
V Na + = 62 log 10 zewn.
C wewn.

146,5 mmol/l
= 62 log
= + 67 mV
12 mmol/l

Obliczony rwnowagowy potencja dla podanych ste jonw Na+ po

obu stronach bony wynosi +67 mV.
Jeli w spoczynkowej bonie komrkowej otworz si nagle kanay przepuszczalne dla jonw Na+, to napyw tych jonw do wntrza komrki sprawi, e
potencja bonowy bdzie stawa si mniej ujemny, a nawet moe przyj dodatni
znak, wntrze komrki bdzie wwczas bardziej dodatnie w stosunku do otoczenia.
Potencja bonowy przesunie si ku nowej wartoci w kierunku bardziej zblionym
do potencjau rwnowagowego jonw sodu.

88

Utrzymywanie gradientw ste jonw w prawidowych granicach, czyli

ich homeostaza, ma szczeglne znaczenie dla poprawnego metabolicznego funkcjonowania organizmw.

ZNACZENIE GRADIENTW JONOWYCH

Funkcja biologiczna jonw Na+, K+ i Ca++ ma szczeglne znaczenie, gdy
polega na wyzwalaniu reakcji komrek, jony te uczestnicz w pobudzaniu neuronw, zamianie sygnaw chemicznych w sygnay elektryczne i na odwrt. Ponadto,
jony wapnia s wtrnymi przekanikami hormonalnymi, gdy pierwotny sygna
hormonalny (np. hormon zwizany z receptorem bonowym) jest przetwarzany na
zmiany wewntrzkomrkowego stenia tego jonu. Gradient jonowy, np. Na+,
istniejcy w poprzek bony jest wykorzystywany do zasilania aktywnych procesw
w komrce, w tym transportu innych czsteczek.

Generowanie gradientw jonowych

Generowanie i utrzymanie gradientw jonowych jest procesem wymagajcym energii w postaci ATP, katalizowanym przez enzymy, zwane ATPazami, tworzce struktur pomp jonowych. Powstawanie gradientw ste jonw sodowych
i potasowych w poprzek bony komrkowej jest wywoane dziaaniem pompy
sodowo-potasowej, czyli enzymu bony komrkowej Na+/K+-ATPazy (ryc. 2).
Enzym ten w jednym swym obrocie, na ktry skadaj si zmiany konformacyjne
wynikajce z jego przejciowej fosforylacji i defosforylacji, usuwa 3 jony sodu
z wntrza komrki, a wprowadza do niej 2 jony potasowe, kosztem energii 1 czsteczki ATP. W cigu sekundy ATPaza ta zdolna jest wykona okoo 100 obrotw.
W organizmie ludzkim dziaanie tej pompy zuywa prawie poow energii podstawowej przemiany metabolicznej. Pomp sodowo-potasow hamuj w stopniu zalenym od dawki glikozydy kardiotoniczne: strofantyna i digitoksygenina.
Pompa wapniowa charakteryzuje si podobnym mechanizmem dziaania do
pompy sodowo-potasowej. Struktur tej pompy tworzy specyficzna Ca+2ATP-aza
(ryc. 2), ulegajca odwracalnej fosforylacji, ktra w jednym swym obrocie usuwa
dwa jony Ca+2 z cytoplazmy kosztem energii 1 czsteczki ATP. Dziki tej pompie
oraz przenonikowi antyportowemu Na+/Ca+2 utrzymywany jest olbrzymi gradient
elektrochemiczny jonw Ca+2 midzy wntrzem komrki a przestrzeni pozakomrkow (tab. 3).
Wczeniej ju udowodniono, e wewntrzkomrkowe jony wapnia rozmieszczone s nierwnomiernie. W cytoplazmie nie pobudzonych komrek stenie jonw tego pierwiastka jest bardzo niskie, moe by nawet rzdu 100 nmoli,
natomiast gwnym magazynem wapnia wewntrzkomrkowego jest siateczka
rdplazmatyczna. Pompowanie jonw wapnia do wewntrzkomrkowego magazynu odbywa si dziki omawianej pompie wapniowej, Ca+2 ATPazie, ktra sta89

nowi okoo 80% wszystkich biaek bonowych siateczki rdplazmatycznej.

W znacznie mniejszych ilociach wystpuje podobna Ca+2 ATPaza w bonie komrkowej.

Rys 2. Generowanie i wykorzystanie gradientw jonw Na+ i Ca+2.

90

Jony wapnia s czstkami informacyjnymi (wtrnymi przekanikami w dziaaniu hormonw), uczestnicz w rnorodnych procesach sygnalizacji wewntrzkomrkowej u eukariota. Przykadowo, gwatowny wzrost stenia jonw wapnia
w cytoplazmie (dziki otwarciu kanaw wapniowych) wyzwala skurcz komrki
miniowej, natomiast szybkie usunicie jonw wapnia z cytoplazmy (dziki dziaalnoci pomp wapniowych i przenonikw antyportowych Na+/Ca+2) umoliwia
rozkurcz komrki miniowej.

Wykorzystanie gradientw jonowych

Gradient jonw Na+ istniejcy w poprzek bony jest wykorzystywany przez
biaka transportujce, w tym przez bonowe przenoniki sprzone oraz kanay
jonowe do aktywnego transportu rnych substancji przez bony komrkowe.
Bonowe przenoniki sprzone dziaajce w systemie symportu (ryc. 2)
transportuj zgodnie z gradientem jony Na+ do komrki, co dostarcza energii do
transportowania w tym samym kierunku innej substancji (np. glukozy lub aminokwasu) wbrew gradientowi ste. W ten sposb glukoza wprowadzana jest przy
powierzchni szczytowej enterocytw do wntrza tych komrek, skd przy powierzchni podstawnej enterocytw glukoza moe opuszcza komrk biernie poprzez przenonik uniportowy.
Przenoniki sprzone dziaajce w systemie antyportu napdzane s
przez gradient sodowy. Przenonik Na+/H+ (ryc. 2) wykorzystuje energi dyfuzyjnego napywu jonw Na+ do komrki na wypompowywanie z niej wbrew gradientowi ste jonw H+. Jest to istotny system kontroli poziomu pH w cytoplazmie.
Przenonik antyportowy Na+/Ca+2 (ryc. 2) zasilany gradientem jonw Na+
wymienia poprzez bon komrkow wewntrzkomrkowe jony Ca+2 na zewntrzkomrkowe jony Na+. Przy prawidowym gradiencie jonw Na+ jego wydajno
oszacowano na 2000 wyrzuconych jonw Ca+2 na sekund. Przenonik ten ma
istotne znaczenie dla komrek miniowych, poniewa umoliwia ich relaksacj
dziki temu, e szybko wypompowuje poza komrk wikszo jonw Ca+2, ktre
wnikny do komrki podczas skurczu. Przenonik Na+/Ca+2 pracuje mniej wydajnie, gdy gradient jonw Na+ zmniejszy si, np. wskutek czciowego zahamowania
aktywnoci Na+/K+ATPazy. Zdarza si to podczas leczenia inhibitorami tego enzymu np. strofantyn lub digitoksygenin pacjentw cierpicych na osabienie
minia sercowego. Obniona wydajno przenonika antyportowego Na+/Ca+2
sprawia, e w cytoplazmie komrek minia sercowego utrzymany jest podwyszony poziom jonw Ca+2 w czasie, w ktrym rozpoczyna si ju kolejny cykl
skurczu. W cyklu tym, cho wprowadzana jest do cytoplazmy komrki typowa
ilo jonw Ca+2, to przy wysokim tle, wewntrzkomrkowe stenie jonw Ca+2
jest wysze ni istniejce zazwyczaj (gdy nie podawano glikozydw nasercowych).

91

Wiksze stenie jonw Ca+2 w cytoplazmie spowoduje silniejszy i duej trwajcy

skurcz minia sercowego.
Transport jonw z udziaem kanaw jonowych wykorzystuje rwnie
gradient jonowy. Transport ten, w odrnieniu od transportu jonw napdzanego
pompami, nie wymaga energii z hydrolizy ATP, ale zazwyczaj nie jest te pasywny, poniewa kanay mog by bramkowane. Kanay mog by bramkowane przez
ligand: zewntrzkomrkowy (np. neuroprzekanik) lub wewntrzkomrkowy (np.
tetrafosforan inozytolu IP4), ale rwnie przez potencja bonowy (napicie), co
przedstawiono na rycinach 2 i 3.
Dotychczas poznano ponad 100 kanaw jonowych, rnicych si m.in.
specyficznoci i selektywnoci wobec transportowanych jonw. Kanay jonowe
s zdolne do transportowania 106107 jonw na sekund, czyli transport ten jest
znacznie szybszy ni transport aktywny przez pompy.
Tak dua szybko transportowania jonw przez kanay jonowe odgrywa
podstawow rol w powstawaniu potencjaw czynnociowych, ktre warunkuj
przenoszenie impulsu w komrkach nerwowych, tym samym s istotne dla dziaania ukadu nerwowego (ryc. 3).
Dziki kanaom jonowym moliwe jest przetwarzanie informacji biologicznej z jednej formy w inn. Kanay dla jonw Na+, K+ i Ca+2 peni rol w przewodnictwie nerwowym (ryc. 3).
Spoczynkowe kanay dla jonw K+ w wikszoci komrek zwierzcych
utrzymuj ujemny spoczynkowy potencja bonowy, zbliony do wartoci, przy
ktrej sia napdowa transportu jonw K+ w poprzek bony jest bliska zeru.
Kationowy kana bramkowany przez neuroprzekanik np. acetylocholin jest niespecyficznym kationowy kanaem jonowym (dla Na+, K+, Ca++, lecz
w warunkach fizjologicznych transportuje gwnie jony sodowe), jednoczenie te
jest receptorem acetylocholiny. Kana jonowy bramkowany neuroprzekanikiem
acetylocholin, znajduje si w postsynaptycznej bonie komrki docelowej.
Uczestniczy on zarwno w przekazie informacji, jak i zamianie sygnau chemicznego niesionego przez neuroprzekanik, w sygna elektryczny.
W warunkach spoczynkowych (ryc. 3), tj. gdy brak acetylocholiny w szczelinie synaptycznej, kationowe kanay jonowe receptora acetylocholiny s zamknite i praktycznie jony przez bon nie przenikaj. W tych warunkach spoczynkowy
potencja bonowy komrki docelowej zbliony jest do potencjau rwnowagowego potasu (ok. 90 mV). Pod wpywem odpowiedniego stenia acetylocholiny,
wydzielanej z kolbki presynaptycznej, kationowe kanay jonowe otwieraj si.
Umoliwia to bardzo szybkie przenikanie jonw do komrki, gwnie Na+, przez
okres rzdu 10 ms. Nastpnie, receptory-kanay przechodz w stan zamknity.
W tym czasie przez bon moe przej 104105 jonw, co odpowiada prdowi
o nateniu kilku pikoamperw. Skutkiem tego w bonie komrki docelowej nast92

Ryc. 3. Rola jonw Na+, K+ i Ca2+ w przekanictwie nerwowym.

93

puje lokalna depolaryzacja bony w pobliu tych kationowych kanaw-receptorw

acetylocholiny, wynikajca z przesunicia wartoci potencjau w kierunku mniej
ujemnego. Dostatecznie dua depolaryzacja inicjuje w komrce postsynaptycznej
potencja czynnociowy, czyli wyzwala impuls nerwowy. W ten sposb kationowe
kanay bramkowane acetylocholin zamieniy w komrce docelowej sygna chemiczny w sygna elektryczny (ryc. 3).
Acetylocholina jest zatem pobudzajcym przekanikiem nerwowym poniewa otwiera kanay przepuszczalne dla jonw Na+, powodujce depolaryzacj
postsynaptycznej bony komrkowej, wystarczajc dla powstania potencjau
czynnociowego. To j rni od hamujcych neuroprzekanikw (np. GABA, glicyna), ktre otwieraj kanay Cl- bramkowane neuroprzekanikiem i utrzymuj
wysok ujemn warto potencjau bonowego komrki postsynaptycznej, utrudniajc wytworzenie potencjau czynnociowego.
Kanay sodowe bramkowane potencjaem (napiciem) s obecne w bonach komrek nerwowych i miniowych. Otwarcie lub zamknicie tego kanau
zaley silnie od potencjau bonowego. Przy potencjale bonowym rzdu 100mV,
kanay te praktycznie pozostaj zamknite, natomiast po zdepolaryzowaniu bony
ju do 70 mV pozostaj otwarte. Dlatego, im mniej ujemny staje si potencja
bonowy skutkiem otwarcia kanaw receptorw acetylocholiny, tym wicej otwiera si kanaw sodowych bramkowanych przez potencja. Otwarte kanay sodowe
bramkowane napiciem sprawiaj, e wicej jonw sodowych przepywa przez
bon, bardziej zmniejsza si ujemny potencja, a to otwiera nastpne kanay, depolaryzacja rozprzestrzenia si wzdu bony, powodujc otwarcie dalszych kanaw
Na+ bramkowanych potencjaem, co wprowadza znowu jony sodu do wntrza komrki i wywouje dalsz depolaryzacj.
Proces ten postpuje w sposb samowzmacniajcy tylko w czasie okoo jednej milisekundy, poniewa po tym czasie kanay sodowe bramkowane napiciem
przechodz w zinaktywowany stan zamknity, niezdolny do powtrnego otwarcia,
a do czasu (dalszych kilka milisekund), kiedy potencja bonowy wrci do swej
wyjciowej wartoci ujemnej (spoczynkowej) (ryc. 3).
Powrotowi do potencjau spoczynkowego, czyli repolaryzacji bony pomagaj specyficzne kanay potasowe bramkowane napiciem. One rwnie otwieraj si pod wpywem depolaryzacji bony, lecz wolniej ni kanay sodowe, jednak
pozostaj otwarte dopty, dopki bona jest zdepolaryzowana. Maksymalne
zmniejszenie ujemnego potencjau sprawia, e przez te kanay wypywaj jony K+
z komrki zgodnie z gradientem ste, wynoszc adunek dodatni z komrki.
Kanay potasowe bramkowane napiciem znacznie szybciej doprowadzaj bon
z powrotem do jej potencjau spoczynkowego, ni osigane byoby to wypywem
jonw potasu przez spoczynkowe kanay potasowe.

94

Potencja czynnociowy bony, wynikajcy ze znacznej depolaryzacji i nastpczej szybkiej repolaryzacji bony, przesuwa si przez bon w samowyzwalajcym si cyklu. Rozprzestrzenia si w kierunku dorodkowym jako rodzaj fali, od
miejsca zapocztkowania depolaryzacji do zakoczenia aksonu jako prd czynnociowy o prdkoci okoo 50 metrw na sekund. Na tym polega molekularny mechanizm przewodzenia nerwowego, w ktrym potencjay czynnociowe s bezporedni konsekwencj dziaania kanaw Na+ bramkowanych napiciem (ryc. 3).
Inhibitorami kanaw sodowych s tetrodotoksyna wyizolowana z ryby Tetrodon i saksitoksyna wyizolowana z bruzdnic morskich. S silnymi neurotoksynami, ktre wi si z kanaem sodowym (Ki~1mM), blokujc przepyw jonw
Na+ oraz przewodnictwo nerwowe. Ponadto hamuj rwnie pobudzenie wkien
miniowych.
Kanay wapniowe bramkowane napiciem umoliwiaj przeksztacenie
sygnau elektrycznego w sygna chemiczny na terenie zakocze aksonw, ktrymi
s kolbki presynaptyczne zawierajce wanie te kanay wapniowe (ryc. 3). Depolaryzacja bony kolbki presynaptycznej, wskutek dotarcia prdu czynnociowego,
powoduje otwarcie kanaw Ca++ bramkowanych napiciem. Poniewa stenie
jonw Ca++ w przestrzeni pozakomrkowej jest ponad tysickrotnie wiksze ni
wewntrz ko-mrki, to jony Ca++ szybko wnikaj przez te otwarte kanay do cytoplazmy kolbki presynaptycznej (ryc.3). Wysokie stenie wapnia w kolbce presynaptycznej stymuluje wydzielanie neuroprzekanikw zmagazynowanych w pcherzykach synaptycznych drog egzocytozy do szczeliny synaptycznej.

95

7.

SKADNIKI
BIONIEORGANICZNE
Iwona ak

W pynach ustrojowych, poza omwionymi elektrolitami, obecne s inne fizjologiczne pierwiastki nieorganiczne, odgrywajce istotn rol w procesach yciowych. Najwaniejsze z nich to jony elaza, cynku, miedzi, kobaltu, molibdenu,
selenu, jodu i fluoru. Obecne mog by te pierwiastki toksyczne, takie jak kadm,
ow, rt i inne.
Stenia jonw musz by utrzymywane w odpowiednich granicach, poniewa zbyt mae stenie danego niezbdnego jonu wywiera ujemny wpyw na procesy przebiegajce z jego udziaem i organizm cierpi na jego niedobr. Natomiast
wzrost stenia danego jonu powyej normy moe uwidoczni toksyczne dziaanie
jonu.

MAGNEZ
W organizmie ssakw ldowych zawarto magnezu stanowi 0,10,47% masy ciaa (dlatego naley do makroelementw), z czego 60% przypada na koci. Jony magnezu wystpuj we wszystkich pynach ustrojowych, stanowic istotny
skadnik puli kationw, szczeglne znaczenie maj w przestrzeni wewntrzkomrkowej. S aktywatorami wielu enzymw i uczestnicz w metabolizmie.
W komrce jony magnezu tworz kompleksy metalonukleotydowe w difosfo- i trifosfonukleozydach, przedstawionych na przykadzie ADP i ATP, lecz
dotycz wszystkich innych, mianowicie: GDP i GTP, CDP i CTP oraz UDP i UTP.
O
O
O P O P O
ADENOZYNA
O
O
Mg
2+

Mg-ADP

Jony magnezu ulegaj skoordynowaniu wycznie z atomami tlenu grup

fosforanowych, znajdujcych si w pozycjach i lub i .

96

O
-

O P O P O P O

O
O
O
Mg

A D E NOZYNA

2+

, Mg-ATP

Kompleksy ,-Mg-ATP s faworyzowane w roztworach wodnych. ATP w tej postaci wie si take z centrami aktywnymi wielu enzymw.

O
O
O
O P O P O P O

O
O
O
Mg

ADENOZYNA

2+

, Mg-ATP

Kompleksy Mg-ATP s substratami wymaganymi przez fosfotransferazy (kinazy),

nukleotydylotransferazy oraz ATPazy.
Jony magnezu, wraz z kationami Na+, K+, stabilizuj zwart struktur polianionowych makroczsteczek, takich jak kwasy nukleinowe, penic rol przeciwjonw. Tworz one, podobnie jak kationowe poliaminy (np. spermina), mao specyficzne kompleksy z kwasami nukleinowymi, zobojtniajc ich ujemnie naadowane grupy fosforanowe.
Zobojtnienie adunku zabezpiecza kwasy nukleinowe przed stanem, w ktrym odpychanie elektrostatyczne uzyskaoby przewag nad innymi czynnikami
stabilizujcymi te makroczsteczki. Jony magnezu stabilizuj rwnie struktur
rybosomw, zbyt niskie jego stenie sprzyja rozpadowi rybosomw na podjednostki. Maj te znaczenie w tak wanych procesach dla komrki, jak replikacja
i transkrypcja informacji genetycznej.
Ponadto, jony magnezu reguluj procesy oksydoredukcji, maj wpyw na
gospodark lipidow, na poziom amin katecholowych oraz na przepuszczalno
bon komrkowych. Niedobr magnezu zaburza wymienione procesy, prowadzc
do dysfunkcji metabolicznej, gwnie komrek mini gadkich i minia sercowego, oraz sprzyja rozwojowi miadycy. Magnez spenia istotn rol w profilaktyce
i terapii rnych chorb, w tym zapobiega nadpobudliwoci nerwowej i depresji.

97

ELAZO
elazo jest metalem niezbdnym w kadym organizmie. U dorosego czowieka cakowita zawarto elaza wynosi 5070 mmol/l, czyli 34 g. Znaczca
cz, 6070% cakowitej puli elaza organizmu, zwizana jest z hemoglobin
i mioglobin. Zaledwie okoo 0,1% znajduje si w osoczu, gdzie elazo transportowane jest przez biako surowicy, transferyn. Natomiast do 25% elaza jest zmagazynowane w komrkach, w poczeniu z biakiem, ferrytyn lub w postaci bardziej stabilnej hemosyderyny (fosforanu elazowego), gwnie w ukadzie siateczkowo-rdbonkowym wtroby, ledziony i szpiku.
elazo wchodzi w skad wielu enzymw (np. katalaza, peroksydaza, akonitaza), zwizkw metaloproteinowych zawierajcych klastery nFe-nS (ferredoksyna
i inne przenoniki elektronw, akonitaza) lub zawierajcych elazo w poczeniu
elazoporfirynowym (hemoproteiny, w tym cytochromy). W organizmie elazo
peni rol w transporcie i metabolizmie O2 oraz w rnych procesach oksydacyjno-redukcyjnych.
elazo wystpuje na dwch stopniach utlenienia +2 i +3, odznacza si take
szczegln aktywnoci w zmianach stopnia utlenienia, na jego zachowanie wpywa wiele czynnikw, np. odczyn, potencja redoks, substancja organiczna.
Wszystkie zwizki Fe+2 s mobilne, ale na og mao stabilne. W obojtnym
pH (okoo 7) Fe+3 jest nierozpuszczalne, dlatego bardzo maa liczba uwodnionych
jonw pozostaje w roztworze i bardzo niewielkie iloci Fe+3 mog zosta wchonite do organizmu. Dlatego praktycznie tylko dwuwartociowe elazo moe ulega
wchanianiu.
Wchaniane elazo do organizmu wie si z apoferrytyn, tworzc ferrytyn luzwki jelita z jonami Fe3+. Ferrytyna luzwki przewodu pokarmowego jest
pierwszym magazynem elaza ustrojowego, ktry pozostaje w rwnowadze z elazem osocza. Pojedyncza czsteczka ferrytyny o sferycznym i wydronym szkielecie moe wiza do 4500 jonw Fe+3. Wchanianie elaza ustaje, gdy apoferrytyna
jest cakowicie wysycona elazem.
Biako osocza apotransferyna po zwizaniu jonw elaza uwalnianych
z magazynw przeksztaca si w transferyn, umoliwiajc w ten sposb solubilizacj i transport elaza w warunkach organizmu, gdzie wolne jony byyby zupenie nierozpuszczalne. Pojedyncza czsteczka transferyny transportuje dwa jony
Fe3+.
Wprowadzanie elaza do komrek odbywa si w kompleksie z transferyn,
po zwizaniu ze specyficznym receptorem na powierzchni komrki. Receptory dla
transferyny obecne s na powierzchni wszystkich komrek. Kompleks transferyna-receptor wnika do komrki drog endocytozy porednio-receptorowej. W endosomie, dziki dziaaniu pompy protonowej dochodzi do zakwaszenia rodowiska
(pH 56), ktre sprzyja uwolnieniu elaza. W komrkach wtroby, szpiku kostnego, ledziony i innych tkanek elazo moe by wykorzystane lub zmagazynowane
98

w ferrytynie. Natomiast apotransferyna zwizana z receptorem w czci pcherzyka endosomalnego powraca do bony komrkowej. Warunki zewntrzkomrkowe,
zwaszcza pH~7,4 sprawiaj, e apotransferyna jest uwalniana z receptora w formie zdolnej do wizania nastpnych jonw elaza. Cay ten cykl krenia transferyny midzy wntrzem komrki a przestrzeni pozakomrkow trwa okoo 15
minut.
Niedobory elaza u ludzi s czste, na og wynikaj z niskiej zawartoci
przyswajalnych form tego pierwiastka w poywieniu lub zaburze w jego wchanianiu. Niedobr elaza powoduje niedokrwisto, ograniczenie wzrostu i oglne
wycieczenie organizmu.

CYNK
Zawarto cynku w organizmie dorosego czowieka wynosi od 1,5 do 2,0 g,
z czego do 80% przypada na minie i koci. Wystpuje gwnie wewntrzkomrkowo, natomiast w surowicy jego stenie mieci si w granicach 8090 g/l,
gdzie niemal cakowicie jest zwizany z biakami (albuminami, 2-makroglobulin, transferyn insulin).
W komrkach cynk jest zwizany z niskoczsteczkowym biakiem, metalotionein, ktre jest biakiem bardzo bogatym w reszty cysteinowe z wolnymi grupami SH, wicymi metale cikie, gwnie kadm i ow. Metalotioneina peni
funkcj ochronn, detoksykacyjn, przeciwdziaajc zatruciu metalami cikimi,
dziki temu, e zwizane z tym biakiem jony metali cikich niezdolne s do innych oddziaywa.
Jony cynku znajduj si w centrach aktywnych wielu enzymw, np. w dysmutazie ponadtlenkowej wraz z jonem miedzi, w centrach enzymw hydrolitycznych, np. peptydazach, esterazach, fosfatazach lub anhydrazie wglanowej katalizujcej rozkad H2CO3. W hydrolazach wystpuj rwnie kationy Mg+2, Mn+2,
Ca+2, Ni+2, ktre w przewaajcych przypadkach s pierwiastkami nie ulegajcymi
reakcjom redoks.
W enzymie zwanym transkarbamoilaz asparaginianow (katalizujcym
pierwszy etap syntezy pirymidyn) znajduje si 6 jonw cynku, po jednym w kadym acuchu regulacyjnym. Pojedynczy jon cynku jest skoordynowany z 4 resztami cysteinowymi, tworzc domen cynkow. Domeny cynkowe uczestnicz
w bezporednich kontaktach midzy podjednostkami regulacyjnymi i katalitycznymi holoenzymu oraz maj znaczenie w efektach allosterycznych tego enzymu.
Syntaza porfobilinogenowa, katalizujca wczesny etap syntezy hemu jest
rwnie enzymem zawierajcym Zn+2, ktrego aktywno hamuje ow.
Cynk jest obecny w wielu biakach wicych kwasy nukleinowe i regulujcych dziaanie genw (czynnikach transkrypcyjnych), w ktrych peni funkcje
strukturalne w tworzeniu domen cynkowych, zwanych palcami cynkowymi zdolnych do bezporedniego oddziaywania z DNA.
99

Korzystny wpyw cynku na organizm uwidacznia si w oglnej poprawie

metabolizmu, przyspieszaniu gojenia ran i poprawie sprawnoci umysowej.
Niedobr cynku, wynikajcy zazwyczaj z ograniczonego przyswajania z poywienia, powoduje zaburzenia rozwoju ukadu kostnego, funkcji rozrodczych,
stany zapalne skry, ysienie, sprzyja procesom miadycowym.

MIED
Zawarto miedzi w organizmie dorosego czowieka wynosi okoo 80 mg,
z czego najwicej wystpuje w wtrobie, a najmniej w miniach i kociach. We
krwi jest skadnikiem stosunkowo stabilnym, stenie miedzi najczciej utrzymuje
si w granicach 100130 g/100 ml surowicy.
Wewntrzkomrkowa mied wystpuje gwnie w mitochondriach i jdrze
komrkowym. Wykazuje zdolno do tworzenia pocze z kwasami nukleinowymi, w ktrych moe powodowa trwae zmiany strukturalne. Szczeglnie atwo
tworzy poczenia z rnymi biakami zawierajcymi siark, szczeglnie z niskoczsteczkow metalotionein.
Mied jest skadnikiem rnych enzymw biorcych udzia w procesach
oksydacyjno-redukcyjnych, m.in. oksydazy cytochromowej, oksydazy lizylowej,
oksydazy askorbinianowej, plastocjaniny, dysmutazy ponadtlenkowej, ceruloplazminy. Ceruloplazmina biako osocza peni funkcj transportera miedzi.
Jony Cu+2 i Cu+ zwykle skoordynowane s z atomem siarki cysteiny i atomami azotu piercieni imidazolowych reszt histydyny acucha polipeptydowego.
Biaka miedziowe transportujce elektrony maj barw niebiesk, wykazuj charakterystyczne intensywne pasmo absorpcji przy okoo 600 nm.
Midzy miedzi a cynkiem wystpuje antagonizm, natomiast midzy miedzi i elazem synergizm, co ma korzystny wpyw szczeglnie przy syntezie hemoglobiny.
Mied jest niezbdna do prawidowego metabolizmu tkanki cznej, keratynizacji wosw. Jej obecno jest take konieczna dla aktywnoci oksydazy lizylowej, ktra katalizuje oksydacyjn dezaminacj acuchw bocznych lizyn, przeksztacajc je w allizyny bezporednio uczestniczce w tworzeniu wiza krzyowych w polipeptydach kolagenu i elastyny. Brak miedzi uniemoliwia tworzenie
wiza krzyowych i przeksztacenie rozpuszczalnego tropokolagenu oraz tropoelastyny w dojrzae biaka tkanki cznej. Schorzenie to zwane jest latyryzmem.
Omawiany pierwiastek wpywa na metabolizm lipidw i cholesterolu oraz
na waciwoci osonek mielinowych wkien nerwowych.
Niedobr miedzi moe objawia si ograniczeniem wzrostu, podnoci, zaburzeniami ukadu nerwowego, krwiononego, anemi, a take moe mie wpyw
na rozwj osteoporozy.

100

JOD
Jod jest niezbdnym pierwiastkiem, ktrego ilo w organizmie dorosego
czowieka wynosi 2050 mg, z czego do 80% znajduje si w tarczycy. Jest konieczny do biosyntezy hormonw tarczycy, a jego fizjologiczna rola w organizmie
wynika z funkcji, jakie te hormony speniaj.
Nie podlega kumulacji w organizmie, dlatego naley dostarcza go w sposb
cigy. Dzienne zapotrzebowanie na jod dorosego czowieka wynosi 150 g.
Szczeglnie atwo pobierany jest z poywienia i wody. Najlepszym jego rdem
jest ywno pochodzenia morskiego. Ograniczenie pobierania jodu oraz zaburzenie jego metabolizmu powoduj selen i fluor.
Niedobr jodu powoduje zaburzenie czynnoci tarczycy, przerost nabonka
gruczoowego tarczycy, czyli wole, osabienie oglnego metabolizmu, funkcji rozrodczych i umysowych. Wole endemiczne spowodowane jest niedoborem jodu
w poywieniu, stosunkowo czsto obserwuje si go wrd ludnoci poudniowej
czci Polski, szczeglnie grskich rejonw.

SELEN
Selen jest pierwiastkiem niezbdnym dla organizmu, ktrego stenie u ludzi na terenie Polski wynosi rednio 5060 g/l w surowicy krwi. Dzienne zapotrzebowanie dorosego czowieka jest rzdu 50100 g. Natomiast bezpieczna
dzienna dawka selenu nie powinna przekracza 400 g. Najatwiej przyswajalne s
seleniany i aminowe zwizki selenu. Bogatym rdem selenu s orzechy brazylijskie z rejonu lasw Amazonii.
W organizmie selen jest skadnikiem enzymw oksydacyjno-redukcyjnych
i cytochromw. Wana funkcja biologiczna selenu wynika z jego wystpowania
w peroksydazie glutationowej, ktra zabezpiecza lipidy bon komrkowych przed
utlenieniem. Najczciej czy si z cystein i metionin, tworzc selenocystein
oraz selenometionin.
W organizmie selen tworzy sabo rozpuszczalne selenki z metalami toksycznymi, takimi jak np.: Cd, Pb, Hg, ktre mog by odkadane w narzdach miszowych. Dziki tworzeniu selenkw, te metale toksyczne s eliminowane z obiegu, dlatego ich ostre toksyczne dziaanie moe by do pewnego stopnia ograniczone. Natomiast ich nadmierne odkadanie w nerkach i wtrobie moe okaza si
niekorzystne dla oglnego metabolizmu.
Niedobr selenu powoduje uszkodzenie minia sercowego, choroby ukadu
kostnego, ograniczenie sprawnoci ukadu odpornociowego, martwic wtroby,
zwiksza take ryzyko choroby nadcinieniowej i nowotworowej.
Nadmiar selenu jest toksyczny, wywouje zesp okrelany oglnie selenoz,
wrd objaww moe uwidoczni si niedokrwisto, atrofia organw wewntrznych, zesztywnienie koci, wypadanie wosw.
101

FLUOR
Fluor w steniu niskim jest pierwiastkiem niezbdnym, natomiast w nieco
wyszym jest toksyczny dla ssakw. Nieszkodliwa dzienna dawka fluoru dla czowieka dorosego wynosi okoo 1 mg, natomiast ju dawka okoo 5 mg moe doprowadzi do przewlekego zatrucia fluorem, zwanego fluoroz, gdy fluor akumuluje si w organizmie, przede wszystkim w kociach i zbach.
Fizjologiczna rola fluoru polega na jego uczestnictwie w procesach wizania
wapnia, magnezu i fosforu podczas mineralizacji tkanek kostnych. Ponadto fluor
w hydroksyapatycie atwo podstawia grup hydroksylow tworzc fluoroapatyt,
ktry jest bardziej stabilny i odporny na dziaanie kwasw od hydroksyapatytu
tkanki kostnej. Jednak zbyt dua ilo fluoroapatytu w tkankach kostnych powoduje ich przebudow oraz zmiany ich waciwoci fizyko-chemicznych.
Fluor, reagujc z metalami dwuwartociowymi, tworzy fluorki, np. wapnia,
magnezu, cynku, miedzi, elaza, ktre wytrcaj si w tkankach twardych, ich
nagromadzanie moe by toksyczne, a nawet mutagenne. Jednoczenie w ten sposb te fizjologiczne jony metali s eliminowane z biologicznego obiegu i penionych przez nie funkcji metabolicznych, dlatego mog nasili si objawy niedoboru,
np. magnezu, w organizmie. Nadmiar fluoru powoduje u dzieci zaburzenia rozwojowe oraz wpywa niekorzystnie na pobieranie i metabolizm jodu. Brak fluoru zaburza wizanie wapnia, magnezu i fosforu w tkankach kostnych, formowanie zbw i osabia szkliwo.

MOLIBDEN
Molibden jest pierwiastkiem niezbdnym dla organizmw zwierzcych, ktrego zawarto w tkankach mieci si w granicach 0,021 ppm, przy czym to najwysze stenie przypada na tkank kostn. W organizmie czowieka molibden
gromadzony jest w wtrobie, nerkach i zbach. Minimalne zapotrzebowanie na
molibden ustalono na okoo 20 g/dzie.
Molibden wchodzi w skad centrw aktywnych enzymw uczestniczcych
w procesach oksydacyjno-redukcyjnych. Szczeglne znaczenie tego pierwiastka
polega na jego zdolnoci ulegania dwuelektronowym reakcjom redoks na stopniach
utlenienia midzy VI i IV. Molibden uatwia reakcje przenoszenia atomw tlenu na
substrat, jak np. w oksydazie ksantynowej i oksydazie siarczynowej.
W warunkach naturalnych nie wystpuje niedobr tego pierwiastka. Endemiczny niedobr molibdenu odnotowano w niektrych rejonach Chin.
Nadmiar molibdenu jest toksyczny i powoduje deformacje koci podobne do
goca, skonno do prchnicy zbw, zaburzenia gospodarki lipidowej i biakowej.

102

KOBALT
Kobalt jest pierwiastkiem niezbdnym w organizmach zwierzcych. Jego
zawarto w tkankach mieci si w granicach 0,0050,5 ppm, przy czym najwicej
gromadzi si w narzdach miszowych i miniach. Stenie kobaltu w pynach
ustrojowych jest bardzo mae, poniej 1 g/l.
Kobalt jest skadnikiem kobalaminy (witaminy B12), gdzie tworzy kompleks
z koryn (piercie korynowy tym rni si od porfirynowego, e nie posiada metinowego atomu wgla czcego pirolowe piercienie A i D). Witamina B12 odgrywa rol w procesach 1,2-izomeryzacji, rodnikowych reakcjach redoks, w wytwarzaniu krwinek czerwonych i metabolizmie biaek oraz kwasw nukleinowych.
U czowieka niedobr kobaltu jest rzadki, natomiast niedobr witaminy B12 powoduje niedokrwisto i zmiany w narzdach miszowych.
Nadmiar kobaltu w organizmie jest szkodliwy, na og wynika z naraenia
zawodowego i powoduje czerwienic, uszkodzenie nerek, wtroby i osonek mielinowych, kardiomiopatie, przerost gruczou tarczycowego z ograniczon przyswajalnoci jodu.

KADM
Kadm jest pierwiastkiem toksycznym dla ludzi i zwierzt, dlatego przemysowe zanieczyszczenie rodowiska tym metalem stanowi powane zagroenie.
Jest pierwiastkiem charakteryzujcym si wybitnymi zdolnociami akumulacyjnymi. Dugi okres ptrwania w organizmie (1030 lat) przyczynia si do postpujcego odkadania tego pierwiastka w organizmie ludzi zdrowych wraz z wiekiem,
gwnie w nerkach, gdzie gromadzi si ponad 50% caego kadmu.
Maksymalna dzienna dawka dla czowieka dorosego o masie ciaa 70 kg zaproponowana przez FAO/WHO wynosi 70 g kadmu. Wskanikiem naraenia na
nadmierne dawki jest jego poziom we krwi czowieka, mieszczcy si w granicach
0,11,7 g/l. Natomiast, gdy naraenie na kadm w rodowisku jest bardzo wysokie, to poziom jego we krwi moe by wyszy, jak np. byo u mieszkacw Szopienic, u ktrych stenie tego pierwiastka we krwi wynosio 3,67 g/l.
U podstaw duej toksycznoci kadmu ley jego wpyw na systemy enzymatyczne komrek, polegajcy na wypieraniu i zastpowaniu innych fizjologicznych
metali, np. cynku, miedzi, selenu w metaloenzymach oraz na wizaniu si kadmu
z grupami czynnymi SH biaek.
Kadm bardzo atwo wie si z metalotionein, niskoczsteczkowym biakiem cytoplazmatycznym, bogatym w reszty cysteinowe, ktra wie dwuwartociowe kationy cynku, miedzi, selenu, natomiast kadm je wypiera i zastpuje.
Wysza zawarto w organizmie tych dwuwartociowych kationw stymuluje
wzmoon syntez metalotioneiny, ktra wic kadm obnia jego toksyczne dziaanie. Toksyczne dziaanie kadmu w organizmie zwykle sprowadza si do zaburze
103

czynnoci nerek, metabolizmu wapnia i funkcji rozrodczych, rozwoju choroby

nadcinieniowej oraz zmian nowotworowych, gwnie nerek i gruczou krokowego.

OW
Ow naley do pierwiastkw toksycznych, jego stenie w niektrych tkankach czowieka wzrasta wraz z wiekiem. Wskanikiem zagroenia organizmu jest
zawarto oowiu we krwi powyej dopuszczalnej normy, wynoszcej u osb dorosych do 200 g/l, natomiast u dzieci do 150 g/l.
Wchonity ow do organizmu, po poczeniu z biakami osocza i erytrocytw kry wraz z krwi i jest odkadany w postaci nierozpuszczalnych zwizkw
oowiu, gwnie w kociach (dugoletni zbiornik oowiu), ale take w tkankach
mikkich. Po wielu latach od momentu ekspozycji na ow moe doj do uruchomienia tego zdeponowanego w kociach oowiu i do wzrostu jego stenia we krwi
pod wpywem np. wzmoonych procesw kociotwrczych lub odchudzania.
Toksyczne dziaanie oowiu uwidacznia si na poziomie molekularnym,
gdy hamuje wiele enzymw, w tym syntaz porfobilinogenow, podstawowy
enzym w syntezie hemu. Poza tym ow wie si z kwasami nukleinowymi
zarwno z DNA, jak i RNA z aminokwasami biaek, z hemoglobin, w ten sposb zaburzajc wiele przemian metabolicznych. Ow zakca metabolizm niezbdnych pierwiastkw ladowych, oglnie dziaa antagonistycznie na inne metale,
hamuje syntez ceruloplazminy, przyspiesza wydalanie miedzi i elaza. Podwyszony poziom miedzi, wapnia i fosforu w diecie obnia pobieranie oowiu przez
organizmy zwierzce i czowieka.
Narzdami najbardziej naraonymi na zatrucie oowiem s: wtroba, nerki,
szpik kostny i mzg. Skutkami toksycznoci oowiu s: zaburzenia w hemopoezie,
nadcinienie ttnicze, neuropatia, uszkodzenie mzgu. Dugotrwaa oowica prowadzi do zmian w orodkowym i obwodowym ukadzie nerwowym. Charakterystycznym objawem przewlekej oowicy jest bladoszare zabarwienie skry i rbek
oowiczy na dzisach.

RT
Rt jest pierwiastkiem toksycznym dla zwierzt i ludzi. Jego obecno
stwierdza si we wszystkich tkankach zwierzcych, w wikszych ilociach w organizmach wodnych, morskich (0,33 ppm) ni w ldowych (0,020,1 ppm). Skaenie zwizkami rtci tkanek ryb stanowi jedno z najwaniejszych rde wchaniania tego pierwiastka przez czowieka, natomiast stosowanie mczki rybnej do
skarmiania zwierzt domowych i drobiu moe by przyczyn wyszej zawartoci
zwizkw rtci w mleku, jajach i misie.
Toksyczne dziaanie rtci wynika z powinowactwa tego metalu do grup sulfhydrylowych, karboksylowych i aminowych aminokwasw biaek, z ktrymi two104

rzy bardzo silne wizania. W konsekwencji dochodzi do zahamowania biochemicznych funkcji wielu enzymw. Toksyczne dziaanie rtci ma te charakter mutagenny i teratogenny, wynikajcy ze zmian w wizaniach fosforowych DNA.
Alkilowe zwizki rtci atwo przedostaj si do komrek mzgowych, naruszajc barier krew-mzg, powoduj uszkodzenia niektrych komrek mzgowych
i zaburzaj metabolizm ukadu nerwowego. Nadmiar rtci obnia zawarto jodu
w tarczycy. Natomiast selen zmniejsza toksyczno rtci, gdy ogranicza czenie
aminokwasw biaek z rtci, poniewa sam wykazuje podobne powinowactwo do
tych zwizkw.

105

8.

ROZTWORY BUFOROWE
Iwona ak, Pawe Niemiec

Roztwory buforowe posiadaj zdolno buforowania, tzn. przeciwstawiania

si znacznym zmianom pH po dodaniu do nich niewielkich iloci mocnego kwasu
lub mocnej zasady.
Buforami s mieszaniny roztworw sabego kwasu i jego soli z mocn zasad (np. CH3COOH i CH3COONa) lub sabej zasady i jej soli z mocnym kwasem
(np. NH3H2O i NH4Cl). Wedug teorii protonowej roztwory buforowe s ukadami
zawierajcymi sprzon par kwas-zasada. Przykadowo, w buforze octanowym
kwasem jest kwas octowy, zasad jony octanowe, natomiast w buforze amonowym
zasad jest amoniak a kwasem jony amoniowe. W buforze bdcym mieszanin
sabego kwasu i jego soli z mocn zasad kwas jest sabo zdysocjowany:
HA + H2O H3O+ + Ajego staa protolizy wyraa si wzorem:

Kk =

[H 3O + ][A ]
[HA]

Sl natomiast jest dobrze zdysocjowana, dlatego stenie anionu [A-] rwna

si cakowitemu steniu soli Cs. Stenie niezdysocjowanego kwasu [HA] rwna
si praktycznie cakowitemu steniu kwasu Ck, uytego do sporzdzenia buforu.
Stenie jonw wodorowych buforu zoonego ze sabego kwasu i jego soli wyraa
si rwnaniem:

[ H 3O + ] = K k

[HA]
C
= Kk k ,

[A ]
Cs

po zlogarytmowaniu otrzymuje si rwnanie Hendersona-Hasselbalcha:

pH = pK k lg

106

Ck
C
= pK k + Ig s
Cs
Ck

Wzr na pH buforu, bdcego mieszanin sabej zasady i jej soli z mocnym

kwasem, mona wyprowadzi analogicznie:
B + H2O BH + + OHStaa dysocjacji sabej zasady B wynosi:

Kz =

[OH ] =

[BH + ][OH ]
[B]

[OH ] =

Kw
, co po podstawieniu daje
[H 3O + ]

K z [B]
[BH + ]
Kw
[B]
= Kz
+
[ H 3O ]
[BH + ]

std:

[ H 3O + ] =

K w [BH + ]
K Cs
= w
K z [B]
K z Cz

Podobnie jak w poprzednim przypadku, sl jest dobrze zdysocjowana i stenie [BH+] rwna si cakowitemu steniu soli Cs, natomiast [B] odpowiada steniu sabej zasady Cz, uytej do sporzdzenia buforu.
Po zlogarytmowaniu powyszego wzoru otrzymuje si:

pH = pK w pK z lg

pH = 14 pK z lg

Cs
Cz

lub:

Cs
C
= 14 pK z + Ig z
Cz
Cs

Kady roztwr buforowy charakteryzuje si okrelonym zakresem pH.

W przypadku buforu octanowego (wedug Walpoea) zakres ten wynosi 3,486,04,
a w przypadku buforu amoniakalnego 7,9610,52. Z podanych wczeniej wzorw
wynika, e pH roztworu buforowego zaley od pK kwasu (lub zasady) oraz od
stosunku ste soli do kwasu lub zasady. Dowodz tego nastpujce przykady:

PRZYKAD 1.
Jakie bdzie pH roztworu buforowego otrzymanego ze zmieszania 80 ml kwasu
octowego o steniu 0,2 mol/l i 20 ml octanu sodu o steniu 0,2 mol/l.

107

Rozwizanie:
Naley obliczy stenie molowe kwasu i soli w roztworze buforowym:

[CH 3COOH] =

0,2 mol / l 80 ml
= 0,16 mol / l
80 ml + 20 ml

[CH 3COONa ] =

0,2 mol / l 20 ml
= 0,04 mol / l
80 ml + 20 ml

lub mona obliczy liczb moli kwasu i soli wprowadzon do roztworu:

liczba moli = Cmol/lVl
CH3COOH = 0,2 mol/l 0,08 l = 0,016 mol
CH3COONa = 0,2 mol/l 0,02 l = 0,004 mol
Do obliczania pH roztworu mona wykorzysta zarwno stenie molowe
skadnikw, jak i liczb ich moli, poniewa w obu przypadkach stosunek ich ste
pozostaje ten sam, czyli:
0,16 mol/l/0,04 mol/l = 4, lub
0,016 mol / 0,004 mol = 4

K CH 3 COOH = 1,86 10 5
pK = -lgK = -lg 1,86 10-5 = - [0,27 + (-5)] = - [0,27 5] = - (- 4,73) = 4,73

pH = pK k + lg

Cs
= 4,73 + lg (0,04 mol / l / 0,16 mol / l) =
Ck

= 4,73 lg (0,16 mol / l / 0,04 mol / l) = 4,73 lg 4 = 4,73 0,6 = 4,13

Odp. Gdy stosunek soli do kwasu wynosi 1:4, warto pH buforu octanowego rwna si 4,13.

PRZYKAD 2.
Jakie bdzie pH roztworu buforowego otrzymanego ze zmieszania 50 ml kwasu
octowego o steniu 0,2 mol/l z 50 ml octanu sodu o steniu 0,2 mol/l.

108

Rozwizanie:
[CH 3COOH] =

0,2 mol / l 50 ml
= 0,1 mol/l
50 ml + 50 ml

[CH 3COONa ] =

0,2 mol / l 50 ml
= 0,1 mol / l
50 ml + 50 ml

K CH3COOH = 1,86 10 5

to

pH = pK k + lg

pK CH 3COOH = lg K = 4,73

Cs
= 4,73 + lg1 = 4,73
Ck

Odp. Gdy stosunek soli do kwasu wynosi 1:1, warto pH rwna si wartoci pKk,
czyli 4,73.

PRZYKAD 3.
Jakie bdzie pH roztworu buforowego otrzymanego ze zmieszania 20 ml kwasu
octowego o steniu 0,2 mol/l z 80 ml octanu sodu o steniu 0,2 mol/l.

Rozwizanie:
[CH 3COOH ] =

0,2 mol / l 20 ml
= 0,04 mol / l
20 ml + 80 ml

[CH 3COONa ] =

pH = pK k + lg

0,2 mol / l 80 ml
= 0,16 mol / l
80 ml + 20 ml

Cs
= 4,73 + lg(0,16 / 0,04) = 4,73 + 0,6 = 5,33
Ck

Odp. Gdy stosunek soli do kwasu wynosi 4:1, warto pH buforu octanowego
rwna si 5,33.

109

 Sia jonowa roztworu ma wpyw na warto pH buforu, dlatego aby dokadnie

obliczy wartoci pH roztworu buforowego naley uwzgldni warto wspczynnika aktywnoci f, wwczas pH buforu oblicza si ze wzoru:
pH = pKk + lg (f Cs/Ck)
Podstawiamy do tego wzoru dane z przykadu 1, dla ktrych warto f wynosi 0,82. Warto wspczynnika aktywnoci oblicza si ze wzoru:
2

log f =

zi A
,
1+

gdzie:
f wspczynnik aktywnoci; Ci cakowite stenie molowe roztworu; zi adunek jonu; A = 0,51 dla roztworw wodnych o temperaturze 25oC, sia jonowa roztworu.

Warto siy jonowej oblicza si, korzystajc ze wzoru:

1 n
2
Ci z i = 0,5 (0,04 mol/l 12 + 0,04 mol/l 12) = 0,04

2 i =1

12 0,51 0,04
0,102
log f =
=
= 0,82
1,2
1 + 0,04
uwzgldniajc warto wspczynnika aktywnoci, pH tego buforu wynosi:
pH = 4,73 + lg (0,82 0,04/0,16) = 4,73 + lg (0,205) = 4,73 0,69 = 4,04
Obliczona warto pH tego buforu, bez uwzgldnienia wspczynnika
aktywnoci, wynosia 4,13. W buforze tym rnica wynikajca z oblicze jest stosunkowo nieznaczna, rzdu 0,09 jednostki pH. W przypadku buforw bardziej
rozcieczonych rnica ta jest jeszcze mniejsza, wwczas warto wspczynnika
aktywnoci w obliczaniu pH roztworu buforowego mona pomin. Bardzo due
rnice dotycz buforw opartych na solach kwasw wieloprotonowych, np.
w buforze fosforanowym. W takich przypadkach, obliczajc warto pH zawsze
naley uwzgldnia wspczynniki aktywnoci dla obu rodzajw jonw.
Przykady oblicze pH roztworu buforowego, bdcego mieszanin sabej
zasady i jej soli przedstawiono poniej.

110

PRZYKAD 4.
Jakie jest pH roztworu buforowego otrzymanego ze zmieszania 90 ml roztworu
amoniaku o steniu 0,2 mol/l z 10 ml roztworu chlorku amonu o steniu 0,2
mol/l.

Rozwizanie:
[ NH 3 ] =

0,2 mol / l 90 ml
= 0,18 mol / l
90 ml + 10 ml

[ NH 4 Cl] =

0,2 mol / l 10 ml
= 0,02 mol / l
90 ml + 10 ml

K NH3 H 2O = 1,75 10 5 ,

pK NH 3 = lg K NH 3 = 4,75

pH = pK w pK z + lg

Cz
Cs

pK w = 14
pH = 14 4,75 + lg

0,18 mol / l
= 10,2
0,02 mol / l

Odp. Gdy stosunek soli do zasady wynosi 1:9, warto pH buforu amonowego wynosi 10,2.

PRZYKAD 5.
Jakie jest pH roztworu buforowego otrzymanego ze zmieszania 50 ml roztworu
amoniaku o steniu 0,2 mol/l z 50 ml roztworu chlorku amonu o steniu 0,2
mol/l.

Rozwizanie:
[ NH 3 ] = [ NH 4Cl] =

0,2 mol / l 50 ml
= 0,1 mol / l
50 ml + 50 ml

pH = 14 4,75 + lg

0,1 mol / l
= 9,24
0,1 mol / l

111

Odp. Gdy stosunek soli do zasady wynosi 1:1, warto pH buforu amonowego wynosi 9,24.

PRZYKAD 6.
Jakie jest pH roztworu buforowego otrzymanego ze zmieszania 10 ml roztworu
amoniaku o steniu 0,2 mol/l z 90 ml roztworu chlorku amonu o steniu 0,2
mol/l.

Rozwizanie:
[ NH 3 ] =

0,2 mol / l 10 ml
= 0,02 mol / l
10 ml + 90 ml

[ NH 4 Cl] =

0,2 mol / l 90 ml
= 0,18 mol / l
10 ml + 90 ml

pH = 14 4,75 lg

0,18 mol / l
= 8,29
0,02 mol / l

Odp. Gdy stosunek soli do zasady wynosi 9:1, warto pH buforu amonowego wynosi 8,29.
Pojemno buforowa ( ) jest wielkoci charakteryzujc zdolno buforowania przez dany roztwr, czyli przeciwstawiania si zmianom pH po dodaniu do
roztworu mocnego kwasu lub zasady. Miar pojemnoci buforowej jest stosunek liczby dodanych moli jonw H+ lub OH- do zmiany pH w przeliczeniu na 1
litr roztworu buforowego:

dC (mol / l)
pH

gdzie:
dC stenie mocnego kwasu lub mocnej zasady (mol/l), ktre spowodowao zmian pH
roztworu buforowego; pH zmiana wartoci pH roztworu buforowego.

Pojemno buforowa przyjmuje tym wiksz warto, im wiksze jest stenie buforu, natomiast maleje wraz z rozcieczaniem buforu. Bufory o tym samym
steniu maj najwiksz pojemno wwczas, gdy stosunek ich skadnikw
sprzonej pary kwas zasada jest rwny jednoci.

112

PRZYKAD 7.
Do 100 ml 0,2 M roztworu buforowego, bdcego mieszanin roztworu kwasu
octowego o steniu 0,16 mol/l i roztworu octanu sodu o steniu 0,04 mol/l dodano: a) 1 ml HCl o steniu 0,9 mol/l; b) 1 ml NaOH o steniu 0,9 mol/l. Oblicz
pojemno buforow roztworu wobec mocnego kwasu i mocnej zasady.

Rozwizanie:
ad. a. W 1000 ml znajduje si 0,9 mola HCl, to w 1 ml znajdzie si:
1000 ml

0,9 mola HCl

1 ml

0,0009 mola HCl

Do 100 ml buforu dodano 0,0009 mola HCl.

Jeli dodany kwas lub zasad wyraamy liczb moli, to obliczajc pH po dodaniu
mocnego kwasu lub zasady do okrelonej objtoci buforu, innej ni 1 litr, naley
take stenia skadnikw buforu wyrazi liczb moli.
W 100 ml buforu jest 0,004 mola CH3COONa i 0,016 mola CH3COOH; pH buforu
przed dodaniem do niego kwasu wynosi:

pH = 4,73 + lg

0,004 mola
= 4,13
0,016 mola

po dodaniu do niego mocnego kwasu:

pH = 4,73 + lg

0,004 mola 0,0009 mola

= 3,99
0,016 mola + 0,0009 mola

pH = 4,13 3,99 = 0,14

Stenie molowe dodanego do roztworu buforowego mocnego kwasu, ktry spowodowa zmian pH wynosi 0,0089 mol/l, poniewa:
0,0009 mola 101 ml
x

1000 ml
x = 0,0089 mol/l

Pojemno buforowa wynosi:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,064
pH
0,14
113

ad. b. Stenie NaOH = 0,9 mol/l, dodano 1 ml, ktry zawiera 0,0009 mola NaOH.
1000 ml

0,9 mola NaOH

1 ml

0,0009 mola NaOH

pH buforu po dodaniu do niego zasady wynosi:

pH = 4 , 73 lg

0 , 016 mola 0 , 0009 mola

= 4 , 24
0 , 004 mola + 0 , 0009 mola
pH = 4,24 4,13 = 0,11

Stenie molowe dodanej do roztworu buforowego mocnej zasady wynosi 0,0089

mol/l.
Pojemno buforowa wynosi:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,081
pH
0,11

Odp. Bufor octanowy (0,2 M), w ktrym stosunek soli do kwasu wynosi 1:4, ma
nisz pojemno buforow wobec mocnego kwasu rzdu 0,064, a wysz
pojemno buforow wobec mocnej zasady rzdu 0,081.

PRZYKAD 8.
Do 100 ml 0,2M roztworu buforowego, bdcego mieszanin roztworu kwasu
octowego o steniu 0,1 mol/l i octanu sodu o steniu 0,1 mol/l dodano: a) 1 ml HCl
o steniu 0,9 mol/l; b) 1 ml NaOH o steniu 0,9 mol/l. Oblicz pojemno buforow tego roztworu wobec mocnego kwasu i mocnej zasady.

Rozwizanie:
W 100 ml buforu znajduje si 0,01 mola CH3COOH i 0,01 mola CH3COONa. Gdy
stosunek soli do kwasu wynosi 1:1, warto pH buforu przed dodaniem do niego
kwasu lub zasady jest rwna wartoci pKk, czyli pH= 4,73

ad. a. pH buforu po dodaniu mocnego kwasu wyniesie:

pH = 4,73 + lg

0,01 mola 0,0009 mola

= 4,65
0,01 mola + 0,0009 mola

pH = 4,73 4,65 = 0,08

114

Stenie molowe dodanego do roztworu buforowego mocnego kwasu wynosi

0,0089 mol/l.
Pojemno buforowa wynosi:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,11
pH
0,08

ad. b. pH buforu po dodaniu zasady wyniesie:

pH = 4,73 + lg

0,01 mola + 0,0009 mola

= 4,81
0,01 mola 0,0009 mola

pH = 4,81 4,73 = 0,08

Stenie molowe dodanej do roztworu buforowego mocnej zasady wynosi 0,0089
mol/l.
Pojemno buforowa wynosi:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,11
pH
0,08

Odp. Bufor octanowy, w ktrym stosunek soli do kwasu wynosi 1:1, ma jednakow pojemno buforow zarwno wobec mocnego kwasu, jak i mocnej zasady, ktrej wielko jest rzdu 0,11; bdc jednoczenie najwysz z wszystkich buforw octanowych.

PRZYKAD 9.
Do 100 ml 0,2 M roztworu buforowego, bdcego mieszanin roztworu kwasu
octowego o steniu 0,04 mol/l i roztworu octanu sodu o steniu 0,16 mol/l dodano: a) 1 ml HCl o steniu 0,9 mol/l; b) 1 ml NaOH o steniu 0,9 mol/l. Oblicz
pojemno buforow roztworu wobec mocnego kwasu i mocnej zasady.

Rozwizanie:
W 100 ml 0,2 M buforu octanowego znajduje si 0,016 mola soli i 0,004 mola
kwasu, natomiast pH tego buforu o stosunku soli do kwasu 4:1 przed dodaniem
kwasu lub zasady wynosi:

115

pH = 4,73 + lg

0,016 mola
= 5,33
0,004 mola

ad. a. Po dodaniu mocnego kwasu pH wyniesie:

pH = 4,73 + lg

0,016 mola 0,0009 mola

= 5,22
0,004 mola + 0,0009 mola

pH = 5,33 5,22 = 0,11

Pojemno buforowa wynosi:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,081
pH
0,11

ad. b. Po dodaniu mocnej zasady pH wyniesie:

pH = 4,73 + lg

0,016 mola + 0,0009 mola

= 5,47
0,004 mola 0,0009 mola

pH = 5,47 5,33 = 0,14

Pojemno buforowa wynosi:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,064
pH
0,14

Odp. Bufor octanowy (0,2 M), w ktrym stosunek soli do kwasu wynosi 4:1, ma
wysz pojemno buforow wobec mocnego kwasu rzdu 0,081 a nisz pojemno buforow wobec mocnej zasady, rzdu 0,064.
Maksymalna ilo mocnego kwasu, ktra moe by zbuforowana jest zdeterminowana steniem soli obecnej w buforze, natomiast ilo mocnej zasady,
ktra moe by zbuforowana zdeterminowana jest steniem sabego kwasu, obecnego w buforze. W miar zwikszania iloci dodawanej zasady lub kwasu pojemno buforowa zmniejsza si i staje si rwna zeru w momencie, gdy caa zawarta
w buforze sl zamieni si w saby kwas lub cay saby kwas zostanie przeprowadzony w sl. Dlatego pojemno roztworu buforowego zaley od jego stenia;
wzrasta wraz ze wzrostem stenia buforu i maleje wraz z jego rozcieczaniem.

116

 Rozcieczanie roztworw buforowych zasadniczo nie wpywa na warto ich

pH. Jeli rozcieczamy roztwr np. 10-krotnie, to w tym samym stopniu
zmniejsza si zarwno stenie soli, jak i kwasu (lub zasady). Rozcieczanie
buforw wpywa jednak znaczco na ich zdolno buforowania, czego dowodz
ponisze przykady.

PRZYKAD 10.
10 ml 0,2M roztworu buforowego, bdcego mieszanin roztworu kwasu octowego
o steniu 0,1 mol/l i octanu sodu o steniu 0,1 mol/l rozcieczono dziesiciokrotnie otrzymujc 100 ml roztworu. Nastpnie dodano do niego: a) 1 ml HCl
o steniu 0,9 mol/l; b) 1 ml NaOH o steniu 0,9 mol/l. Jaka jest pojemno buforowa tego roztworu wobec mocnego kwasu i mocnej zasady.

Rozwizanie:
W 100 ml buforu znajduje si 0,001 mola CH3COOH i 0,001 mola CH3COONa.
pH rozcieczonego roztworu, przed dodaniem do niego kwasu lub zasady rwne
jest wartoci pK dla kwasu octowego, czyli pH = 4,73, warto ta jest analogiczna
z wartoci pH tego buforu przed rozcieczeniem (patrz przykad 8).

ad. a. Po dodaniu mocnego kwasu do rozcieczonego 10-krotnie buforu jego pH

wyniesie:

pH = 4,73 + lg

0,001 mola 0,0009 mola

= 3,45
0,001 mola + 0,0009 mola
pH = 4,73 3,45 = 1,28

Pojemno buforowa wobec mocnego kwasu wyniesie wtedy:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,007
pH
1,28

ad. b. Po dodaniu mocnej zasady do rozcieczonego 10-krotnie buforu jego pH

wyniesie:

pH = 4,73 + lg

0,001 mola + 0,0009 mola

= 6,01
0,001 mola 0,0009 mola
pH = 6,01 4,73 = 1,28
117

Pojemno buforowa wobec mocnej zasady wyniesie wtedy:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,007
pH
1,28

Odp. Rozcieczony dziesiciokrotnie bufor octanowy, ma jednakow pojemno

buforow zarwno wobec mocnego kwasu, jak i mocnej zasady, rzdu
0,007. Pojemno rozcieczonego dziesiciokrotnie buforu jest niemal szesnastokrotnie nisza od pojemnoci wyjciowego buforu.

PRZYKAD 11.
10 ml 0,2M roztworu buforowego, bdcego mieszanin roztworu kwasu octowego
o steniu 0,16 mol/l i octanu sodu o steniu 0,04 mol/l rozcieczono dziesiciokrotnie, otrzymujc 100 ml roztworu. Nastpnie dodano do niego: a) 1 ml NaOH
o steniu 0,9 mol/l; b) 1 ml HCl o steniu 0,9 mol/l. Oblicz pojemno buforow
tego roztworu wobec mocnego kwasu i mocnej zasady.

Rozwizanie:
Stenie skadnikw buforu po rozcieczeniu wynosi w 100 ml 0,0016 mola
CH3COOH i 0,0004 mola CH3COONa. Warto pH 10-krotnie rozcieczonego
buforu przed dodaniem do niego zasady lub kwasu wynosi:

pH = 4,73 + lg

0,0004 mola
= 4,13
0,0016 mola

ad. a. Warto pH rozcieczonego roztworu po dodaniu mocnej zasady wynosi:

pH = 4,73 + lg

0,0004 mola + 0,0009 mola

= 4,99
0,0016 mola 0,0009 mola

pH = 4,99 4,13 = 0,86

Pojemno buforowa wynosi:

118

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,01
pH
0,87

ad. b. Stenie dodanego HCl rzdu 0,0009 mola, ponad dwukrotnie przekracza
zdolno buforowania 10-krotnie rozcieczonego buforu octanowego ze
wzgldu na niewystarczajc ilo soli.
Odp. Rozcieczony 10-krotnie bufor octanowy o stosunku soli do kwasu 1:4 ma
pojemno wobec zasady rzdu 0,01, czyli 8-krotnie nisz od pojemnoci
buforu wyjciowego. Natomiast pojemno buforowa wobec mocnego kwasu zostaa przekroczona.

PRZYKAD 12.
10 ml 0,2M roztworu buforowego, bdcego mieszanin roztworu kwasu octowego
o steniu 0,04 mol/l i octanu sodu o steniu 0,16 mol/l rozcieczono dziesiciokrotnie, otrzymujc 100 ml roztworu. Nastpnie dodano do niego: a) 1 ml HCl o steniu 0,9 mol/l; b) 1 ml NaOH o steniu 0,9 mol/l. Oblicz pojemno buforow tego
roztworu wobec mocnego kwasu i mocnej zasady.

Rozwizanie:
Stenie skadnikw buforu po rozcieczeniu wynosi w 100 ml 0,0004 mola
CH3COOH i 0,0016 mola CH3COONa;
pH rozcieczonego buforu przed dodaniem do niego kwasu lub zasady wynosi:

pH = 4,73 + lg

0,0016 mola
= 5,33
0,0004 mola

ad. a. Warto pH 10-krotnie rozcieczonego buforu, po dodaniu do niego mocnego kwasu wynosi:

pH = 4,73 + lg

0,0016 mola 0,0009 mola

= 4,46
0,0004 mola + 0,0009 mola

pH = 5,33 4,46 = 0,87

Pojemno buforowa po dodaniu mocnego kwasu wynosi:

dC
0,0089 mol / l
=
= 0,01
pH
0,87

119

ad. b. Po rozcieczeniu buforu, jego pojemno wobec dodanej mocnej zasady

(1 ml NaOH o steniu 0,9 mol/l) zostaa przekroczona, skutkiem niewystarczajcej iloci kwasu w buforze.
Odp. Rozcieczony 10-krotnie bufor octanowy o stosunku soli do kwasu wynoszcym 4:1 ma pojemno wobec kwasu rzdu 0,01, czyli 8-krotnie nisz
ni bufor wyjciowy. Pojemno buforowa wobec mocnej zasady jest bardzo
niska, poniewa dodana ilo zasady przekroczya jego zdolnoci buforowania.
Warto pH roztworw buforowych nie zaley od bezwzgldnych ste jego
skadnikw, lecz od ich stosunku, dlatego rozcieczanie buforw nie wpywa na
ich pH. Zaley ono jednak od siy jonowej roztworu, ktra zmienia si w trakcie
rozcieczania. W rzeczywistoci nastpuje niewielka zmiana pH, wywoana
zmian wielkoci wspczynnika aktywnoci f roztworu buforowego w miar
jego rozcieczania.

PRZYKAD 13.
Oblicz pH roztworu buforowego (uwzgldniajc warto siy jonowej i wspczynnika aktywnoci f), bdcego mieszanin kwasu octowego i octanu sodu o steniu: a) 0,1 mol/l CH3COOH i 0,1 mol/l CH3COONa; b) 0,01 mol/l CH3COOH
i 0,01 mol/l CH3COONa.

Rozwizanie:
Sia jonowa roztworu nierozcieczonego wynosi: = 0,1 warto f wynosi:

lg f =

12 0,51 0,1
1 + 0,1

= 0,122

f = 0,75

ad. a. pH nierozcieczonego buforu po uwzgldnieniu wspczynnika aktywnoci f

wynosi:

pH = 4,73 + lg

0,75 0,1
= 4,60
0,1

Sia jonowa roztworu 10-krotnie rozcieczonego wynosi: = 0,01 warto f wynosi:

lg f =

120

12 0,51 0,01
= 0,046
1 + 0,01

f = 0,89

ad. b. pH 10-krotnie rozcieczonego buforu po uwzgldnieniu wspczynnika

aktywnoci f wynosi:

pH = 4,73 + lg

0,89 0,01
= 4,67
0,01

Odp. Warto pH roztworu buforowego, bdcego mieszanin kwasu octowego

i octanu sodu o steniu 0,1 mol/l CH3COOH i 0,1 mol/l CH3COONa wynosi po uwzgldnieniu wartoci wspczynnika aktywnoci 4,60; pH buforu
rozcieczonego 10-krotnie wynosi 4,67. Przykad wskazuje, e rozcieczanie buforu nieznacznie zmienia warto pH. Czynnikiem majcym wpyw na
t wielko jest sia jonowa roztworu i warto wspczynnika aktywnoci
roztworu. Nie uwzgldniajc jego wartoci w obliczeniach (patrz wczeniej),
pH tego buforu wynosio 4,73.

121

9.

RWNOWAGA
KWASOWO-ZASADOWA USTROJU
Iwona ak

Rwnowaga kwasowo-zasadowa gwarantuje, e w organizmie utrzymywane

s stae stenia jonw wodorowych w przestrzeniach wodnych. Gospodarka kwasowo-zasadowa organizmu jest zrwnowaona. Izohydria oznacza, e w organizmie utrzymywane jest stae stenie jonw H+ w pynie pozakomrkowym. Stenie kationw H+ w pynach ustrojowych zaley porednio od nasilenia procesw
katabolicznych w organizmie, a bezporednio od dysocjacji kwasw. W organizmach ywych produktami przemiany materii s gwnie kwasy lotne, czyli kwas
wglowy reprezentowany przez CO2, pochodzcy gwnie z mitochondriw, tj.
z procesw dekarboksylacji kwasu pirogronowego i -ketoglutarowego oraz kwasy nielotne. Nale do nich kwasy organiczne, np. mlekowy, pirogronowy, moczowy oraz nieorganiczne, np. kwas siarkowy pochodzcy z przemian biaek,
a waciwie z ich aminokwasw siarkowych oraz kwas fosforowy pochodzcy z przemian fosfolipidw, fosfoprotein, a take mononukleotydw. Przykadowo w cigu doby powstaje okoo 0,30,4 mola kwasu mlekowego w erytrocytach,
ktry po przemieszczeniu si do osocza dysocjuje, dostarczajc jony H+. Natomiast
w pucach istotnym rdem jonw H+ jest oksyhemoglobina. Przyczeniu 4 czsteczek tlenu do hemoglobiny towarzyszy odczenie 2 jonw H+ od oksyhemoglobiny. Przyjmuje si, e 1 mol oksyhemoglobiny uwalnia okoo 0,7 mola jonw
H+.
W warunkach fizjologicznych stenie kationw H+ w przestrzeniach wodnych ustroju jest bardzo niskie w porwnaniu z innymi jonami. W pynie wewntrzkomrkowym stenie jonw wodorowych wynosi okoo 100 nmol/l, czemu
odpowiada warto pH okoo 7, lecz w komrkach o zredukowanym metabolizmie
stenie kationw wodorowych jest nisze w erytrocytach wynosi okoo 65
nmol/l.
W pynie pozakomrkowym stenie jonw wodorowych utrzymywane jest
w granicach od 35 do 45 nmol/l, czyli na rednim poziomie 40,0 nmol/l, ktremu
odpowiada warto pH rzdu 7,4. W rnych stanach chorobowych obserwowany
zakres zmian ste jonw wodorowych we krwi mieci si w granicach od 160 do
20 nmol/l, czemu odpowiadaj wartoci pH w zakresie 6,87,7.

122

Fizjologiczne wartoci parametrw rwnowagi kwasowo-zasadowej we krwi

u czowieka przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Wartoci parametrw rwnowagi kwasowo-zasadowej u ludzi
Parametry

Zakres wartoci prawidowych

[H+]

35,544,7 nmol/l

pH

7,357,45

pCO2

4,76,0 kPa = 3545 mmHg

HCO3

2428 mmol/l

Wszystkie zasady buforujce

penej krwi

4448 mmol/l

Niedobr lub nadmiar zasad

buforujcych

(-2,5)(+2,0) mmol/l

Nadmiar lub niedobr zasad jest miar zaburze rwnowagi kwasowo-zasadowej. Nadmiar zasad (oznaczany +) stanowi rnic midzy sum ste wszystkich zasad buforujcych (uwzgldniajcych hemoglobin, biaczany, fosforany,
wodorowglany), a tzw. normalnymi zasadami buforujcymi. Pod pojciem niedobr lub nadmiar zasad buforujcych naley rozumie tak ilo mmoli mocnego
kwasu lub mocnej zasady, ktr naley doda do 1 litra krwi, aby stenie zasad
buforujcych wrcio do wartoci prawidowych, czyli aby warto pH krwi doprowadzi do normy. Ocen rwnowagi kwasowo-zasadowej przeprowadza si na
podstawie pomiaru niektrych tylko parametrw tej rwnowagi, czyli pH i pCO2,
gdy wspczesne analizatory rwnowagi kwasowo-zasadowej z reguy dokonuj
pomiaru tych parametrw, natomiast pozostae s wyliczane automatycznie.
W warunkach fizjologicznych utrzymywany jest prawidowy bilans dobowy
jonw H+, ktrego wartoci u czowieka dorosego przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Bilans dobowy jonw H+ w organizmie dorosego czowieka
Kationy H+ w cigu 24 godz.
Wytwarzane lub pobierane
Lotny kwas

Wydalane z organizmu
przez puca

CO2

1520 mol

Nielotne kwasy:

1520 mol

mocz

organiczne

15 mmol

H2PO4
SO4

CO2

2-

15 mmol

H2PO4-

30 mmol

40 mmol

40 mmol

NH4

123

W cigu doby czowiek dorosy wytwarza a 1520 moli CO2 i tyle samo
wydala go przez puca. Dwutlenek wgla, powstajcy podczas metabolizmu w mitochondriach, dostaje si drog dyfuzji do cytoplazmy, po czym do pynu rdmiszowego, dalej do pynu wewntrznaczyniowego, skd (z osocza) dyfunduje
do erytrocytw. W erytrocytach pod wpywem specyficznego enzymu, tzw. anhydrazy wglanowej, nastpuje uwodnienie dwutlenku wgla do H2CO3. W erytrocytach kwas wglowy dysocjuje do H+ i HCO3-.
CO2 + H2O H2CO3
H2CO3 H+ + HCO3Anhydraza wglanowa poza erytrocytami wystpuje w cytoplazmie komrek
kanalikw proksymalnych, dystalnych i cewek zbiorczych nerek, komrek okadzinowych bony luzowej trzonu odka, komrek pcherzykowych i rdpcherzykowych trzustki. Wyjtkowo, poza cytoplazm, anhydraza wglanowa w komrkach kanalikw proksymalnych znajduje si w bonie plazmatycznej po stronie
luminalnej, co ma istotne znaczenie w regulacji rwnowagi kwasowo-zasadowej
w nerkach.
W zalenoci od rodzaju i stanu funkcjonalnego komrek, w ktrych wystpuje anhydraza wglanowa, jony H+ mog by albo wydzielane poza komrki, albo
wizane z anionami wewntrzkomrkowymi. Aniony HCO3- s z reguy usuwane
z tych komrek na drodze wymiany z anionami Cl-. Wymieniacz Cl-/HCO3- przemieszcza aniony Cl- i HCO3- na zasadzie antyportu, zgodnie z gradientem ste.
Wymiana jonw zachodzi w stosunku 1:1, ma zatem charakter elektroobojtny.
Z przedstawionego w tabeli 2 bilansu wynika, e ilo nielotnych kwasw
powstajcych w organizmie i przyjtych z poywieniem w cigu doby wynosi
rednio 70 mmol/24 godz. Jednoczenie taka sama ilo nielotnych kwasw zostaje
wydalona z moczem w cigu doby, przede wszystkim jako kationy NH4+ i aniony
H2PO4-.
Podstawowe mechanizmy homeostazy ustrojowej, ktre s odpowiedzialne
za utrzymanie rwnowagi kwasowo-zasadowej wynikaj z funkcjonowania w organizmie roztworw buforowych oraz eliminacji rwnowanikw kwanych poprzez puca i nerki.
Podstawowymi roztworami buforowymi organizmu czowieka s: bufor wodorowglanowy, bufor hemoglobinowy, bufor fosforanowy i bufory biaczanowe,
ktre zestawiono w tabeli 3.
Wikszo uwalnianych jonw H+ w pynach ustrojowych jest natychmiast
przyczana przez skadniki anionowe buforw biaczanowych i fosforanowych
w przestrzeni wewntrzkomrkowej, natomiast w przestrzeni pozakomrkowej
gwnie przez HCO3- buforu wodorowglanowego.
124

Tabela 3. Podstawowe bufory wystpujce w organizmie czowieka

Najczstsze
umiejscowienie

Udzia w pojemnoci
buforowej krwi (%)

PZK

70

Hb /HHbO2

PWK

21

Na2HPO4/NaH2PO4

PWK

PWK i PZK

Bufor
NaHCO3/H2CO3
-

Na-biaczany/H-biaczany

gdzie:
PZK pyn zewntrzkomrkowy, PWK pyn wewntrzkomrkowy

BUFOR WODOROWGLANOWY
Bufor wodorowglanowy jest najwaniejszym elementem rwnowagi kwasowo-zasadowej, zarwno ze wzgldw ilociowych, jak i z uwagi na fakt, e jest
najbardziej podatny na oddechowe i metaboliczne mechanizmy regulacyjne. Kwas
wglowy moe by reprezentowany przez swj bezwodnik CO2, z ktrego powstaje:
CO2 + H2O H2CO3 H+ +
[800]
[1]
[0.03]

HCO3[0.03]

Liczby pod reakcj odzwierciedlaj proporcje, w jakich poszczeglne

zwizki wystpuj w stanie rwnowagi w roztworach wodnych. Zatem, rwnowaga tej reakcji przesunita jest bardzo silnie w lewo, dlatego rwnanie Hendersona-Hasselbalcha mona zapisa w dwch postaciach:
pH = pK + log

HCO 3
H 2 CO 3

pH = pK + log

HCO 3
pCO 2

gdzie:
0,0304 dla przeliczenia prnoci wyraonej w mmHg na [CO2] w mmol/l;
0,226 dla przeliczenia prnoci wyraonej w kPa na [CO2] w mmol/l;

pK H 2 CO 3 = 6,11.

Licznik rwnania reprezentuje tzw. skadow metaboliczn (nieoddechow)

i stanowi warto 20-krotnie wysz od wartoci mianownika, bdcego skadow
oddechow buforu wodorowglanowego w rwnaniu Hendersona-Hasselbalcha.
W tabeli 4 przedstawiono fizjologiczne wartoci prnoci CO2 we krwi, pynie

125

pozakomrkowym, powietrzu pcherzykowym puc i dla porwnania w powietrzu

atmosferycznym.
Tabela 4. Cinienie czstkowe CO2 na terenie tkanek, krwi, w powietrzu puc oraz
atmosferycznym
Dwutlenek wgla w:

pCO2

[kPa]

[mmHg]

Tkankach

7,30

55

Krwi ylnej

6,10

46

PZK

6,10

46

Krwi ttniczej

5,30

40

Powietrzu pcherzykowym

5,30

40

Powietrzu atmosferycznym

0,04

0,3

gdzie:
PZK pyn zewntrzkomrkowy

Z caej puli dwutlenku wgla powstajcego w organizmie okoo 75% wchodzi w reakcj z wod (katalizowan przez anhydraz wglanow), ktrej produktami s jony H+ i HCO3-, okoo 15% dwutlenku wgla tworzy poczenia karbaminianowe z wolnymi grupami -aminowymi N-terminalnych reszt waliny acuchw polipeptydowych, szczeglnie hemoglobiny, a jedynie okoo 5% dwutlenku
wgla jest transportowane w postaci gazu fizycznie rozpuszczonego w wodzie
przestrzeni wewntrznaczyniowej.
Bufor wodorowglanowy dziaa w organizmie w ukadzie otwartym, bezwodnik kwasu wglowego CO2 jest usuwany przez puca. W ten sposb kontrolowane jest stenie kwasu. Natomiast poziom drugiego skadnika regulowany jest
dziaaniem nerek (poprzez resorpcj i regeneracj HCO3-).
Puca zapewniaj eliminacj kocowego produktu przemiany materii oraz
uczestnicz w regulacji rwnowagi kwasowo-zasadowej poprzez utrzymywanie
prawidowego cinienia czstkowego CO2 we krwi i pynie pozakomrkowym.
Poniewa organizm jest ukadem otwartym, pojemno buforowa buforu
wodorowglanowego jest ponad 5-krotnie wysza od obliczonej pojemnoci tego
buforu w ukadzie zamknitym.
Transport dwutlenku wgla odbywa si dziki dyfuzji zgodnej z gradientem ste CO2 po obu stronach bariery pcherzykowo-woniczkowej, ktry jest
utrzymywany poprzez perfuzj naczy krwiononych puc i wentylacj pcherzykw pucnych.
Wentylacja, a zatem eliminacja CO2 s regulowane za porednictwem orodka oddechowego w podwzgrzu, ktrego chemoreceptory s wraliwe na pCO2

126

i pH krwi. Poprzez ten mechanizm narzd oddechowy moe w szerokim zakresie

regulowa wydalanie CO2 i rwnowag kwasowo-zasadow.
Regulacja metaboliczna rwnowagi kwasowo-zasadowej przede wszystkim
sprowadza si do eliminacji jonw H+ poprzez nerki oraz do zapewnienia odpowiedniej iloci podstawowej zasady tego buforu, mianowicie jonw HCO3-. Cho
jony te s wytwarzane w erytrocytach w ilociach adekwatnych do pCO2, to jednak
nerki decydujc o utrzymaniu ich prawidowego stenia. Rola nerek w tym zakresie polega na resorpcji zwrotnej jonw HCO3- z moczu pierwotnego oraz na ich
regeneracji w cewkach nerkowych.

Mechanizm resorpcji zwrotnej HCO3- sprawia, e w moczu prawidowym

brak wodorowglanw. Polega na tym, e z pierwotnego przesczu osocza okoo
20% jonw HCO3- jest wprost resorbowane zwrotnie wraz z jonami Na+, ktre
wymieniane s z jonami H+ w kanalikach proksymalnych. Zapocztkowane zakwaszanie przesczu pierwotnego sprawia, e ju w kanalikach proksymalnych
pozostae jony HCO3- zaczynaj czy si z jonami H+, tworzc H2CO3. Podobna
reakcja ma rwnie miejsce w kanalikach dystalnych. Wytworzony kwas wglowy
jest rozkadany do CO2 i H2O w reakcji katalizowanej przez anhydraz wglanow
w kanalikach proksymalnych, natomiast w kanalikach dystalnych, w ktrych pH
moczu ma znacznie nisz warto, reakcja zachodzi samorzutnie. Wytworzony
dwutlenek wgla dyfunduje zgodnie z gradientem prnoci z moczu pierwotnego
obecnego w kanalikach nerkowych do komrek kanalikw. W komrkach kanalikw nerkowych CO2 pod wpywem anhydrazy wglanowej ulega uwodnieniu do
kwasu wglowego, ktry dysocjuje do H+ i HCO3-. Z komrek kanalikw nerkowych jony H+ przechodz na powrt do przestrzeni wewntrzcewkowej, natomiast
jony HCO3- dyfunduj do przestrzeni zewntrzkomrkowej, sprawiajc, e caa
reszta jonw HCO3- stanowica 80% w pierwotnym przesczu jest resorbowana
zwrotnie, czyli eliminowana z moczu ostatecznego.
Regeneracj jonw HCO3- w nerkach umoliwia buforowanie jonw H+
w moczu przez niewodorowglanowe zasady buforujce. W komrkach cewek
nerkowych moe ulec uwodnieniu, powstajcy w przemianach wewntrzkomrkowych CO2 do H2CO3 przy udziale anhydrazy wglanowej. Wytworzony kwas
wglowy dysocjuje do jonw H+ i HCO3-. Jony wodorowglanowe uzupeniaj
pul zasad buforujcych pynu zewntrzkomrkowego. Natomiast jony wodorowe
wdruj do wiata cewek nerkowych, gwnie dystalnych oraz zbiorczych, gdzie
ulegaj zwizaniu z jonami HPO42-, przeksztacajc je w jony H2PO4-. Wi si
te z amoniakiem wytwarzanym w komrkach, ostatecznie przeksztacajc go
w jony amoniowe NH4+. W mniejszym stopniu jony wodorowe wi si z innymi
zasadami buforujcymi, takimi jak kreatynina (pK=5), kwas moczowy (pK=5,8),
zwaszcza, gdy pH moczu jest niskie.

127

BUFOR HEMOGLOBINIANOWY
Bufor hemoglobinianowy wspdziaa z buforem wodorowglanowym w regulacji rwnowagi kwasowo-zasadowej. Hemoglobina zawiera a 38 reszt histydynowych, ktrych piercienie imidazolowe bior bezporedni udzia w wizaniu
i uwalnianiu jonw H+. Bogactwo w reszty histydynowe hemoglobiny sprawia, e
ma ona szeciokrotnie wikszy udzia w buforowaniu pynu pozakomrkowego ni
biaka osocza. Oksyhemoglobina [Hb(O2)4] jest mocniejszym kwasem (pK = 6.81)
ni deoksyhemoglobina (pK = 8.03). W pucach mol oksyhemoglobiny uwalnia 0.7
mola jonw H+ , w tkankach mol deoksyhemoglobiny wie 0.7 mola jonw H+.
Dziaanie Hb jako buforu jest zatem uzalenione od jej funkcji transportera tlenu.
Procentowe wysycenie hemoglobiny tlenem jest zalene od pO2 w osoczu.
Zaleno t przedstawia tzw. krzywa dysocjacji oksyhemoglobiny:
100
90
80

% HbO8

70
60
50
40
30
20
10
0
0

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
pO2 mmHg
2,7

5,3

8,0

10,7

13,3

pO2 kPa

Ryc. 1. Krzywa dysocjacji oksyhemoglobiny.

Ze spaszczenia grnej czci krzywej wynika, e przy cinieniu tlenu powyej 60 mmHg, nawet znaczne zmiany cinienia wywouj tylko mae rnice w wysyceniu tlenem hemoglobiny, co sprzyja prawie maksymalnemu pobieraniu tlenu
w pucach. Jednak przy cinieniu parcjalnym niszym ni 60 mmHg zdolno wizania tlenu gwatownie spada, sprzyja to uwalnianiu tlenu na obwodzie, natomiast
utrudnia lub uniemoliwia pobieranie O2 w pucach z powietrza o niskim pO2. Zakwaszenie krwi, wzrost temperatury oraz wzrost stenia 2,3-difosfoglicerynianu
128

w erytrocytach, wywouj spaszczenie i przesunicie krzywej dysocjacji w prawo,

tzn. zmniejsza si powinowactwo hemoglobiny do tlenu. Jak ju wiadomo, CO2
z tkanek dyfunduje do krwi, w erytrocytach powstaje z niego H2CO3, ktry dysocjuje na jon H+ i HCO3-. Zakwaszenie powoduje zmniejszenie powinowactwa hemoglobiny do tlenu w tkankach, czego konsekwencj jest oddawanie tlenu tkankom, a wizanie przez hemoglobin jonw H+, ktre transportuje do puc. Ten mechanizm wyrwnywania stenia jonw H+ w erytrocytach nazywa si efektem
Bohra. Jon HCO3- dyfunduje do osocza na wymian z jonem Cl-, stanowic stae
rdo uzupeniajce poziom podstawowej zasady buforujcej krwi.
W naczyniach woniczkowych puc reakcje przebiegaj w kierunku przeciwnym ni w innych tkankach. Z hemoglobiny powstaje oksyhemoglobina, mocniejszy kwas, od ktrego oddysocjowuj jony H+, uwalniany jest take CO2 z pocze karbaminianowych. Aniony HCO3- przechodz z osocza do erytrocytw na
wymian z jonami Cl-. Powstay H2CO3 jest rozkadany przy udziale anhydrazy
wglanowej do CO2 i H2O. Dwutlenek wgla dyfunduje do powietrza pcherzykowego. Stenie anionw HCO3- maleje. Zachodz rwnie reakcje pomidzy ukadami buforowymi, ktre dostarczaj jonw H+ i powoduj dalsze (2025%) obnienie poziomu anionw HCO3-, mianowicie:
Na+HCO3- + Na+H2PO4- 2Na+ + HPO42- + H2CO3
Na+HCO3- + H+-biaczany Na+-biaczany + H2CO3
Podsumowujc mona powiedzie, e dziaanie buforu hemoglobinowego
przede wszystkim polega na wizaniu jonw H+ w obrbie naczy woniczkowych wszystkich tkanek organizmu, a nastpnie ich uwalnianiu w naczyniach woniczkowych puc. Hemoglobina jest potrzebna do penej efektywnoci dziaania
buforu wodorowglanowego w ukadzie otwartym. Dziaanie wszystkich buforw
pynu pozakomrkowego sprowadza si do utrzymania w nim odpowiedniego stenia CO2 i anionw HCO3-, a tym samym do utrzymania stenia kationw H+
w granicach wartoci fizjologicznych.

BUFOR FOSFORANOWY
Bufor fosforanowy jest buforem przestrzeni wewntrzkomrkowej, stanowicym okoo 6% pojemnoci buforowej krwi. Dla buforu fosforanowego w zakresie pH okoo 7 wana jest staa rwnowagi nastpujcej reakcji:
H2PO4- HPO42- + H+
Staa K H

2 PO 4

wynosi 6,2 10-8, (pK2 = 6,8).

129

W buforze fosforanowym krwi, ktrego pH = 7,4 stosunek ste fosforanu

II-rzdowego do fosforanu I-rzdowego wynosi 4:1
HPO42-/H2PO4- = 4/1
Fosforany obecne w moczu pierwotnym warunkuj wydalanie jonw H+
oraz powstawanie wodorowglanw w nerkach. Bufor fosforanowy jest najwaniejszym pod wzgldem ilociowym buforem moczu, biorcym udzia w wytwarzaniu kwanoci miareczkowej. W buforze fosforanowym moczu (pH okoo 6)
stosunek ste fosforanu II-rzdowego do fosforanu I-rzdowego wynosi 1:4.
HPO42-/H2PO4- = 1/4
Zmiana stosunku fosforanw w buforze fosforanowym moczu w porwnaniu z ich stosunkiem w buforze krwi wynika ze zamiany fosforanu II-rzdowego
w fosforan I-rzdowy skutkiem wizania jonw wodorowych wydzielanych przez
kanaliki dystalne i zbiorcze podczas zaoszczdzania zasad przez nerki.
HPO42- + H+ H2PO4Wydalanie z moczem nadmiernych iloci fosforanw I-rzdowych (H2PO4-)
podwysza pH krwi, natomiast nadmierne wydalanie fosforanw II-rzdowych
(HPO42-) obnia pH krwi. Zwikszone wydalanie jonw fosforanowych z moczem
nastpuje w nadczynnoci przytarczyc. Fosforany tylko czciowo s resorbowane
w kanalikach nerkowych. Jeli mocz ma odczyn alkaliczny, jony fosforanowe atwo reaguj z obecnymi w moczu jonami wapniowymi i magnezowymi, tworzc
nierozpuszczalne sole, bdce najczstsz przyczyn powstawania kamieni nerkowych. Zaburzenie rwnowagi kwasowo-zasadowej prowadzi do kwasicy lub zasadowicy.

Kwasica oznacza stan, w ktrym dochodzi do przesunicia pH krwi w kierunku kwanym, w wyniku np. nagromadzenia we krwi nadmiernych iloci substancji o charakterze kwanym.
Zasadowica oznacza stan, w ktrym dochodzi do przesunicia pH w kierunku zasadowym, w wyniku, np. nagromadzenia we krwi nadmiernych iloci substancji o charakterze zasadowym.
Zaburzeniom rwnowagi kwasowo-zasadowej towarzysz zmiany w rwnowadze wodno-elektrolitowej, zwaszcza moe zaistnie wdrwka jonw potasu
midzy komrk a przestrzeni pozakomrkow. W kwasicy jony potasu przechodz z komrek na zewntrz w wyniku wymiany na pozakomrkowe jony wodorowe. W zasadowicy jony potasu wchodz do komrek w wyniku wymiany na wewntrzkomrkowe jony wodorowe i w osoczu maleje stenie jonw K+.

130

10.

WGLOWODANY
Iwona ak

Wglowodany to zwizki powszechne w przyrodzie, np. celuloza stanowi

prawie poow masy wszystkich zwizkw organicznych na naszym globie.
Zawarto wglowodanw w tkankach rolinnych siga 80% suchej masy, a u
zwierzt nie przekracza 2% suchej masy ciaa. U rolin s gwnym materiaem
zapasowym, natomiast zwierzta magazynuj je w niewielkim stopniu.
Wglowodany s podstawowym rdem energii niezbdnej dla procesw
yciowych w organizmach rolinnych oraz zwierzcych. W organizmie ludzkim
zapasy glikogenu nie pokrywaj dobowego zapotrzebowania na energi.
Polisacharydy peni ponadto funkcje strukturalne, celuloza jest rusztowaniem
wszystkich cian komrkowych u rolin, chityna tworzy szkielet zewntrzny
bezkrgowcw oraz cian komrkow u grzybw. Funkcj strukturaln u
krgowcw peni glikozoaminoglikany, bdce skadnikami istoty podstawowej
tkanki cznej, w tym chrzstki i koci. Wglowodany s skadnikiem glikoprotein,
najliczniejszych biaek zoonych obecnych w organizmach ywych. Cukrowce w
poczeniu z biakami lub lipidami tworz na powierzchni zewntrzkomrkowej
wszystkich komrek wglowodanowy paszcz, zwany glikokaliksem. Cukrowce
glikokaliksu ochraniaj powierzchni komrki
przed
uszkodzeniem
mechanicznym i chemicznym, uczestnicz take w zjawiskach rozpoznawania
biologicznego
oraz
adhezji
komrek.
Oligosacharydy
glikoprotein
wewntrzkomrkowych peni rol drogowskazw, kierujcych nowo
syntetyzowane biaka do waciwych im miejsc przeznaczenia, zarwno w
transporcie rdkomrkowym, jak i pozakomrkowym. Skadnik cukrowy glikoprotein pozakomrkowych okrela czas ptrwania biaka w kreniu. Wglowodany, czsto w poczeniu z biakami, decyduj o swoistoci antygenowej makroczsteczek, komrek i tkanek, czego najprostszym przykadem mog by determinanty antygenowe grup krwi ukadu AB0. Zwizki te s rwnie wanymi
skadnikami wielu wydzielin, mucyn, ktrym nadaj charakter luzowaty.

131

132
D

Ryc. 1. Rodzina D-aldoz

MONOSACHARYDY I POCHODNE
Klasyfikacja i nomenklatura
Monosacharydy s cukrami prostymi, ktrych nie mona rozoy na inne
skadniki cukrowe, majcymi mas czsteczkow nie przekraczajc 200 daltonw.
Klasyfikuje si je w dwie rodziny: wielowodorotlenowe aldehydy, czyli aldozy
(ryc. 1) i wielowodorotlenowe ketony, czyli ketozy (ryc. 2). Nazw aldoza i ketoza
uywa si w sensie oglnym dla odrnienia monosacharydw, w ktrych grupa
karbonylowa jest kocow (aldehydow) i jej atom wgla jest atomem numer 1,
lub nie jest kocow (ketonow), a jej atom wgla jest atomem numer 2. Kocwka oza oznacza, e przy atomach wgla, poza wglem grupy aldehydowej lub ketonowej, znajduj si grupy OH, tzn. e zwizek naley do wglowodanw.
W kadej rodzinie dalsza klasyfikacja opiera si na liczbie atomw wgla w czsteczce. Dla aldoz majcych 3, 4, 5, 6 atomw wgla w acuchu nazwami podstawowymi s odpowiednio: trioza, tetroza, pentoza, heksoza. Dla ketoz majcych 4,
5, 6, 7 atomw wgla w acuchu nazwami podstawowymi s odpowiednio tetruloza, pentuloza, heksuloza, heptuloza.
CH 2OH
C O

CH2OH
C O

H C OH
CH 2OH
D-(-)-erytruloza
D

CH2OH
dihydroksyaceton

CH 2OH
C O

CH2OH
C O

H C OH
H C OH
CH 2OH
D
D-(+)-rybuloza

HO C H
H C OH
CH2OH
D
D-(+)-ksyluloza

CH2OH
C O
H C OH
H C OH
H C OH
CH2OH
D
D-(+)-psykoza

CH2OH
C O
HO C H
H C OH
H C OH
CH2OH
D
D-(-)-fruktoza

CH2OH
C O
H C OH
OH C H
H C OH
CH2OH
D
D-(+)-sorboza

CH2OH
C O
HO C H
HO C H
H C OH
CH2OH
D
D-(-)-tagatoza

Ryc. 2. Rodzina D-ketoz.

133

Nadajc nazw monosacharydom lub ich pochodnym, acuchowy cukier

macierzysty mona okreli nazw zwyczajow lub systematyczn. Nazwy zwyczajowe s dopuszczalne, uywa si ich czciej ni nazw systematycznych, rwnie podczas tworzenia nazw pochodnych cukrowych. Monosacharydy i ich pochodne maj trjliterowe symbole midzynarodowe (niektre zamieszczono na rycinach 1 i 2). Symbole te wykorzystuje si do przedstawiania sekwencji oligosacharydowych.
Nazw systematyczn cukru prostego tworzy si za pomoc konfiguracyjnych symboli i przedrostkw z odpowiedni nazw podstawow. W tabeli 1 podano przykady nazw systematycznych acuchowych aldoz i ketoz.
Tabela 1. Nazwy zwyczajowe i odpowiadajce im nazwy
systematyczne monosacharydw acuchowych
Aldozy acuchowe
Nazwa zwyczajowa
D-erytroza
D-treoza
D-arabinoza
D-liksoza
D-ryboza
D-ksyloza
D-alloza
D-altroza
D-galaktoza
D-glukoza
D-guloza
D-idoza
D-mannoza
D-taloza
D-erytruloza
D-rybuloza
D-ksyluloza
D-fruktoza(lewuloza)
D-aluloza(psykoza)
D-sorboza
D-tagatoza
D-sedoheptuloza

134

Nazwa systematyczna
D-erytro-tetroza
D-treo-tetroza
D-arabino-pentoza
D-likso-pentoza
D-rybo-pentoza
D-ksylo-pentoza
D-allo-heksoza
D-altro-heksoza
D-galakto-heksoza
D-gluko-heksoza
D-gulo-heksoza
D-ido-heksoza
D-manno-heksoza
D-talo-heksoza
Ketozy acuchowe
D-glicero-2-tetruloza
D-erytro-2-pentuloza
D-treo-2-pentuloza
D-arabino-2-heksuloza
D-rybo-2-heksuloza
D-ksylo-2-heksuloza
D-likso-2-heksuloza
D-altro-2-heptuloza

Konfiguracja monosacharydw
Monosacharydy, jako zwizki optycznie czynne, wystpuj w dwch szeregach konfiguracyjnych D i L, ktre mona wyprowadzi z odpowiednich enancjomerw aldehydu glicerynowego. Aldehyd glicerynowy posiada jeden wgiel asymetryczny, dlatego jego dwa stereoizomery s enancjomerami, czyli antypodami
optycznymi. Enancjomery rni si konfiguracj, tj. przestrzennym rozmieszczeniem podstawnikw wok asymetrycznego atomu wgla, w ten sposb, e
jedna odmiana stanowi lustrzane odbicie drugiej i ich wzory strukturalne nie daj
si nasun na siebie. Obie czsteczki aldehydu nie maj paszczyzny symetrii, dlatego s czsteczkami chiralnymi. Konfiguracj monosacharydw acuchowych
mona przedstawi za pomoc wzorw rzutowych Fischera, tak jak je przedstawiono poniej dla aldehydu glicerynowego.
H
C O
H C OH
CH2OH
aldehyd D-(+)-glicerynowy

H
C O
HO C H
CH2OH
aldehyd L-(-)-glicerynowy

Oba enancjomery aldehydu glicerynowego stay si wzorcami konfiguracji

nie tylko dla wszystkich monocukrw, ale take i innych zwizkw optycznie
czynnych, np. aminokwasw. Przyjmuje si, e jeli na drodze reakcji chemicznych da si przeksztaci dany stereoizomer aldehydu glicerynowego w inny zwizek optycznie czynny (lub odwrotnie), to zwizek ten nalee bdzie do szeregu
konfiguracyjnego D lub L, zalenie od formy aldehydu glicerynowego, z ktrej
powsta (lub do ktrej zosta przeksztacony), bez wzgldu na to, czy skrca on
paszczyzn wiata spolaryzowanego w prawo, czy w lewo.
W monosacharydach zawierajcych wicej ni jeden wgiel asymetryczny
pooenie grupy OH przy ostatnim asymetrycznym atomie wgla (o najwyszej
numeracji, ktry jest odpowiednikiem asymetrycznego atomu wgla w aldehydzie
glicerynowym) z prawej strony wiadczy o przynalenoci cukru do szeregu D,
natomiast z lewej strony klasyfikuje monocukier do szeregu L.
Enancjomery maj jednakowe wasnoci fizyczne i chemiczne, gdy s badane w achiralnym rodowisku. Rni si natomiast wasnociami optycznymi
oraz swym zachowaniem biologicznym. Rnice we wasnociach optycznych obu
enancjomerw polegaj na skrcaniu paszczyzny wiata spolaryzowanego w przeciwnych kierunkach, lecz o kty o tej samej wartoci. Enancjomer, ktry skrca
wiato zgodnie z kierunkiem wskazwek zegara oznacza si (+), czyli jest prawoskrtny, a enancjomer skrcajcy wiato w kierunku przeciwnym oznacza si znakiem (-), czyli jest lewoskrtny.
Rnice w zachowaniu biologicznym enancjomerw wynikaj z faktu, e
organizmy ywe, jako ukady chiralne, przyswajaj zwizki optycznie czynne tylko
135

o waciwej konfiguracji. Spord wglowodanw, monocukry szeregu D s syntetyzowane, metabolizowane i magazynowane przez organizmy rolinne i zwierzce
z bardzo nielicznymi wyjtkami. Znaczenie biologiczne maj tylko D-mono-cukry.
Monosacharydy szeregu L nie s w stanie zastpi w organizmie swych odpowiednikw z szeregu D, poniewa L-cukry nie mog by substratami dla chiralnych enzymw. Dlatego L-monosacharydy praktycznie nie mog by wykorzystywane m.in. jako rdo energii. Syntetyczne cukry i ich pochodne, rwnie jako
skadniki lekw, produkowane na skal przemysow zwykle s mieszaninami racemicznymi. Mieszanina racemiczna (rwnomolowa ilo enancjomeru prawoi lewoskrtnego) cukru moe by wykorzystana przez organizm ywy tylko w 50%,
w odrnieniu od stuprocentowego wykorzystania cukrw pochodzenia biologicznego, izolowanych z organizmw ywych, np. z tkanek rolinnych.
W wiecie oywionym zdarzaj si w tym zakresie wyjtki, poniewa w niektrych organizmach mog si znajdowa pojedyncze monocukry nalece do szeregu L, penice lokalne funkcje swoiste. U ssakw popularne s dwa takie monosacharydy, mianowicie L-fukoza i L-iduronian. Oba nie istniej w stanie wolnym,
lecz s skadnikami oligosacharydw lub polisacharydw. Nie zdarza si, aby te
monosacharydy byy obecne w organizmie jednoczenie w formie D. Pojedyncze
roliny rwnie syntetyzuj niektre L-monocukry, mianowicie: L-arabinoz, L-glukoz, L-galaktoz, L-sorboz i L-ramnoz.

Struktury piercieniowe monocukrw

Monosacharydy w stanie krystalicznym i prawie cakowicie w roztworach
wodnych maj struktur piercieniow. Struktury te s konsekwencj utworzenia
wewntrzczsteczkowego hemiacetalu lub hemiketalu. Wzory monocukrw na
rycinach 1 i 2 przedstawiono w formie acuchowej wzorw rzutowych Fischera.
Wzory piercieniowe Fischera monocukrw s prostym nastpstwem wzorw rzutowych, uzupenionych o wizanie hemiacetalowe lub hemiketalowe.
Najbardziej popularnymi wzorami strukturalnymi piercieni monocukrowych s wzory przestrzenne Hawortha. Paszczyzny piercieni s w nich prostopade do paszczyzny rysunku, natomiast pogrubione czci piercieni zwrcone s
w kierunku obserwatora.
Wzory Hawortha s nastpstwem wzorw rzutowych Fischera. Wzr Fischera wystarczy obrci w prawo o 900, wwczas wszystkie grupy OH, lece
poniej szkieletu wglowego bd si znajdoway poniej paszczyzny piercienia
we wzorze Hawortha, natomiast grupy OH, ktre znajdoway si powyej szkieletu wglowego we wzorze Fischera, zajmuj pozycje nad paszczyzn piercienia
we wzorze Hawortha. Zwinicie acucha wglowego w ten sposb, eby odpowiednia grupa OH znalaza si dostatecznie blisko grupy karbonylowej sprawi, e
grupy te reaguj ze sob, doprowadzajc do przeksztacenia acucha w piercie.
Jeeli wewntrzczsteczkowe wizanie hemiacetalowe tworzy si midzy grup
136

OH przy pitym atomie wgla (C-5) i grup karbonylow pierwszego atomu wgla (C-1) grupy aldehydowej, to powstaje szecioczonowy ukad cykliczny, ktry
ze wzgldu na podobiestwo do struktury piranu nazywany jest piercieniem piranozowym.

Nazw cukru w tej formie piercieniowej tworzy si przez dodanie do rdzenia nazwy piranoza (charakteryzujcej rodzaj piercienia cukrowego utworzonego przez mostek tlenowy) przedrostka, okrelajcego budow cukru i pochodzcego od jego nazwy zwyczajowej, np. gluko- dla glukozy. Z poczenia poszczeglnych czonw powstaje nazwa D-glukopiranoza. Form piranozow mog mie
heksozy i pentozy, natomiast tetrozy nie wystpuj w formie piranozowej.

137

Jeeli wewntrzczsteczkowe wizanie hemiacetalowe tworzy si midzy

grup OH przy czwartym atomie wgla (C4) a grup karbonylow pierwszego
atomu wgla grupy aldehydowej, to powstaje picioczonowy ukad cykliczny
podobny do struktury furanu, nazywany piercieniem furanozowym.

Nazw cukru w tej formie piercieniowej tworzy si przez dodanie do rdzenia nazwy furanoza (charakteryzujcej rodzaj piercienia utworzonego przez
mostek tlenowy) przedrostka, okrelajcego budow cukru i pochodzcego od jego
nazwy zwyczajowej, np. gluko-. Z poczenia poszczeglnych czonw powstaje
nazwa D-glukofuranoza. W formie furanozowej mog istnie zarwno tetrozy,
pentozy, jak i heksozy.
W formie furanozowej konfiguracja grupy -CH(OH)CH2OH zaley wycznie od konfiguracji grupy OH przy czwartym atomie wgla. Jeli jest taka sama,
jak przy pitym atomie wgla w szeregu D-heksoz, to caa grupa -CH(OH)CH2OH
w furanozach bdzie nad powierzchni piercienia, tak jak w przedstawionej powyej D-glukofuranozie.

138

Jeli konfiguracja grupy -OH przy czwartym atomie wgla jest przeciwna
ni grupy OH przy pitym wglu w szeregu D-heksoz, wwczas caa grupa-CH(OH)CH2OH w furanozach bdzie znajdowaa si pod powierzchni piercienia, tak jak w przedstawionej poniej D-galaktofuranozie.

139

Jeli grupa karbonylowa, znajdujca si przy drugim atomie wgla acuchowej ketozy, np. fruktozy, reaguje z grup OH, znajdujc si przy szstym
atomie wgla, tworzc wewntrzczsteczkowy hemiketal, to powstaje szecioczonowy piercie piranozowy, tak jak w przedstawionej poniej D-fruktopiranozie.
Te struktury piercieniowe przewaaj w roztworach wolnej fruktozy.

140

Jeli grupa karbonylowa, znajdujca si przy drugim atomie wgla acuchowej ketozy, np. fruktozy, reaguje z grup OH, przy pitym atomie wgla, tworzc wewntrzczsteczkowy hemiketal, to powstaje picioczonowy piercie furanozowy, tak jak w przedstawionej poniej D-fruktofuranozie. W tej strukturze piercieniowej wystpuje wikszo pochodnych fruktozy.

Anomery
Podczas cyklizacji monosacharydw powstaje nowe centrum asymetrii, ktrym jest pacetalowy atom wgla, czyli C-1 w aldozach i C-2 w ketozach. Nowe
asymetryczne atomy wgla nazywane s anomerycznymi. Zjawisko anomerii dotyczy wszystkich cukrw piercieniowych, lecz nie form acuchowych. Monocukry
piercieniowe wystpuj w dwch dodatkowych postaciach izomerw przestrzennych, nazywanych anomerami. Rni si one pooeniem grupy OH przy anomerycznym atomie wgla oraz takimi wasnociami, jak temperatura topnienia
i skrcalno waciwa.
Anomer monocukru przedstawiony wzorem Hawortha oznacza ten izomer, w ktrym grupa OH przy anomerycznym atomie wgla znajduje si pod

141

paszczyzn piercienia, czyli po przeciwnej stronie paszczyzny piercienia ni

ostatnia grupa -CH2OH w szeregu D.
Anomer oznacza ten, w ktrym grupa OH znajduje si nad paszczyzn
piercienia, czyli po tej samej stronie paszczyzny piercienia, co ostatnia grupa
CH2OH w szeregu D. Przykady anomerw i znajduj si na rycinach, przedstawiajcych cyklizacj cukrw acuchowych do form piercieniowych, poniewa
oba izomery powstaj z formy acuchowej monosacharydu.

Mutarotacja
Mutarotacja to zjawisko, majce miejsce krtko po rozpuszczeniu krystalicznego monosacharydu w wodzie, polegajce na przechodzeniu jednej formy
anomerycznej w drug za porednictwem formy acuchowej monocukru. Towarzyszy temu postpujca zmiana skrcalnoci waciwej roztworu (wzrost lub spadek), a do ustalenia si stanu rwnowagi, w ktrej skrcalno waciwa przyjmie
ju sta warto. Mutarotacja jest podstawowym dowodem piercieniowej budowy
monosacharydw. Mona j obserwowa w wieo sporzdzonych roztworach,
poniewa oba anomery rni si skrcalnoci waciw.

142

Jeli w wodzie zostanie rozpuszczona np. D-glukoza wykrystalizowana

z wody, czyli -D-glukopiranoza, to roztwr tu po rozpuszczeniu wykazuje skrcalno waciw []D= +112,2o, lecz w miar upywu czasu skrcalno ta stopniowo spada do wartoci charakterystycznej w stanie rwnowagi, mianowicie
[]D= +52,7o. Podstaw spadku skrcalnoci waciwej roztworu jest przechodzenie formy anomerycznej w form z porednictwem formy acuchowej.
W stanie rwnowagi jedynie okoo 36% czsteczek glukozy pozostanie w postaci
anomeru , okoo 64% czsteczek bdzie w formie -D-glukopiranozy, a jedynie
0,02% czsteczek w formie acuchowej. Ilociowa przewaga -D-glukopiranozy
w roztworze wodnym wynika z faktu, e w tej formie wszystkie grupy OH przyjmuj korzystne pod wzgldem energetycznym pooenia ekwatorialne. W roztworach wodnych D-glukozy wystpuj rwnie ladowe iloci dwch anomerycznych
struktur furanozowych. Skutkiem mutarotacji stan rwnowagi w roztworze wodnym ustala si pomidzy picioma odmianami monosacharydu. Rnorodno
odmian zwikszona o struktury furanozowe praktycznie nie ma wikszego znaczenia w roztworze D-glukozy, natomiast w roztworze wodnym np. D-rybozy lub D-fruktozy, wszystkie cztery struktury piercieniowe wraz z acuchow ustalaj
stan rwnowagi.
Jeli w wodzie zostanie rozpuszczona glukoza wykrystalizowana z pirydyny
lub lodowatego kwasu octowego, czyli -D-glukopiranoza, to roztwr tu po rozpuszczeniu wykazuje skrcalno waciw []D= +18,7o, lecz w miar upywu
czasu skrcalno ta stopniowo wzrasta, a do wartoci charakterystycznej w stanie
rwnowagi, mianowicie []D= +52,7o. Podstaw wzrostu wartoci skrcalnoci
waciwej roztworu jest pojawianie si w coraz wikszym steniu formy anomerycznej , ktra powstaje z -D-glukopiranozy za porednictwem formy acuchowej, gdy anomery szeregu D s bardziej prawoskrtne ni . W stanie rwnowagi nie stwierdza si ju zmian w skrcalnoci waciwej, poniewa tyle samo
czsteczek -D-glukopiranoz przeksztaca si w -D-glukopiranozy, ile -D-glukopiranoz przeksztaca si w -D-glukopiranozy.

Konformacje piercieniowych monosacharydw

Konformacja, czyli trjwymiarowa struktura czsteczek opisuje budow
przestrzenn monosacharydw. Przedstawiane dotychczas wzory monosacharydw
zarwno piercieniowe Fischera, jak i taflowe Hawortha mog sugerowa, e
piercienie monosacharydw s paskie. Tak nie jest, szczeglnie w przypadku
szecioczonowych piranoz, co wynika z tetraedrycznej geometrii nasyconych atomw wgla. Najtrwalsze s konformacje o takim ksztacie, w ktrym wszystkie kty midzy wizaniami osigaj warto 109,5. Brak wwczas napre ktowych
i czsteczki maj minimaln energi wewntrzn.
Picioczonowe furanozy, ktrym odpowiada struktura cyklopentanu, maj
bardziej pask struktur przestrzenn ni piranozy. Piercie cyklopentanu wyka143

zuje pewn gitko, dziki czemu moliwe s odchylenia od jego paskiej budowy. Sugeruje si, e odchylenia te s tak mae, e nie wpywaj istotnie na waciwoci zwizkw w ktrych piercienie cyklopentanu wystpuj. Dlatego czsto
przyjmuje si, e picioczonowym furanozom odpowiada niemal paska konformacja cyklopentanu.
H
O

CH2OH

OH

HOH 2C

H
HO

picioczonowa furanoza

HO

HO

5
4

OH

forma kopertowa
typu C3endo Drybozy

forma skrtu
2deoksy D
Drybozy

Najwaniejszymi konformacjami piercienia furanozowego, ktre s przykadami odchyle od paskiej struktury cyklopentanu, s forma kopertowa i skrtu.
Konformacje te s szczeglnie charakterystyczne dla rybozy i deoksyrybozy, obecnych w kwasach nukleinowych.
W konformacji kopertowej, nazwanej tak ze wzgldu na swj ksztat, przypominajcy otwart kopert z odchylon jedn ciank, a cztery atomy piercienia
le niemal w jednej paszczynie, jednak jeden atom piercienia jest odchylony od
tej paszczyzny o okoo 0.05 nm. Ponad paszczyzn piercienia moe znajdowa
si wgiel C-2 lub C-3, zawsze po tej samej stronie co wgiel pity, konformacje te
nazywane s odpowiednio: C2-endo lub C3-endo. W strukturze RNA -D-ryboza
wystpuje w formie C3-endo, natomiast w DNA -D-deoksyryboza ma konformacj C2-endo.
W konformacji skrtu trzy atomy piercienia znajduj si w jednej paszczynie, natomiast dwa pozostae znajduj si poza ni. Piercieniowe struktury
furanozowe mog ulega szybkim wzajemnym przeksztaceniom midzy rnymi
stanami konformacyjnymi.
Szecioczonowym piranozom odpowiada struktura cykloheksanu, ktry
moe mie konformacje krzesekow, dkow lub zdeformowanej odzi.

144

H
CH2 OH
HO
HO

H O
OH

H
H

OH
H

forma krzesekowa
D
-D-glukopiranozy

forma dkowa
piranozy

forma zdeformowanej
odzi

Energetycznie najbardziej korzystn, bo o najniszej energii wewntrznej,

jest konformacja krzesekowa, ktr posiadaj stabilne formy piranoz. Na stabilno konformacji maj rwnie wpyw oddziaywania midzy podstawnikami
(szczeglnie duymi, np. -CH2OH; -OH). Im mniejsze s oddziaywania, tym konformacja jest bardziej stabilna. Minimalne oddziaywania midzy podstawnikami
s wwczas, gdy podstawniki s oddalone od siebie, czyli s podstawnikami
ekwatorialnymi, czyli ustawionymi na kracach i prawie rwnolegymi w stosunku do paszczyzny piercienia.
Podstawniki aksjalne, czyli ustawione prostopadle w stosunku do paszczyzny piercienia, s bardziej stoczone i wykazuj tendencj do wzajemnego oddziaywania. Dla wikszoci aldoz uprzywilejowan konformacj piercienia piranozowego jest taka, w ktrej duy podstawnik CH2OH oraz jak najwicej grup OH
zajmuje pooenie ekwatorialne. Takie ustawienie obserwuje si w najbardziej
stabilnej -D-glukopiranozie, w ktrej wszystkie due podstawniki maj pooenie
ekwatorialne, a wszystkie mae (H) s w pooeniu aksjalnym. Forma dkowa
jest niekorzystna energetycznie, ze wzgldu na zatoczenie podstawnikw.

Enolizacja monosacharydw, epimery

Epimerami nazywamy te diastereoizomery, ktre rni si midzy sob
pooeniem tylko jednej grupy OH, lecz innej ni przy C-1 w aldozach lub C-2
w ketozach oraz innej ni przy ostatnim atomie wgla asymetrycznego. Reakcje,
ktre zmieniaj pooenie podstawnikw przy pojedynczym asymetrycznym atomie wgla w monocukrach nazywaj si reakcjami epimeryzacji. Na drodze epimeryzacji mog wzajemnie przeksztaca si monosacharydy, np. heksozy, majce
identyczn konfiguracj podstawnikw przy trzech pozostaych atomach wgla.
Reakcja epimeryzacji zachodzi po rozpuszczeniu monosacharydu, np. D-glukozy
w roztworze sabo zasadowym (NaOH). W rodowisku zasadowym forma piercieniowa monosacharydu, np. D-glukoza, przechodzi w form acuchow, poniewa rozpada si wizanie hemiacetalowe. W tych warunkach czsteczka ulega
przegrupowaniu tautomerycznemu poprzez tzw. endiol do innej aldozy oraz ketozy. Po pewnym czasie ustala si rwnowaga midzy trzema cukrami: D-(+)-glukoz, D-(+)-mannoz i D-(-)-fruktoz, posiadajcymi wspln form endiolow.
145

Te trzy monosacharydy maj identyczn konfiguracj przy asymetrycznych wglach C-3, C-4 i C-5. D-(+)-mannoza rni si tylko tym od D-(+)-glukozy, e ma
odwrotn konfiguracj przy asymetrycznym wglu C-2, czyli przy atomie wgla .
Dlatego te dwa monosacharydy s epimerami. Innymi epimerami wrd aldoheksoz rnicymi si jedynie konfiguracj przy atomie wgla s nastpujce pary
epimerycznych cukrw: D-(+)-alloza i D-(+)-altroza; D-(-)-guloza i D-(-)-idoza;
D-(+)-galaktoza i D-(+)-taloza.
Enolizacja monosacharydw w rodowisku zasadowym doprowadza do rwnowagi midzy aldozami i ketozami. Wzajemna przemiana monosacharydw przez
enolizacj moe mie miejsce w przypadku kadej pary epimerycznych aldoz i odpowiedniej ketozy. Monosacharydy spokrewnione ze sob przez wspln form
endiolow tworz ten sam osazon.
Epimerami s rwnie te pary diastereoizomerw, ktre rni si konfiguracj jedynie przy asymetrycznym wglu C-3, czyli przy atomie wgla lub jedynie przy asymetrycznym atomie wgla C-4, tzn. przy atomie wgla . Epimery te
tworz rne osazony. Przykadowo, wrd aldoheksoz epimerami rnicymi si
jedynie konfiguracj przy asymetrycznym wglu C-3 s D-(+)-altroza i D-(+)mannoza; D-(-)-guloza i D-(+)-galaktoza; D-(-)-idoza i D-(+)-taloza. Wrd aldoheksoz epimerami, ktre rni si jedynie konfiguracj przy asymetrycznym atomie
wgla C-4 s D-(+)-alloza i D-(-)-guloza; D-(+)-altroza i D-(-)-idoza; D-(+)-glukoza
i D-(+)-galaktoza; D-(+)-mannoza i D-(+)-taloza.
W organizmach ywych reakcje epimeryzacji cukrw katalizuj enzymy
zwane epimerazami, np. 4-epimeraza przeksztaca D-glukoz w D-galaktoz.

Powstawanie osazonw
Zasady organiczne, np. fenylohydrazyna, podobnie jak zasady nieorganiczne
(NaOH), powoduj otwarcie piercienia, czemu towarzyszy proces enolizacji monosacharydu. W procesie tworzenia osazonu uczestnicz trzy czsteczki fenylohydrazyny, z czego dwie bezporednio reaguj z grupami karbonylowymi, natomiast
jedna uczestniczy w utlenianiu wgla C-2 grupy hydroksylowej do grupy karbonylowej.

146

H
C

H
H2N

N
H 2N

CHOH

CHOH

(CHOH)3

(CHOH)3

CH2OH

CH2OH

H2O

aldoheksoza

NH

NH3
H

fenylohydrazon

N
H
anilina

H
C

H
N

H
H2N

NH

N
H

(CHOH)3
CH 2OH

C
H 2O

(CHOH)3
CH 2OH
osazon

Dwie czsteczki fenylohydrazyny, przyczajc si do atomw wgli C-1

i C-2 monosacharydu, tworz dobrze krystalizujce osazony. Osazony poszczeglnych cukrw rni si midzy sob rozpuszczalnoci, temperatur topnienia
i ksztatem krysztaw. te krysztay mona atwo zidentyfikowa pod mikroskopem.

Utlenienie monosacharydw
Aldozy utleniaj si rwnie atwo, jak inne aldehydy, dlatego prezentuj
wasnoci redukcyjne wobec innych zwizkw. Najatwiej utlenia si wgiel C-1
grupy aldehydowej do grupy karboksylowej, dlatego ju w agodnych warunkach
utleniajcych powstaj kwasy aldonowe, natomiast w bardziej utleniajcych warunkach, kwasy aldarowe. Utlenieniu moe ulec rwnie tylko jeden wgiel C-6
przy zachowaniu nie zmienionego wgla C-1 grupy aldehydowej. Dochodzi do tego wwczas, gdy grupa hydroksylowa przy wglu pacetalowym zaangaowana
jest w wizaniu estrowym, ktre uniemoliwia utlenienie grupy aldehydowej. Przykadem takich estrw aldoz mog by urydynodifosfoglukoza (UDP-D-Glc) lub
urydynodifosfogalaktoza (UDP-D-Gal). Wwczas produktami utlenienia 1-estrw
aldoz s kwasy alduronowe. Z nukleotydowej pochodnej glukozy powstaje kwas D-glukuronowy (GlcUA), a z pochodnej galaktozy powstaje kwas D-galakturonowy
(GalUA).

147

2NAD

CH 2OH
O

H
H
OH

OH

HO

2NADH+2H

COOH
H

H
OH

dehy drogenaza
O UDP UDP-glukozowa

D-glukoza
UDP D-

H
O
H

HO
H

UDP

C-5 epimery zacja

OH

OH

D-glukuronowy
kwas -D
(GlcUA)

O
COOH
OH
H

HO
H

H
OH

OH

kwas -L-iduronowy
(IdUA)

W organizmie ywym reakcja utleniania UDP-glukozy jest katalizowana

przez dehydrogenaz UDP-glukozow, ktrej koenzymem jest NAD+. Innym kwasem uronowym jest kwas L-iduronowy (IdUA), powstajcy z kwasu D-glukuronowego w reakcji C-5 epimeryzacji. Kwasy uronowe s powszechne i maj due
znaczenie biologiczne. Wystpuj zarwno w organizmach rolinnych, jak i zwierzcych. U zwierzt kwasy uronowe s skadnikami heteroglikanw, a cilej glikozoaminoglikanw. Kwas D-glukuronowy peni ponadto funkcje detoksykacyjne,
poniewa jest sprzgany z substancjami hydrofobowymi lub toksycznymi, zwikszajc w ten sposb ich rozpuszczalno w wodzie i umoliwiajc ewentualne ich
wydalenie z moczem lub ci. Przykadowo, kwas D-glukuronowy sprzgany jest
z hormonami sterydowymi, bilirubin, lekami i ksenobiotykami.

Redukcja monosacharydw
agodna chemiczna redukcja monosacharydw, np. borowodorkiem sodu
przeksztaca je w alkohole polihydroksylowe, zwane alditolami. Nazwy alditoli
tworzy si dodajc do rdzenia nazwy itol, przedrostek nazwy zwyczajowej monosacharydu, z ktrego si wywodzi.
W organizmie ywym mog zachodzi podobne przemiany. Szczeglnie nasilona redukcja glukozy nastpuje podczas hiperglikemii, towarzyszcej cukrzycy.
Przemiany te s charakterystyczne dla komrek nerww obwodowych, w tym nerwu wzrokowego. Nagromadzony D-sorbitol powoduje pcznienie i uszkodzenie
komrek nerwowych. Natomiast w galaktozemii gromadzi si galaktitol, ktry
odkadajc si w soczewce oka moe przyczynia si do rozwoju zamy.

148

H
C O
H C OH
H C OH
H C OH

NaBH 4

CH2 OH
D
D-ryboza

H
C O

CH2 OH

H C OH
HO C H
H C OH
H C OH

NaBH 4

CH2 OH
H C OH
H C OH
H C OH
CH2 OH
D
D-rybitol

H
C O

H C OH
HO C H

H C OH
HO C H

H C OH
H C OH

HO C H
H C OH

CH 2 OH

CH2 OH

D
D-glukoza

D
D-sorbitol

CH2 OH
H C OH
HO C H
NaBH 4

CH2 OH
D
D-galaktoza

HO C H
H C OH
CH2 OH
D-galaktitol
D

Proces redukcji D-fruktozy prowadzi do powstania dwch alditoli, tj. D-sorbitolu i D-mannitolu.

Estry fosforanowe cukrw

Estry fosforanowe s wanymi pochodnymi monosacharydw, penicymi
rne funkcje biologiczne. W organizmie ywym estry fosforanowe cukrw powstaj w reakcjach fosforylacji katalizowanych przez kinazy (np. heksokinaz),
w ktrych dawc ortofosforanu i wymaganej energii jest adenozynotrifosforan
(ATP).

149

D
D

D
O
HN
O

Warto doda, e D-glukozo-1-fosforan powstaje w wyniku fosforolizy glikogenu, reakcji katalizowanej przez fosforylaz glikogenow w wtrobie lub miniach, w ktrej nie jest wymagane bezporednie uczestnictwo ATP. Pochodne
monosacharydw, majce grup ortofosforanu podstawion przy C-1 nie ulegaj
mutarotacji i dlatego nie mog przeksztaca si z jednej formy anomerycznej
w drug. Estry fosforanowe s reaktywnymi formami monosacharydw w reakcjach katabolicznych, ktrych zasadniczym celem jest odzyskanie i zgromadzenie
w organizmie energii z substratw wglowodanowych. Fosfocukry s rwnie
reaktywnymi intermediatami w wielu reakcjach, tak jak np. aldehyd 3-fosfoglicerynowy.
Estry fosforanowe monosacharydw, z wyjtkiem pirofosforanowych pochodnych, nie s wystarczajco reaktywnymi substratami w reakcjach anabolicz150

nych, np. w syntezie polisacharydw. Dlatego estry fosforanowe s wykorzystywane w organizmie rwnie jako substraty do syntezy aktywnych donorw cukrw
dla reakcji anabolicznych i epimeryzacji. Takimi donorami s fosfonukleotydowe
pochodne cukrw, jak np. urydynodifosfoglukoza (UDP-Glc). W tabeli 2 zestawiono najbardziej typowe fosfonukleotydowe pochodne cukrw.
Tabela 2. Fosfonukleotydowe pochodne cukrw wykorzystywane jako
aktywne donory monosacharydw
Monocukry
D-galaktoza

Aktywne donory monocukrw

UDP

Gal

N-acetylo-D-galaktozoamina

UDP

GalNac

N-acetylo-D-glukozoamina

UDP

GlcNAc

D-mannoza

D-glukoza

L-fukoza

Kwas sjalowy

GDP

UDP D

Man

Glc

Fuc
GDP
GDP L D
Fuc
CMP SA

Natomiast 5-fosforybozylo-1-pirofosforan, zawierajcy wizanie makroergiczne, jest wykorzystywany w syntezie nukleotydw purynowych i pirymidynowych. Specyficzn funkcj w rozpoznawaniu biologicznym spenia -D-mannozo6-fosforan, ktry nadaje pitno oligosacharydom enzymw lizosomalnych i jest
ligandem receptora fosfomannozowego.
Ufosforylowane monocukry w organizmie wystpuj w postaci dwuwartociowych anionw i s silniejszymi kwasami ni sam kwas fosforowy. Ten ujemny
adunek, dwigany przez fosfomonosacharydy, uniemoliwia im pokonanie bariery
dwuwarstwy lipidowej bon biologicznych. Tym samym estry fosforanowe s formami cukrw zatrzymywanymi we wntrzu komrki. Dlatego fosfomonocukier,
aby mg opuci komrk, musi wczeniej ulec defosforylacji katalizowanej przez
specyficzn fosfataz.

151

Estry siarczanowe monosacharydw

W organizmach ywych estry siarczanowe monosacharydw powstaj w reakcji siarczanowania, w ktrej aktywnym donorem grup siarczanowych jest 3-fosfoadenozyno-5-fosfosiarczan, czyli PAPS. Estry siarczanowe monosacharydw s nonikami ujemnego adunku i gdy powtarzaj si wielokrotnie w pewnych
heteroglikanach, to nadaj im charakter polianionowy.
CH2OH

-O S O

CH 2OH
O

H
OH

OH

H
H

HNCOCH3

D
D N acetylogalaktozo
amino 4 0 siarczan

HO

OH
H

O
O

H
O SO3 H
H

H
HO

O
COOH
H
OH

D
Dglukurono
2 0 siarczan

OH

HO

OH
H

OH

H
H
OH

H
O

H
OH

OH

Dgalaktozo
D
D
galaktopiranoza
330siarczan
0 siarczan

COOH
H

CH 2OH
O

HO

D
D 2 Nsiarczan
glukozoaminy

O
O

L idurono
2 0 siarczan

Przedstawione estry siarczanowe monosacharydw s zazwyczaj skadnikami glikozoaminoglikanw, natomiast -D-galaktozo-3-O-siarczan znajduje si
w sulfolipidach. -D-N-Acetylogalaktozoamino-4-O-siarczan i -D-glukurono-2-O-siarczan lub -L-idurono-2-siarczan wystpuj w siarczanie dermatanu. Natomiast
zarwno -D-N-acetylogalaktozoamino4-O-siarczan, jak i -D-N-acetylo-galaktozoamino6-O-siarczan obecne s w siarczanie chondroityny. W siarczanie heparanu stwierdza si -D-N-siarczan glukozoaminy, ktry moe by dodatkowo O-siarczanowany w pozycji przy wglu C-3 i C-6. Taki trzykrotnie siarczanowany monocukier, zwany -D-N-siarczan-glukozoamino-3,6-O-disiarczanem, jest wanym
elementem pentasacharydowej sekwencji odpowiedzialnej za aktywno przeciwkrzepliw heparyny.

152

Deoksycukry
Cukry pozbawione grupy hydroksylowej nazywa si deoksycukrami. Do
najpopularniejszych naley 2-deoksy--D-rybofuranoza, obecna w kwasie deoksyrybonukleinowym (DNA).
H
O

HOCH 2
H

H
OH

OH
H

2-deoksy- D-rybofuranoza

H
CH3
H

OH

OH
H

HO
OH

6-deoksy- L-galaktopiranoza
L-fukoza (Fuc)

Innym, rwnie popularnym deoksycukrem jest -L-fukoza (Fuc), czyli 6-deoksy--L-galaktopiranoza. Zwizek ten jest terminalnym monocukrem w oligosacharydach obojtnych mucyn tchawiczo-oskrzelowych i przewodu pokarmowego
oraz w mucynach wykazujcych aktywno serologiczn ukadu AB0, a take
antygenw Lewis (Le) tj. Le(a), Le(b) i Le(x). Powszechne jest poza tym wystpowanie L-fukozy w rnych oligosacharydach innych glikoprotein, a take glikolipidw.

Aminocukry
Aminocukry s pochodnymi monocukrw, w ktrych grupa hydroksylowa
w pozycji 2 zastpiona jest przez grup aminow. Powstaj one w reakcji transaminacji, w ktrej donorem grupy aminowej jest glutamina, a jej akceptorem jest
heksozo-6-fosforan, np. fruktozo-6-fosforan. Reakcj, w wyniku ktrej powstaje
np. glukozoamina i kwas glutaminowy katalizuje specyficzna aminotransferaza
heksozofosforanowa.
Wikszo aminocukrw wykrywanych w organizmach ywych zazwyczaj
jest acetylowana. W reakcji acetylacji aminocukrw aktywnym donorem grup acetylowych jest acetylo-CoA. W organizmie ssakw w formie nieacetylowanej wystpuje -D-glukozoamina (GlcN), czyli 2-deoksy-2-amino--D-glukopiranoza, np.
w heparynie. Natomiast -D-N-acetyloglukozoamina (GlcNAc) i -D-N-acetylogalaktozoamina (GalNAc) s bardzo popularnymi pochodnymi monocukrw obecnymi w rnorodnych oligosacharydach glikoprotein rozpuszczalnych, bonowych
i macierzy pozakomrkowej oraz w glikozoaminoglikanach.
Powtarzajcym si wielokrotnie monocukrem w chitynie, bdcym polisacharydem budujcym pancerzyki stawonogw jest -D-N-acetyloglukozoamina.

153

CH2OH
H
HO

CH 2OH
O

H
OH

NH2

OH

D-glukozoamina
(GlcN)

HO

NH2

HO

OH

H N C O

H
OH
H

D-N-acetyloglukozoamina
(GlcNAc)

H
H

HO CH

D-N-acetylogalaktozoamina
(GalNAc)
H

OH

COO

HO CH
CH 2OH

kwas N-acetyloneuraminowy
(NANA lub SA)

H
O

CH 2 C N
OH

OH

CH 3

H 3C C N

OH

H N C O

CH3

CH 2OH
O

H
OH

OH

H
OH

D-galaktozoamina
(GalN)

CH 2OH
H

HO

H
H

HO CH

OH

COO

OH

HO CH
CH 2OH

kwas N-glikolyloneuraminowy
(NGNA lub SA)

Kwas N-acetyloneuraminowy (NANA lub SA) i kwas N-glikolyloneuraminowy (NGNA lub SA) zawieraj w swym skadzie pochodn mannozoaminy,
ktra jest acetylowana albo glikolylowana. W kwasach tych znajduje si te reszta
trjwglowa, dlatego zwizki te s dziewiciowglowymi pochodnymi cukrowymi.
NANA i NGNA s najbardziej popularnymi kwasami sjalowymi (SA) obecnymi
w oligosacharydach glikoprotein i glikolipidw ssakw. Kwasy sjalowe zwykle
znajduj si na nieredukujcym kocu oligosacharydw, s nonikami ujemnych
adunkw i nadaj kwany charakter wszystkim oligosacharydom, w ktrych wystpuj. Terminalne reszty kwasw sjalowych w oligosacharydach mog poredniczy w interakcji wirusw z ludzkimi komrkami. Kwas sjalowy w glikoforynie
z powierzchni erytrocytw jest determinant cukrow receptora dla hemaglutyniny
otoczki wirusw grypy. Ich wzajemna interakcja moe prowadzi do aglutynacji
krwinek czerwonych.

154

GLIKOZYDY
W piercieniowych monosacharydach grupa hydroksylowa przy wglu hemiacetalowym, zwana grup glikozydow, jest bardziej reaktywna od pozostaych
grup hydroksylowych. Podobnie jak inne pacetale reaguje, w reakcjach katalizowanych kwasami, z grup hydroksylow alkoholi i fenoli, tworzc acetale, zwane
glikozydami.

Wytworzone wizanie nazywa si wizaniem glikozydowym, natomiast niecukrowy skadnik jest aglikonem. Glikozydowa grupa OH cukru zalenie od pozycji w jakiej si znajduje ( lub ), decyduje o rodzaju anomerii utworzonego
wizania glikozydowego. Std rozrniamy -glikozydy i -glikozydy. W reakcji
tworzenia wizania glikozydowego, czyli glikozylacji, wydziela si czsteczka
wody, a oba skadniki wi si poprzez tlen. Powstaje wwczas O-glikozyd, natomiast wizanie nazywa si wizaniem O-glikozydowym. Inne glikozydy powstaj z poczenia hydroksylowej grupy glikozydowej monocukru z grup iminow
(-NH) lub sulfhydrylow (SH) aglikonu. W zwizkach tych oba skadniki poczone s odpowiednio wizaniami N-glikozydowym i S-glikozydowym. S to tak
zwane N-glikozydy i S-glikozydy.
Nazw glikozydu tworzy si z poczenia nazw aglikonu i nazwy monocukru, jednak w tej ostatniej zamienia si kocwk -oza na -zyd. Kocwka
zyd pozwala odrni glikozydy z wizaniem acetalowym, od aldoz z wizaniem pacetalowym. Na przykad w wyniku dziaania metanolu na -D-glukoz
powstaje metylo--D-glukopiranozyd.
Glikozydy, cho podobnie jak monocukry wystpuj w formach i , nie
wykazuj jednak mutarotacji. Wrd nich jedne s odporne, inne wraliwe na dzia-

155

anie alkaliw, natomiast pod wpywem kwasw nieorganicznych, podobnie jak

pod wpywem specyficznych enzymw, tzw. glikozydaz, ulegaj hydrolizie z
uwolnieniem cukru i aglikonu.
Glikozydy najczciej s zwizkami krystalicznymi, dobrze rozpuszczalnymi w wodzie i rozpowszechnionymi w organizmach ywych. Niektre glikozydy
peni rol w detoksykacji organizmw zwierzcych. W glikozydach tych monocukier jest zastpiony przez kwas glukuronowy. Aglikonami mog by fenole,
sterydy i inne zwizki hydrofobowe z woln grup hydroksylow. Glikozydy te
zazwyczaj s dobrze rozpuszczalne w wodzie, dlatego mog by atwo wydalone
z organizmu.
CH 3 CHOH CH 3
H 3C
COOH
O

H
HO

COOH

H
OH

H
H

H
COOH

OH

glukuronid kwasu salicylowego

(salicylo--D-glukuronopiranozyd)

HO

H
OH

H
H

OH

glukuronid pregnandiolu
(pregnandiolo--D-glukuronopiranozyd)

W formie salicylo--D-glukuronopiranozydu wydalany jest z moczem kwas

salicylowy pochodzcy np. z aspiryny, natomiast w formie pregnandiolo--D-glukuronopiranozydu niektre hormony sterydowe.
Znaczenie farmakologiczne i zastosowanie w przemyle farmaceutycznym
do produkcji lekw, m.in. nasercowych, maj glikozydy steroidowe. W strukturze
glikozydw o dziaaniu nasercowym charakterystyczna jest obecno w acuchu
bocznym picioczonowego nienasyconego laktonu. Glikozydy kardiotoniczne,
strofantyna i digitoksygenina s dobrymi lekami zwikszajcymi si skurczw
serca. Mechanizm ich dziaania w organizmie polega na tym, e s bardzo silnymi
inhibitorami (Ki~10 nM) pompy sodowo-potasowej, czyli ATP-azy Na+/K+, blokujc jej defosforylacj. Wywouj wzrost stenia wewntrzkomrkowego sodu i
obniaj gradient sodowy. Nastpstwem tego jest wzrost stenia jonw wapnia w
komrce i wzrost kurczliwoci serca.

156

O
OH

CH3

CH3

OH
HO

17

CH2

cukry O

OH

14

OH

cukry O

17

H3C

14

OH
H

digitoksygenina

strofantyna G

(ouabaina)
glikozydy kardiotoniczne

OLIGOSACHARYDY
Monocukry mog reagowa z dowolnymi alkoholami, wrd nich rwnie
z monosacharydami. Dwa cukry poczone wizaniem glikozydowym tworz disacharyd, trzy cukry trisacharyd itd., kolejne oligosacharydy oraz polisacharydy.
Wasnoci disacharydw zale nie tylko od rodzaju wchodzcych w ich skad
monocukrw, lecz take od rodzaju wytworzonego wizania glikozydowego w zakresie pozycji i konfiguracji (, ). Poczenie tylko dwch czsteczek D-glukozy
moe dostarczy a 11 rnych disacharydw. Tak wielk rnorodno charakterystyczn dla wglowodanw rzadko spotyka si wrd innych zwizkw,
przykadowo z poczenia dwch czsteczek alaniny moliwy jest tylko jeden dipeptyd Ala-Ala.
HOCH 2
H
HO

CH 2OH
O

H
OH

OH

H
1

H
1

O
H

H
H
HO

OH
OH

trehaloza
(D-glukopiranozylo-(1
D

D
1)-D-glukopiranozyd)

HOCH 2
O

H
HO

H
OH

OH

HOCH 2

2
O

H
OH

H
HO

CH 2OH

sacharoza
D
(D-glukopiranozylo-(1

D
2)-D-fruktofuranozyd)

Jeli reakcja tworzenia wizania glikozydowego nastpi midzy dwiema

hemiacetalowymi grupami hydroksylowymi lub midzy grupami hydroksylowymi
hemiacetalow i hemiketalow, to w wytworzonych disacharydach obydwa monocukry s penymi acetalami albo acetalem i ketalem. Disacharydy te nie maj wasnoci redukujcych, nie wykazuj zjawiska mutarotacji nie tworz take osazonw. Naturalnymi przedstawicielami s trehaloza (nazwa systematyczna -D-glu157

kopiranozylo-11--glukopiranozyd) i sacharoza (nazwa systematyczna -D-glukopiranozylo-12--fruktofuranozyd). Nazwy systematyczne obu disacharydw

wyranie podkrelaj, e s one penymi glikozydami, a cyfry w nazwie oznaczaj
pozycj poczenia.
Sacharoza, czyli cukier spoywczy, w zalenoci od pochodzenia nazywany
cukrem trzcinowym lub buraczanym, jest dwucukrem nieredukujcym, zbudowanym z D-glukozy i D-fruktozy. U rolin jest podstawowym cukrem transportowym,
u zwierzt t funkcj peni D-glukoza. Rozkad sacharozy w jelicie czowieka katalizuje -fruktofuranozydaza (sacharaza), nazywana take inwertaz, poniewa hydrolizie enzymatycznej towarzyszy zmiana aktywnoci optycznej roztworu z prawoskrtnej (sacharozy) na lewoskrtn (pochodzc od fruktozy). To samo zjawisko mona zaobserwowa podczas hydrolizy chemicznej sacharozy.
Jeli reakcja tworzenia wizania glikozydowego nastpi midzy hemiacetalow grup hydroksylow jednego monocukru, a grup hydroksylow, ktra nie
jest hemiacetalow w drugim, to powstan disacharydy o waciwociach zupenie
odmiennych od trehalozy, chocia w skadzie maj ten sam monocukier glukoz.
Wynika to z faktu, e w tych disacharydach jeden monocukier, ktrego grupa hemiacetalowa zostaa zablokowana wizaniem glikozydowym jest penym acetalem,
lecz drugi monocukier posiada woln hemiacetalow grup hydroksylow, ktra
moe przejawia wszystkie wasnoci dla niej charakterystyczne, omwione wczeniej przy monosacharydach. Dlatego disacharydy te maj wasnoci redukujce,
utleniaj si do kwasw karboksylowych, wykazuj zjawisko mutarotacji, mog
tworzy osazony oraz mog tworzy glikozydy z alkoholami. Naturalnymi przedstawicielami tego typu disacharydw s : maltoza, izomaltoza, laktoza i celobioza.
W disacharydach tych, podobnie jak w innych acuchach oligosacharydowych i polisacharydowych, mona wyrni dwa rne koce redukujcy i nieredukujcy.
Kocem nieredukujcym oligosacharydu jest ten, na ktrym znajduje si
monosacharyd, bdcy penym acetalem.
Kocem redukujcym oligosacharydu jest ten, na ktrym znajduje si monosacharyd z woln hemiacetalow grup hydroksylow.
W rzeczywistoci w wielu oligosacharydach wolnej hemiacetalowej grupie
hydroksylowej nie mona przypisa adnej konfiguracji, gdy wystpuje rwnowaga midzy formami i . W przedstawionych wzorach disacharydw konfiguracja hemiacetalowej grupy hydroksylowej zostaa przedstawiona w takiej formie,
w jakiej ten monocukier wystpowaby, gdyby utworzy dalsze wizanie glikozydowe, np. odnoszc maltoz i izomaltoz do skrobi, a celobioz do celulozy.

158

koniec nieredukujcy

koniec redukujcy

HOCH 2
O

H
HOCH2

HO

HOCH 2
O

H
H
OH
H

H
1

H
OH

4
O

OH

HO

H
OH

OH

OH
HO

maltoza
(D -glukopiranozylo-(1

CH 2

OH

4)-D -glukopiranoza)

H
OH

OH

H
OH

izomaltoza
(D -glukopiranozylo-(1
HOCH 2

HOCH 2
O

HO
H
OH

OH

HOCH 2
O

H
O
H

H
OH

OH

H
OH

laktoza
(D -galaktopiranozylo-(1

6)-D -glukopiranoza)

4)-D -glukopiranoza)

HO

CH 2OH
O

H
H
OH

OH

H
O
H

H
OH

OH

OH
H

celobioza
(D-glukopiranozylo-(1

4)-D-glukopiranaza)

Laktoza jest obecnym w mleku disacharydem, o sodyczy okoo piciokrotnie mniejszej od sacharozy. W jelicie cienkim czowieka laktoza rozkadana jest
przez specyficzn -galaktozydaz (laktaz). Brak tego enzymu lub obniona jego
aktywno wywouje nietolerancj na laktoz.
Maltoza i izomaltoza kady z tych disacharydw zbudowany jest z dwch
czsteczek -D-glukozy, rni si jedynie pozycj wizania -glikozydowego.
Nie wystpuj w stanie wolnym, lecz s produktami degradacji skrobi, pojawiajcymi si w przewodzie pokarmowym zwierzt i czowieka, dziki dziaalnoci
amylaz, ktre s typowymi -glikozydazami. Maltoz rozkada maltaza, czyli -1,4-glukozydaza. Izomaltoz rozkada izomaltaza, czyli -1,6-glukozydaza.
Celobioza jest zbudowana z dwch czsteczek -D-glukozy poczonych ze
sob wizaniem -1,4-glikozydowym. Nie wystpuje w stanie wolnym, lecz jest
produktem degradacji celulozy. Pojawia si w przedodkach zwierzt przeuwajcych, dziki dziaalnoci celulaz, ktre s typowymi -glikozydazami, produkowanymi przez mikroflor bakteryjn yjc u tych zwierzt. Celobioz rozkada na
dwie czsteczki glukozy -1,4-D-glukozydaza bakteryjna, ktra czasem nazywana
jest celobiaz, lecz nazwy tej nie zaleca si.

159

OLIGOSACHARYDY GLIKOPROTEIN
Oligosacharydy obecne w glikoproteinach s poczone z biakiem wizaniem O- lub N-glikozydowym. Wizaniem O-glikozydowym alkalilabilnym jest to,
w ktrym uczestniczy reszta -D-GalNAc i grupa hydroksylowa reszty seryny lub
treoniny ze strony biakowego aglikonu. Glikoproteiny zawierajce ten typ wizania glikozydowego to przede wszystkim mucyny. Wizaniem O-glikozydowym,
ulegajcym rozszczepieniu pod wpywem sabych zasad, jest rwnie wizanie
pomidzy -D-ksyloz a grup hydroksylow seryny lub treoniny. Glikoproteiny
zawierajce ten typ wizania glikozydowego nale do proteoglikanw. Wizanie
glikozydowe alkalistabilne midzy reszt -D-Gal a reszt hydroksylizyny jest
charakterystyczne dla kolagenu. Alkalistabilne jest rwnie wizanie N-glikozydowe midzy -D-GlcNAc a atomem azotu grupy aminowej asparaginy acucha
polipeptydowego. Stanowi ono bardzo popularne wizaniem glikozydowe, obecne
w rozpuszczalnych glikoproteinach typu surowiczego.
Tabela 3. Rodzaje wiza glikozydowych w glikoproteinach
Wizania O-glikozydowe

Wizanie N-glikozydowe

CH2OH
O

HO

H
OH

H
H

C O
CH 3

NH

CH

CO

Ser/Thr

Wizanie alkalilabilne przez -GalNAc

H
O

H
HO

OH

OH

NH

CH

Wizanie alkalilabilne przez -D-Xyl

+
NH
3

CH 2

HO
H

O
H
OH

CH 2

H
H

CH

CH

OH
NH CO

Hyl

Wizanie alkalistabilne przez -D-Gal

160

O
O

H
OH

NH

C
C

HO
H H

Ser/Thr

CH 2OH

CH 2OH
H

H
C O

CH

H 2 CO

Asn

CH 3

Wizanie alkalistabilne przez -GlcNAc

Chemiczne odszczepianie N-glikanw przeprowadza si metod hydrazynolizy, ktrej produktami s wolne oligosacharydy pomniejszone o reszt GlcNAc
oraz GlcNAc-Asn-polipeptyd. Natomiast selektywne odszczepienie O-glikanw
(z wyjtkiem alkalistabilnych) przeprowadza si drog -eliminacji alkalicznym
roztworem borowodorku sodu. Powstajcy w tej reakcji alditol moe by dalej
badany po hydrolizie kwanej. Reakcja -eliminacji moe by uyteczna do rnicowania O-glikanw od N-glikanw.

Oligosacharydy poczone wizaniem O-glikozydowym

Oligosacharydy te s grup O-glikanw, przyczonych poprzez tlen do
okrelonej reszty aminokwasowej acucha polipeptydowego biaka. Wszystkie O-glikany glikoprotein mona sklasyfikowa w trzy grupy na podstawie rodzaju
wizania O-glikozydowego (tab. 3).
O-Glikany poczone wizaniem alkalistabilnym przez -Gal s specyficzne
tylko dla kolagenu, nie wystpuj w innych glikoproteinach. Nale do najmniejszych jednostek cukrowych, s nimi zarwno pojedyncze reszty -Gal, jak i jednostki disacharydowe Glc1,2Gal przyczone do hydroksylizyny (Hyl) polipeptydu.
Oligosacharydowe O-glikany poczone wizaniem alkalilabilnym przez -GalNAc z reszt seryny lub treoniny polipeptydu (tab. 3) charakterystyczne s
przede wszystkim dla mucyn (wydzielniczych i bonowych glikoprotein tworzcych luz). Sporadycznie mog by obecne w rozpuszczalnych glikoproteinach
(w regionie zawiasowym wydzielniczej immunoglobuliny IgA, w podjednostce beta gonadotropiny kosmwkowej, w ludzkiej tyreoglobulinie, w fetuinie, fibronektynie) lub proteoglikanach. Wszystkie O-glikany nie maj reszt mannozylowych
w swym skadzie. Charakterystyczn podstawow sekwencj rdzenn dla wikszoci tych O-oligosacharydw jest disacharyd Gal1,3GalNAc przedstawiony
w ramce na poniszym przykadzie O-glikanu:
GalNAc
3
Gal 2 Fuc
3
6 SA
GalNAc

Ser/Thr

W niektrych O-glikanach sekwencja rdzenna moe by niekompletna, zastpuje j wwczas pojedyncza reszta -GalNAc zwizana z biakiem. Podstawowa sekwencja rdzenna w rnych O-oligosacharydach mucyn moe by podsta161

wiana dodatkowymi resztami cukrowymi, np. resztami kwasw sjalowych (SA),

Fuc, GlcNAc, -GalNAc lub powtarzajcymi si ugrupowaniami N-acetylolaktozoaminowymi. O-glikany te dzieli si na dwa typy, oligosacharydy pierwszego
typu nie zawieraj w swym skadzie reszt GlcNAc, a w drugim typie obecna jest
reszta GlcNAc, ktra zwykle przyczynia si do rozgazienia acucha oligosacharydowego. O-Oligosacharydy te mog by acuchami cukrowymi liniowymi lub
rozgazionymi, ktre mog rni si te dugoci. Krtkie O-glikany skadaj
si z 14 monocukrw, dusze zawieraj od 5 do 15 monocukrw. W zalenoci
od skadu cukrowego, jednostki te mog by kwane (zawieraj reszty kwasw
sjalowych), a take obojtne (bez reszt kwasw sjalowych). O-glikany cechuje dua rnorodno, czyli heterogenno, pod wzgldem zarwno rodzaju i pozycji
wizania terminalnego monocukru, jak i dugoci oraz charakteru (liniowy czy rozgaziony) acucha oligosacharydowego. Powszechnie wystpuj w mucynach
z gruczow linowych, luzu przewodu pokarmowego, drg oddechowych, szyjki
macicy ciarnej i in.
O-glikany poczone wizaniem alkalilabilnym przez -Xyl z reszt seryny
lub treoniny polipeptydu s charakterystyczne dla proteoglikanw (tab. 3). Charakterystyczn podstawow sekwencj rdzenn dla tych O-glikanw, zwanych glikozoaminoglikanami (GAG) jest tetrasacharyd, ktrego sekwencj przedstawiono
poniej.

GlcUA

1,3

Gal

1,3

Gal

1,4

Xyl

Ser/Thr

SEKWENCJA RDZENNA

acuchy glikozoaminoglikanw skadaj si z wielokrotnie powtarzajcych

si disacharydowych elementw i cz z reszt kwasu glukuronowego (GlcUA)
sekwencji rdzennej. Liczba monocukrw w acuchach GAG jest znacznie wiksza
ni 10, dlatego ich struktura omwiona zostanie w rozdziale, Polisacharydy.

Oligosacharydy poczone wizaniem N-glikozydowym

N-glikany s poczone poprzez azot reszty asparaginy (Asn) acucha polipeptydowego (tab. 3) zawsze za porednictwem -D-GlcNAc wizaniem N-glikozydowym. Wszystkie N-glikany maj podobny plan budowy, wynikajcy z obec-

Man

1,6

Man
Man

1,4

GlcNAc

1,4

GlcNAc

1,3
SEKWENCJA RDZENNA

162

Asn

noci pentasacharydowej sekwencji rdzennej skadajcej si z 2 reszt -D-GlcNAc

i 3 reszt mannozylowych. Rni si one cukrowymi acuchami zewntrznymi,
ktre s przyczone do terminalnych reszt mannozylowych sekwencji rdzennej
lub te obecnoci dodatkowych reszt monocukrowych przy GlcNAc bezporednio zwizanej z biakiem.
N-Glikany to najbardziej charakterystyczne oligosacharydy dla glikoprotein
typu surowiczego, zarwno rozpuszczalnych, jak i bonowych. W zalenoci od rodzaju monocukrw tworzcych acuchy zewntrzne wyrnia si trzy klasy N-glikanw, tj. wielomannozowe, hybrydowe i zoone (ang. complex).
SA
3
Gal
Man Man Man
4
2
2
2
Man Man
Man Man Man GlcNAc
3
6
2
2 3
6
Man
Man
Man
Man
3

6
Man
4
GlcNAc
4
GlcNAc

Asn

6
Man
4
GlcNAc
4
GlcNAc

Asn

SA
3

SA
3
Gal
4
GlcNAc
2

Gal
4
GlcNAc
2

Man

Man

6
Man
4
GlcNAc
4
GlcNAc

Asn

Fuc

SO4

SO4

GalNAc GalNAc
4
4
GlcNAc GlcNAc
2
2
Man
Man
6
3
Man
4
GlcNAc
4
GlcNAc

Asn

Wielomannozowe N-glikany posiadaj acuchy zewntrzne utworzone

z samych reszt mannozylowych, przyczonych do typowej sekwencji rdzennej.
Hybrydowe N-glikany zawieraj zarwno acuchy zewntrzne utworzone
z samych reszt mannozylowych, jak i acuch zewntrzny, ktry tworz inne monocukry, tj. GlcNAc, Gal, SA, takie jak w jednostkach zoonych. Wystpuj one
rzadko, przypuszczalnie s produktami niedokoczonej biosyntezy N-glikanw
zoonych.
Zoone N-glikany posiadaj acuchy zewntrzne utworzone z ugrupowa
N-acetylolaktozoaminowych, ktre na nieredukujcym kocu mog zawiera reszty kwasw sjalowych, nadajce charakter kwany tym jednostkom. Inne, obojtne
jednostki tego typu nie posiadaj reszt SA. Czsto w N-glikanach wystpuj rwnie reszty L-fukozy, ktre mog by przyczone do acuchw zewntrznych
oraz do sekwencji rdzennej. Zoony N-glikan z resztami kwasw sjalowych na
dwch nieredukujcych kocach jest typow jednostk diantenow (nazywan tak,
bo ma dwa acuchy zewntrzne). Kwane jednostki diantenowe wystpuj po163

wszechnie w glikoproteinach, m.in. w podjednostce alfa ludzkiej gonadotropiny

kosmwkowej (hCG) i wikszoci glikoprotein osocza. Inny, diantenowy zoony
N-glikan z grupami siarczanowymi na obu nieredukujcych kocach jest swoisty
tylko dla ludzkiej tyreotropiny (hTSH), gdy nie wystpuje w innych glikoproteinach u ludzi. Jest jednostk wyjtkow ze wzgldu na obecno grup siarczanowych, ktre nie s typowe wrd N-glikanw zoonych. W N-glikanach nonikiem ujemnych adunkw zwykle s kwasy sjalowe. W ludzkiej lutropinie (hLH),
poza siarczanowan jednostk zoon, monoantenow (z jednym acuchem zewntrznym), wystpuje rwnie bardzo specyficzna jednostka diantenowa zoona.
Wyrnia si tym, e na obu nieredukujcych kocach swych acuchw zewntrznych posiada rne reszty dwigajce adunki ujemne, mianowicie na jednym reszt SA, a na drugim grup siarczanow.
Oligosacharydy mucyn i glikoprotein bonowych oraz oligosacharydy glikolipidw bonowych mog na kocach nieredukujcych zawiera serologiczne determinanty antygenowe ukadu grupowego AB0 lub Lewis. Na powierzchni erytrocytw osobnikw z grup krwi 0 obecne s prekursorowe determinanty antygenowe H, ktre wystpuj rwnie u wszystkich innych osobnikw posiadajcych
grup krwi z ukadu AB0. Jeli brak jest tej wglowodanowej determinanty antygenowej na powierzchni erytrocytw, osobnik nie posiada grupy krwi 0 oraz nie
moe posiada grupy krwi A ani B, nawet jeli geny (A i B) s obecne. Osobnik
taki moe mie natomiast grup krwi Le(a).
Na powierzchni erytrocytw osobnikw z grup krwi A prekursorowe oligosacharydy antygenowe s wyduone o reszt -GalNAc. Natomiast reszta -Gal
doczona do sekwencji prekursorowej H determinuje aktywno serologiczn
grupy krwi B. Obecno na powierzchni erytrocytw oligosacharydowych determinant A i B warunkuje grup krwi AB. U osobnikw nalecych do populacji
tzw. wydzielaczy, omwione determinanty antygenowe ukadu AB0, poza erytrocytami, znajduj si na nieredukujcych kocach oligosacharydw glikoprotein
zawartych w wydzielinach, takich jak zy, lina, pot, sok odkowy i inne.
Determinanty oligosacharydowe Le(x) o sekwencji Gal1,4(Fuc1,3)GlcNAcs antygenem granulocytospecyficznym dwiganym przez poli-N-acetylolaktozoaminoglikany (gwne noniki tych determinant) zewntrznych acuchw N-glikanw tetraantenowych glikoprotein bonowych w ludzkich granulocytach. Determinanty te, lecz o sabej aktywnoci antygenowej, wystpuj rwnie w wielu
innych glikoproteinach, m.in. w 1-kwanej glikoproteinie, ceruloplazminie, laktoferrynie i innych. Do penej ekspresji aktywnoci Le(x)-antygenu wymagana jest
ponadto obecno ich nonika poli-N-acetylolaktozoaminoglikanowego. Determinanty Le(x) s rwnie specyficznym markerem SSEA-1 (ang. stage specific embryonic antigen) preimplantacyjnego embrionu myszy, ktry po 7 dniach rozwoju
zanika i zastpowany jest przez inne determinanty antygenowe, pojawiajce si
w trakcie dalszego rozwoju.

164

Tabela 4. Oligosacharydowe determinanty antygenowe

ukadu grupowego krwi AB0 i Lewis
Grupa krwi

Determinanty antygenowe ukadu

AB0 i Lewis
SA

0 (H)

Gal1 4GlcNAc R
2

Fuc1
SA
6

GalNAc1-3 Gal 1 4GlcNAc R

Fuc1
SA
6

Gal1-3 Gal 1 4GlcNAc R

Fuc1

Gal 1 3GlcNAc R
4

Le

Fuc1

Le

Gal13GlcNAc R
2

Fuc1

Le

Fuc1

Gal14GlcNAc R
3

Fuc1

Determinanty sjalo-Le(x), czyli SA2,3Gal1,4(Fuc1,3)GlcNAc-, s gwnymi ligandami dla rdbonkowych selektyn-E (lektynowych receptorw adhezyjnych CD62E), ktre porednicz w diapedezie leukocytw do miejsc objtych
stanem zapalnym. Lektyny s to biaka, ktre specyficznie rozpoznaj sekwencje
cukrowe w ligandzie, poprzez ktre mog oddziaywa i tworzy kompleks lektyna-ligand.

165

POLISACHARYDY
Polisacharydy klasyfikuje si na jednoskadnikowe, czyli homoglikany, oraz
rnoskadnikowe, czyli heteroglikany. Podzia polisacharydw ze wzgldu na penion funkcj rnicuje je na polisacharydy zapasowe, czyli wewntrzkomrkowe,
oraz strukturalne, czyli pozakomrkowe, ktre peni rol budulcow. Ze wzgldu
na ich pochodzenie mona polisacharydy podzieli na rolinne oraz zwierzce.

HOMOGLIKANY
Skrobia to polisacharyd zapasowy u wikszoci rolin i podstawowy wglowodanowy skadnik odywczy dla czowieka. Jest ona homoglikanem zbudowanym z wielokrotnie powtarzajcych si reszt -D-glukopiranozylowych, dlatego
naley do glukanw. Struktur skrobi tworz dwa glukany, mianowicie amyloza
i amylopektyna, ktre wystpuj w rnych stosunkach ilociowych, zalenie od
pochodzenia. Przecitnie amyloza stanowi 1525%, a amylopektyna 7585%, zdarza si jednak i tak, e skad ten jest zupenie odmienny, tak jak np. w grochu,
gdzie amyloza stanowi a 75% skrobi.
Amyloza to polisacharyd nierozgaziony, liniowy, w ktrym kilkaset reszt
-D-Glc powizanych jest wizaniami -1,4-glikozydowymi. Pod wpywem dziaania gorcej wody na skrobi, amyloza rozpuszcza si. Nierozpuszczaln pozostao (lepki kleik) stanowi amylopektyna. Amyloz mona oddzieli od amylopektyny (z ciepej zawiesiny skrobi w wodzie) przez wytrcanie butanolem lub fenolami, z ktrymi tworzy krysztay, po ozibieniu.

amyloza

Amylopektyna jest polisacharydem rozgazionym, w ktrym wystpuj

liczne, krtkie i proste acuchy utworzone z reszt -D-Glc poczonych wizaniami -1,4-glikozydowymi, natomiast w miejscach rozgazie acuchw znajduje si zawsze wizanie -1,6glikozydowe.

166

amylopektyna

Przecitnie na 2530 wiza -1,4-glikozydowych przypada 1 wizanie -1,6-glikozydowe, natomiast cakowita liczba reszt glukozowych moe mieci si
w szerokich granicach od 6000 do 1 000 000. Dlatego na jedn czsteczk amylopektyny przypada dua liczba nieredukujcych kocw, przy praktycznie jednym
kocu redukujcym. Liczne rozgazienia sprawiaj, e amylopektyna w przestrzeni przybiera ksztat sferyczny, przypominajcy nieuporzdkowany kbek, w ktrym jedynie zewntrzne, liniowe acuchy zwijaj si helikalnie.
O

HOCH2
H

HO

OH

H
O

HOCH2
H

H
O

HOCH2
H
OH

CH 2

HO

OH

HOCH2

CH 2

HO

OH

HOCH2

CH 2

HO

OH

CH 2
O

HO
H

CH 2
O

Inulina jest nierozgazionym polisacharydem zapasowym, wystpujcym u niektrych rolin: traw, zoonych
i liliowatych. Wystpuje w bulwach i korzeniach topinambura, karczochw, mniszka i w korzeniach cykorii. Zbudowana jest z 3035 reszt -D-fruktofuranozy poczonych
wizaniami -2-1-glikozydowymi i pojedynczej reszty -D-glukopiranozy na nieredukujcym kocu kadego acucha, ktra poczona jest z przedostatni reszt fruktozy
wizaniem -1-2-glikozydowym (podobnie, jak w sacharozie). Inulina naley do rozpuszczalnych polisacharydw
i nie zabarwia si z jodem. Ma zastosowanie w diagnostyce
laboratoryjnej do oznaczania objtoci pynu pozakomrkowego, jako substancja rozcieczajca si w wodzie osocza i pynu rdmiszowego.
Glikogen jest pospolitym polisacharydem zapasowym w organizmach zwierzcych. Jego najwiksze stenie znajduje si w wtrobie, poniewa stanowi on magazyn
glukozy dla caego organizmu. W innych tkankach zawarto glikogenu koreluje z typem ich oddychania. Duo glikogenu wystpuje w tych, ktre charakteryzuj si znaczn
intensywnoci oddychania beztlenowego, np. w miniach
szkieletowych.

W organizmie czowieka o przecitnej masie 70 kg,

zapasy energii w formie glikogenu odpowiadaj okoo 6500 kJ. Utlenienie w orga167

nizmie 1 g cukru dostarcza okoo 17 kJ energii. Podczas godzenia zapasy wglowodanw w organizmie wyczerpuj si w cigu 1 doby normalnej aktywnoci, ale
zawarto glukozy we krwi utrzymywana jest powyej 2,2 mM, czyli 40 mg/dl.
Jest to konieczne, poniewa mzg nie toleruje niskiego stenia glukozy, nawet
przez krtki okres. Glikogen, podobnie jak inne wglowodany, ma wyranie polarny charakter, dziki czemu cechuje si znacznym uwodnieniem. Przecitnie 1 g suchego glikogenu wie 2 g wody. Dlatego, gdyby czowiek gromadzi go w ilociach odpowiadajcych energii zawartej w tuszczach zapasowych, musiaby way prawie 30 kg wicej.
Glikogen jest homoglikanem nalecym do glukanw. Strukturalnie przypomina amylopektyn, lecz jest bardziej rozgaziony, poniewa przecitnie na 8
12 reszt -D-glukopiranozylowych poczonych wizaniami -1,4-glikozydowymi
przypada 1 wizanie -1,6-glikozydowe.

glikogen

Masa czsteczkowa glikogenu wtrobowego jest rzdu 3 miliardw, a glikogenu miniowego rzdu kilku milionw. Dua gsto rozgazie czsteczki
glikogenu przyczynia si do zwikszenia jego rozpuszczalnoci oraz dostarcza
olbrzymiej liczby kocw nieredukujcych, ktre s miejscami dziaania specyficznego enzymu (fosforylazy), katalizujcego fosforoliz glikogenu. Fosforylaza
glikogenowa odcina od nieredukujcego koca glikogenu pojedyncz reszt glukozylow i przenosi j na nieorganiczny ortofosforan, tworzc glukozo-1-fosforan.
W ten sposb moe skraca tylko proste acuchy, a do miejsca oddalonego od
rozgazienia o 4 reszty glukozy. Kolejne wizania nie s ju podatne na dziaanie
fosforylazy. Dlatego na te miejsca dziaa inny enzym, mianowicie -1,4-1,4-transferaza glukanowa (transglukozydaza), ktry odsaniajc wizanie -1,6-glikozydowe przenosi fragment trisacharydowy z tego rozgazienia na inne (dusze), ktre wydua. Hydroliz odsonitego wizania moe przeprowadzi amylo-

168

-1,6-glukozydaza, , ktra poprzez zniwelowanie rozgazienia umoliwia wznowienie dziaania fosforylazy glikogenowej.
Celuloza jest -1,4-glukanem, ktrego nierozgazione, liniowe czsteczki
zbudowane s z 20015 000 reszt -D-glukopiranozylowych, poczonych wizaniami -1,4-glikozydowymi. Liniowe acuchy celulozy, w ktrych ssiadujce ze
sob reszty glukozy obrcone s w stosunku do siebie o 180o, dodatkowo s stabilizowane wizaniami wodorowymi, tworzonymi midzy tlenem wizania pacetalowego a grup hydroksylow w pozycji C-3 nastpnej reszty cukrowej. Celuloza
tworzy struktury nadczsteczkowe. Rwnolegle uoone pojedyncze acuchy celulozy o jednakowej polarnoci s cile zwizane ze sob, dziki midzyacuchowym wizaniom wodorowym, i stanowi wkna elementarne, czce si w
micele, ktre asocjuj w mikrofibryle, a te w fibryle celulozowe.

Struktura celulozy sprawia, e jest wytrzymaa mechanicznie i bardzo odporna na dziaanie czynnikw chemicznych. Nie rozpuszcza si w wodzie i rozpuszczalnikach organicznych. W wodzie natomiast pcznieje, gdy charakteryzuje
si du higroskopijnoci. Stanowi gwny skadnik budulcowy wszystkich cian
komrkowych i wkien wzmacniajcych u rolin, np. we wknach baweny jest
jej okoo 98%.
Celuloza stanowi okoo 50% wszystkich zwizkw organicznych na Ziemi,
dlatego jest najwikszym rezerwuarem glukozy. Gdyby glukoza ta moga by
w peni wykorzystana przez czowieka przestaby istnie problem godu. Niestety,
jest to glukoza konfiguracji , a wikszo organizmw, w tym czowiek i zwierzta wysze, nie wytwarza enzymw zdolnych do hydrolizy -glukanw.
Enzymy hydrolizujce celuloz (celulazy) wytwarzaj mikroorganizmy yjce w przedodkach przeuwaczy, jelicie grubym zwierzt rolinoernych (ko),
w mniejszym stopniu wszystkoernych (trzoda chlewna). Celulaz wytwarzaj
rwnie bakterie yjce w jelicie lepym ptakw (kury, kaczki), dlatego zwierzta
te zdolne s strawi okoo 15% celulozy. Najdoskonalszymi zjadaczami celulozy
s termity. Celulaza hydrolizuje co drugie wizanie -1,4-glikozydowe, od koca
nieredukujcego acucha celulozy, uwalniajc disacharyd celobioz.
Dla organizmu ludzkiego obecno nietrawionej celulozy w pokarmie ma
istotne znaczenie biologiczne, gdy peni ona rol naturalnego wypeniacza jelita, podtrzymujcego i pobudzajcego ich perystaltyk. Przyjmowanie pokarmu

169

pozbawionego celulozy ley u podstaw zbyt wolnego przechodzenia treci pokarmowej przez jelito i jej nadmiernego odwodnienia.
Pektyny s polisacharydami wystpujcymi u rolin w cianie komrkowej
oraz tworzcymi struktur blaszki rodkowej, czyli lepiszcza midzykomrkowego. Roztwory pektyn atwo tworz ele. Zjawisko to wykorzystywane jest podczas
przygotowywania galaretek owocowych. W polimerach tych powtarzajcym si
elementem jest 6-metyloester kwasu D-galakturonowego, ktrego czsteczki poczone s wizaniem -1,4-glikozydowym. Wzdu acucha tego polisacharydu
nie kada czsteczka kwasu galakturonowego jest metylowana.
Chityna to polisacharyd strukturalny (u bezkrgowcw), ktry buduje szkielet zewntrzny skorupiakw i owadw. Wystpuje rwnie u grzybw, jako skadnik cian komrkowych. Chityna jest polimerem N-acetylo-D-glukozoaminy, w
ktrym pojedyncze reszty cukrowe poczone s wizaniami -1,4-glikozydowymi.

chityna

HETEROGLIKANY
Glikozoaminoglikany (mukopolisacharydy) s polisacharydami strukturalnymi u zwierzt wyszych. Wystpuj w substancji midzykomrkowej, najobficiej w tkance cznej oraz jako skadniki bon podstawnych. S rwnie skadnikami luzw i osonek, np. komrki jajowej. Wszystkie, z wyjtkiem kwasu hialuronowego, poczone s kowalencyjnie z biakiem, przynajmniej na etapie biosyntezy.
Glikozoaminoglikany cz si z biakiem poprzez specyficzn sekwencj
rdzenn zawierajc ksyloz, oprcz siarczanw keratanu. Wszystkie glikozoaminoglikany, z wyjtkiem kwasu hialuronowego, s siarczanowane i wystpuj jako
O- i N-estry siarczanowe. Grupy siarczanowe s nonikami ujemnego adunku,
a poniewa powtarzaj si wielokrotnie nadaj charakter polianionowy acuchom
glikozoaminoglikanw. Poza tym, wasnoci kwasowe wikszoci glikozoaminoglikanw wynikaj z obecnoci reszt kwasw heksuronowych: kwasu -D-glukuronowego i jego epimeru kwasu -L-iduronowego, z wyjtkiem siarczanw keratanu.
Glikozoaminoglikany s liniowymi, dugoacuchowymi polimerami utworzonymi z wielokrotnie powtarzajcych si disacharydowych elementw, zazwyczaj utworzonych z kwasu heksuronowego i heksozoaminy. Poniewa we wszy170

stkich glikozoaminoglikanach wystpuj tylko dwa rodzaje heksozoamin, mona je

podzieli na: galaktozoaminoglikany (gdy zawieraj GalNAc) i glukozoaminoglikany (gdy zawieraj GlcNAc).
Do galaktozoaminoglikanw nale: 4-siarczan chondroityny, 6-siarczan
chondroityny i siarczan dermatanu. W poczeniu z biakami s one typowymi substancjami podporowymi tkanki cznej. Wystpuj w cignach, kociach, skrze,
w cianach naczy krwiononych i obficie w chrzstce.
-

CH2OH

-O S
3

COO
O

O
O

COO

OH

O
HNCOCH3

O
O

OH

DGalNAc

OH

DGlcUA

OH

DGlcUA

n
4-siarczan chondroityny
O

SO3

CH 2

COO
O

HO

O
O

COO

OH

OH

O
HNCOCH 3

OH

DGlcUA

DGalNAc

H
OH

DGlcUA

n
6-siarczan chondroityny
-

CH2OH

-O S
3

COO
O

OH

O
O

HNCOCH3

COO
OH

OH
DGlcUA

DGalNAc
O

LldUA

SO3

n
siarczan dermatanu

171

Siarczan dermatanu powstaje z 4-siarczanu chondroityny w wyniku C-5-epimeryzacji wikszoci (powyej 10%, a do 90%) reszt kwasu -D-glukuronowego do kwasu -L-iduronowego. W disacharydowych elementach galaktozoaminoglikanw kwas -D-glukuronowy poczony jest z N-acetylogalaktozoamin
wizaniem -1,3-glikozydowym, natomiast kwas -L-iduronowy czy si z GalNAc
wizaniem -1,3-glikozydowym. Te disacharydowe elementy poczone s midzy
sob zawsze wizaniami -1,4-glikozydowymi. Specyficzna sekwencja heksasacharydowa siarczanu dermatanu wykazuje waciwoci antykoagulacyjne, wynikajce z aktywowania heparynowego kofaktora II, nalecego do serpin (serpiny to
inhibitory proteinaz serynowych).
CH 2OH
O
O

CH 2OH
-

O3SO

O3SO

O
O

COO
OH

O
O

CH 2OH

O
HNCOCH 3

COO
OH

O
HNCOCH 3

COOOH

O
HNCOCH3

OSO3-

OSO3-

OSO3-

antykoagulacyjna sekwencja siarczanu dermatanu

Galaktozoaminoglikany s rozkadane przez specyficzne liazy, zwane chondroitynazami. 4-Siarczan chondroityny jest degradowany przez chondroitynaz A,
6-siarczan chondroityny rozkada chondroitynaza C, natomiast siarczan dermatanu
hydrolizuje chondroitynaza B.
Glukozoaminoglikanami s: siarczan heparanu, heparyna, siarczan keratanu i kwas hialuronowy.
Siarczany heparanu i heparyna s blisko spokrewnionymi glikozoaminoglikanami. Wszystkie komrki mog syntetyzowa siarczany heparanu, natomiast
heparyn syntetyzuj i magazynuj gwnie komrki tuczne i bazofile. Siarczany
heparanu w poczeniu z biakami s skadnikami bon plazmatycznych, podstawnych, macierzy pozakomrkowej i wewntrzkomrkowej. Wykazano rwnie
obecno siarczanw heparanu w jdrze komrkowym. Glikozoaminoglikany
wpywaj na procesy adhezji, proliferacji i rnicowania komrek.
Niezmodyfikowany disacharydowy element siarczanu heparanu utworzony
jest z kwasu -D-glukuronowego i -N-acetyloglukozoaminy, ktre poczone s
wizaniem -1,4-glikozydowym.

172

COO
O
COO-

CH 2OH
O

O
O

OH
O

OH
O

OH

OH

D GlcUA

OH

HNCOCH 3

DGlcNAc

DGlcUA

n
niesiarczanowany heparan
COO
O
COO-

CH 2OH
O

O
O

OH
O

OH
O

OH

OH

DGlcUA
OH
DGlcUA

HN SO-3

DGlcN

siarczan heparanu

Disacharydowe elementy cz si midzy sob zawsze wizaniami -1,4-glikozydowymi. W dugich, liniowych acuchach siarczanw heparanu, poza niezmodyfikowanymi disacharydami, s obecne elementy disacharydowe zmodyfikowane w rnym stopniu. Modyfikacj charakterystyczn dla disacharydw siarczanw heparanu jest N-deacetylacja, poczona z nastpczym N-siarczanowaniem. Dlatego w siarczanie heparanu wystpuje N-siarczan glukozoaminy, ktry
czasami moe by rwnie O-siarczanowany przy atomie C-6.
Heparyna to pochodna siarczanu heparanu, gdy powstaje skutkiem kolejnych jego modyfikacji. Modyfikacj najbardziej charakterystyczn dla heparyny
jest C-5 epimeryzacja kwasu D-glukuronowego do kwasu L-iduronowego, nastpujca tylko po N-siarczanowaniu glukozoaminy. Heparyna jest bardziej siarczanowana od siarczanu heparanu. Grupy siarczanowe mog by zwizane O-estrowo
przy atomach C-3 i C-6 N-sulfoglukozoaminy oraz przy atomie C-2 kwasu L-iduronowego.
Dugie acuchy siarczanw heparanu i heparyny nie s jednolite pod wzgldem sekwencji, zwykle nieregularnie przeplataj si fragmenty bogate w GlcNAc
z fragmentami bogatymi w N-siarczanowan glukozoamin.

173

O
COOOH

H 2C O SO3O

COOOH

O SO3-

OH

LldUA
SO3-

HN SO3-

LldUA

DGlcN

heparyna
O
COO-

COOOH

H 2C O SO3O

O
O

OH

O SO3-

OH

LldUA
OH

HN SO3-

DGlcN

DGlcUA

n
heparyna

Heparyna i siarczany heparanu maj dziaanie antykoagulacyjne, ktre realizuj poprzez specyficzn pentasacharydow sekwencj wic antytrombin III.
-

CH2OSO3-

OH

O
O

O
O

OH

HNR ``

CH 2OSO3O

CH2OR

COO

OSO3-

COO
OH

OH

R``

SO-3 lub

lub

HNSO3

R`

OSO3

OH

HNSO3

SO-3
COCH3

pentasacharydowa sekwencja heparyny wica antytrombin III

Enzymami, ktre degraduj siarczany heparanu i heparyn, s rnego typu

heparynazy.

174

Siarczany keratanu s polilaktozoaminoglikanami.

CH 2OH
OH

OH
H 2C O SO3O
HO

H 2C O SO3-

OH

DGal

DGal

O
O

OH
HNCOCH 3

DGlcNAc

siarczan keratanu

Powtarzajcy si element disacharydowy w siarczanie keratanu skada si

z -D-galaktozy i -D-N-acetyloglukozoaminy, poczonych wizaniem -1,4-glikozydowym. Disacharydowe elementy poczone s midzy sob zawsze wizaniami -1,3-glikozydowymi. Grupy siarczanowe s poczone tylko wizaniem O-estrowym przy C-6, zarwno Gal, jak i GlcNAc.
Cech wspln siarczanw keratanu z omwionymi wczeniej glikozoaminoglikanami jest to, e s siarczanowane. Wyranie od nich rni si natomiast
tym, e nie zawieraj kwasw heksuronowych oraz reszta -D-ksylozy nie poredniczy w ich wizaniu z biakiem.
W zalenoci od sposobu poczenia acuchw siarczanw keratanu z biakiem, s klasyfikowane w dwa zasadnicze typy:
Siarczany keratanu typu I, tzw. rogwkowego, poczone s wizaniem N-glikozydowym z asparagin acucha biakowego poprzez pentasacharydow
sekwencj rdzenn, charakterystyczn dla wszystkich N-glikanw glikoprotein
(omwionych przy oligosacharydach).
Siarczany keratanu typu II, tzw. chrzstkowego, poczone s z biakiem podobnie jak oligosacharydy w mucynach, mianowicie wizaniem O-glikozydowym poprzez reszt -N-acetylogalaktozoaminow.
Enzymem, ktry degraduje acuchy siarczanw keratanu jest keratynaza.
Kwas hialuronowy jest jedynym glikozoaminoglikanem niesiarczanowanym. Disacharydowy element powtarzajcy si w kwasie hialuronowym skada si
z kwasu -D-glukuronowego i -D-N-acetyloglukozoaminy, poczonych wizaniem -1,3-glikozydowym. Disacharydy te poczone s midzy sob wizaniem
-1,4-glikozydowym. Kwas hialuronowy jest jedynym GAG, ktry nie wie si

175

kowalencyjnie z biakiem. W chrzstce kwas hialuronowy moe oddziaywa niekowalencynie z wieloma rnymi biakami proteoglikanw, tworzc wielkocz-

CH 2OH

COO
O

O
O

OH

HO
O

COO

OH

HNCOCH3

DGlcUA

DGlcNAc

OH

OH

DGlcUA

n
kwas hialuronowy

steczkowy proteoglikan, zwany agrekanem. Dugie acuchy kwasu hialuronowego

mog osiga bardzo du mas czsteczkow, od 50 000 do kilku milionw.
Kwas hialuronowy ma du zdolno wizania wody, dziki czemu przyczynia si
do jej utrzymywania w macierzy pozakomrkowej, co sprzyja wikszej odpornoci
tkanek na ucisk. Tym samym, kwas hialuronowy ma swj udzia w utrzymaniu
rwnowagi wodnej w tkankach i narzdach. Glikozoaminoglikan ten tworzy wyjtkowo lepkie roztwory koloidowe. Dziki tej waciwoci kwas hialuronowy peni funkcj biologicznego smaru, np. w stawach, jako skadnik mazi stawowej, lub
na powierzchniach bocznych wkien miniowych. Kwas hialuronowy degradowany jest przez enzym zwany hialuronidaz.

176

11.

KWASY TUSZCZOWE
I IKOZANOIDY
Iwona ak, Izabela Szotysek-Bodys

Kwasy tuszczowe peni funkcj strukturalno-budulcow w bonach biologicznych jako skadniki fosfolipidw i glikolipidw. Peni funkcj zapasow jako
skadniki obojtnych triacylogliceroli gromadzonych w adipocytach tkanki tuszczowej u zwierzt. Kwasy tuszczowe uczestnicz w kowalencyjnej modyfikacji
biaek, szczeglnie kwas mirystynowy i palmitynowy. W zmodyfikowanych biakach kwasy tuszczowe mog peni rol hydrofobowej kotwicy, ktra umiejscawia
biako we waciwym pooeniu w bonie. Funkcj materiau energetycznego peni wolne kwasy tuszczowe (WTK) uwalniane z triacylogliceroli. Wolne kwasy
tuszczowe w poczeniu z albuminami osocza kr wraz z krwi po caym organizmie, docierajc do komrek wikszoci tkanek i narzdw, w tym do minia
sercowego. Pochodne dwudziestowglowych kwasw tuszczowych peni funkcj
hormonw tkankowych o krtkim okresie ptrwania.

Nazewnictwo
Kwasy tuszczowe maj nazwy systematyczne, jednak nadal powszechnie
uywane s rwnie nazwy zwyczajowe (tab. 13). Nazw systematyczn tworzy
si od nazwy wyjciowego wglowodoru, do ktrej dodaje si okrelenie kwas i kocwk owy. Dziki temu kwasy nasycone maj kocwk anowy np. kwas oktadekanowy, natomiast kwasy nienasycone z wizaniami podwjnymi maj kocwk enowy, np. kwas oktadekenowy.
Nazwy form anionowych soli lub estrw tworzy si od nazwy wyjciowego
wglowodoru, do ktrej dodaje si kocwk ian, np. oktadekanian. Oglny termin acyl oznacza reszt pozbawion grupy OH z funkcyjnej grupy kwasowej
dowolnego kwasu tuszczowego.

177

178

Liczb atomw wgla i liczb podwjnych wiza w kwasie tuszczowym

przedstawia si za pomoc umownych skrtw, np. 18:0 oznacza, e kwas zawiera
18 atomw wgli i brak w nim wiza podwjnych, a skrt 18:3 oznacza kwas z 18
atomami wgla i trzema wizaniami podwjnymi. Atomy wgla w kwasach tuszczowych mona numerowa liczbami arabskimi lub alfabetem greckim. Numeracja
liczbowa zaczyna si zawsze od wgla grupy karboksylowej, ktry jest atomem C
numer 1. Stosujc alfabet grecki, wgiel grupy karboksylowej nie jest oznakowany,
nastpny atom wgla (C2) to , C3 , C4 , itd. Atomy wgla, poczynajc od grupy metylowej (czyli od koca acucha alifatycznego), s oznakowane omeg ().
Pooenie wizania podwjnego przedstawia si, stosujc symbol n, gdzie
indeks n to pierwszy atom wgla, przy ktrym znajduje si wizanie podwjne,
np. 9,12,15 oznacza, e wizania podwjne znajduj si midzy C9 a C10 i midzy
C12 a C13 i midzy C15 a C16. Pooenie wiza podwjnych okrela si nie tylko w stosunku do grupy karboksylowej, lecz rwnie do przeciwlegego koca acucha, na ktrym znajduje si grupa metylowa CH3. Pozycja podwjnego wizania jest w tym przypadku oznakowana omeg (). Pozycja omega oznacza [n minus x], gdzie n jest liczb atomw wgla w acuchu, tj. lokatem terminalnej
grupy metylowej, natomiast x jest lokatem podwjnego wizania najbliszego
grupie metylowej. Ta alternatywna terminologia wyznacza przynaleno kwasw
tuszczowych wielonienasyconych do rodzin omega, np. kwas 18:3, 9,12,15 jest 3,
gdy n=18, i x=15 .

Struktura i waciwoci kwasw tuszczowych

Kwasy tuszczowe s monokarboksylowymi kwasami o acuchach wglowodorowych (alifatycznych), zbudowanych z rnej liczby atomw wgla, od 4 do
ponad 30. W tuszczach naturalnych wykryto ponad 70 rnych kwasw, przy
czym najczciej wystpuj kwasy tuszczowe, zawierajce 16, 18 i 20 atomw
wgla. Naturalne kwasy tuszczowe maj zwykle parzyst liczb atomw wgla
oraz nierozgazione acuchy alifatyczne. Wyjtkowy pod tym wzgldem, rozgazionym i o nieparzystej liczbie atomw wgla jest kwas izowalerianowy, ktry
w duej iloci wystpuje w tranie.
Ze wzgldu na liczb atomw wgla w acuchu, kwasy tuszczowe dzieli
si na: krtko- (< 6 atomw wgla), rednio- (814 atomw wgla) i dugoacuchowe (od 16 atomw wgla). Kwasy zawierajce ponad 10 atomw wgla s
wyszymi kwasami tuszczowymi. Wysze kwasy tuszczowe nie przechodz
przez bon wewntrzn mitochondrialn, natomiast nisze kwasy tuszczowe
zdolne s do przechodzenia przez bony. Przenonikiem wyszych kwasw tuszczowych przez bon mitochondrialn jest karnityna.
acuch wglowodorowy kwasu tuszczowego ma charakter hydrofobowy,
tym silniejszy, im jest duszy. Grupa karboksylowa kwasu tuszczowego jest po179

larna, wykazuje powinowactwo do wody. Warto pK kwasu wynosi 45, dlatego

w fizjologicznch warunkach pod wzgldem pH kwasy tuszczowe wystpuj
w formie zjonizowanej, anionowej.

Kwasy tuszczowe nasycone

Kwasy tuszczowe nasycone maj wszystkie atomy wgla w acuchu nasycone atomami wodoru, opisuje je wzr empiryczny CnH2nO2 lub oglny wzr
strukturalny CH3(CH2)nCOOH, gdzie n jest liczb parzyst (tab. 1). Pene wzory strukturalne kwasw tuszczowych dugoacuchowych s uciliwe w pisaniu
i zajmuj duo miejsca.
H H H H H H H H H H H H H

H H
16

15

H C C
H H

14

O
1
2
13 12
11 10
9
8
7
6
5
4
3
C C C C C C C C C C C C C C

O
H H H H H H H H H H H H H

peny wzr palmitynianu

O
CH 3 CH2CH2 CH2CH2 CH2CH2 CH2CH2 CH2CH2 CH 2CH 2CH 2CH 2C

wzr skondensowany palmitynianu

O
C

wzr kreskowy palmitynianu

Powszechnie uywa si wzorw skondensowanych i kreskowych. We wzorach kreskowych pomija si symbole atomw wgla i wodoru, ktre umownie
znajduj si w punktach czenia si poszczeglnych odcinkw linii amanych
przedstawiajcych szkielet wglowy.
Kwasy tuszczowe krtkoacuchowe i rednioacuchowy kwas kaprylowy
s substancjami pynnymi w temperaturze pokojowej, rozpuszczalnymi w wodzie,
s lotne z par wodn i charakteryzuj si nieprzyjemnym zapachem zjeczaego
tuszczu.
Kwasy tuszczowe, zawierajce ponad 10 atomw wgla w acuchu, s
substancjami staymi, nierozpuszczalnymi w wodzie, lecz w rozpuszczalnikach hydrofobowych, s nielotne i nie posiadaj charakterystycznego zapachu. Temperatura topnienia kwasw tuszczowych nasyconych wzrasta wraz ze zwikszaniem dugoci acucha alifatycznego kwasu tuszczowego.
Sole kwasw tuszczowych, czyli myda z metalami alkalicznymi s dobrze
rozpuszczalne w wodzie, natomiast sole magnezowe i wapniowe prawie nierozpuszczalne.
180

Kwasy tuszczowe nienasycone

Kwasy tuszczowe nienasycone mog zawiera pojedyncze wizanie podwjne w czsteczce, s to kwasy tuszczowe jednonienasycone, czyli monoenowe,
ktre opisuje wzr empiryczny CnH2n-2O2 (tab. 2).
Kwasy zawierajce wiele wiza podwjnych, czyli 2, 3, 4, 5 lub 6 nazywa
si wielonienasyconymi lub polienowymi (tab. 3). Wizania podwjne w wielonienasyconych kwasach tuszczowych s prawie zawsze oddzielone przez co najmniej
jedn grup metylenow, czyli nie s sprzone.
Kwasy tuszczowe nienasycone maj nisze temperatury topnienia od odpowiadajcych im kwasw tuszczowych nasyconych, dlatego w wikszoci s substancjami pynnymi w temperaturze pokojowej.
Charakterystycznymi reakcjami, ktrym ulegaj kwasy tuszczowe nienasycone, s reakcje uwodnienia, redukcji i utlenienia:
CH

CH

+ H2O

C H (O H )

C H2

CH2 CH2

+ X

uwodnienie
CH CH

+ XH2
redukcja

R1

CH

CH

R2

R1

C HO + R2

C HO

utlenienie

Ze wzgldu na obecno podwjnego wizania kwasy tuszczowe nienasycone mog wystpowa w dwch formach stereoizomerycznych, cis i trans.
H

H
C C

COO

forma cis (oleinian)

Kwas tuszczowy jest odmiany cis, gdy podstawniki, czyli oba fragmenty
acucha, pooone s po tej samej stronie paszczyzny wizania podwjnego.
H
C

COO
H

forma trans (elaidynian)

181

182

Kwas tuszczowy jest odmiany trans, gdy podstawniki pooone s po rnych stronach paszczyzny wizania podwjnego.
W naturalnych kwasach tuszczowych powszechna jest konfiguracja cis, ktra powoduje wygicie acucha wglowodorowego w miejscu podwjnego wizania o 120o. Ma to znaczenie dla czsteczkowego upakowania dwuwarstwy lipidowej bon biologicznych.
C OO

120 0

Formy trans kwasw tuszczowych maj acuch rozcignity o tej samej

konfiguracji, jak acuchy kwasw nasyconych. W niektrych tuszczach wykryto
kwas trans-wakcynowy i kwas elaidynowy. Wystpuj one w tuszczach rolinnych sztucznie utwardzonych, np. w margarynach oraz w znikomych ilociach
w tuszczach przeuwaczy. U tych ostatnich wytwarzane s przez mikroorganizmy,
yjce w waczu przeuwaczy. Trans kwasy tuszczowe nienasycone maj wysz
temperatur topnienia od swych odpowiednich form cis.
Dugotrwae spoywanie margaryny przez ludzi zwiksza zawarto kwasw
trans w organizmie. W tkankach czowieka stwierdza si do 15% nienasyconych
kwasw tuszczowych o konfiguracji trans.
Kwas oleostearynowy posiada trzy skoniugowane wizania podwjne o konfiguracji odpowiednio cis-cis-trans. Wyjtkowo tego kwasu tuszczowego wynika dodatkowo z faktu, e jego wielokrotne wizania podwjne s sprzone, przeciwnie ni w innych kwasach tuszczowych z wielokrotnymi wizaniami podwjnymi.
Biologiczne znaczenie maj kwasy tuszczowe wielonienasycone nalece
do rodzin omega-3 i omega-6.
Przedstawicielami rodziny omega-6 s: kwas linolowy i kwasy wielonienasycone, z niego powstajce, czyli 6,9,12--linolenian, 8,11,14-dihomo--linolenian
i 5,8,11,14-arachidonian. Kwas arachidonowy stanowi 515% wszystkich kwasw
tuszczowych w fosfolipidach bonowych ssakw.
Przedstawicielami rodziny omega-3 s: kwas -linolenowy i kwasy wielonienasycone z niego powstajce, czyli 5,8,11,14,17-ikozapentaenian i 7,10,13,16,19
dokozapentaenian i 4,7,10,13,16,19 dokozaheksaenian. Kwas dokozaheksaenowy
wystpuje w duych ilociach w korze mzgu, w siatkwce, jdrach i spermie. Ten
sposb klasyfikowania kwasw tuszczowych ma znaczenie przy omawianiu ich
biosyntezy, poniewa wyduanie acucha alifatycznego, skutkiem dodawania
atomw wgla, ktre nastpuje od strony grupy karboksylowej, nie zmienia rodziny , do ktrej przynaley kwas nienasycony.
183

184

Niezbdne nienasycone kwasy tuszczowe

W organizmach ssakw mog by wytwarzane tylko te kwasy nienasycone,
w ktrych wizanie podwjne pooone jest w pozycji -9. Natomiast kwasy linolowy (-6) i -linolenowy (-3) nie mog by syntetyzowane w organizmie czowieka, dlatego nale do niezbdnych nienasyconych kwasw tuszczowych
(NNKT), czyli egzogennych kwasw tuszczowych i musz by dostarczane z poywieniem. Niektrzy zaliczaj je do witamin, uwaajc, e zesp wielonienasyconych kwasw tuszczowych to witamina F. Dzienne zapotrzebowanie dorosego
czowieka na kwas linolowy wynosi okoo 10 g, jest zatem na tyle due, e naley
egzogenne kwasy tuszczowe raczej traktowa jako podstawowe skadniki odywcze, a nie witamin. Przy zbyt niskiej poday kwasu linolowego niezbdny jest
rwnie kwas arachidonowy, bdcy jego pochodn. Przy niedoborach egzogennych kwasw tuszczowych dochodzi do ich zastpowania w fosfolipidach bonowych przez endogenne polienowe kwasy tuszczowe z rodziny -9, np. 20:3 5,8,11.
rdem NNKT s oleje rolinne, m.in. kukurydziany, sojowy, lniany, arachidowy, olej z wiesioka oraz fosfolipidy zwierzce. Wielonienasycone kwasy
tuszczowe rodziny omega-3 z 5 i 6 wizaniami podwjnymi wystpuj w duych
ilociach w olejach z ryb, m.in. w tranie z dorszy. Wzbogacanie diety w oleje rybie
prowadzi do zastpowania kwasu arachidonowego (-6) w zoonych lipidach
kwasem ikozapentaenowym i dokozaheksaenowym (-3).
Egzogenne kwasy tuszczowe realizuj swe funkcje strukturalne, gdy wystpuj w glicerolofosfolipidach bonowych w pozycji sn-2. Ich znaczenie biologiczne
sprowadza si rwnie do roli w syntezie prostanoidw i leukotrienw.

PROSTANOIDY I LEUKOTRIENY
Prostanoidy i leukotrieny s pochodnymi 20 wglowych kwasw wielonienasyconych, gwnie arachidonianu, dlatego nale do ikozanoidw. Peni rol
lokalnych hormonw o bardzo krtkim okresie ptrwania. Zwykle dziaaj w pobliu miejsc swego powstawania.
Prostanoidy powstaj w szlaku cyklooksygenazy, ktry prowadzi do cyklizacji rodkowej czci acucha (midzy C8 a C12) kwasu tuszczowego z utworzeniem piercienia cyklopentanowego. Pocztkowo powstaj nadtlenki prostaglandyn
(PGG2 i PGH2), a z tego ostatniego pozostae prostanoidy. Aspiryna hamuje szlak
cyklooksygenazy, poniewa jest nieodwracalnym inhibitorem syntazy prostaglandynowej, ktr acetyluje. Do prostanoidw nale prostaglandyny (PG), prostacykliny (PGI) i tromboksany (TX), majce podstawow struktur kwasu prostanowe
go, z czego wywodzi si ich nazwa.

185

R7
5

COOH

9
8
12

10

14

16

2
18

20

11
13

15

17

CH3

kwas prostanowy

19

R8

W obrbie kwasu prostanowego mona wyrni piercie cyklopentanowy

i dwa acuchy alifatyczne (R), utworzone z siedmiu atomw wgla (R7) i omiu
atomw wgla (R8).

Szlaki przemian arachidonianu do prostanoidw i leukotrientw

Prostaglandyny
Prostaglandyny s syntetyzowane i wydzielane przez niemal wszystkie komrki ssakw, z wyjtkiem erytrocytw. W odrnieniu od tradycyjnych hormonw, ich synteza nie jest ograniczona do wyspecjalizowanych komrek. Prostaglandyny wydzielane s bezporednio po wytworzeniu i nie s magazynowane
w komrkach.

186

Poszczeglne typy prostaglandyn oznacza si symbolami od A do H. Rni si midzy sob grupami funkcyjnymi (ketonow i hydroksylow), ich pooeniem lub pooeniem wizania podwjnego w piercieniu cyklopentanowym, np.
prostaglandyny E maj przy C9 grup ketonow, a prostaglandyny F grup hydroksylow w tej pozycji. Prostaglandyny A rni si od B pooeniem wizania
podwjnego, natomiast obie maj grup ketonow w pozycji C9 piercienia cyklopentanowego. Prostaglandyny G i H s endoperoksydami, czyli cyklicznymi nadtlenkami, rni si tym, e PGG ma przy atomie wgla C15 acucha alifatycznego (R8) przyczon grup wodoronadtlenkow, natomiast PGH w tej pozycji posiada grup hydroksylow.
O

R7

R8

R8

PGA
HO

HO

HO

R7

R7

R8

R8

HO

PGD

PGE
O

R7
R5

R7
R5

OOH

PGF

R7

R8

PGB

R7

OH

PGH2

PGG2

W zalenoci od liczby wiza podwjnych, znajdujcych si w acuchach

alifatycznych, poza piercieniem cyklopentanowym, wyrnia si trzy serie prostaglandyn PG1, PG2 i PG3. Wartoci indeksw dolnych wskazuj na liczb wiza
podwjnych w acuchach alifatycznych prostaglandyn.
O

O
H

C OH

9
8
12

10
11

HO

6
14
15

13

2
18

4
16
17

20
19

CH3

OH

PG1
O H

O
C OH
CH3

HO

OH

PG2
O

C OH
HO

OH

PG3

187

kwas dihomo--linolenowy

kwas arachidonowy

kwas ikozapentaenowy

188

Poszczeglne serie prostaglandyn powstaj z trzech rnych egzogennych

kwasw tuszczowych nienasyconych. Kwas dihomo--linolenowy, powstajcy
z kwasu linolowego, jest prekursorem prostaglandyn serii PG1.
Drugi produkt przemian kwasu linolowego, kwas arachidonowy, jest prekursorem prostaglandyn serii PG2. Kwas ikozapentaenowy, powstajcy z kwasu -linolenowego, jest prekursorem prostaglandyn serii PG3.
Prostaglandyny maj rnorodne dziaanie biologiczne, m.in. stymuluj stany zapalne, kontroluj transport jonw przez bony, moduluj przekazywanie impulsw nerwowych przez synapsy oraz indukuj sen. Wpywaj na cyklaz adenylanow w tkance tuszczowej, hamujc powstawanie cAMP, dziaaj antagonistycznie do adrenaliny, a w innych tkankach, np. w pucach, tarczycy, zwikszaj
stenie cAMP.
Prostaglandyny (w ilociach 1 ng/ml) moduluj funkcjonowanie mini
gadkich, szczeglnie macicy. Dziaanie rnych prostaglandyn na minie gadkie
czsto jest przeciwstawne, np. prostaglandyny F stymuluj skurcz, a prostaglandyny A i E stymuluj rozkurcz mini gadkich. Rwnowaga midzy nimi odpowiedzialna jest za utrzymanie odpowiedniego napicia mini gadkich. Stymulujce
dziaanie PGF na skurcze mini gadkich, np. macicy, ma szczeglne znaczenie
w akcji porodowej.
Rozkurczowe dziaanie PGA prowadzi do rozszerzenia drobnych ttniczek
obwodowych, natomiast PGE rozkurcza minie gadkie, szczeglnie oskrzeli.

Prostacykliny
Prostacykliny (PGI) s syntetyzowane przez komrki rdbonka naczy
krwiononych i silnie hamuj agregacj pytek krwi.
COOH
O

OH

OH

prostacyklina (PGI2)

PGI2 i PGI3 maj jednakowo silne dziaanie przeciwagregacyjne pytek krwi.

189

Tromboksany
Tromboksany (TX) powstaj w pytkach krwi. W swej strukturze maj piercie oksanowy, bdcy pochodn piercienia cyklopentanowego. Okres ptrwania aktywnej formy tromboksanu wynosi okoo 1 min, po czym przeksztacany jest
w form nieaktywn.
COOH

O
O
OH
TXA2 (forma aktywna)
t1/2 ~1min

H2O
OH
COOH
HO

OH

TXB2 (forma nieaktywna)

Dziaanie biologiczne tromboksanw polega na pobudzaniu agregacji pytek

krwi i silnym obkurczaniu maych naczy krwiononych. Tromboksan TXA3 jest
sabszym czynnikiem agregujcym pytki krwi ni TXA2. Z punktu widzenia prewencji chorb niedokrwiennych serca, korzystne jest spoywanie olejw rybich,
bogatych w kwas ikozapentaenowy (3), bdcego prekursorem syntezy korzystnych prostanoidw serii 3 (PGI3 i TXA3) o przewaajcym dziaaniu przeciwagregacyjnym.

Leukotrieny
Leukotrieny (LT) powstaj z 20 wglowych kwasw polienowych w szlaku
lipooksygenazy, w odpowiedzi na bodce immunologiczne i nieimmunologiczne.
Lipooksygenazy katalizuj przyczanie tlenu do atomu wgla w pozycjach 5, 12
i 15 kwasu arachidonowego, powodujc powstanie hydroperoksydw (HPETE).
Jedynie 5-lipooksygenaza uczestniczy w powstawaniu leukotrienw. Leukotrieny
nie nale do prostanoidw, poniewa nie maj struktury kwasu prostanowego.
W swej strukturze zawieraj natomiast ukad trzech sprzonych wiza podwjnych, o czym informuje ich nazwa. Pocztkowo izolowano je z leukocytw,
dlatego te tak zostay nazwane.
190

11

COOH

5
6

LTA4

OH

14

10

11

COOH

12

HO

LTB4

OH
11

7
6

14

COOH

C5H11 S
Cys
CH2
HN CH C NH CH2 COOH
O C
O
Gly

HOOC H2C HC CH2

NH2

LTC4

Glu

OH
11

7
6

14

COOH

C5H11 S
CH2
H2N CH C NH CH2 COOH
O
LTD4
LTD

OH
11

COOH

7
6

14

C5H11 S
CH2
CH
H2N

LTE4

COOH

Macierzystym leukotrienem jest LTA4. Natomiast leukotrieny LTB4 i LTC4

powstaj z LTA4. Leukotrien LTB4 bierze udzia w regulacji funkcji neutrofili
i eozynofili, poredniczc w ich chemotaksji. Uczestniczy w stymulacji cyklazy
191

adenylanowej oraz pobudza granulocyty do degranulacji i uwalniania lizosomalnych enzymw hydrolitycznych. Przeciwnie, leukotrieny LTC4, LTD4 i LTE4 s
czynnikami humoralnymi, ktre pobudzaj skurcze mini gadkich, w stopniu
nawet 1000-krotnie wyszym ni kurcz minie oskrzeli, np. histamina lub niektre prostaglandyny. W reakcjach katalizowanych przez enzymy w osoczu LTC4 jest
szybko przeksztacany do LTD4, dziki usuniciu reszt kwasu glutaminowego.
Nastpnie LTD4 powoli zostaje przeksztacony do LTE4, skutkiem usunicia reszty
glicyny. Tiopeptydy LTC4, LTD4 i LTE4 skadaj si na wolno reagujce substancje anafilaksji (SRS-A). Substancje te s przyczyn powolnego rozwijania
skurczu o przeduonym charakterze mini gadkich drg oddechowych i odkowo-jelitowych. W organizmie leukotrieny utrzymuj si przez 4 godziny.

192

Tabela 1. Kwasy tuszczowe nasycone

N A ZWY I S Y M B O L E K WA S W N A S Y C O N Y C H
Symbol
numeryczny

H3C

Struktura
(R) COOH

(CH2)2

4:0
5:0

a)

CHCH2

CH3

Nazwa systematyczna kwas

Nazwa zwyczajowa kwas

butanowy

masowy

pentanowy

Wystpowanie

maso

izowalerianowy tran
orzech kokosowy i w niewielkich ilociach w rnych tuszczach
orzech kokosowy i w niewielkich ilociach w rnych tuszczach
orzech kokosowy i w niewielkich ilociach w rnych tuszczach

6:0

(CH2)4

heksanowy

kapronowy

8:0

(CH2)6

oktanowy

kaprylowy

10:0

(CH2)8

dekanowy

kaprynowy

12:0

(CH2)10

dodekanowy

laurynowy

14:0

(CH2)12

tetradekanowy

mirystynowy

w rnych tuszczach, olbrocie, niektrych biakach

16:0

(CH2)14

heksadekanowy

palmitynowy

we wszystkich tuszczach stanowi od kilku do 50%,

najwicej w zwierzcych tuszczach

18:0

(CH2)16

oktadekanowy

stearynowy

najwicej w zwierzcych tuszczach

arachidowy

orzeszki ziemne
orzeszki ziemne, nasiona rzepaku

a)

olej palmowy, olbrot

20:0

(CH2)18

ikozanowy

22:0

(CH2)20

dekozanowy

behenowy

24:0

(CH2)22

tetrakozanowy

lignocerynowy

26:0

(CH2)24

heksakozanowy

cerotynowy

wosk lniany, pszczeli

28:0

(CH2)26

oktakozanowy

montanowy

wosk montanowy

w fosfolipidach: sfingomielinie

Dawniej eikozanowy

193

a) dawniej eikozenowy
Tabela 2. Kwasy tuszczowe monoenowe

Symbol
numeryczny

Rodzina
omega

4:1

N AZ W Y I S Y M B O L E K W AS W J E D N O N I E N AS Y C O N Y C H
Struktura
Nazwa
Nazwa
systematyczna
zwyczajowa
H3C (R) COOH
kwas
kwas

Wystpowanie

CH CH

butenowy

krotonowy

olej krotonowy

12:1

(CH2)6CH CH(CH2)2

dodekenowy

linderowy

nasiona niektrych rolin

14:1

(CH2)3CH CH(CH2)7

cis tetradekenowy

mirystoleinowy

tuszcz zwierzt morskich

16:1

(CH2)5CH CH(CH2)7

cis heksadekenowy

palmitoleinowy

wikszo tuszczy, rwnie zwierzt morskich

18:1

12

(CH2)10CH CH(CH2)4

cis oktadekenowy

petroselinowy

roliny baldaszkowate

18:1

(CH2)7CH CH(CH2)7

cis oktadekenowy

oleinowy

6
9

wszystkie tuszcze

18:1

(CH2)7CH CH(CH2)7

trans oktadekenowy

elaidynowy

nienaturalny

18:1

(CH2)4CH CH(CH2)10

trans- oktadekenowy

wakcenowy

tuszcz przeuwaczy, margaryna

20:1

(CH2)7CH CH(CH2)9

cis ikozenowy

22:1

(CH2)7CH CH(CH2)11

cis dokozenowy

22:1

(CH2)7CH CH(CH2)11

trans dokozenowy

brasydynowy

24:1

(CH2)7CH CH(CH2)13

cis tetrakozenowy

nerwonowy

12

11

13

13

15

tuszcz zwierzt morskich, nasiona rzepaku

a)

erukowy

nasiona rzepaku
tuszcz zwierzt morskich
w fosfolipidach: sfingomielinie,
cerebrozydach

195

Tabela 3. Kwasy tuszczowe polienowe

N AZ W Y I S Y M B O L E K W AS W W I E L O N I E N AS Y C O N Y C H

a)

Struktura

Nazwa systematyczna
kwas

Symbol
numeryczny

Rodzina
omega

18:2

(CH2)3(CH2CH CH)2(CH2)7

18:3

(CH2CH CH)3(CH2)7

all cis

18:3

(CH2)3(CH2CH CH)3(CH2)4

all cis

H3C

(R)

COOH

cis, cis

9,12

18:3

(CH2)3(CH CH)3(CH2)7

20:2

(CH2)6(CH2CH CH)2(CH2)6

cis, cis

20:3

(CH2)6(CH2CH CH)3(CH2)3

all cis

20:3

(CH2)3(CH2CH CH)3(CH2)6

all cis

cis, cis, trans

20:4

(CH2)3(CH2CH CH)4(CH2)3

20:5

(CH2CH CH)5(CH2)3

all cis

22:5

(CH2CH CH)5(CH2)5

all cis

22:6

(CH2CH CH)6(CH2)2

all cis

all cis

oktadekadienowy

linolowy

oktadekatrienowy

linolenowy

oktadekatrienowy

linolenowy

9,12,15
6,9,12

Nazwa zwyczajowa
kwas

9,11,13

ikozadienowy

a)

ikozatrienowy

a)

ikozatrienowy

a)

8,11

5,8,11

8,11,14

5,8,11,14

oktadekatrienowy

ikozatetraenowy

5,8,11,14,17

dihomolinolenowy
a)

ikozapentaenowy

7,10,13,16,19

oleostearynowy

arachidonowy
a)

tymnodonowy

dokozapentaenowy

klupanodonowy

dokozaheksaenowy

cerwonowy

4,7,10,13,16,19

Dawniej eikoza

197

12.

LIPIDY I POCHODNE
Iwona ak

Lipidy s czsteczkami nierozpuszczalnymi w wodzie, lecz rozpuszczajcymi si w rozpuszczalnikach organicznych. Zazwyczaj s to estry wyszych kwasw tuszczowych z alkoholami jedno- i wielowodorotlenowymi. Niektre lipidy
s amidami wyszych kwasw tuszczowych z aminoalkoholami.
Triacyloglicerole to magazyny skondensowanej energii, poniewa s zredukowane i wystpuj w postaci nieuwodnionej. Jeden gram bezwodnego tuszczu
magazynuje ponad 6-krotnie wicej energii ni taka sama ilo uwodnionego glikogenu. Dlatego triacyloglicerole stanowi gwny materia zapasowy u zwierzt.
Mog by gromadzone w komrkach w znacznych ilociach, nie wywoujc efektu
osmotycznego. Due iloci lipidw zmagazynowane s w specjalnie do tego celu
przeznaczonych komrkach (adipocytach) tkanki tuszczowej, np. u czowieka
tuszcz ten stanowi okoo 17% ciaru ciaa. Zgromadzony tuszcz stanowi wewntrzkomrkowy zapas paliwa wysokoenergetycznego w organizmie zwierzcym. U dorosego czowieka o wadze 70 kg zapas tuszczu wystarczy minimum na
miesic normalnej aktywnoci yciowej i jest rzdu 565 000 kJ. Triacyloglicerole
uruchamiane z tych zapasw s transportowane w pynach ustrojowych w postaci
kompleksw lipidowo-biakowych zwanych lipoproteinami, bdcych form transportow paliwa energetycznego. Zapasowe tuszcze peni rwnie inn rol te
wok narzdw stanowi poduszki amortyzacyjne, chronice narzdy wewntrzne
przed uciskiem, wstrzsami i urazami mechanicznymi, natomiast tkanka tuszczowa podskrna stanowi izolacj termiczn ustroju.
Tuszcze zoone s skadnikami strukturalnymi wszystkich bon biologicznych. Lipidy peni funkcj izolacyjn i ochronn, zarwno u rolin, jak i zwierzt,
czego przykadem mog by woski. Znaczenie dla organizmu tuszczw pokarmowych wynika bezporednio z dostarczania przez nie wysokoenergetycznych substratw oddechowych oraz niezbdnych witamin rozpuszczalnych w tuszczach (A,
D, E, K).

193

Podzia lipidw
A. Lipidy proste: estry kwasw tuszczowych z rnymi alkoholami.
1. Tuszcze waciwe: estry kwasw tuszczowych z glicerolem.
2. Woski: estry kwasw tuszczowych z alkoholami wyszymi od glicerolu.
B. Lipidy zoone: estry zawierajce dodatkowe grupy.
1. Fosfolipidy: estry lub amidy zawierajce reszt ortofosforanu, czsto rwnie
zasad azotow lub inne skadniki.
2. Glikolipidy: amidy wyszych kwasw tuszczowych z alkoholem, zawierajce wglowodany, w ktrych obecny jest azot, lecz brak ortofosforanu:
a) cerebrozydy,
b) gangliozydy.
C. Pochodne lipidw.
1. Lipidy izoprenowe.
2. Steroidy.

TUSZCZE WACIWE
Tuszcze waciwe, czyli acyloglicerole s estrami wyszych kwasw tuszczowych z alkoholem trjwodorotlenowym, glicerolem. Glicerol jest sodk gst
ciecz, dobrze rozpuszczaln w wodzie. Atomy wgla w glicerolu numeruje si
cyframi od gry do dou, tak jak w aldehydzie L-glicerynowym:
H2C OH
HO C H
H2C OH

glicerol

C1 sn-1
C2 sn-2
C3 sn-3

numeracja atomw wgla

Atomy wgla w glicerolu mona oznakowa alfabetem greckim, wwczas

skrajne atomy wgla (C1, C3) s , natomiast rodkowy atom wgla (C2), do ktrego przyczona jest drugorzdowa grupa alkoholowa, jest . Chocia glicerol nie
jest zwizkiem optycznie czynnym, to po estryfikacji jego grup hydroksylowych
rnymi kwasami tuszczowymi, rodkowy atom wgla (C2) glicerolu staje si
asymetryczny. W acyloglicerolach drugorzdowa grupa hydroksylowa pooona
jest z lewej strony tego asymetrycznego atomu wgla. Dla oznakowania pozycji
kwasw tuszczowych stosuje si system numeracji stereospecyficznej (sn), umieszczajc przedrostek sn przed nazw reszty glicerolowej np. 1,2,3-triacylo-sn-glicerol.
194

Glicerol powstaje w organizmie z fosfodihydroksyacetonu. Po fosforylacji

do fosfoglicerolu moe by przeksztacony w fosfodihydroksyaceton. Pochodn
glicerolu jest nitrogliceryna, czyli triazotan glicerolu, bdcy silnym materiaem
wybuchowym.
H2C O NO2
HC O NO2
H2C O NO2

nitrogliceryna

Zwizek ten, wprowadzony do organizmu, powoduje rozszerzenie naczy

krwiononych, dlatego ma zastosowanie w lecznictwie do agodzenia atakw dusznicy bolesnej.
Acyloglicerole s gwnymi skadnikami tuszczw zapasowych.
monoacyloglicerole
O

H 2C O C R

H2C OH

R C O C H

HO C H

H2C OH

H 2C OH

1-acylo-sn-glicerol

2-acylo-sn-glicerol

diacyloglicerole
O

O
O

H 2C O C R 1

H2 C O C R1

HO C H O

R2 C O C H

H 2C O C R 2

H2 C OH

1,2-diacylo-sn-glicerol

1,3-diacylo-sn-glicerol

triacyloglicerole
O
O H2C O C (CH2)14 CH3
CH3(CH2)14C O C H O
H2C O C (CH2)14 CH3

1,2,3-tripalmitoilo-sn-glicerol
(prosty)

O
O H2C O C (CH2)16 CH3
CH3(CH2)7CH CH(CH2)7C O C H O
H2C O C (CH2)14 CH3

1-stearoilo-2-oleilo-3-palmitoilo-sn-glicerol
(mieszany)

Triacyloglicerole przewaaj znacznie ilociowo nad diacyloglicerolami

i monoacyloglicerolami.
195

Triacyloglicerole proste zawieraj jeden rodzaj kwasu tuszczowego we

wszystkich trzech pozycjach glicerolu, jak np. w tripalmitoiloglicerolu. Triacyloglicerole mieszane zawieraj dwa lub trzy rne kwasy tuszczowe, dlatego mog
wystpowa w wielu rnych formach molekularnych. Wikszo naturalnych
tuszczw stanowi zoone mieszaniny triacylogliceroli prostych i mieszanych.
Triacyloglicerole s hydrofobowe, nierozpuszczalne w wodzie, nie tworz
rozproszonych miceli, s natomiast rozpuszczalne w chloroformie, benzenie, eterze
i gorcym etanolu. Monoacyloglicerole i diacyloglicerole, poniewa posiadaj
wolne grupy hydroksylowe o charakterze polarnym, maj zdolno tworzenia miceli.
Triacyloglicerole, ktre zawieraj dugoacuchowe, nasycone kwasy tuszczowe s substancjami staymi, jak np. tristearoilo-sn-glicerol, natomiast te zawierajce nienasycone kwasy tuszczowe s cieczami.
Tuszcze zwierzce maj wicej kwasw nasyconych i dlatego w temperaturze pokojowej ich konsystencja jest staa.
Oleje rolinne s cieke w temperaturze pokojowej, poniewa zawieraj
znacznie wicej kwasw nienasyconych. Obnienie temperatury topnienia tuszczw przez kwasy nienasycone jest konsekwencj zgitego ksztatu ich acuchw
wglowodorowych.
O
H 2C O C
O
H C O C
O
H 2C O C

1-stearoilo-2,3-dioleilo-sn-glicerol

Zgite acuchy nie wypeniaj szczelnie przestrzeni tak jak acuchy

wyprostowane nasyconych kwasw co pociga za sob zmniejszenie oddziaywa midzyczsteczkowych i temperatury topnienia.

196

O
H2C O C
O
H C O C
O
H2C O C

1,2,3-tristearoilo-sn-glicerol

Oleje rolinne mog by utwardzone skutkiem uwodornienia, czyli przeksztacone w tuszcze stae na podobiestwo tuszczy zwierzcych, co ma miejsce
np. podczas produkcji margaryny.

WOSKI
Woski, pod wzgldem struktury i waciwoci, s blisko spokrewnione
z acyloglicerolami. Maj konsystencj sta i nie rozpuszczaj si w wodzie. S to
estry wyszych, nasyconych kwasw tuszczowych z dugoacuchowymi alkoholami jednowodorotlenowymi lub piercieniowymi sterolami. U zwierzt, woski
tworz warstwy ochronnej na skrze, sierci i pirach, podobnie jak u rolin na
liciach i owocach.
Lanolina to tuszcz weny owczej, ktry jest mieszanin zawierajc estry
wyszych kwasw tuszczowych ze sterolami: lanosterolem i agnosterolem oraz
estry kwasw tuszczowych z wyszymi nienasyconymi alkoholami jednowodorotlenowymi.

O
C O

palmitoilolanosterol

Lanolina jest dobrze wchaniana przez skr, dlatego stosuje si j do wyrobu maci i kosmetykw.
Olbrot to wosk z czaszki kaszalota i innych wielorybw. W jego skad
wchodzi gwnie ester cetylowy kwasu palmitynowego, cho obecne s rwnie
estry cetylowe kwasu mirystynowego oraz kwasu laurynowego. Uywany jest
w kosmetyce oraz do wyrobu wiec i past do podg.

197

O
CH3

(CH2)15 O C (CH2)14 CH3

palmitynian cetylowy

Wosk pszczeli to mieszanina estrw wyszych kwasw tuszczowych z dugoacuchowymi (C3034) alkoholami, skada si gwnie z melisynianu mirycylowego, cerotynianu mirycylowego i palmitynianu mirycylowego.

O
CH3

(CH2) 29 O C (CH2) 28 CH3

melisynian mirycylowy

O
CH 3

(CH2) 29

O C

(CH2) 24

CH 3

cerotynian mirycylowy

FOSFOLIPIDY
Fosfolipidy, gwne skadniki bon biologicznych, wystpuj w znacznych
ilociach w organizmach zwierzcych, natomiast u rolin stanowi niewielki procent ich suchej masy.
Fosfolipidy to tuszczowce zawierajce w swej strukturze ortofosforan poczony wizaniem estrowym. W zalenoci od rodzaju alkoholu obecnego w fosfolipidach wyrnia si glicerofosfolipidy zawierajce glicerol oraz sfingofosfolipidy
zawierajce sfingozyn.

Glicerofosfolipidy
Glicerofosfolipidy s zbudowane z czterech skadnikw: trjwglowego
rdzenia glicerolu, dwch acyli poczonych wizaniami estrowymi z atomami C1
i C2 glicerolu oraz ortofosforanu. Ortofosforan jest poczony wizaniem fosfodiestrowym z atomem C3 glicerolu i z grup hydroksylow innego alkoholu. Alkoholem tym moe by cholina, etanoloamina (kolamina), seryna, inozytol lub te glicerol. Dwa acuchy kwasw tuszczowych, ktre s obecne w glicerofosfolipidach
nie s identyczne, zwykle przy atomie C2 glicerolu znajduje si wyszy kwas
tuszczowy nienasycony, z jednym, dwoma lub wiksz liczb wiza podwjnych, czsto jest nim kwas arachidonowy.
Najprostszym glicerofosfolipidem jest kwas fosfatydowy, czyli sn-3-fosfodiacyloglicerol, ktry w stanie wolnym rzadko wystpuje w organizmie, natomiast
198

jego estrami s wszystkie inne glicerofosfolipidy. Nale do nich fosfatydylocholina (lecytyna), fosfatydyloetanoloamina (kefalina kolaminowa), fosfatydyloseryna
(kefalina serynowa), fosfatydyloinozytol (kefalina inozytolowa), fosfatydyloglicerol i difosfatydyloglicerol, czyli kardiolipina. Kardiolipina wyodrbniona z minia sercowego jest podstawowym skadnikiem wewntrznych bon mitochondrialnych.
O

H 2C O C R

R C O C H O

R C O C H O
H 2C

O P

H2 C O C R

kwas fosfatydowy

fosfatydylocholina (lecytyna)

O
O

H2 C O C R
H

R C O C H O

H2 C O C R

R C O C H O

+
H2 C O P O C C NH3
O
H H

H2C

H2C

O
R

O
OH

OH

HO
5

H2C O C R1

R2 C O C H O
H2C O P O CH 2
O HO C H

OH

CH 2OH

OH

fosfatydyloinozytol
(kefalina inozytolowa)

fosfatydyloglicerol

R C O CH2
R C O CH
O

fosfatydyloseryna
(kefalina serynowa)

O
O

+
H2 C O P O C C NH3
O
H COO

fosfatydyloetanoloamina
(kefalina kolaminowa)

CH3
+
H2 C O P O C C N CH3
CH3
O
H H

H2 C O C R
O

HC O C R

H2 C O P O CH2 C CH2 O P O CH2

O
OH
O

difosfatydyloglicerol
(kardiolipina)

199

Glicerofosfolipidy hydrolizowane s przez specyficzne fosfolipazy, ktre

podzielono na cztery grupy: A1, A2, C i D, w zalenoci od rodzaju i pooenia
wizania w obrbie czsteczki fosfolipidu, na ktre dziaaj.
Fosfolipaza A1 hydrolizuje wizanie estrowe przy pierwszorzdowym atomie wgla C1 glicerofosfolipidw. Fosfolipaza A2 hydrolizuje wizanie estrowe
przy drugorzdowym atomie wgla C2 glicerofosfolipidw, uwalniajc odpowiedni lizofosfolipid (np. lizofosfatydylocholin) i wolny wyszy kwas tuszczowy.

CH

Wizania w fosfolipidach hydrolizowane przez fosfolipazy

Lizofosfolipidy powoduj hemoliz erytrocytw, ktra nastpuje np. po ukszeniu przez we lub pszczoy; w ich jadzie znajduje si fosfolipaza A2.
Lizofosfatydylocholina moe take powsta bez udziau fosfolipazy A2, lecz w
obecnoci acylotransferazy lecytyna:cholesterol (LCAT), enzymu, ktry przenosi
reszt acylow z pozycji C2 lecytyny na cholesterol, wytwarzajc acylocholesterol.
W ten sposb powstaj estry cholesterolu wystpujce w lipoproteinach.
Fosfolipaza D hydrolizuje wizanie fosfoestrowe z zasad, uwalniajc kwas
fosfatydowy i zasad azotow.
Fosfolipazy, poza funkcjami trawiennymi, mog take uruchamia powstawanie bardzo aktywnych czsteczek sygnaowych lub ich bezporednich prekursorw. Fosfolipaza A2 uwalnia np. kwas arachidonowy, ktry jest bezporednim prekursorem prostaglandyn, leukotrienw i tromboksanw, natomiast fosfolipaza C
uwalnia dwa wtrne przekaniki informacji hormonalnej.
Wrd glicerofosfolipidw bonowych wystpuj takie, ktre poza funkcj
budulcow bon peni rwnie rol substancji macierzystych zwizkw biologicznie czynnych o charakterze wtrnych przekanikw. Nale do nich fosfolipidy
inozytolowe, ktre zawieraj kwas stearynowy w pozycji sn-1 i kwas arachidonowy w pozycji sn-2 glicerolu.

200

Fosfatydyloinozytol bonowy jest jedynym znanym fosfolipidem, ktry

w obecnoci ATP i okrelonych kinaz ulega fosforylacji do fosfatydyloinozytolo-4,5-difosforanu, z ktrego powstaj wtrne przekaniki informacji hormonalnej.
Pod wpywem substancji sygnaowej (hormonu), dziaajcej poprzez ukad efektorowy fosfolipazy C, nastpuje hydroliza fosfatydyloinozytolo-4,5-difosforanu,
uwalniajca dwa wtrne przekaniki informacji hormonalnej: 1,2-diacyloglicerol
(DAG) i 1,4,5-trifosforan inozytolu (IP3).
O
O

(a ra ch id o n ia n ) R

H 2C

H 2C

4 ,5 -b is fo s fo ra n
fo s fa tyd ylo in o zyto lu
[P IP 2]

R (s te a ryn ia n )

O
P

OH
OH

HO

fo s fo lip a za C

H 2C

O
O

CH 2OH

P
O

d ia cylo g lice ro l
[D AG]

O
OH
OH
2

HO
3

O
P

1 ,4 ,5 ,-trifo s fo ra n
in o zyto lu
[IP 3]

Powstawanie DAG i IP3

Diacyloglicerol (DAG) pozostaje w bonie i peni funkcj naturalnego aktywatora kinazy biakowej C, ktra fosforylujc swoiste biaka, uruchamia szlak
przemian waciwy dla komrki efektorowej, np. moe aktywowa wymian jonw H+ pochodzcych z wntrza komrki na jony Na+ pozakomrkowe, doprowadzajc do wzrostu pH cytoplazmy.
DAG jest szybko metabolizowany albo z udziaem fosfolipazy A2, albo ulega fosforylacji do kwasu fosfatydowego, z ktrego ostatecznie odtwarzany jest
fosfatydyloinozytol.
201

Drugi, wtrny przekanik, 1,4,5-trifosforan inozytolu (IP3), uwolniony

z bony dostaje si do cytoplazmy i otwiera wewntrzkomrkowe kanay wapniowe w siateczce rdplazmatycznej, uwalniajc jony Ca++ do cytoplazmy. Z drugiej
strony, IP3 moe by fosforylowany do 1,3,4,5-tetrafosforanu inozytolu (IP4),
ktry z kolei powoduje otwarcie kanaw wapniowych w bonie plazmatycznej
komrki i umoliwia napyw pozakomrkowych jonw Ca++ do wntrza komrki.
Degradacja tych wtrnych przekanikw polega na kolejnych reakcjach defosforylacji, a do fosforanu inozytolu i inozytolu. T ostatni reakcj defosforylacji (przejcie fosforanu inozytolu do inozytolu) hamuj jony litu. Wrd glicerofosfolipidw znajduj si rwnie fosfolipidy eterowe, w strukturze ktrych, poza
wizaniami estrowymi, wystpuj rwnie wizania eterowe. Nale do nich plazmalogeny, np. cholinowe, kolaminowe oraz czynnik aktywujcy pytki krwi.
H H

H H

O H2 C O C C R1
O
R C O CH

H2 C O C C R1
R C O CH
O

+
H2 C O P O CH2 CH2 NH3
O

CH3
+
O H2 C O P O CH 2 CH2 N CH3
CH3
O

plazmalogen kolaminowy

plazmalogen cholinowy

R1-aldehyd heksadekanowy lub

oktadekanowy

W plazmalogenach, w odrnieniu od typowych glicerofosfolipidw, wystpuje dugoacuchowy aldehyd w formie enolowej, zazwyczaj jest nim aldehyd
heksadekanowy lub oktadekanowy, poczony z atomem C1 glicerolu wizaniem
eterowym.
CH3

H2 C O CH2 CH 2
C O CH
O

(CH2)13

CH3

CH 3
+
O H2 C O P O CH2 CH 2 N CH3
CH 3
O

czynnik aktywujcy pytki

Czynnik aktywujcy pytki krwi jest 1-alkilo-2-acetyloeterowym analogiem

fosfatydylocholiny, ktry ju w steniu subnanomolowym powoduje agregacj
pytek krwi i rozszerzenie naczy krwiononych.

202

Sfingofosfolipidy
Sfingofosfolipidy s amidami dugoacuchowych kwasw tuszczowych
i sfingozyny, ktre dodatkowo zawieraj ortofosforan, a take cholin. Sfingozyna jest dugoacuchowym, jednonienasyconym, aminoalkoholem dihydroksylowym,
o wzorze sumarycznym C18H36O2. N-acylosfingozyna nazywa si ceramidem, bdcym prekursorem sfingomielin i glikolipidw sfingozynowych. W ceramidzie
reszta kwasu tuszczowego poczona jest wizaniem amidowym (peptydowym) ze
sfingozyn. Ceramid zestryfikowany fosfocholin jest sfingomielin, jedynym
przedstawicielem sfingofosfolipidw.
H
H3C (CH2)12

H H

C C C C CH2

OH

H 3 C (CH 2)12

H OH

H H

C C C C CH2

OH

H OH
H N

NH3

C O
R

sfingozyna

ceramid (N-acylosfingozyna)
H

H 3C (CH2)12

H H

C C C C CH 2
H OH
H N

O
O P O (CH2)2
O

CH3
+
N CH3
CH 3

C O
R

sfingomielina

Sfingomieliny mog rni si midzy sob rodzajem reszty kwasu tuszczowego, przyczonego do sfingozyny. Mog to by reszty kwasw stearynowego, palmitynowego, lignocerynowego lub nerwonowego, zwykle jednak przewaaj kwasy tuszczowe nasycone. Sfingomieliny pochodzce z rnych rde rni
si acylem, np. sfingomieliny pochodzce z tkanki nerwowej najczciej maj
kwas stearynowy, natomiast z wtroby kwas palmitynowy. Sfingomieliny szczeglnie obficie wystpuj w osonkach mielinowych wkien nerwowych, stanowi
dobre izolatory tkanki nerwowej. S bardziej odporne na utlenianie ni lecytyny
i kefaliny. Wynika to z niskiej zawartoci kwasw monoenowych i praktycznie
braku kwasw polienowych w strukturze sfingomieliny.

203

GLIKOLIPIDY
Wrd glikolipidw majcych istotne znaczenie w budowie bon biologicznych s glikosfingolipidy. Nale do nich cerebrozydy, zbudowane z ceramidu
i reszty monocukrowej, np. galaktopiranozy lub glukopiranozy. Poszczeglne cerebrozydy rni si midzy sob rodzajem kwasu tuszczowego, ktry w nich
wystpuje.
H
H3C

(CH2)12

C C

HO CH2

H
C

CH2

O O

OH

OH
H N
C

HO
OH

galaktocerebrozyd

W przykadowych cerebrozydach nazywanych: cerebron obecny jest kwas

cerebronowy; nerwon kwas nerwonowy; kerazyn kwas lignocerynowy. Powszechnie wystpuj przede wszystkim w tkance nerwowej mzgowia.
H3C (CH2)12

C C

HOCH2
CH2

O O

H OH
H

OH
O

N
C

SO3

OH

3-O-sulfogalaktocerebrozyd

Cerebrozydy mog wystpowa rwnie w postaci estrw siarczanowych,

tak jak przedstawiony 3-O-sulfogalaktocerebrozyd, ktry jest przedstawicielem
sulfoglikozylosfingolipidw, czyli sulfolipidw.
Poszczeglne sulfolipidy rni si reszt kwasu tuszczowego, poczonego
ze sfingozyn, mog to by acyle od 14 do 26 atomw wgla w acuchu. Zazwyczaj s nimi kwasy 24-wglowe, np. kwas nerwonowy i lignocerynowy.
Gangliozydy, czyli sjalozyloglikozylosfingolipidy, tym rni si od cerebrozydw, e zamiast pojedynczej reszty monocukrowej, zwykle zawieraj mniej
lub bardziej rozbudowany oligosacharyd, w ktrym zawsze wystpuj reszty kwasw sjalowych, tak jak np. w disjalogangliozydzie przedstawionym poniej.

204

H
H3C

(CH2)12

C C C C

CH2

1Glc4

SA
2,3
1Gal4
1GalNAc3

SA

2,3
1Gal

H OH

H N
C O
R

disjalogangliozyd

Najbardziej typowym kwasem wystpujcym w gangliozydach jest kwas

stearynowy, natomiast rzadziej wystpuj kwasy nerwonowy i lignocerynowy.
Gangliozydy w znacznych ilociach s obecne w substancji szarej mzgowia.
Pojedyncze czsteczki lipidw zoonych maj dwie odmienne wasnoci,
z jednej strony s hydrofilowe (wykazujce powinowactwo do wody), a z drugiej
hydrofobowe (nie tolerujce wody, lecz wykazujce powinowactwo do rodowiska
hydrofobowego). Czsteczki takie nazywane s amfipatycznymi. W lipidach zoonych charakter hydrofilowy nadaj naadowane atomy lub grupy o nierwnomiernie rozmieszczonych dodatnich i ujemnych adunkach (grupy polarne), ktre
tworz wizania elektrostatyczne lub wodorowe z czsteczkami wody. W fosfolipidach s to fosfocholina, fosfoetanoloamina, fosfoseryna, fosfoinozytol, ktre
stanowi hydrofilow gow pojedynczej czsteczki. W glikolipidach hydrofilowe
gowy stanowi reszty wglowodanowe. W lipidach zoonych charakter hydrofobowy maj wglowodorowe acuchy kwasw tuszczowych lub singozyn (hydrofobowe ogony), poniewa w ich strukturze brak atomw lub grup obdarzonych
adunkiem, dlatego nie mog tworzy wiza z czsteczkami wody. Fosfolipidy
umieszczone w wodzie podlegaj wpywowi dwch sprzecznie dziaajcych si.
Hydrofilowe gowy poszczeglnych czsteczek fosfolipidw s przycigane przez
wod, natomiast ich hydrofobowe ogony, unikajc wody, oddziaywuj wzajemnie,
agreguj na zasadzie ogon z ogonem, tworzc upakowan, hydrofobow przestrze
wewntrzn dwuwarstwy lipidowej. Dwuwarstwa fosfolipidowa jest tak uoona w
bonie, e hydrofilowe gowy poszczeglnych fosfolipidw s skierowane zawsze
do rodowiska wodnego.
Dwuwarstwa lipidowa jest pynna. Stopie jej pynnoci zaley od temperatury, a w danej temperaturze, od skadu lipidowego, zwaszcza od rodzaju kwasw
tuszczowych. Dwuwarstwy lipidowe s tym bardziej pynne, im wicej zawieraj
nienasyconych acuchw wglowodorowych, ktrych upakowanie nie jest cise,
ze wzgldu na ich wygicie w miejscu podwjnego wizania. Nasycone ogony
wglowodorowe zmniejszaj pynno dwuwarstwy, ktra dziki nim jest bardziej
upakowana. Jej pynno zaley od dugoci ogonw wglowodorowych, im dusze s acuchy, tym dwuwarstwa bardziej upakowana, mniej pynna. Krtsze a205

cuchy wglowodorowe, to mniejsze wzajemne oddziaywania hydrofobowe midzy ogonami, przez co wiksza pynno dwuwarstwy.
Na pynno dwuwarstwy ma wpyw zawarto cholesterolu, ktry nieobecny jest w bonach bakterii, drody i rolin. U rolin zamiast cholesterolu wystpuje kilka innych steroidw, gwnie -sitosterol i stigmasterol, rnicych si od
cholesterolu tylko bocznymi acuchami alifatycznymi. Cholesterol w duej iloci
stwierdza si w dwuwarstwie lipidowej u zwierzt, z wyjtkiem bon mitochondrialnych. Najobfitsza w cholesterol jest bona komrkowa. W dwuwarstwie lipidowej cholesterol wypenia wolne przestrzenie midzy czsteczkami fosfolipidw
powstae na skutek obecnoci wygitych ogonw nienasyconych acuchw wglowodorowych. Cholesterol usztywnia dwuwarstw lipidow, zmniejszajc pynno i przepuszczalno.

Wasnoci amfipatyczne fosfolipidw i glikolipidw le u podstaw ich

zdolnoci do samoorganizacji w dwuwarstwy lipidowe, gdy znajduj si w rodowisku wodnym. Dwuwarstwy lipidowe maj zdolno samozasklepiania si. Sa206

mozasklepianie niweluje otwarte hydrofobowe krawdzie dwuwarstwy, ktre byyby wystawiane na niekorzystne energetycznie oddziaywanie z wod. Dwuwarstwy lipidowe mog zamyka si w mae pcherzyki z hydrofilnym przedziaem
wewntrznym. Takie zamknite struktury (liposomy) s bardziej stabilne, poniewa uniemoliwiaj kontakt hydrofobowych ogonw wglowodorowych z wod.
Liposomy s sztucznymi pcherzykami dwuwarstwy lipidowej, ktre posiadaj
wewntrz zamknit cz roztworu wodnego, w ktrym zostay utworzone.

przekrj poprzeczny liposomu

Skad roztworu wodnego stosowany do wytwarzania liposomw moe by

rny, mona umieszcza w nim te substancje, ktre chcemy zamkn wewntrz
liposomw.
Skad lipidowy bony liposomalnej (w zakresie typw fosfolipidw, obecnoci glikolipidw, cholesterolu) mona atwo zmienia, dostosowujc do potrzeb.
Moliwe jest wbudowanie nawet funkcjonalnego biaka bonowego w dwuwarstw
lipidow liposomu.
rednica liposomw moe wynosi od 20 nm do 10 m, przy gruboci pojedynczej dwuwarstwy lipidowej wynoszcej 56 nm. Najwiksze (400 nm10 m)
s liposomy wielowarstwowe, ktre tworzy od kilku do kilkunastu wewntrznych
przestrzeni wodnych oddzielonych od siebie zamknitymi, koncentrycznymi dwuwarstwami fosfolipidowymi. Due jednowarstwowe liposomy maj rednic w granicach 50 nm1 m, a mae jednowarstwowe 2030 nm.
Liposomy s uytecznymi modelami in vitro w badaniach struktury, waciwoci fizyko-chemicznych i funkcji bon biologicznych. Ponadto, liposomy mog
by wykorzystywane do wprowadzania rnorodnych substancji w nich zamknitych, w tym lekw, do komrek. Poczenie (fuzja) liposomw z bonami komrkowymi sprawia, e substancje uprzednio zamknite w liposomach dostaj si do
wntrza komrki.

207

IZOPRENOIDY
Izoprenoidy i ich pochodne steroidy s zespoami strukturalnie rnorodnych, hydrofobowych zwizkw nierozpuszczalnych w wodzie, za to rozpuszczalnych w tuszczach i rozpuszczalnikach organicznych. Zwykle s ekstrahowane
z tkanek wraz z lipidami, ale stanowi tzw. frakcj niezmydlajcych si lipidw.
Izoprenoidy stanowi du grup zwizkw szczeglnie obficie wystpujcych w rolinach. Nale do nich skadniki olejkw eterycznych, ywic, pochodne
karotenowcw, witaminy A, E, K, kauczuk, regulatory wzrostu rolin cytokininy,
gibereliny i kwas abscysynowy.
Pokrewiestwo izoprenoidw i sterydw wynika ze wsplnego, pocztkowego etapu ich szlaku biosyntetycznego, ktry ostatecznie rozchodzi si. Zarwno
izoprenoidy, jak i sterydy pochodz z aktywnej piciowglowej jednostki zwanej
pirofosforanem izopentenylu lub jej formy izomerycznej, zwanej pirofosforanem
3,3-dimetyloallilu. Aktywna jednostka piciowglowa pochodzi natomiast z kondensacji trzech czsteczek aktywnego octanu (acetylo-S-CoA) z wytworzeniem
kolejno, acetoacetylo-S-CoA, 3-hydroksy-3-metyloglutarylo-S-CoA (HMG-CoA)
i mewalonianu.
Mewalonian, stopniowo fosforylowany (kosztem 3ATP), dekarboksylowany
ostatecznie zostaje przeksztacony w pirofosforan izopentenylu, ktry sam nie jest
zdolny do wzajemnej kondensacji, dlatego nastpuje jego izomeryczna przemiana
do pirofosforanu 3,3-dimetyloallilu.
CH3
H 2 C C CH 2

CH2 O P O P O
O
O

pirofosforan izopentenylu

CH 3
H 3C C CH 2

CH2 O

P~ P

pirofosforan 3,3-dimetyloallilu

Kondensacja tych piciowglowych jednostek (lub ich wielokrotnoci) prowadzi do powstawania rozgazionych, nienasyconych acuchw wglowodorowych lub zwizkw cyklicznych, zwanych terpenami, czyli zwizkw zbudowanych z wielokrotnych jednostek izoprenylowych, z ewentualnymi dalszymi ich
modyfikacjami.
CH3

CH2C=CHCH2
jednostka izoprenylowa

Hemiterpeny, najprostsze zwizki z grupy terpenw, s pochodnymi pojedynczej jednostki izoprenylowej, nale do nich np. cytokininy rolinne. Mono208

terpeny skadaj si z dwch jednostek izoprenylowych, czyli z dziesiciu atomw

wgla (C10), np. pirofosforan geranylu, ktry jest metabolitem porednim w syntezie dolicholi, skwalenu i sterydw; u rolin przedstawicielami ich s rne olejki
eteryczne. Seskwiterpeny skadaj si z trzech jednostek izoprenylowych, zatem
z C15, np. pirofosforan farnezylu, ktry jest metabolitem porednim w syntezie
dolicholi, skwalenu i sterydw; u rolin ich przedstawicielami s rne olejki eteryczne.
CH3

CH3

CH3
O

P~ P

H3C
pirofosforan farnezylu (seskwiterpen)

Diterpeny zawieraj cztery jednostki izoprenylowe (C20), naley do nich fitol obecny w chlorofilu i witaminie E, diterpenami s te witaminy A, retinal, kwas
retinojowy. Ponadto s zwizkami prekursorowymi w syntezie karotenowcw
i ksantofili.
CH3

CH3

CH3

CH3

CH2OH

H3C

fitol (diterpen)

Triterpeny zawieraj sze jednostek izoprenylowych (C30), np. moe je reprezentowa skwalen, ktry jest ostatnim izoprenoidem acuchowym w szlaku
syntezy cholesterolu.
CH3

CH3

CH3

CH3

CH3

CH3
CH3

H3C

skwalen (triterpen)

Skwalen po cyklizacji do lanosterolu moe przeksztaci si w cholesterol,

lub jest prekursorem w szlaku syntezy acuchowych dolicholi. Stanowi on skadnik oleju z wtroby rekina. Tetraterpeny zawieraj osiem jednostek izoprenylowych (C40), nale do nich karotenowce (np. -karoten jako prowitamina A)
i ksantofile, ktre zawieraj ukad sprzonych wiza podwjnych (na og all-trans) odpowiedzialnych za barw tych hydrofobowych barwnikw rolinnych.

209

H 3C
H 3C

CH3

CH3

CH3

H 3C

CH3

CH3 CH3

CH3

karoten (tetraterpen)

Grup poliizoprenoli tworz zwizki o dugoci acucha powyej 20 atomw wgla, czyli poczwszy od diterpenw.
O
-

CH 3

CH3

O P O CH2 CH2 CH CH2

O

CH3

(CH2 CH C CH 2)n CH2 CH C CH3

H
n=15-19

fosfodolichol (poliizoprenol)

acuchowymi poliizoprenolami s dolichole (C85-C105), najdusze naturalne wglowodorowe acuchy, wystpujce w bonach szorstkiej siateczki rdplazmatycznej u zwierzt i rolin. Fosfodolichole peni rol przenonikw aktywnych
form monocukrw, np. mannozy i glukozy podczas syntezy prekursorowych N-glikanw w cyklu fosfodolicholowym. Difosforan dolicholu jest nonikiem prekursorowego oligosacharydu, gwnego donora w reakcji N-glikozylacji biaek. Do
poliizoprenoli nale rwnie ubichinony, witaminy E i K oraz kauczuk. Ten
ostatni utworzony jest z ponad 1000 jednostek izoprenylowych.
O
H 3C O
H 3C O

4
1

OH
+

2H + 2e

CH3

H 3C O

CH3

H 3C O

CH2 C C CH2 H

CH2 C C CH 2 H

CH3

ubichinon

6-10

2H + 2e

OH

CH3

6-10

ubihydrochinon

Ubichinony s przenonikami elektronw i protonw w acuchu oddechowym. Strukturalnie rni si midzy sob liczb jednostek izoprenylowych, ktrych w czsteczce moe by od 5 do 10. Krgowce i roliny wysze zawieraj ubichinon z 10 jednostkami izoprenylowymi (Q10), natomiast nisze zwierzta i roliny czciej zawieraj ubichinon skadajcy si z 6 jednostek izoprenylowych (Q6).

STEROIDY
Sterydy zawieraj wsplny wielopiercieniowy element strukturalny zwany
steranem, czyli cyklopentanoperhydrofenantrenem. Steran zawiera cztery poczo210

ne ze sob piercienie, ktre oznacza si literami A, B, C, D. Sposb numerowania

atomw wgla we wzorach sterydw zosta przedstawiony na rycinach. Do piercieni steranu przyczone s podstawniki metylowe, jedna grupa metylowa C18
jest poczona z atomem C13, a druga grupa metylowa C19 czy si z atomem
C10, obie usytuowane s ponad paszczyzn wyznaczon przez cztery piercienie.
Zgodnie z przyjt konwencj do pozycji grupy metylowej przy C10 odnosi si
konfiguracj przestrzenn wszystkich podstawnikw, wcznie z atomami wodoru
w miejscach poczenia piercieni. We wszystkich sterydach naturalnych, z wyjtkiem glikozydw nasercowych, piercienie B i C oraz C i D s poczone ze sob
w pozycji trans, natomiast poczenie midzy piercieniami A i B moe by rne.

3-beta-hydroksy

3-alfa-hydroksy
10,13-dimetylosteran

Pooenie podstawnika w pozycji , czyli ponad paszczyzn wyznaczon

przez cztery piercienie steranu, przedstawia si lini cig. Wwczas ma on pooenie cis w stosunku do grupy metylowej przy C10, jak np. w 3--hydroksy-10,13-dimetylosteranie. Pooenie podstawnika w pozycji , czyli pod paszczyzn wyznaczon przez cztery piercienie steranu, przedstawia si lini przerywan lub
kropkowan. Wwczas ma on pooenie trans w stosunku do grupy metylowej
przy C10, jak np. w 3--hydroksy-10,13-dimetylosteranie.

wodr 5-beta
konformacja cis
cis

wodr 5-alfa
trans
konformacja trans
piercieni A i B

W przypadku, gdy atom wodoru przy C5 (miejscu poczenia piercieni A

i B) jest w pooeniu to piercienie A i B sterydu cz si w konformacji trans.
211

Jeli natomiast wodr jest w pooeniu , to piercienie cz si w konformacji

cis. Konformacja cis piercieni A i B jest charakterystyczna dla soli kwasw ciowych, a trans dla tych hormonw steroidowych, ktre maj atom wodoru przy
C5. Jeeli brak atomu wodoru przy C5 (gdy jest wizanie podwjne), wwczas
w tym steroidzie nie wystpuje izomeria poczenia piercieni A i B, jak np. w cholesterolu.
Biologicznie wanymi sterydami s sterole, kwasy ciowe i hormony steroidowe. Rnice strukturalne midzy nimi dotycz podstawnikw i pooenia
wiza podwjnych. Wiele sterydw posiada grup hydroksylow lub ketonow
przy C3 i acuch wglowodorowy lub jego tlenow pochodn przy C17, poza
grupami metylowymi. Wizania podwjne najczciej wystpuj przy C4 lub C5
i dodatkowo przy C7.

Sterole
Najwaniejszy sterol zwierzcy to cholesterol, ktry moe mie pochodzenie
egzogenne (z pokarmu) lub endogenne, poniewa jest syntetyzowany de novo,
gwnie w wtrobie. W pynach ustrojowych transportowany jest w lipoproteinach.
Wystpuje we wszystkich komrkach zwierzcych jako skadnik bon biologicznych, z wyjtkiem bon mitochondrialnych, natomiast w cytoplazmie obecny jest
w postaci estrw cholesterolu z kwasami tuszczowymi. Najbogatsze w cholesterol
s nadnercza i mzg. Stwierdza si go rwnie w osonkach mielinowych. Nadmiar
cholesterolu staje si szkodliwy dla organizmu, gdy przyspiesza rozwj zmian
miadycowych w naczyniach krwiononych. W hipercholesterolemii (wysoki
poziom cholesterolu we krwi) znacznie wzrasta ilo niekorzystnych lipoprotein
bogatych w cholesterol (LDL), ktre sprzyjaj odkadaniu cholesterolu w cianach
naczy krwiononych. Jego nadmiar moe by odkadany w postaci kamieni ciowych.
Cholesterol jest cyklicznym, nienasyconym jednowodorotlenowym alkoholem. Grupa hydroksylowa znajduje si przy atomie C3 w pooeniu beta, a wizanie podwjne (midzy C5 i C6) w piercieniu B.

cholesterol

212

Poza dwoma podstawnikami metylowymi (przy C10 i C13) wystpuje rwnie omiowglowy acuch wglowodorowy (przy C17). Struktura wielopiercieniowa cholesterolu jest sztywna i ma charakter hydrofobowy, podobnie jak omiowglowy podstawnik wglowodorowy. Rejon polarny w czsteczce cholesterolu
stanowi jedynie grupa hydroksylowa przy atomie C3, bdca hydrofilow gwk czsteczki. Cholesterol rozpuszcza si w chloroformie, eterze i benzenie.
W skrze czowieka z cholesterolu powstaje 7-dehydrocholesterol, inny sterol, ktry jest prowitamin D3. W reakcji fotochemicznej, pod wpywem sonecznego promieniowania ultrafioletowego, w czsteczce 7-dehydrocholesterolu nastpuje fotoliza wizania midzy atomami C9 a C10, skutkiem czego jest przestawienie wiza podwjnych i wytworzenie prewitaminy D3. Nastpnie spontaniczna
izomeryzacja prowadzi do wytworzenia witaminy D3, czyli cholekalcyferolu. Natomiast w wtrobie i nerkach witamina D3 ulega kolejnym reakcjom hydroksylacji,
ktre doprowadzaj do wytworzenia hormonu witaminowego, tzw. kalcytriolu,
czyli 1,25-dihydroksycholekalcyferolu.

Witaminy D i kalcytriol utrzymuj homeostaz wapniowo-fosforanow

w organizmie poprzez stymulujce dziaanie na jelitowe wchanianie z pokarmu,
213

na odkadanie w (lub resorpcj z) kociach oraz absorpcj w nerkach. Dlatego witaminy D (wspdziaajc z parathormonem) zapewniaj utrzymanie cile okrelonego, w miar staego stenia wapnia we krwi. Spadek stenia wapnia we
krwi moe by uzupeniany, poniewa hormon witaminowy, kalcytriol, sprzyja
resorpcji wapnia z koci, szybko sprowadzajc stenie wapnia w pynach ustrojowych do fizjologicznie staego poziomu. Niedobr witaminy D zmniejsza wchanianie wapnia w jelicie cienkim, absorpcj wapnia i fosforanw w nerkach oraz
ich zawarto we krwi. Konsekwencj jest demineralizacja koci, ktra u dzieci
prowadzi do krzywicy, a u dorosych do osteomalacji, czyli zmikczenia koci.

Kwasy ciowe
Kwasy ciowe powstaj z cholesterolu w wtrobie. Gwnym etapem
ograniczajcym nasilenie szlaku syntezy kwasw ciowych jest 7--hydroksylacja cholesterolu zalena od obecnoci tlenu czsteczkowego, NADPH+H+, cytochromu P-450 i witaminy C. W wyniku tej reakcji powstaje 3,7--dihydroksykoprostanian, czyli kwas chenodeoksycholowy. Dalsza 12--hydroksylacja prowadzi
do wytworzenia 3,7,12--trihydroksykoprostanianu, czyli kwasu cholowego, ktry
jest gwnym kwasem ciowym u czowieka.

kwas chenodeoksycholowy

kwas cholowy

Niedobr witaminy C moe zaburzy tworzenie kwasw ciowych, czego

konsekwencj jest spichrzenie cholesterolu oraz miadyca naczy, dowiadczalnie
udokumentowane u winek morskich chorych na gnilec.
Kwasy ciowe w wtrobie przeksztacane s w sole ciowe po poczeniu z grup aminow glicyny lub tauryny (H2N-CH2-CH2-SO3-).
Glikocholan, glikochenodeoksycholan, taurochenodeoksycholan, taurocholan s pierwotnymi kwasami ciowymi, wystpujcymi w postaci soli, ktre s
magazynowane i zagszczane w pcherzyku ciowym, zanim zostan wydzielone do jelita cienkiego. Sole ciowe stanowi gwn posta wydzielania cholesterolu, maj wasnoci amfipatyczne, czyli wykazuj powinowactwo zarwno do
rodowiska hydrofilnego, jak i hydrofobowego, poniewa ich czsteczki zawieraj
regiony polarne, a take hydrofobowe. Dziki temu s bardzo skutecznymi natural-

214

nymi detergentami, ktre obniajc napicie powierzchniowe cieczy, emulguj

tuszcze pokarmowe (czyli rozbijaj na bardzo malekie kropelki o duej powierzchni w stosunku do maej masy) w jelicie cienkim. Emulgacja tuszczw
zwiksza ich powierzchni kontaktu ze rodowiskiem wodnym jelita, w ktrym
znajduje si lipaza trzustkowa, uatwiajc jej w ten sposb dostp do substratu
i trawienie tuszczw. Ponadto, sole ciowe s niezbdne do wchaniania w jelicie witamin rozpuszczalnych w tuszczach (A,D,E,K).

glikochenodeoksycholan

taurochenodeoksycholan

glikocholan

taurocholan

Wtrne kwasy ciowe powstaj w jelicie dziki aktywnoci bakterii jelitowych. Reakcje te polegaj na dekoniugacji, czyli odszczepieniu glicyny lub tauryny oraz na 7-dehydroksylacji. Wtrnym kwasem ciowym powstajcym z gliko- lub taurocholanu jest kwas deoksycholowy. Wtrny kwas litocholowy powstaje
z gliko- lub taurochenodeoksycholanu. Wtrne kwasy ciowe w 9899% wracaj
do wtroby, dziki wchanianiu zwrotnemu, wycznie w jelicie krtym, tylko niewielka ich ilo, rzdu 12%, jest wydalan wraz z kaem.

215

kwas deoksycholowy

kwas litocholowy

Hormony steroidowe
Cholesterol jest prekursorem piciu gwnych klas hormonw steroidowych.
cholesterol (C27)

pregnenolon (C21)

progestageny (C21)

androgeny
(C19)

glukokortykoidy
(C21)
mineralokortykoidy
(C21)

estrogeny
(C18)

Cholesterol jako prekursor hormonw steroidowych

Gwnymi miejscami ich powstawania s: ciako te, a podczas ciy oysko dla progestagenw, jajnik dla estrogenw, jdra dla androgenw i kora nadnerczy dla glukokortykoidw i mineralokortykoidw.
Progesteron, gwny gestagen, powstaje z pregnenolonu w wyniku utlenienia jego grupy 3-hydroksylowej do grupy 3-ketonowej, a ponadto w wyniku izomeryzacji podwjnego wizania 5 do wizania 4. Progesteron odpowiedzialny
jest za zmiany w endometrium macicy, przygotowujce do implantacji zapodnionej komrki jajowej podczas fazy lutealnej cyklu pciowego. Ponadto, progesteron
216

hamuje dojrzewanie pcherzykw jajnikowych i uwalnianie folitropiny (FSH).

Progesteron oyskowy przyczynia si do utrzymania ciy. Jednoczenie progesteron jest metabolitem porednim w syntezie wszystkich pozostaych hormonw steroidowych.

pregnenolon

progesteron

Kortyzol, gwny glukokortykoid, powstaje z progesteronu w wyniku jego

hydroksylacji przy atomach C17, C21 i C11, przy czym atom C17 musi by 17--hydroksylowany przed atomem C21. Jeli jednak najpierw nastpi hydroksylacja
przy atomie C21, to nie powstanie kortyzol, lecz po 11--hydroksylacji (C11)
otrzymujemy kortykosteron. Utlenienie w kortyzolu grupy 11-hydroksylowej do
grupy 11-ketonowej przeksztaca go w kortyzon.

kortyzol

kortyzon

kortykosteron

217

Glukokortykoidy, wyraone aktywnoci biologiczn gwnego hormonu

u czowieka, kortyzolu, stymuluj glukoneogenez, szczeglnie z aminokwasw,
gdy jednoczenie zwikszaj rozkad biaek w tkankach pozawtrobowych, szczeglnie w miniach. Wywouj wzrost poziomu glukozy we krwi i pobudzaj tworzenie glikogenu. Zwikszaj rozkad tuszczy w tkance tuszczowej. Hamuj reakcje immunologiczne, procesy zapalne i alergiczne. Wydzielane s w duych ilociach w czasie stresu, umoliwiajc adaptacj organizmu i przetrwanie stresu.
U czowieka kortykosteron wydzielany jest w ilociach kilkakrotnie mniejszych od
kortyzolu, chocia u niektrych zwierzt (krlik, szczur) stanowi gwny glukokortykoid. Nadmiar kortykosteronu w organizmie dziaa niszczco na dzielce si
komrki chrzstki w nasadach koci dugich i hamuje wzrost modych zwierzt.
Kortyzon naley do rodkw immunosupresyjnych, stosowanych przy przeszczepach.
Gwny mineralokortykoid, aldosteron, powstaje z progesteronu poprzez
metabolit poredni kortykosteron. Utlenienie w kortykosteronie grupy metylowej
C18 do aldehydu dostarcza aldosteronu.

aldosteron

Aldosteron zwiksza resorpcj zwrotn Na+ przez kanaliki nerkowe, tym

samym zapobiega nadmiernemu wydalaniu jonw sodu, natomiast zwiksza wydalanie jonw K+ i H+ z moczem. Przeciwdziaa rwnie nadmiernej utracie wody z
komrek i tkanek, utrzymujc odpowiednie ich rodowisko osmotyczne.
Androgeny zawieraj tylko 19 atomw wgla, dlatego podczas ich syntezy
z progesteronu usuwane s dwa atomy wgla, C20 i C21. Nastpuje to po reakcji
17-hydroksylacji, w wyniku ktrej powstaje 17--hydroksyprogesteron, z ktrego
dopiero odszczepiany jest dwuwglowy acuch boczny i ostatecznie powstaje
androgen, androstendion.
Gwny i najsilniejszy androgen, testosteron, tworzony jest z androstendionu w reakcji redukcji grupy ketonowej do grupy hydroksylowej przy atomie C17.
Androsteron, znacznie mniej aktywny androgen, posiada grup hydroksylow
przy atomie C3 i strukturalnie tylko tym rni si od androstendionu, posiadajce-

218

go grup ketonow w tej pozycji. Redukcja w piercieniu A inaktywuje mskie

hormony, takim metabolitem jest wanie androsteron.

androstendion

testosteron

Androgeny, mskie hormony pciowe, wytwarzane gwnie w komrkach

Leydiga jder, decyduj o wyksztaceniu si cech charakterystycznych dla osobnika mskiego i wpywaj na rozwj drugorzdowych cech pciowych mskich. Androgeny, szczeglnie testosteron, maj dziaanie anaboliczne w miniach, stymuluj biosyntez biaek, zmniejszajc ich rozpad. Testosteron odpowiedzialny jest za
normalny przebieg spermatogenezy i dojrzewania plemnikw. Androgeny wytwarzane s rwnie w korze nadnerczy u obu pci (androstendion) oraz w maych
ilociach w jajnikach u osobnikw eskich jako metabolity porednie w procesie
syntezy estrogenw.
Estrogeny, eskie hormony pciowe, powstaj w pcherzykach jajnikowych z androgenw w reakcji tworzenia aromatycznego piercienia A, z towarzyszcym usuniciem grupy metylowej C19 przy atomie C10. Dziki aromatyzacji
piercienia A grupa hydroksylowa przy atomie C3 nabiera charakteru fenolowego.
W ten sam sposb rwnie powstaje znaczna ilo estrogenw poza jajnikami,
w tkankach obwodowych (np. w tkance tuszczowej, skrze, wtrobie), u mczyzn gwnie z testosteronu, a u kobiet z androgenw nadnerczowych. Reakcje te
wymagaj O2 i NADPH+H+.

estron

estradiol

estriol

219

Estron powstaje z androstendionu, natomiast estradiol z testosteronu. Inny

estrogen, estriol, tym rni si od estradiolu, e posiada dodatkow grup 16--hydroksylow przy atomie C16. Najbardziej aktywnym biologicznie hormonem jest
estradiol, kilkakrotnie sabszym estron, od ktrego okoo stukrotnie sabszym jest
estriol.
Estrogeny odpowiedzialne s za: rozwj drugorzdowych cech pciowych
eskich, eskie zachowanie si, cykliczne zmiany w nabonku pciowym, endometrium macicy, gruczoach sutkowych oraz warunkuj prawidowy przebieg cyklu pciowego.

220

13.

AMINOKWASY
I POCHODNE
Iwona ak

Aminokwasy s najmniejszymi elementami strukturalnymi biaek, polipeptydw i peptydw we wszystkich organizmach ywych, od bakterii do czowieka
wcznie. Wystpuj rwnie w stanie wolnym, penic inne funkcje biologiczne.
Mog by substratami w utlenianiu komrkowym, w syntezie rnorodnych
zwizkw wanych biologicznie, np. zasad azotowych. Aminokwasy lub ich pochodne s neuroprzekanikami, neurohormonami lub klasycznymi hormonami.
Podstawowych aminokwasw biakowych jest 20 (tab. 1), wszystkie one posiadaj wasne kodony genetyczne, warunkujce wbudowanie ich w acuch polipeptydowy. Aminokwasy okrela si za pomoc nazw zwyczajowych, chemicznych oraz trjliterowymi lub jednoliterowymi skrtami midzynarodowymi. Te
ostatnie s szczeglnie uyteczne do zapisywania sekwencji polipeptydowej.
Aminokwasy stanowi rnorodn grup czsteczek, ale maj wsplny element strukturalny. Wsplnym elementem wszystkich aminokwasw biakowych
jest wgiel , do ktrego przyczona jest grupa -karboksylowa i pierwszorzdowa grupa -aminowa lub drugorzdowa grupa -aminowa (tylko w prolinie).
Zwizanie grupy aminowej proliny w strukturze piercieniowej acucha bocznego
sprawia, e jest iminokwasem. Wszystkie aminokwasy wystpujce w biakach s
-aminokwasami.
Wgiel jest atomem asymetrycznym we wszystkich aminokwasach biakowych, z wyjtkiem glicyny, dlatego aminokwasy s zwizkami optycznie czynnymi, skrcaj paszczyzn wiata spolaryzowanego w prawo (+) lub w lewo (-)
oraz wystpuj w dwch stereoizomerycznych formach L i D. Wszystkie aminokwasy wystpujce w organizmach wyszych zwierzt, rolin i czowieka s enancjomerami o konfiguracji L, dlatego pominito ten symbol w nazwie przedstawionych wzorw aminokwasw.

221

Tabela 1. Aminokwasy biakowe

Nazwy

Skrty

Typ

Gly (G)

Endo

Grupy -aminokwasowe

acuchy boczne
aminokwasw (R)

Glicyna
(glikokol)
kwas aminooctowy

Alanina
kw.(+)2-aminopropionowy

H C COO
NH 3+
H

Ala (A)

CH3 C COO

Endo

Walina
kw.(+)2-amino-3-metylomasowy

Val (V)

CH3

Egzo

CH3

Leucyna
kw.(-)2-amino-4metylowalerianowy

Izoleucyna
kw.(+)2-amino-3-metylowalerianowy

Leu (L)

CH3

Fenyloalanina
kw.(-)2-amino-3-fenylopropionowy

CH C COO
NH3+
H

CH CH2 C COO
NH 3+

Ile (I)

CH3 CH2 CH C COO

Egzo

NH3+
H

Met (M)

Egzo

CH3 S CH2 CH2 C COO

NH 3+
H

Phe (F)

CH2 C COO

Egzo

NH 3 +
H

Tyrozyna
kw.(-)2-amino-3-(4- hydroksyfenylo)
propionowy

Tryptofan
kw.(-)2-amino-3-(3-indolylo)-propionowy

CH3 H

Metionina
kw.(-)2-amino-2-metylotiomasowy

CH3

Egzo

NH3
H

Tyr (Y)

Endo

CH2 C COO

HO

NH3+
H

Trp (W)

CH2 C COO

Egzo

NH3+

N
H

Prolina
kw.(-)2-pirolidynokarboksylowy

Pro (P)

Endo

H2C

NH2+

H2C

222

COO

H2C

Nazwy
Seryna
kw.(-)2-amino-3-hydroksypropionowy

Treonina
kw.(-)2-amino-3-hydroksymasowy

Cysteina
kw.(+)2-amino-3-merkaptopropionowy

Kwas
asparaginowy

Skrty

Grupy -aminokwasowe

acuchy boczne
aminokwasw (R)

Typ

Ser (S)

HO CH 2 C COO

Endo

NH3+
OH H

Thr (T)

CH3 CH C COO

Egzo

NH 3+
H

Cys (C)

HS CH 2 C COO

Endo

NH3+
H

Asp (D)

Endo

OOC CH2 C COO

kw(+)2-aminobursztynowy

Kwas
glutaminowy

NH 3

Glu (E)

Endo

H
OOC CH2 CH2 C COO

kw.(+)2-aminoglutarowy

Asparagina
kwas 2-aminobursztynoamowy

NH 3

Asn (N)

H2 NOC CH2 C COO

Endo

NH 3+
H

Glutamina
kwas 2-amino-glutaroamowy

Gln (Q)

H 2NOC CH 2 CH2 C COO

Endo

NH3

Histydyna
kw.(-)-amino--imidazolo-4-propionowy

Lizyna
kw.(+)2,6-diamino-heksanowy

Arginina
kw.(+)2-amino-5-guanidynowalerianowy

His (H)

Egzo

HN

Lys (K)

Egzo

H3 N CH2

NH

H
CH2 C COO
NH3+

H
CH2 CH2 CH 2 C COO
NH3 +

NH2

Arg (R)

gdzie: Endo endogenne,

Egzo

H2N C NH CH2 CH2 CH 2 C COO

NH3 +

Egzo egzogenne
223

Aminokwas naley do szeregu L wwczas, gdy jego konfiguracja przy atomie wgla jest taka sama, jak konfiguracja L-seryny i tym samym aldehydu L-glicerynowego. We wzorze Fischera, czyli pionowym zapisie atomw acucha
wglowego aminokwasu z grup karboksylow na grnym kocu, konfiguracj L
przedstawia si w ten sposb, e grupa aminowa znajduje si po lewej stronie,
natomiast gdy znajduje si po prawej stronie, to aminokwas jest konfiguracji D.
Wszystkim L-aminokwasom biakowym odpowiada konfiguracja absolutna
S, wg regu pierwszestwa, z wyjtkiem L-cysteiny, ktra ma konfiguracj R.
D-Aminokwasy

wystpuj sporadycznie, jedynie w niektrych antybiotykach

peptydowych lub w cianie komrek bakteryjnych. Przedstawiajc nazw takiego
aminokwasu, zawsze naley zamieci symbol szeregu D.
Termin aminoacyl oznacza grup acylow -aminokwasu, ktra jest pozbawiona grupy wodorotlenowej OH, nalecej do grupy karboksylowej.
Nazwy takich grup tworzy si przez zastpienie kocwki
C O
nazwy aminokwasu (-yna, -ina, -an) kocwk yl, przykadowo: glicyl, alanyl, tryptofyl. Grupa aminoacylowa, ktra poH2N C H
wstaa z kwasu asparaginowego, nazywa si aspartyl, a powstaR
a z kwasu glutaminowego glutamyl.
Reszty -aminokwasw s to struktury, w ktrych nie wystpuje jeden
z atomw H z grupy aminowej (-NHCHRCOOH) lub w ktrych rwnoczenie nie
stwierdza si OH z grupy karboksylowej (-NHCHRCO-). W nazewnictwie reszt
-aminokwasowych stosuje si zwyczajowe nazwy aminokwasw.
Grupy funkcyjne przyczone do atomu wgla w roztworze o odczynie
obojtnym (pH~7) wystpuj w formie zjonizowanej jako jony obojnacze z protonowan grup aminow (NH3+) oraz zjonizowan grup karboksylow (COO-). Jon
obojnaczy ma wypadkowy adunek rwny 0 i nie wdruje w polu elektrycznym.
KATION

COOH
+

H3N C H
R
pH<pI

ANION

JON OBOJNACZY

COO-

+H

- H+

H3N C H
R
pH=pI

-H

+H

COOH2N C H
R
pH>pI

Dysocjacja grupy -aminowej okrelona wartoci pK wynosi 8,910,6, natomiast warto pK grupy -karboksylowej 1,72,6. Wraz ze zmian pH rodowiska zmienia si stan zjonizowania tych grup.

224

W rodowisku kwanym (pH<pI) cofnita jest dysocjacja grupy karboksylowej, uprotonowana pozostaje grupa aminowa, ktra nadaje ugrupowaniu -aminokwasowemu charakter kationu.
W rodowisku zasadowym (pH>pI) zostaje cofnita dysocjacja grupy aminowej, natomiast zjonizowana pozostaje grupa karboksylowa, nadajca ugrupowaniu -aminokwasowemu charakter anionu. Dziki tym grupom aminokwasy monoaminomonokarboksylowe s amfolitami, czyli w obecnoci zasad reaguj jak
aniony, natomiast w obecnoci kwasw jak kationy. Jednak grupy funkcyjne
przyczone do atomu wgla mog reagowa, jak kation lub aniony tylko
w wolnych aminokwasach, poniewa w peptydach, polipeptydach, biakach one
wanie tworz wizania peptydowe i dlatego nie maj wpywu na stan jonizacji
zwizanej czsteczki aminokwasu (z wyjtkiem N-kocowych i C-kocowych
aminokwasw).
Aminokwasy rni si natomiast midzy sob acuchem bocznym (R) poczonym z atomem wgla . W najmniejszym aminokwasie, glicynie, pojedynczy
atom wodoru zajmuje miejsce acucha bocznego, zwykle tworzonego przez rne
acuchy alifatyczne lub aromatyczne w innych aminokwasach (tab. 1). W acuchach bocznych aminokwasw mog by obecne rne grupy zdolne do jonizacji
(np. NH2, -COOH). Grupy te, niezalenie od postaci aminokwasu (wolnej lub
zwizanej w polipeptydzie), maj wpyw na stan jonizacji czsteczki aminokwasu,
ale take makroczsteczki, w ktrej wystpuj, dlatego natura acuchw bocznych
odpowiedzialna jest za wasnoci fizykochemiczne aminokwasw.
Aminokwasy hydrofobowe stanowi wan grup wrd aminokwasw
biakowych. Alifatyczne acuchy boczne, chemicznie niereaktywne i hydrofobowe maj aminokwasy: alanina, walina, leucyna, izoleucyna, metionina i prolina.
W tym ostatnim aminokwasie acuch wglowodorowy jest zamknity poprzez
grup -aminow. Cyklizacja usztywnia konformacj proliny. Alifatyczny acuch
boczny cysteiny jest rwnie hydrofobowy, lecz zawiera bardzo reaktywn grup
tiolow SH. Warto pK grupy SH (Cys) wynosi 8,3. Dwie takie grupy atwo
tworz disulfidy w reakcji agodnego utleniania. Wytworzone wizanie disulfidowe w cystynie stosunkowo atwo ulega rozszczepieniu przez agodn redukcj,
z odtworzeniem dwch tioli. Aminokwasy z aromatycznymi acuchami bocznymi
s rwnie hydrofobowe. Charakter silnie hydrofobowy maj fenyloalanina i tryptofan, mniej hydrofobowa jest tyrozyna, poniewa zawiera reaktywn grup hydroksylow, ktra moe uczestniczy w tworzeniu wiza wodorowych lub w fosfoestryfikacji. Warto pK grupy hydroksylowej (Tyr) wynosi 10,1.
Aminokwasy polarne mona zrnicowa na obdarzone adunkiem i pozbawione adunku. Do obdarzonych adunkiem nale aminokwasy z acuchami
bocznymi, zawierajcymi grupy kwasowe lub zasadowe.

225

Aminokwasami kwasowymi s aminokwasy monoaminodikarboksylowe:

kwas asparaginowy i glutaminowy, ktrych acuchy boczne w warunkach fizjologicznego (obojtnego) pH s niemal zawsze ujemnie naadowane, dlatego czsto
okrela si je nazwami soli: asparaginian i glutaminian. Warto pK grupy -karboksylowej (Asp) wynosi 3,9, natomiast pK grupy -karboksylowej (Glu) 4,3.
Aminokwasami zasadowymi s lizyna (o dugim acuchu bocznym, zawierajcym grup aminow) i arginina (zawierajca w acuchu bocznym grup
guanidynow), ktre w pH obojtnym obdarzone s adunkiem dodatnim. Warto
pK grupy -aminowej (Lys) wynosi 10,5, natomiast grupy guanidynowej (Arg)
12,5. Piercie imidazolowy acucha bocznego zasadowej histydyny moe mie
adunek dodatni lub obojtny, atwo te przechodzi moe z jednego stanu w drugi,
zalenie od lokalnego otoczenia. Warto pK grupy imidazolowej (His) wynosi
6,0.
Aminokwasami polarnymi, pozbawionymi adunku, s seryna i treonina,
ktre charakter polarny zawdziczaj obecnoci grupy hydroksylowej w swych
acuchach bocznych. Dziki temu mog uczestniczy w tworzeniu wiza wodorowych. Grupy hydroksylowe tych aminokwasw mog podlega fosfoestryfikacji.
acuchy boczne pozbawione adunku posiadaj asparagina i glutamina, skutkiem
obecnoci w nich grup amidowych, ktre zdolne s do tworzenia wiza wodorowych.
W organizmie zwierzt wyszych i czowieka niektre aminokwasy biakowe s endogenne (syntetyzowane w organizmie) inne egzogenne. Aminokwasy
egzogenne nie mog by syntetyzowane w organizmie czowieka i zwierzt wyszych, dlatego musz by dostarczane z zewntrz wraz z pokarmem biakowym.
Nale do nich leucyna, izoleucyna, lizyna, fenyloalanina, metionina, walina, treonina, tryptofan, histydyna i arginina. Arginina wprawdzie powstaje w cyklu
mocznikowym, ale po odszczepieniu od niej czsteczki mocznika przeksztacana
jest w ornityn aminokwas niewykorzystywany do syntezy biaek. Prawidowy
wzrost dzieci wymaga dostarczania argininy z zewntrz, poniewa jej iloci powstajce w cyklu mocznikowym s niewystarczajce. Dla ludzi dorosych wystarczajce mog by iloci argininy powstajce w cyklu mocznikowym. Najwiksze
dzienne zapotrzebowanie czowieka dorosego jest na leucyn, a najmniejsze na
tryptofan.
Pozostae aminokwasy biakowe nale do endogennych, poniewa s syntetyzowane w organizmie zwierzt wyszych i czowieka. Wrd nich s tzw.
wzgldnie endogenne, ktre mog by syntetyzowane w organizmie tylko pod
warunkiem dostarczenia ich egzogennego prekursora, z ktrego powstaj. Tyrozyna jest takim aminokwasem endogennym, powstajcym w organizmie z egzogennej fenyloalaniny. Jeli jednak nie zostanie dostarczone poywienie, ktre zawiera
odpowiednie iloci fenyloalaniny, nastpi w organizmie deficyt tyrozyny (ktrej
obecno w poywieniu nie jest konieczna). Podobnie (lecz w mniejszym stopniu)
226

moe by z cystein, ktra powstaje z egzogennej metioniny, lecz rwnie z endogennej seryny. W przypadku braku nawet jednego aminokwasu, w organizmie
zaczynaj przewaa procesy rozkadu biaek nad ich syntez, czego konsekwencj
jest ujemny bilans azotu.
W organizmie zwierzcym niektre aminokwasy biakowe s glukogenne,
inne ketogenne.
Aminokwasami glukogennymi s te, ktre mog by substratami w szlaku
glukoneogenezy, odpowiedzialnym za syntez glukozy z niecukrowych prekursorw. Nale do nich glicyna, alanina, walina, seryna, cysteina, metionina, treonina,
asparaginian, glutaminian, histydyna, arginina i prolina.
Aminokwasy ketogenne to te, ktrych przemiany dostarczaj -ketokwas
acetooctan, ktry jest prekursorem cia ketonowych. Spontaniczna dekarboksylacja
acetooctanu dostarcza aceton, natomiast redukcja acetooctanu przeksztaca go w 3-hydroksymalan. Ketogennymi aminokwasami s fenyloalanina, tyrozyna, leucyna, izoleucyna, lizyna i tryptofan.
Aminokwas biakowy jako donor aktywnych grup metylowych. Wrd
aminokwasw biakowych jest metionina, ktra, poza sw rol w tworzeniu struktury pierwszorzdowej polipeptydw i biaek, wystpuje rwnie w formie pochodnej S-adenozylometioniny (S-5-[(3-amino-3-karboksypropylo)-metylenosulfonio]-5-deoksyadenozyny), penicej rol donora aktywnego metylu w reakcjach
metylacji. S-adenozylometionina powstaje w wyniku adenylacji metioniny przy
udziale ATP.
NH2
N

N
H
H 2C H2C C COO + ATP
H 3C S

NH3 +

COO

+
Pi + PP i + H C H2C H2C S CH2
N H3+

H 3C

OH OH

metionina

S-adenozylometionina

Aminokwasy rzadkie, ktrych wystpowanie ograniczone jest wycznie do

biaek typu kolagenu i do elastyny, gwnych biaek tkanki cznej. Aminokwasami charakterystycznymi dla kolagenu s 5-hydroksylizyna i 4-hydroksyprolina,
ktre nie maj wasnych kodonw odpowiedzialnych za ich wbudowanie w acuch polipeptydowy, poniewa s produktami modyfikacji posttranslacyjnych.

227

OH
+

H 3N CH 2

CH CH 2

H
CH 2 C COO
NH 3+

5-hydroksylizyna

COOH
NH2+

HO

4-hydroksyprolina

Grupy hydroksylowe hydroksylizyn s zwykle podstawione, poniewa stanowi miejsca akceptorowe dla jednostek cukrowych podczas procesu glikozylacji
enzymatycznej kolagenu. Jednostkami cukrowymi poczonymi wizaniem O-glikozydowym z hydroksylizyn s pojedyncze reszty -galaktozy albo disacharydy
skadajce si z glukozy i galaktozy. Grupy hydroksylowe hydroksyprolin kolagenu s wolne, niepodstawione.
Allizyna (6-oksonorleucyna, kwas 2-aminoadypoaldehydowy), aldehydowa
pochodna lizyny, z ktrej powstaje w wyniku reakcji oksydacyjnej -dezaminacji
katalizowanej przez oksydaz lizylow, jest charakterystyczna dla kolagenu i elastyny. Reszty allizyny uczestnicz w tworzeniu wiza krzyowych w kolagenie
i elastynie.
Poliaminokwasy, desmozyna (4-(4-amino-4-karboksybutylo)-1-(5-amino-5-karboksypentenylo)-3,5-bis(3-amino-3-karboksypropylo)pirydynium) lub jej izomer izodesmozyna (2-(4-amino-4-karboksybutylo)-1-(5-amino-5-karboksypentenylo)-3,5-bis(3-amino-3-karboksypropylo)pirydynium), s charakterystyczne dla elastyny, drugiego po kolagenie, biaka tkanki cznej. Desmozyna tworzona jest
z trzech reszt allizyn pochodzcych z trzech rnych acuchw polipeptydowych
oraz jednej reszty lizyny z czwartego polipeptydu.

H
H C CH 2 CH 2 CH2
O

C COO
NH 3

(CH2)2

(CH2)3
(CH 2)2
+

N
(CH2)4

allizyna

desmozyna

W elastynie obecna moe by rwnie hydroksyprolina, ale w ilociach

znacznie mniejszych ni w kolagenie. Elastyna nie zawiera hydroksylizyny w ilociach analitycznie wymierzalnych.

228

Aminokwasy niebiakowe stanowi liczn i rnorodn grup zwizkw,

ktre nigdy nie wystpuj w biakach, natomiast peni inne wane biologicznie
funkcje.
Wszystkie aminokwasy, ktre nie s -aminokwasami nale do aminokwasw niebiakowych, jak np. -alanina i kwas -aminomasowy (GABA).
CH2 CH2 COO

CH2 CH2 CH2 COO

NH3+

NH3+

-alanina

kwas -aminomasowy (GABA)

-Alanina w organizmie ssakw powstaje podczas przemian zasad pirymidynowych. Rola biologiczna -alaniny wynika z jej udziau w strukturze kwasu
pantotenowego, koenzymu A (CoA) oraz karnozyny.
Kwas -aminomasowy (GABA) powstaje z glutaminianu w mzgu. Peni
rol hamujcego neuroprzekanika w synapsach, ktry stymuluje otwieranie kanaw chlorkowych w bonie postsynaptycznej. W ten sposb utrzymuje wysok
ujemn warto potencjau bonowego komrki postsynaptycznej, utrudniajc wytworzenie potencjau czynnociowego.
Aminokwasy niebiakowe mog peni rol metabolitw porednich w przemianach biologicznie wanych dla organizmu. Takimi metabolitami s ornityna
(kwas 2,5-diaminowalerianowy) i cytrulina (kwas 2-amino-5-ureidowalerianowy),
ktre uczestnicz w biosyntezie mocznika, lub kwas -aminolewulinowy, kluczowy metabolit poredni w syntezie porfiryn.
C
CH2 CH 2 CH 2 CH COO
+

NH3
+

H3N

CH2 CH 2 CH2

CH COO

NH
C O

NH 3

NH 2

ornityna

cytrulina
CH2 C CH 2 CH2 COO
NH3+ O

kwas -aminolewulinowy

Aminokwasy niebiakowe mog by rwnie metabolitami porednimi przemian aminokwasw biakowych, ktre dodatkowo peni jeszcze inne swoiste
funkcje biologiczne. Homocysteina (kwas 2-amino-4-merkaptomasowy) jest zarwno produktem demetylacji metioniny, jak rwnie metabolitem porednim bio-

229

syntezy metioniny. Z przemian cysteiny powstaje tauryna (kwas 2-aminoetanosulfonowy), wystpujca w ci w poczeniu z kwasami ciowymi.
NH3+
HS

CH2 CH2

CH 2 CH2 SO3

CH COO

NH 3+

homocysteina

tauryna

Dopa, czyli 3,4-dihydroksyfenyloalanina jest produktem hydroksylacji tyrozyny i jednoczenie prekursorem noradrenaliny i adrenaliny.
H
CH 2 C COO-

HO

NH 3+

HO

dopa

Karnityna (-hydroksy--trimetyloaminomalan), pochodna aminokwasowa,

ktra powstaje z lizyny i metioniny w wtrobie i nerkach, peni rol nonika dugoacuchowych kwasw tuszczowych przez bon wewntrzn mitochondrium.
CoA

acylo-CoA

CH 3
H
O
+
H 3 C N CH 2 C CH 2 C
O
CH
OH
3

CH 3
H
O
+
H 3 C N CH 2 C CH 2 C
O
CH
O
3

C O
R

karnityna

acylokarnityna

Wrd aminokwasw niebiakowych s takie, ktre ujawniaj aktywno

hormonw tarczycy, mianowicie 3,5,3-trijodotyronina (T3) i tyroksyna, czyli
3,5,35-tetrajodotyronina (T4), ktre powstaj z aminokwasu biakowego tyrozyny.
J
HO

J
O

CH2

C COO
NH3

3,5,3 -trijodotyronina

230

HO

J
O

H
CH2 C COO

NH3+

tyroksyna

Niektre aminokwasy niebiakowe s antybiotykami, produkowanymi przez

niektre szczepy bakterii, np. chloramfenikol, cykloseryna (4-amino-3-izooksazolidynon) i azaseryna (3-(diazoacetyloksy)alanina lub diazooctan seryny).
NO2

HO H
C C COO
H NH
C O

H 3N

NH

CH

O CH2 CH COO
+NH3
O C

+
N N C H

CH2

Cl2 CH

chloramfenikol

cykloseryna

azaseryna

Chloramfenikol jest antybiotykiem, ktry wytwarzaj szczepy Streptomyces.

Cykloseryna i azaseryna s antybiotykami pochodzcymi z seryny. Azaseryna hamuje wzrost tkanki nowotworowej.

AMINY BIOGENNE
Aminy biogenne, to pochodne aminokwasw, ktre s zwizkami o rnych funkcjach biologicznych, wrd nich s przede wszystkim substancje o charakterze hormonalnym, ale rwnie o wasnociach toksycznych. Aminy biogenne
powstaj w reakcji dekarboksylacji aminokwasw obojtnych lub zasadowych.
Monoaminy pierwszorzdowe powstaj z aminokwasw obojtnych, natomiast
z aminokwasw zasadowych diaminy pierwszorzdowe. Aminy biogenne dzieli si
na: alifatyczne, fenolowe i heterocykliczne.
Aminy alifatyczne dzieli si na monoaminy, diaminy i poliaminy. Monoamin alifatyczn jest etanoloamina (kolamina), ktra wystpuje jako skadnik
kefalin kolaminowych, powstaje z seryny.
COO
+
H 3N C H
H C OH

dekarboksylacja
CO 2

H
+
H 3N C H
H C OH

seryna

etanoloamina

Inn monoamin jest cysteamina, powstajca w wyniku reakcji dekarboksylacji cysteiny, wany skadnik pantoteiny koenzymu A (CoA) i ACP (biaka przenoszcego acyle kompleksu syntazy kwasw tuszczowych).

231

Do diamin alifatycznych nale: 1,3-diaminopropan, kadaweryna (1,5-diaminopentan) i putrescyna (1,4-diaminobutan), ktre s zwizkami o waciwociach trujcych. Stanowi powszechne produkty dziaania bakterii gnilnych i maj
bardzo nieprzyjemny zapach. Czsteczki te powstaj rwnie w tkankach ssakw,
gdzie wystpuj jako skadniki naturalnych poliamin.
COO
+
H 3N C H

H
+
H 3N C H

CH 2

CH 2

dekarboksylacja

CH 2

CH 2
CO 2

CH 2

CH 2

CH 2
+
NH3

CH 2
+
NH3

lizyna

kadaweryna

COO
+
H 3N C H

H
+
H 3N C H

CH 2

CH 2

dekarboksylacja

CH 2
+
H C NH 3

CH 2
+
H C NH 3

CO 2

ornityna

putrescyna (1,4-diaminobutan)

Naturalne poliaminy, spermidyna i spermina, s alifatycznymi polikationami, ktre asocjuj odwracalnie z wewntrzkomrkowymi polianionami, szczeglnie z DNA i RNA. Wykazuj dziaanie biologiczne, polegajce na stymulacji
syntezy DNA i RNA, wpywaj na proliferacj, wzrost i rnicowanie komrek
oraz stymuluj agregacj rybosomw. Jednoczenie s inhibitorami niektrych
enzymw, wrd nich kinaz biakowych. Farmakologiczne dawki poliamin obniaj temperatur i cinienie.
spermidyna
H2

+
H3N

CH2
CH2

N
CH2 +

1,3-diaminopropan

232

CH2
CH2

CH2
putrescyna

CH2 +
NH 3

spermina

H2

+
H3 N

CH 2
CH2

N
CH 2 +

CH2
CH2

1,3-diaminopropan

CH2
CH 2

putrescyna

+
N
H2

CH2
CH 2

CH 2 +
NH 3

1,3-diaminopropan

Ponadto, poliaminy mog by wbudowywane nieodwracalnie do biaek

w procesie modyfikacji postranslacyjnej, ktry prowadzi do specyficznego sieciowania biaek. Modyfikacje z udziaem poliamin zmieniaj waciwoci i funkcje
biaek, np. stabilizuj cytoszkielet komrki. Reakcje sieciowania biaek katalizuj
transglutaminazy, ktre tworz wizanie -glutamyloaminowe midzy pierwszorzdow grup aminow poliaminy, a reszt glutamylow biaka.
Aminy fenolowe to katecholaminy, czyli dopamina, noradrenalina i adrenalina. Powstaj w rdzeniu nadnerczy z tyrozyny, po jej hydroksylacji do dopa, czyli
dihydroksyfenyloalaniny.
3-

O2

H
+

N H2

CH3

233

Dekarboksylacja dopa dostarcza dopaminy, czyli hydroksytyraminy, ktrej

atom wgla w acuchu bocznym jest utleniany poprzez przyczenie tlenu, w wyniku czego powstaje noradrenalina. Metylacja noradrenaliny przeksztaca j w adrenalin. Dopamina wykazuje dziaanie biologiczne, jest hamujcym neuroprzekanikiem.
Noradrenalina, poza rdzeniem nadnerczy, powstaje i jest uwalniana jako
neurotransmiter w zakoczeniach wkien wspczulnych, pozazwojowych, pod
wpywem impulsw nerwowych. Jako hormon, jej dziaanie fizjologiczne jest sabsze ni adrenaliny i nie uczestniczy w regulacji glikogenolizy, czyli rozpadu glikogenu.
Adrenalina jest hormonem metabolizmu cukrowcw, ktry przyczynia si do
aktywacji glikogenolizy w wtrobie, prowadzcej do wzrostu stenia glukozy we
krwi. Jest hormonem wymaganym do szybkiej reakcji w nagych przypadkach stresowych. Pobudza akcj serca i zwa naczynia krwionone obwodowe, czego konsekwencj jest wzrost cinienia krwi w obiegu duym. Rozszerza natomiast naczynia wiecowe, zabezpieczajc w ten sposb zwikszony przepyw przez nie krwi.
Jednoczenie wzmaga czynnoci oddechowe, rozszerzajc oskrzela. Adrenalina
naladuje skutki pobudzenia wspczulnej czci ukadu wegetatywnego w danym
narzdzie. Wynikiem jej dziaania s reakcje walki, obrony lub ucieczki.
Aminy heterocykliczne to aminy imidazolowe pochodne histydyny i aminy
indolowe pochodne tryptofanu.
Histamina powstajca z histydyny odgrywa wan rol w reakcjach alergicznych i stanach zapalnych.
COO
+
H3 N C H
CH2
C
+
HN

CH
NH

dekarboksylacja
CO2

H
+
N
C H
H3
CH2
C
+
HN

CH
NH

C
H

C
H

histydyna

histamina

Produkuj j gwnie bazofile i komrki tuczne, znajdujce si na terenie

rnych narzdw, szczeglnie w tkankach uszkodzonych, np. skutkiem oparzenia,
odmroenia lub zmiadenia. Histamina powstaje rwnie pod wpywem bodcw
psychicznych. Dziaanie biologiczne histaminy polega na rozszerzaniu naczy
krwiononych wosowatych i obnianiu cinienia krwi. W bonie luzowej odka
stymuluje wydzielanie protonw. Ponadto, wpywa znieczulajco na zakoczenia
czuciowych nerww obwodowych. Waciwo ta zostaa wykorzystana do produkcji maci znieczulajcych. Inaktywacja histaminy polega gwnie na metylacji
234

jej atomu azotu w piercieniu imidazolowym, najbardziej odlegego od acucha

bocznego.
Indolowymi aminami heterocyklicznymi s serotonina, czyli 5-hydroksytryptamina i tryptamina. Tryptamina powstaje bezporednio z tryptofanu po jego
dekarboksylacji. Serotonina rwnie powstaje z tryptofanu, ale dopiero po jego 5-hydroksylacji, a nastpnie dekarboksylacji.

~CH3

Serotonina jest stymulatorem skurczu mini gadkich i czynnikiem zwajcym naczynia krwionone. Jest neuroprzekanikiem w niektrych synapsach
w mzgu. Pochodn serotoniny jest melatonina powstajca w szyszynce w wyniku
jej N-acetylacji i O-metylacji grupy hydroksylowej przy C5. Melatonina powoduje
skupianie barwnika w komrkach pigmentowych, melanocytach. Dziaa w tym
zakresie antagonistycznie do intermedyny, czyli malanotropiny. Ponadto, melatonina hamuje wydzielanie gonadotropin poprzez wpyw hamujcy na receptory
liberyn. Hamuje funkcje jajnikw do okresu pokwitania, zapobiegajc przedwczesnemu dojrzewaniu pciowemu. Synteza melatoniny odbywa si gwnie w nocy,
natomiast w dzie jest zablokowana pod wpywem wiata. W krajach poudniowych, o duym nasonecznieniu, wydzielanie melatoniny przez szyszynk jest
obnione. Niskie stenie melatoniny w mniejszym stopniu hamuje uwalnianie
gonadotropin, przypuszczalnie dlatego dojrzewanie pciowe modziey jest szybsze
w tych krajach.
235

14.

PEPTYDY
Iwona ak

Peptydy powstaj w wyniku poczenia wizaniem peptydowym (amidowym) dwch lub wicej aminokwasw. Synteza peptydu biegnie tylko w jednym
kierunku.
Reakcja kondensacji midzy grup -karboksylow jednego aminokwasu,
a grup -aminow drugiego dostarcza dipeptydu, w ktrym oba aminokwasy poczone s wizaniem peptydowym. Dipeptyd zawiera woln grup -aminow
i -karboksylow, dlatego moe reagowa z grup aminow kolejnego aminokwasu, tworzc nowe wizanie peptydowe i przeksztacajc si w tripeptyd. Tripeptyd
nadal zawiera woln grup -aminow i -karboksylow i moe by dalej wyduany o kolejne reszty aminokwasowe. Dugie proste acuchy utworzone z reszt
aminokwasowych poczonych wizaniami peptydowymi mog by oligopeptydami, gdy zawieraj do 25 reszt aminokwasowych, lub polipeptydami, gdy zawieraj
ich ponad 25. Polipeptydy s biakami, gdy maj w swym skadzie 100 lub wicej
reszt aminokwasowych i ktrych masa czsteczkowa jest 10 000 Da lub wysza.
Zgodnie z przyjt konwencj, w kadym zapisie acuchw peptydowych woln
grup aminow umieszcza si po lewej stronie, woln grup karboksylow po prawej, natomiast cznik midzy resztami aminokwasowymi oznacza wizanie peptydowe.
Rwnowaga reakcji kondensacji aminokwasw jest silnie przesunita w kierunku odwrotnym, dlatego aby nastpia synteza wiza peptydowych wymagana jest znaczna ilo energii swobodnej oraz obecno aktywnych form aminokwasw. Aktywnymi formami aminokwasw, podczas biosyntezy polipeptydw
w organizmie, s aminoacylo-tRNA. Wikszo peptydw wystpujca w organizmach wyszych powstaje w wyniku kontrolowanego proteolitycznego rozszczepienia duszych polipeptydw, ktre zostay zsyntetyzowane zgodnie z informacj
zakodowan w DNA. Niektre di- i tripeptydy mog powstawa w wyniku bezporednich pocze aktywnych pochodnych kwasowych, tak jak to ma miejsce, np.
podczas syntezy glutationu (aktywowane ATP: grupa -karboksylowa glutaminianu i grupa karboksylowa cysteiny). W wyniku bezporednich pocze aminokwasowych powstaj u bakterii antybiotyki peptydowe zawierajce od 2 do 15 lub
wicej reszt aminokwasowych. Proces zachodzi na specyficznym kompleksie en236

zymatycznym, zapewniajcym wbudowywanie waciwych aminokwasw, ale nie

wedug regu kodu genetycznego, co wyjania obecno w nich aminokwasw
nietypowych oraz D-aminokwasw.
Peptydy s aminoacylokwasami, dlatego ich nazwy tworzone s z uyciem
nazw grup acylowych koczcych si na yl i z nazwy aminokwasu z woln grup
karboksylow. Przykadowo, gdy dwa aminokwasy, glicyna i alanina, kondensuj
w podanej kolejnoci, to dipeptyd nosi nazw glicyloalanina, natomiast gdy w odwrotnej kolejnoci, to dipeptyd nosi nazw alanyloglicyna. Wysze peptydy i polipeptydy okrelane s podobnie. Nazwa peptydu lub polipeptydu zawsze zaczyna
si nazw grupy acylowej z woln grup aminow (aminokwas N-kocowy), po
czym nastpuj nazwy kolejnych reszt aminokwasw, a koczy si nazw aminokwasu z woln grup karboksylow (aminokwas C-kocowy). Uproszczony sposb zapisu aminokwasw wchodzcych w skad peptydu lub polipeptydu opiera si
na symbolach trjliterowych lub jednoliterowych aminokwasw.
Wizanie peptydowe wystpuje w dwch skrajnych formach tautomerycznych ketonowej i enolowej ktre s strukturami rezonansowymi. Wolna para
elektronowa azotu wizania peptydowego jest zdelokalizowana, w wyniku nakadania si orbitali z grup karbonylow. To nakadanie orbitali sprawia, e w wizaniu peptydowym poczenie midzy atomem wgla i azotu ma charakter czciowo
(w ~40%) wizania podwjnego, o dugoci krtszej (wynoszcej 0,132 nm) od
typowego wizania pojedynczego, np. midzy atomem N, a atomem C, wynoszcej 0,147 nm. Wizanie peptydowe jest sztywne, wszystkie jego cztery atomy
znajduj si w jednej paszczynie. Oba atomy C, cho znajduj si w paszczynie wizania peptydowego, s jednak jedynymi miejscami moliwej rotacji wok
ich pojedynczych wiza (C-C i N-C), dlatego wanie w tych miejscach acuch polipeptydowy moe zgina si i zwija. Kty skrcenia, czyli torsyjne, oznaH

N
+

forma
ketonowa

forma
enolowa

H
C

N
C'

paszczyzna wizania
peptydowego

czamy symbolami, mianowicie: symbol opisuje kt rotacji wok pojedynczego

wizania C-C, natomiast opisuje kt rotacji wok pojedynczego wizania N-C. Kty torsyjne maj bardzo istotny wpyw na ksztatowanie konformacji przestrzennej acucha polipeptydowego. Gdy ich wartoci s znane dla kadej reszty
aminokwasowej, mona dokadnie zdefiniowa konformacj przestrzenn acucha
gwnego polipeptydu. Stao wielkoci ktw torsyjnych wzdu polipeptydu
gwarantuje przyjcie okrelonej konformacji przez polipeptyd. Natomiast rne
237

wielkoci tych ktw, a take ich zmienno wzdu polipeptydu odpowiedzialne

s za zmienn i nieregularn konformacj acucha gwnego polipeptydu. Wizanie peptydowe prawie zawsze wystpuje w konfiguracji trans, czyli wodr grupy
aminowej znajduje si w pooeniu przeciwstawnym wobec tlenu grupy karbonylowej.

Oligopeptydy biologicznie aktywne

Wanymi biologicznie dipeptydami s karnozyna, homokarnozyna i anseryna.
O

COO

CH

CH2 H2 C
CH2
+
NH3

karnozyna

+
NH 2
N

COO

CH

CH2 H2 C
CH2
+
NH3

CH3
+
NH
N

anseryna

Karnozyna, czyli N-(-alanylo)histydyna, w znacznych ilociach wystpuje w miniach szkieletowych wyszych krgowcw i czowieka. Wzmaga aktywno ATP-azy miozynowej oraz chelatuje jony Cu+2 i pobudza pobieranie zwizkw miedzi.
Homokarnozyna, czyli (N-(4-aminobutyrylo)histydyna, jest dipeptydem
orodkowego ukadu nerwowego, wystpujcym w tkance mzgowej, ktrego
funkcja nie jest znana.
Anseryna, czyli -metylokarnozyna N-(3-aminopropionylo)--metylohistydyna), wystpuje w miniach szkieletowych wyszych krgowcw, ktre odznaczaj si szybk czynnoci skurczow, np. minie koczyn krlika lub minie
piersiowe ptakw. Anseryny brak w miniach czowieka. U niszych krgowcw,
np. u ryb kostnoszkieletowych wystpuje ona w znacznych ilociach, w porwnaniu ze ladow iloci karnozyny.
Biologicznie aktywnym tripeptydem jest tyreoliberyna, czyli pobudzajcy
czynnik produkowany przez podwzgrze. Tyreoliberyna (piroglutamylohistydyloprolinamid) pobudza uwalnianie tyreotropiny przez przedni pat przysadki.

238

H 2C
O C

CH2 O

CH

O
CH

N
H

CH 2

CH2

CH2

CH

CH2

CONH 2

HC C
+
H N NH
C
H

Czynnik uwalniajcy tyreotropin (tyreoliberyna)

Tripeptydem penicym rol biologicznego ukadu redoks jest glutation,

czyli -glutamylocysteinyloglicyna. W komrkach znajduje si w duych ilociach,
rzdu 5 mM, gdzie wystpuje w dwch formach, utlenionej i zredukowanej, stanowic bufor hydrosulfidowy. Formy zredukowanej zazwyczaj jest okoo 500 razy
wicej ni utlenionej.
O H
O H

C N CH2

C N

CH

H2C

H2C SH

COO

2H

forma zredukowana
(GSH)

C N CH2

CH

H2C

H2C
+
HC NH3
COO

O H

H2C

H2C
2H

+
HC NH3
COO

glutation

H O
- COO OOC CH2 N C H O
HC N C

CH2

CH2

CH2
+
H3N CH
OOC

forma utleniona (GSSG)

Glutation peni rol odtruwajc, poniewa jest przeciwutleniaczem, ktry

reaguje z nadtlenkiem wodoru i nadtlenkami organicznymi, unieszkodliwiajc te
uboczne i toksyczne produkty metabolizmu.
Enkefalina metioninowa i enkefalina leucynowa s pentapeptydami (Tyr-Gly-Gly-Phe-Met[lub Leu]), ktre wraz z grup polipeptydw skadajcych si
z 2030 reszt aminokwasowych, zwanych endorfinami (-, - i -), stanowi naturalne peptydy opioidowe, przeciwblowe, o dziaaniu podobnym do morfiny, ale
silniejsze od niej 1820-krotnie.
Aktywnym biologicznie oktapeptydem jest angiotensyna II (hipertensyna), ktra powstaje z osoczowego angiotensynogenu pod wpywem reniny wytwarzanej w nerkach, a nastpnie pod wpywem dziaania enzymu konwertujcego.
Skutkiem dziaania reniny na angiotensynogen jest powstanie dekapeptydu, angiotensyna I, z ktrej ostatecznie powstaje angiotensyna II pod wpywem enzymu
konwertujcego.

239

A sp

A gr

V al

T yr

Ile

H is

P ro

P he

angiotensyna II

Angiotensyna II zwa naczynia krwionone i jest najsilniejszym czynnikiem podwyszajcym cinienie krwi. Pobudza kor nadnerczy do syntezy aldosteronu, ktry zwiksza resorpcj zwrotn jonw Na+ w nerkach, przeciwdziaajc ich
utracie wraz z moczem.
Bradykinina to nonapeptyd, ktry rozszerza naczynia krwionone i obnia
cinienie krwi, zatem dziaa antagonistycznie do angiotensyny II. Odpowiedzialna
jest rwnie za uczucie blu, ktry towarzyszy uszkodzeniu (zranieniu) skry.
Bradykinina stanowi typow kinin powstajc ze specjalnych biaek, kininogenw, nalecych do 2-globulin osocza pod wpywem swoistych enzymw proteolitycznych, zwanych kalikreinami.
A rg

P ro

P ro

G ly

P he

Ser

P ro

P he

A rg

bradykinina

Nonapeptydami wykazujcymi aktywno hormonw klasycznych s wazopresyna i oksytocyna, produkowane w podwzgrzu, a magazynowane w tylnym
pacie przysadki mzgowej. Maj prawie identyczn sekwencj aminokwasow,
rni si jedynie dwoma aminokwasami, dlatego hormony te wywouj pewne
wsplne efekty biologiczne.
Wazopresyna (hormon antydiuretyczny, ADH) zwiksza wchanianie zwrotne wody w dystalnych kanalikach nerkowych. Niedobr ADH prowadzi do moczwki prostej.
Cys

Tyr

Phe Gln Asn Cys

Pro

+
Arg
Gly NH3
(Lys)

wazopresyna

Oksytocyna stymuluje skurcze mini gadkich macicy i gruczou sutkowego.

Cys

Tyr
S

Ile

Gln

Asn Cys
S
oksytocyna

240

Pro

Leu Gly

+
NH3

Niektre peptydy wykazuj aktywno biologiczn antybiotykw. Antybiotyki peptydowe maj bardzo charakterystyczn cykliczn struktur i mog zawiera D-aminokwasy.
Penicylina jest produkowana przez ple Penicillium, gdzie powstaje z waliny i cysteiny, ktre tworz czteroczonowy piercie -laktamowy i piercie tiazolidynowy. Do piercienia -laktamowego przyczana jest wizaniem peptydowym zmienna grupa kwasowa (R), ktra moe by rna i przez to rne s rodzaje penicylin, np. w benzylopenicylinie jest ni grupa benzylowa. Penicylina,
poprzez reaktywny piercie -laktamowy zawierajcy wizanie peptydowe, nieodwracalnie hamuje transpeptydaz glikopeptydow kluczowy enzym w syntezie
cian komrek bakterii.
R
C O
H3 C
H3 C
-

OOC

H N
S H
C
C
C H
C

C
O
piercie
laktamu

piercie
tiazolidyny

penicylina

H2C

reszta benzylowa

Aktynomycyna D pochodzi ze szczepu Streptomyces, w swej strukturze

zawiera grup barwnikow (kwas fenoksazonodikarboksylowy), ktra poczona
jest wizaniami peptydowymi z dwoma pentapeptydami. Kocowe grupy karboksylowe obu pentapeptydw tworz makrocykliczne piercienie laktonowe. W pentapeptydach tych wystpuje D-walina. Aktynomycyna D jest specyficznym inhibitorem syntezy RNA, czyli transkrypcji zarwno w komrkach prokariotycznych,
jak i eukariotycznych, dlatego czsto jest wykorzystywana w badaniach biochemicznych. Aktynomycyna D wie si specyficznie z dwuniciowym DNA, uniemoliwiajc jego uycie jako matrycy w syntezie RNA. Obnienie stenia mRNA
Sar
MeVal

Pro

Pro
D

O Thr

Val
O
C

MeVal
Val
O
Thr O
C
NH2
N
D

O
Sar
- sarkozyna
MeVal - N-metylowalina Val

Sar

CH3

O
CH3

aktynomycyna D
241

prowadzi do hamowania syntezy biaka. Piercie fenoksazonowy aktynomycyny

interkaluje, czyli wlizguje si pomidzy pary zasad GC w dwuniciowym DNA,
natomiast cykliczne polipeptydy wystaj jeden ponad, a drugi pod piercieniem
fenoksazonowym. Symetria aktynomycyny D dokadnie odpowiada symetrii specyficznej sekwencji zasad GC. Ponadto, aktynomycyna D ma dziaanie cytostatyczne, czyli hamuje podzia komrek, w tym komrek szybko dzielcych si, dlatego znalaza zastosowanie w leczeniu niektrych nowotworw.
Walinomycyna ma struktur cykliczn, utworzon z aminokwasw i hydroksykwasw poczonych na przemian wizaniami estrowymi i peptydowymi.
Skada si z trzykrotnie powtrzonego elementu. W skad tego powtarzajcego si

Lac mleczan
Hiv hydroksyizowalerianian

walinomycyna

elementu wchodz reszty L-mleczanu (Lac), L-waliny, D-hydroksyizowalerianianu

(Hiv) i D-waliny. Walinomycyna jest jonoforowym antybiotykiem nonikowym,
pod wpywem ktrego bony biologiczne staj si przepuszczalne dla jonw K+.
Organizmy bdce pod wpywem antybiotykw jonoforowych pozbawione s
moliwoci kontroli nad wymian skadnikw z otoczeniem. Walinomycyna wie
jon K+ koordynacyjnie z szecioma atomami tlenu reszt walin centralnej przestrzeni czsteczki i jako nonik przenosi je na drug stron bony.
Gramicydyna S jest cyklicznym dekapeptydem, w strukturze ktrego wystpuj dwie reszty D-fenyloalaniny.

242

Orn ornityna

gramicydyna S

Gramicydyna A jest rwnie polipeptydowym antybiotykiem jonoforowym, zbudowanym z 15 naprzemiennie wystpujcych reszt L- i D-aminokwasowych, ktry na N-kocu ma grup formylow. Przyjmuje stuktur -helisy.
O

H
C

H N (L)-Val Gly (L)-Ala

(D)-Leu (L)-Ala

(D)-Val

(L)-Val

(L)-Trp (D)-Leu

(L)-Trp (D)-Leu

(L)-Trp

(D)-Leu

(D)-Val
15

(L)-Trp

C O
N H
CH2
CH2
OH

gramicydyna A

Poprzez N-formylowe koce dwa takie polipeptydy cz si, tworzc dimeryczny, funkcjonalny kana jonowy dla kationw jednowartociowych (np. Na+),
lecz nie dla dwuwartociowych. Kana ten spontanicznie otwiera si i zamyka,
przepuszczajc w cigu sekundy ponad 107 kationw. Por tego kanau wycielony
jest polarnymi grupami karbonylowymi peptydu, a hydrofobowe acuchy boczne
ustawione s na obwodzie kanau. Uoenie to umoliwiaj zestawione naprzemienne reszty L- i D-aminokwasowe.

243

15.

POLIPEPTYDY I BIAKA
Iwona ak

Biaka s zbudowane z pojedynczego lub kilku acuchw polipeptydowych.

Masy czsteczkowe biaek mieszcz si w szerokich granicach od 10 000 Da (daltonw) do kilku milionw daltonw (1Da = 1/12 masy izotopu wgla 12C; 1kDa =
1000 Da). Biaka proste (proteiny) zbudowane jedynie z aminokwasw stanowi
nieliczn grup, znacznie powszechniejsze s biaka zoone (proteidy), ktre zawieraj trwale wbudowany skadnik niebiakowy, np. cukrowy (glikoproteiny), lipidowy (lipoproteiny), ortofosforan (fosfoproteiny), jon metalu (metaloproteiny)
lub skadnik barwny (chromoproteiny).
Biaka wykazuj rnorodn aktywno biologiczn, np. enzymatyczn, hormonaln, transportow, czynnikw transkrypcyjnych, czynnikw wzrostu i rnicowania komrek, ochrony immunologicznej, detektorw, generatorw i przekanikw sygnaw oraz inne.
W budowie biaek wyrnia si kilka poziomw organizacji ich struktury,
mianowicie: pierwszorzdow, drugorzdow, trzeciorzdow i czwartorzdow.
Struktura pierwszorzdowa to liniowa sekwencja kolejnych aminokwasw
poczonych wizaniami peptydowymi. Struktura pierwszorzdowa biaka
obejmuje rwnie pooenia wszystkich innych wiza kowalencyjnych, w tym
wiza disiarczkowych, midzy resztami cysteiny. Wszystkie polipeptydy, z wyjtkiem cyklicznych, maj dwa rne koce, mianowicie N- i C-koniec. Pocztkiem kadego polipeptydu jest jego N-koniec, czyli ten, na ktrym znajduje si
aminokwas z woln grup -aminow. Rzeczywistym kocem polipeptydu
jest C-koniec, na ktrym znajduje si aminokwas z woln grup -karboksylow. Sekwencj aminokwasw przedstawia si zawsze, poczynajc od N-koca
polipeptydu. Struktura pierwszorzdowa polipeptydu zdeterminowana jest
genetycznie, specyficzn sekwencj nukleotydw w DNA. Sekwencja
polipeptydu zawiera informacj o zoonej strukturze przestrzennej
polipeptydu, tj. o konformacji. Informacja genetyczna, determinujca
konformacj biaka, czyli przestrzenne uoenie atomw w strukturze (ksztat
polipeptydu), warunkuje funkcje biaka.

244

 Struktura drugorzdowa to regularne pofadowanie w przestrzeni szkieletu

polipeptydowego. Szkielet kadego polipeptydu stanowi paszczyzny wiza
peptydowych poprzedzielane atomami C. Na zewntrz od szkieletu peptydoN- koniec
R

szkielet polipeptydowy

H
N

H3 N

N
H

H
N
O

N
H

H
N
O

R
N
H

C - koniec

H
N
O

N
H

H
N
O

10

11

H
N

N
H

12

wego stercz acuchy boczne aminokwasw (R). Najpowszechniejszymi sposobami fadowania polipeptydw s -helisa i struktura-, czyli harmonijkowa lub
pofadowanej kartki. W -helisie paszczyzny wiza peptydowych ukadaj si
spiralnie w ten sposb, e s styczne do hipotetycznego walca. Dziki temu powstaje cylindryczna struktura, utworzona ze szkieletu polipeptydu, od ktrej na
boki stercz acuchy boczne aminokwasw (R). Przekrj poprzeczny -helisy
przedstawiono na poniszym rysunku. Na jeden skok -helisy przypada 3,6 reszt

aminokwasowych. Odlegoci midzy ssiednimi resztami aminokwasowymi wynosz 0,15 nm wzdu osi helisy, a caa dugo skoku rwna si 0,54 nm. Struktura -helisy jest najkorzystniejsza energetycznie, stabilizowana wieloma wizaniami wodorowymi. Wizania wodorowe tworzone s midzy atomem tlenu karbonywizanie wodorowe

O
C
H

C
N

R1

C
O

C
H

R3

R2

N
N
H

C
O

R4

nylowego jednego wizania peptydowego, a atomem wodoru grupy aminowej

czwartego z kolei wizania peptydowego, tak jak to przedstawiono na powyszym
rysunku. Wizania wodorowe midzy grupami pochodzcymi z rnych wiza
245

peptydowych biegn rwnolegle do osi helisy. W -helisie mog by wyczerpane

wszystkie moliwe wizania wodorowe midzy atomami rnych wiza peptydowych, z wyjtkiem miejsc, w ktrych znajduj si aminokwasy destabilizujce
i uniemoliwiajce wytworzenie wiza wodorowych. Prolina zmienia kierunek
acucha polipeptydowego i przerywa struktur -helisy, jeli wic aminokwas ten
jest obecny, to tylko na kocu -helisy.
Struktura harmonijkowa, czyli struktura-
, jest rozcignita, odlego midzy dwoma ssiednimi atomami C wynosi 0,35 nm. Dlatego odlegoci midzy
atomami wiza peptydowych liniowo ssiadujcych wzdu polipeptydu s za
due, aby mogy wytworzy wizania wodorowe. W strukturze- wizania wodorowe mog powsta tylko midzy rnymi rejonami tego samego polipeptydu, ktre rwnolegle przylegaj do siebie, lub midzy odrbnymi polipeptydami. W pojedynczym polipeptydzie o strukturze- wizania wodorowe midzy
atomami wiza peptydowych mog by tworzone tylko midzy odlegymi sekwencjami, a nie ssiadujcymi liniowo, co znamiennie odrnia t stuktur od
-helisy.
Rwnolega struktura- to taka, w ktrej przylegajce do siebie rejony polipeptydu lub odrbne polipeptydy uoone s w tym samym kierunku, to znaczy, e
z tej samej strony maj swe N-koce, a z drugiej strony C-koce.

Antyrwnolega struktura- to taka, w ktrej przylegajce do siebie rejony

polipeptydu lub odrbne polipeptydy uoone s w przeciwnych kierunkach, to
znaczy, e z tej samej strony jeden ma N-koniec, a drugi C-koniec. Kierunek prze

biegu acucha polipeptydowego odwracaj zwroty-

, w ktrych tlen karbonylowy
jednego wizania peptydowego jest poczony wizaniem wodorowym z wodorem
grupy aminowej czwartego z kolei wizania peptydowego. Zwroty- czsto cz
koce antyrwnolegych struktur- w obrbie pojedynczego polipeptydu. Nastpstwem wystpowania wielokrotnych, wielowarstwowych struktur- jest dua wytrzymao i sztywno biaek, w ktrych wystpuj. Rejony polipeptydu, nie
przyjmujce jednej z omwionych regularnych struktur drugorzdowych, pozostaj
w konformacji zwoju lub ptli.

246

 Struktura trzeciorzdowa to przestrzenne uoenie caego polipeptydu, czyli

jego ksztat, ktry jest stabilizowany wzajemnymi oddziaywaniami bocznych
reszt aminokwasowych. Przestrzenna konformacja polipeptydu utrzymuje si
dziki rnym oddziaywaniom i wizaniom, przedstawionym na poniszym rysunku:

oddziaywania hydrofobowe

mostek
oddziaywanie wizanie wodisiarczkowy jonowe
dorowe

Oddziaywania te sprawiaj, e liniowe rejony szkieletu polipeptydowego (o konformacji helikalnej lub harmonijkowej) zginaj si i faduj w przestrzeni tak, e
zbliaj do siebie odlege liniowo sekwencje. Rozpuszczalne polipeptydy zazwyczaj przybieraj ksztat globularny. rodowisko sprzyja fadowaniu acucha polipeptydowego. Utrzymywanie na powierzchni sekwencji hydrofobowych, zwrconych do rodowiska hydrofilnego jest niekorzystne energetycznie. Woda wypycha ze swego otoczenia niepolarne acuchy boczne aminokwasw, dziki temu sekwencje zawierajce te aminokwasy chowaj si w hydrofobowym wntrzu makroczsteczki, natomiast wikszo polarnych sekwencji z acuchami
bocznymi obdarzonymi adunkami pozostaje na powierzchni struktury trzeciorzdowej. Zupenie odmienna sytuacja moe mie miejsce w obrbie struktury
trzeciorzdowej integralnego biaka bonowego. Zwykle powierzchnia zwrcona
do dwuwarstwy lipidowej takiego biaka jest hydrofobowa, a jego wntrze hydrofilne.
Ostateczny ksztat polipeptydu moe by dwojaki, globularny lub fibrylarny.
Globularne polipeptydy maj ksztat zbliony do kulistego, natomiast fibrylarne
polipeptydy maj ksztat wyduony, prosty. Niektre polipeptydy posiadaj regiony o sekwencji 40100 reszt aminokwasowych, zdolne do tworzenia odrbnej trjwymiarowej struktury niezalenej od struktury pozostaej czci makroczsteczki,
zarwno pod wzgldem strukturalnym jak i funkcjonalnym.
Regiony te zwane s moduami peptydowymi (ryc. 1), a biaka zawierajce
zestaw kilku rnych moduw biakami mozaikowymi.
Struktura moduu ma stabilny globularny ksztat, odmienny od reszty czsteczki, ktry pozostaje zachowany po wyizolowaniu jednostek z natywnego bia247

modu EGF-podobny
(G)

modu CCP
(C)

modu Ig (I)
immunoglobulinowy

modu fibronektynowy
typ I (F1)

modu tzw. Kringle

(K)

Ryc. 1. Konformacje przestrzenne niektrych moduw biakowych (wg. 27, zmodyfikowane). Rejony o strukturze przedstawiono w postaci paskich strzaek.

248

ka. Niekiedy do utrzymania ich dominujcej struktury trzeciorzdowej wymagane

mog by dodatkowe czynniki stabilizujce, w rodzaju kowalencyjnych wiza
disiarczkowych lub jonw metali. Zwykle moduy odpowiadaj pojedynczym eksonom, majcym t sam faz na granicy intron-ekson. Liczba znanych moduw
pod wzgldem sekwencji aminokwasowej przekracza warto 40, z czego okoo 15
scharakteryzowano pod wzgldem struktury trzeciorzdowej. Wrd nich znajduj
si moduy uczestniczce w interakcjach typu biako-biako, takie jak immunoglobulinowe (Ig), epidermalnego czynnika wzrostowego (EGF), biaek dopeniacza
(CCP), fibronektynowe typ I (F1), kringle (K), lub uczestniczce w interakcjach
typu biako-DNA, takie jak motywy: palca cynkowego, zamka leucynowego, heliks-skrt-heliks. Znaczna cz struktury drugorzdowej moduw uczestniczcych w interakcjach biako-biako wystpuje w uporzdkowanej konformacji z dominacj fragmentw o strukturze-, ktre poprzedzielane s nieregularnymi lunymi ptlami. Struktury- o ukadzie antyrwnolegym, rzadziej rwnolegym,
tworz upakowany, stabilny rdze moduu, natomiast rejony lunych ptli znajduj
si na powierzchni moduu (ryc. 1).
Dla moduw uczestniczcych w oddziaywaniach typu biako-DNA bardziej charakterystyczna jest przewaga rejonw o strukturze -helisy. Charakterystyczn cech moduw stanowi ich szczeglna sprawno w rozpoznawaniu i wizaniu innych biaek lub DNA. Specyficzno oddziaywania nadaje modu, ktry
bezporednio uczestniczy w kontakcie. Miejscami oddziaywa mog by np. krtkie sekwencje aminokwasowe rozpoznania adhezyjnego, ktre s eksponowane
powierzchniowo na module.
Struktura czwartorzdowa jest najwyszym poziomem organizacji biaek,
zbudowanych z dwch lub wicej polipeptydw, dotyczy zatem jedynie biaek
oligomerycznych. Struktura czwartorzdowa okrela wzajemne pooenia i oddziaywania poszczeglnych polipeptydowych podjednostek skadajcych si
na ksztat biaka oligomerycznego. Oddziaywaniami tymi mog by zarwno
wizania kowalencyjne, mianowicie wizania disiarczkowe, lub oddziaywania
niekowalencyjne, tj. wizania wodorowe, oddziaywania hydrofobowe i jonowe. Biaka oligomeryczne, zalenie od iloci budujcych je podjednostek, mog
by dimerami, trimerami, tetramerami itd. Jeli podjednostki maj identyczn
sekwencj, to tworz homomery, np. homodimer, natomiast jeli podjednostki
maj rn sekwencj, to tworz heteromery, np. heterodimer. Istnieje cisy
zwizek midzy struktur (ksztatem) biaka, a jego funkcj. Zmiana ksztatu
biaka moduluje jego funkcj, czego przykadem s biaka allosteryczne, np.
hemoglobina.
Struktura, ktr biaka posiadaj w organizmie i dziki ktrej zdolne s peni swe funkcje biologiczne, nazywana jest natywn konformacj biaka. Natywna
konformacja biaka stanowi form najbardziej stabiln termodynamicznie w ro-

249

dowisku naturalnym organizmu ( ukad in vivo) lub w rodowisku, ktre odpowiada warunkom naturalnym, ale poza organizmem (ukad in vitro).

WASNOCI FIZYKOCHEMICZNE BIAEK

Wielko biaek waha si w granicach 5100 nm, ich roztwory maj charakter koloidowy. Trwao ciekych roztworw koloidowych, czyli zoli, zaley m.in.
od adunku rozproszonych czstek biakowych, stopnia uwodnienia i temperatury.
Zmiany tych czynnikw mog prowadzi do czenia si czstek w wiksze skupienia, czego konsekwencj moe by spadek rozpuszczalnoci i wypadanie ich z
roztworw (koagulacja). Zol moe przechodzi odwracalnie w el, czyli w form
elastycznego ciaa staego, proces ten nazywa si elatynowaniem. W elu czstki
biakowe wi si ze sob, tworzc ukady przestrzenne. Cech biaek jest powolna dyfuzja i niezdolno do dializy, czyli do przenikania przez bony pprzepuszczalne. Dziki temu mona oczyszcza roztwory biaek ze zwizkw drobnoczsteczkowych przez dializ.
Wikszo biaek dobrze rozpuszcza si w wodzie lub rozcieczonych roztworach soli, kwasw lub zasad. O rozpuszczalnoci decyduje przede wszystkim
ich zdolno do hydratacji, budowa chemiczna, obecno soli w rodowisku i pH
roztworu. Hydratacja biaka polega na wizaniu dipoli wody z grupami polarnymi
acuchw bocznych aminokwasw oraz z atomami N i O wiza peptydowych,
w konsekwencji czstka biakowa otoczona jest paszczem wodnym. Ilo wody
hydratacyjnej zwizanej z biakiem moe by rzdu 0,30,4 g na 1 g biaka. Woda
hydratacyjna stanowi nieodczn i znamienn cz czstki biakowej, ktra
wpywa na wasnoci strukturalne oraz funkcjonalne biaka. Uwodnienie i pcznienie jest wspln cech biaek rozpuszczalnych, a take nierozpuszczalnych.
Biaka wykazuj rn wraliwo na dziaanie czynnikw chemicznych i fizycznych, w tym na zmiany pH oraz temperatury. Bardzo wraliwe na te warunki
s zazwyczaj biaka globularne. Cho wikszo biaek jest termolabilna, s rwnie termostabilne, np. kazeina.
Jeden z czynnikw okrelajcych wasnoci fizykochemiczne poszczeglnych biaek to adunek elektryczny czsteczki, ktry wynika z obecnoci zjonizowanych grup funkcyjnych w acuchach bocznych aminokwasw biaka. Okrelony adunek elektryczny poszczeglnych biaek zaley od iloci i rodzaju grup zdolnych do jonizacji oraz od stenia jonw H+ w roztworze biaka. Warto pH,
w ktrym czsteczka biaka zawiera t sam liczb zjonizowanych grup dodatnich
i ujemnych, odpowiada punktowi izoelektrycznemu (pI) biaka, wwczas jego
sumaryczny adunek rwny jest zero. W tych warunkach (w pI) nie wdruje ono
w polu elektrycznym, ma najnisz rozpuszczalno i najmniejsz lepko. W pH
niszym od pI biako wykazuje adunek dodatni, zachowuje si jak kation. W pH
250

wyszym od pI biako wykazuje adunek ujemny, zachowujc si jak anion. Biaka

kwane maj nisk warto pI, ktra np. dla pepsyny wynosi 1, a 4,8 dla albuminy,
gwnego biaka surowicy. Biaka zasadowe maj wysok warto pI, ktra przykadowo dla cytochromu c wynosi 10,6, a dla histonw 1011.

Denaturacja biaek
Denaturacja polega na zniszczeniu (w rnym stopniu) struktury drugo-,
trzecio- lub czwartorzdowej biaka, czyli natywnej konformacji, czego konsekwencj jest utrata specyficznych biologicznych aktywnoci biaek.
Denaturacja biaek zachodzi pod wpywem rnych czynnikw, zarwno
chemicznych jak i fizycznych. Zjawisko to obserwujemy pod wpywem wysokiej
temperatury, mocnych kwasw lub zasad nieorganicznych, niektrych kwasw
organicznych, rozpuszczalnikw organicznych, takich jak: alkohol lub aceton
w temperaturze pokojowej, oraz kationw metali cikich. W zalenoci od intensywnoci dziaania tych czynnikw (w tym czasu oddziaywania), wielko zmian
denaturacyjnych moe by rna, od minimalnych do cakowitego zniszczenia
oddziaywa stabilizujcych konformacj biaka. Z drugiej strony, jedne biaka s
bardziej wraliwe na czynniki denaturujce (np. lipoproteiny), inne s stosunkowo
stabilne (np. albuminy).
Czynnikami denaturujcymi, czsto wykorzystywanymi w badaniach dowiadczalnych s roztwory: 8M mocznika lub 6M chlorowodorku guanidyny, ktre
zrywaj w biaku wizania niekowalencyjne.
O
H2N C NH2
mocznik

NH2+ClH2N C NH2
chlorowodorek guanidyny

Wanym czynnikiem denaturujcym jest anionowy detergent siarczan dodecylu sodu (SDS), ktry niszczy niemal wszystkie oddziaywania niekowalencyjne
w natywnych biakach. Aniony SDS wi si w stosunku jeden anion na dwie
reszty aminokwasowe, nadajc powstaemu kompleksowi SDS ze zdenaturowanym
biakiem duy ujemny adunek, ktry jest znacznie wyszy ni natywnego biaka
i w przyblieniu jest proporcjonalny do masy czsteczkowej biaka.
Czynniki redukujce biaka: -merkaptoetanol i ditiotreitol, mog cakowicie redukowa mostki disiarczkowe w biaku do grup SH i wraz z mocznikiem
sprawia, e acuch polipeptydowy przybiera konformacj kbka statycznego.

251

OH OH
HO

CH2 CH2 SH
merkaptoetanol

HS

CH2 CH CH

CH2 SH

ditiotreitol

Zdenaturowane biaka, poza utrat aktywnoci biologicznej, charakteryzuj

si zmienionymi wasnociami fizykochemicznymi. Mianowicie maj zmniejszon
rozpuszczalno w punkcie izoelektrycznym i czsto ulegaj wytrceniu (koagulacji) z roztworu, zwaszcza w pH bliskim pI danego biaka. W zdenaturowanych
biakach zwiksza si aktywno grup chemicznych, ukrytych wewntrz czsteczki, zwaszcza dotyczy to grup fenolowych tyrozyny, -SH cysteiny i S-S- cystyny.
Zdenaturowane biaka charakteryzuj si wzrostem asymetrii czsteczek, wzrostem
kta skrcenia paszczyzny wiata spolaryzowanego oraz zwikszon podatnoci
na hydroliz enzymatyczn. Denaturacja biaek oligomerycznych oraz zmodyfikowanych posttranslacyjnie jest praktycznie nieodwracalna. Proces ten moe by
odwracalny dla biaek niezmodyfikowanych, stosunkowo prostych (zbudowanych
z pojedynczego polipeptydu), takich jak rybonukleaza, ktra moe ulega renaturacji, po usuniciu czynnika denaturujcego, wcznie z odzyskaniem aktywnoci
biologicznej.

ANALIZA SKADU I SEKWENCJI BIAEK

Iwona ak, Anna Balcerzyk
Skad aminokwasowy biaka wyznacza si zwykle po jego hydrolizie kwasowej, np. w 6M HCl w temperaturze 110C przez 24 godz. W tych warunkach
tryptofan ulega prawie cakowitemu rozoeniu, a czciowemu cystyna i metionina.
W celu uwolnienia tryptofanu z acucha polipeptydowego praktycznie bez
strat stosuje si hydroliz zasadow roztworem Ba(OH)2, gotujc hydrolizat przez
24 godziny.
W celu oznaczenia w biaku cystyny i metioniny bez strat, przed kwan hydroliz poddaje si biako reakcji utleniania, w wyniku ktrej z cystyny powstaje
kwas cysteinowy, a z metioniny sulfon metioniny, produkty te s odporne na dugotrwae gotowanie z kwasem solnym.
Otrzymane hydrolizaty poddaje si rozdziaowi, na poszczeglne aminokwasy metod chromatografii, np. cienkowarstwowej lub jonowymiennej. Aminokwasy wykrywa si, stosujc reakcj barwn, np. z ninhydryn. Ilo kadego amino-

252

kwasu mona ustali przez porwnanie uzyskanej absorbancji ze znan iloci

danego aminokwasu w prbie wzorcowej.
Analiza skadu aminokwasowego pozwala okreli, w jakich stosunkach molowych wystpuj poszczeglne aminokwasy w polipeptydzie, ale nie dostarcza
informacji o ich kolejnoci.
Okrelajc struktur pierwszorzdow polipeptydu mona zidentyfikowa
aminokwasy N- i C-kocowe oraz pozna sekwencj aminokwasw w acuchu
polipeptydowym. Najatwiej jest zidentyfikowa N-kocowy aminokwas. W tym
celu przeprowadza si reakcj znakowania polipeptydu specyficznym zwizkiem
(np. 2,4-dinitro-1-fluorobenzenem lub chlorkiem dansylu czy te chlorkiem dabsylu), ktry tworzy stabilne wizanie kowalencyjne z woln grup -aminow aminokwasu. Frederick Sanger, ktry okreli sekwencj 51 aminokwasowej insuliny,
uy 2,4-dinitro-1-fluorobenzenu (DNFB), ktry reagujc w rodowisku zasadowym (pH 89) z woln grup -aminow podstawia swj rodnik 2,4-dinitrofenylowy (DNP) w miejsce jednego atomu wodoru grupy aminowej. W reakcji tej
(ryc. 2) powstaje to zabarwiona N-DNP-pochodna aminokwasu N-kocowego,
O
H 2N

CH

R
N

CH3

CH

CH

pH 8-9

C H C OOH

te tra p e p tyd

2 ,4 -d in itro -1 -flu o ro b e n ze n
O 2N

HF

N O2

O 2N

CH

CH3

N O2

6 M HCl

R
N
H

CH

H
C
O

CH
R

N
N O2

R
N

CH

C OOH

h yd ro liza

H
O 2N

CH

C OOH

3 H 2N

CH

C OOH

CH3

N -D N P -a la n in a

Ryc. 2. Przebieg reakcji Sangera dinitrofenylowania N-aminokwasu.

253

ktra po uwolnieniu w wyniku hydrolizy kwanej polipeptydu (6M HCl) moe by

atwo zidentyfikowana chromatograficznie. DNFB kondensuje rwnie z dodatkowymi grupami aminowymi aminokwasw zasadowych, z piercieniem imidazolowym histydyny, z grup SH cysteiny, z grupami OH seryny i tyrozyny. Wikszo DNP-pochodnych aminokwasw mona wyekstrahowa z hydrolizatu eterem, natomiast w fazie wodnej pozostaj (poza wolnymi aminokwasami) DNPlizyna, DNP-arginina, DNP-histydyna, DNP-cysteina i O-DNP-tyrozyna.
Zastosowanie chlorku dansylu (1-dimetylaminonaftaleno-5-sulfonylu) (DNS)
do znakowania N-kocowego aminokwasu jest reakcj 100-krotnie czulsz od dinitrofenylowania (ryc. 3). Dansylowe pochodne aminokwasw (sulfonoamidy) silO
H 2N

CH

R
N

CH3

H
C

CH

CH

N CH
H

C OOH

te tra p e p tyd

ch lo re k d a n s ylu
H 3C

CH3
N

HCl

CH3

H 3C

SO 2C l

H
N

SO 2

H 3C

CH

R
N

CH

CH3

6M HCl

h yd ro liza

H
C
O

O
CH

R
N

CH

C
O

CH3
N
R
3 H 2N

CH

C OOH

H
SO 2

dansyloalanina

CH

C OOH

CH3

Ryc. 3. Przebieg reakcji dansylowania N-aminokwasu

254

OH

nie fluoryzuj w wietle nadfioletowym i mona je wykry w ilociach rzdu

10-1010-9 mola.
Rwnie czua jest reakcja kondensacji N-kocowych aminokwasw z chlorkiem dabsylu (ryc. 4), dostarczajca intensywnie zabarwione pochodne dabsylowe
aminokwasw N-kocowych, ktre po hydrolizie identyfikuje si na podstawie
wasnoci chromatograficznych.
O
H2N CH

CH3

N CH

N CH

R
N CH COOH
tetrapeptyd

chlorek dabsylu
H3C
N

H
H3C

H3C

SO2 N

CH
CH3

6M HCl

R
N
H

H
N

SO2Cl

CH

H
C
O

CH

R
N C H C OH
H

hydroliza

H3C
H3C

H3C

HCl

SO2

R
CH COOH

3 H2N CH COOH

CH3
dabsyloalanina

Ryc. 4. Przebieg reakcji dabsylowania N-aminokwasu.

Mimo duej czuoci wikszoci omwionych metod oznaczania aminokwasw N-kocowych, nie mona ich stosowa wielokrotnie do analizy tej samej prby polipeptydu, poniewa podczas hydrolizy kwasowej polipeptyd ulega cakowitej degradacji do wolnych aminokwasw.

255

Identyfikacj C-kocowego aminokwasu mona przeprowadzi na drodze

hydrazynolizy.
Reakcja w podwyszonej temperaturze midzy bezwodn hydrazyn a polipeptydem powoduje rozerwanie wiza peptydowych z wytworzeniem hydrazydw wszystkich aminokwasw z wyjtkiem aminokwasu C-kocowego (ryc. 5).
Wolny aminokwas mona oddzieli od mieszaniny hydrazydw i zidentyfikowa,
lecz stopie odzysku aminokwasw jest niski.
O
H2N

CH
R

N CH

CH

R
N CH COOH

H2N

hydrazyna

tetrapeptyd

O
3 H2N

CH
R

NH2

N NH2

H2 N CH COOH

H
hydrazydy

Ryc. 5. Przebieg reakcji hydrazynolizy.

Alternatywn drog prowadzc do identyfikacji C-kocowego lub N-kocowego aminokwasu stanowi hydroliza enzymatyczna polipeptydu z zastosowaniem specyficznych egzopeptydaz, mianowicie karboksypeptydaz, ktre odszczepiaj po jednej reszcie aminokwasowej od C-koca poczwszy, lub aminopeptydaz
odszczepiajcych kolejne reszty od N-koca. Karboksypeptydaza A charakteryzuje
si szerok specyficznoci, z C-koca polipeptydu najszybciej uwalnia Tyr, Phe,
Trp, Leu, Ile, Met, Thr, Gln, His, Ala, Val, nie uwalnia Pro, ani Arg, natomiast
pozostae aminokwasy odcza wolno lub bardzo wolno. Karboksypeptydaza B
odcza od C-koca polipeptydu tylko aminokwasy zasadowe. W degradacji enzymatycznej ideaem byoby, gdyby enzym odszczepia tylko jeden aminokwas (od
C- lub N-koca) i dalej nie dziaa, jednak tak nie jest, poniewa enzym po odszczepieniu jednego aminokwasu zaraz odszczepia nastpny, ktry pojawi si na
kocu. Dlatego produkt reakcji enzymatycznej stanowi mieszanina wolnych aminokwasw i oligopeptydw.
Wszystkie powysze sposoby postpowania wymagaj stosunkowo duej
iloci biaka do analiz, co nie zawsze da si osign, wwczas jest to ujemna strona wszystkich omwionych wyej metod analizy polipeptydw.
256

Idealn reakcj pozwalajc na ustalenie sekwencji aminokwasw od N-koca polipeptydu jest degradacja Edmana, ktra polega na reakcji znakowania
N-kocowego aminokwasu fenyloizotiocjanianem, ktry w rodowisku zasadowym reaguje z woln grup -aminow, tworzc fenylotiokarbamylow pochodn
peptydu (ryc. 6). W rodowisku lekko kwanym z pochodnej tej odszczepia si 2-fenylo-2-tiohydantoinowa (PTH) pochodna N-kocowego aminokwasu i jednoczenie uwalnia si peptyd pomniejszony o jeden aminokwas (N-kocowy). Skrcony o jedn reszt aminokwasow peptyd moe zosta poddany kolejnemu cykloO
H2N

CH

CH3

N CH

CH

N CH COOH

tetrapeptyd

fenyloizotiocyjanian
N

OH-

S H

C N

O
CH

CH 3

R
N CH

H
C

CH

R
N CH COOH

R
H
O
fenylotiokarbamylowa pochodna tetrapeptydu

H+

NH
CH

S
H2N

CH

C
O

O
CH

R
N CH COOH
H

tripeptyd
CH3
PTH-alanina

Ryc. 6. Przebieg degradacji Edmana polipeptydu.

257

wi znakowania i odszczepiania. Uwolnione PTH-aminokwasy mog by zidentyfikowane chromatograficznie, np. wysokocinieniow chromatografi cieczow
(HPLC). Technika sekwencjonowania biaek zostaa zautomatyzowana, automat
sucy do ustalania sekwencji aminokwasw nazywa si sekwenatorem, w ktrym
degradacj Edmana prowadzi si w fazie staej. Technika zostaa udoskonalona do
tego stopnia, e jest moliwe poznanie sekwencji okoo 50 aminokwasw od N-koca polipeptydu, wykorzystujc pikomolowe iloci materiau wyjciowego.
W celu ustalenia sekwencji dugiego polipeptydu naley go najpierw rozci
na mniejsze fragmenty skadajce si z 2050 reszt, ktre po rozdzieleniu poddaje
si sekwencjonowaniu. Specyficzne pocicie polipeptydu mona osign metodami chemicznymi lub enzymatycznymi.
Specyficzn chemiczn hydroliz polipeptydu mona przeprowadzi bromocyjanem (BrCN), ktry rozrywa wizanie peptydowe utworzone przez grup
karboksylow metioniny (ryc. 7). W wyniku tej reakcji metionina zostaje przeksztacona w lakton homoseryny, znajdujcy si na C-kocu jednego z dwch pep-

CH

CH
C H2
C H2

CH

CH

S
C H3

BrC N

CH
C H2
C H2

S+

CH

CN

C H3

CH

O
C

CH
H2C

CH

O
C

H+
H 2O

CH

O
CH

H2C

H 2N

CH

C
H

l akton ho m oseryny

Ryc. 7. Przebieg chemicznej hydrolizy polipeptydu bromocyjanem.

258

tydw powstajcych w wyniku rozbicia acucha polipeptydowego, zawierajcego

jedn reszt metioninow. Jeli polipeptyd zawiera wicej reszt metioniny, wwczas w wyniku hydrolizy powstanie wicej peptydw, np. gdy obecne s 2 reszty
metioniny, to powstan 3 peptydy, gdy 3 reszty metioniny, to 4 peptydy itd.
W chemicznej hydrolizie zamiast bromocyjanu mona zastosowa hydroksylamin, ktra rozrywa wizanie peptydowe utworzone midzy asparagin i glicyn,
O-jodobenzen, ktry rozrywa wizanie peptydowe utworzone przez grup karboksylow tryptofanu, 2-nitro-5-tiocyjanobenzen, rozrywajcy wizanie peptydowe
utworzone przez grup aminow cysteiny.
Enzymatyczna hydroliza polipeptydw do peptydw moe by przeprowadzona z wykorzystaniem specyficznych endopeptydaz, mianowicie trypsyny,
ktra rozcina acuch polipeptydowy po karboksylowej stronie reszt aminokwasw
zasadowych (Lys, Arg), lub chymotrypsyny, rozcinajcej acuch polipeptydowy
po karboksylowej stronie reszt aminokwasw aromatycznych (Phe, Tyr, Trp).
Peptydy, ktre otrzymano w wyniku specyficznej hydrolizy chemicznej lub
enzymatycznej, rozdziela si chromatograficznie i oznacza sekwencj kadego
z oczyszczonych peptydw technik degradacji Edmana. W ten sposb poznajemy
sekwencje poszczeglnych fragmentw polipeptydu, lecz nie znamy kolejnoci
uoenia tych fragmentw w caym polipeptydzie.
Kolejno uoenia fragmentw peptydowych w polipeptydzie moemy
wyjani na podstawie tak zwanych nakadajcych si peptydw. W tym celu
wyjciowy acuch polipeptydowy rozszczepia si innym zwizkiem lub enzymem
ni poprzednio, otrzymane fragmenty rozdziela si i sekwencjonuje. W ten sposb
otrzymuje si dwa rne zestawy fragmentw o znanej sekwencji, ktre powstay
z tego samego polipeptydu, skutkiem dziaania dwch rnych czynnikw trawiennych, np. trypsyny i chymotrypsyny.
peptydy trypsynowe
Ala-Gly-Trp-Gly-Lys
Asn-Val-Lys

peptydy chymotrypsynowe
Asn-Val-Lys-Ala-Gly-Trp
Gly-Lys
peptydy trypsynowe
Asn-Val-Lys-Ala-Gly-Trp-Gly-Lys

nakadajcy si peptyd chymotrypsynowy

Jeli peptyd otrzymany w wyniku trawienia jednym czynnikiem nakada si
na sekwencj dwu peptydw otrzymanych w wyniku trawienia drugim czynnikiem,
to jest to sposb na ustalenie kolejnoci peptydw. Tak jak przedstawiono przykadowo wyej, peptyd chymotrypsynowy nakada si na sekwencje dwu peptydw
trypsynowych, ustalajc w ten sposb ich kolejno. Ustalenie pooenia peptydw
259

wystarczy do okrelenia sekwencji caego analizowanego biaka, ktrym jest pojedynczy polipeptyd.
Ustalenie sekwencji biaka oligomerycznego jest bardziej skomplikowane,
poniewa naley najpierw doprowadzi do dysocjacji poszczeglnych podjednostek polipeptydowych. Jeli podjednostki poczone s tylko wizaniami niekowalencyjnymi, wystarczy zastosowa czynniki denaturujce, takie jak roztwr 8M
mocznika lub roztwr 6M chlorowodorku guanidyny, eby doprowadzi do ich
dysocjacji.
Pod wpywem czynnikw denaturujcych struktura biaka zostaje czciowo
rozpleciona, dziki zerwaniu wiza niekowalencyjnych, i poszczeglne acuchy
polipeptydowe przyjmuj konformacj kbka statycznego. Jeli istniej w biaku
wizania disiarczkowe, naley je zerwa na drodze redukcji biaka, takimi zwizkami s -merkaptoetanol i ditiotreitol.
-Merkaptoetanol zrywa odwracalnie mostki disiarczkowe w biaku, tworzc mieszane mostki z acuchami bocznymi cysteiny. Przy znacznym nadmiarze
-merkaptoetanolu mieszane mostki disiarczkowe ulegaj dalszej redukcji do wolnych grup sulfhydrylowych w polipeptydach.
Podobne rozdzielenie acuchw polipeptydowych poczonych wizaniami
disiarczkowymi osiga si stosujc ditiotreitol.
Dla zabezpieczenia reszt cysteinowych przed rekombinacj przeprowadza
si ich alkilowanie jodooctanem do stabilnej S-karboksymetylowej pochodnej cysteiny.
R CH2 SH
JCH2COO- jodooctan
JR CH 2 S CH 2 COO-

Uwolnione polipeptydy rozdziela si np. chromatograficznie, po czym mona realizowa procedur, zmierzajc do ustalenia ich sekwencji, omwion wyej.

260

ZADANIA, KLASYFIKACJA I PRZYKADY

BIAEK
Biaka s zrnicowanymi makroczsteczkami pod wzgldem struktury
i funkcji. Najobficiej wystpuj w komrkach zwierzcych, gdzie stanowi 10
20% masy ciaa, czyli 6080% suchej masy. Makroczsteczki te s syntetyzowane
i wystpuj jedynie w organizmach. U 1,2 miliona gatunkw yjcych na Ziemi
wystpuje od 1010 do 1012 rnych biaek. W organizmie ludzkim znajduje si 5
milionw odrbnych biaek. Stanowi one nie tylko podoe wszystkich zjawisk
yciowych, ale niektre z nich zjawiska yciowe warunkuj.
Gwne zadanie bardzo wielu z nich to kataliza enzymatyczna, dziki ktrej
determinuj metabolizm w kadej ywej komrce. Metabolizm stanowi zoone
reakcje chemiczne, przebiegajce w wskich, dopuszczalnych dla ycia granicach
temperatury, z szybkoci ponad milionkrotn, dziki biakowym katalizatorom
biologicznym.
Funkcje mechaniczno-strukturalne biaek wewntrz komrki sprowadzaj
si do tworzenia cytoszkieletu, czyli zrbu biakowego, zapewniajcego trwae, ale
jednoczenie elastyczne zorganizowanie organelli wewntrzkomrkowych.
Funkcje mechaniczno-strukturalne biaek w budowie bon biologicznych s
odpowiedzialne za wytworzenie wewntrzkomrkowych przedziaw funkcjonalnych oraz za odgraniczenie komrek od otoczenia.
Funkcje mechaniczno-strukturalne biaek pozakomrkowych sprowadzaj
si do tworzenia macierzy zewntrzkomrkowej, ktra stanowi spoido i rusztowanie stabilizujce struktur tkanek. Takie biakowe biologiczne spoido jest nie tylko
biernym podoem dla komrek, lecz rwnie aktywnie wpywa na ich ksztat,
adhezj lub migracj, rozwj, metaboliczne funkcje oraz uczestniczy w tak wanych biologicznie procesach jak rnicowanie, proliferacja i morfogeneza.
Biaka odpowiedzialne s za transport, magazynowanie i wymian z otoczeniem wielu czsteczek i jonw. Gdyby zostay pozbawione tej funkcji, komrki
zginyby z godu.
Ruch uporzdkowany wynika z wasnoci biomechanicznych niektrych biaek.
Zadania biaek w ochronie immunologicznej polegaj na zapobieganiu przed
wtargniciem antygenu, na eliminowaniu antygenu z organizmu oraz utrwaleniu
pamici immunologicznej przeciw danemu antygenowi, ktrym moe by zarwno
biako obce, jak i inna wielkoczsteczkowa substancja obca dla danego osobnika,
w tym bakterie lub wirusy.

261

Niektre biaka maj za zadanie odbiera, wytwarza i przekazywa sygnay

chemiczne i fizyczne o stanie rodowiska, zarwno wewntrzkomrkowego, jak
i zewntrzkomrkowego.
Nadrzdnym zadaniem biaek jest koordynowanie funkcji biologicznych,
w tym kontrola replikacji, wzrostu i rnicowania, na poziomie regulacji ekspresji
informacji genetycznej.
Tabela 1. Kryteria podziau biaek i ich gwne klasy
Kryteria podziau biaek
Pochodzenie

Gwne klasy biaek

zwierzce, rolinne, bakteryjne, wirusowe,

Rozmieszczenie

wewntrzkomrkowe,
zewntrzkomrkowe

Wystpowanie
w narzdach

mini, mzgu, wtroby, osocza, mleka, macierzy cznotkankowej

Wystpowanie
w organellach

jdrowe, mitochondrialne, lizosomalne, rybosomowe, bonowe

Oglne funkcje biologiczne

enzymatyczne, strukturalne, zapasowe, transportowe, receptorowe, adhezyjne, hormonalne,

kurczliwe, odpornociowe

Brak (lub obecno) zwizkw

nieaminokwasowych

proste;
zoone:
glikoproteiny, lipoproteiny,
metaloproteiny, fosfoproteiny,
nukleoproteiny, chromoproteiny

Oglny ksztat,
rozpuszczalno i adunek

globularne (kuliste)
biaka obojtne: (albuminy, globuliny)
kwane (prolaminy, gluteliny)
zasadowe (histony, protaminy)
fibrylarne (wkienkowe, skleroproteiny)

Kryteria klasyfikacji biaek s rnorodne, lecz adne nie jest doskonae.

Najlepsza byaby klasyfikacja biaek na podstawie zalenoci midzy struktur
a ich aktywnoci biologiczn. Przypuszczalnie klasyfikacja taka bdzie moliwa
w przyszoci, kiedy strukturze przyporzdkuje si swoist aktywno biologiczn
wikszoci biaek.

BIAKA GLOBULARNE
Biaka globularne s rozpuszczalne w wodzie i rozcieczonych roztworach
soli. Ich czsteczki maj ksztat kulisty lub elipsoidalny. Zwarta struktura wynika
262

ze specyficznego pofadowania acucha polipeptydowego, spowodowanego w duym stopniu przez oddziaywania hydrofobowe midzy niepolarnymi resztami
aminokwasowymi, lokalizowanymi we wntrzu struktury globularnej. Na powierzchni makroczsteczki znajduj si hydrofilne reszty aminokwasowe otoczone
powok hydratacyjn, ktra zapewnia cisy kontakt biaka z rozpuszczalnikiem
(wod) i stanowi podstaw dobrej rozpuszczalnoci biaek globularnych. Biakami
globularnymi s wszystkie enzymy, biaka krwi (z wyjtkiem fibrynogenu) i pozostaych pynw biologicznych oraz wikszo innych biaek aktywnych biologicznie. Globularnymi biakami zasadowymi s histony oraz polipeptydy protaminy,
ktre oddziauj z kwasami nukleinowymi.

HISTONY
Histony to biaka zasadowe jder komrkowych i jednoczenie najsilniej dodatnio naadowane w roztworach o pH okoo 7, wrd dotd poznanych biaek,
poza protaminami. Histony maj nisk mas czsteczkow rzdu 11 00023 000
(najwikszy jest histon H1) oraz punkt izoelektryczny (pI), mieszczcy si w granicach 1011. W strukturze pierwszorzdowej wykazuj przewag sumy aminokwasw zasadowych nad kwanymi. Charakteryzuj si znaczn zawartoci reszt
lizynowych i argininowych. Wartoci stosunkw molowych lizyny do argininy s
podstaw wyrniania trzech frakcji histonowych: VLR, SLR i AR.
Histony silnie lizynowe (ang. very lysine-rich; VLR) cechuj wartoci stosunku molowego Lys/Arg powyej 4.
Histony umiarkowanie lizynowe (ang. slightly lysine-rich; SLR) cechuj
wartoci stosunku molowego Lys/Arg w granicach od 1 do 4.
Histony argininowe (ang. arginine rich; AR) cechuj wartoci stosunku molowego Lys/Arg poniej jednoci.
W skadzie aminokwasowym histonw brak jest reszt tryptofanu, cysteiny
(z wyjtkiem histonu H3), mao znajduje si tyrozyny i fenyloalaniny. Nieznaczne
iloci aminokwasw aromatycznych sprawiaj, e histony odznaczaj si niskim
pochanianiem wiata w nadfiolecie.
Histony klasyfikuje si w 5 klas, rnicych si rozmiarem, skadem aminokwasowym i dodatnim adunkiem. Histony okrela si liter H z odpowiednim
znakiem numerycznym klasy, mianowicie: histony H1 (silnie lizynowe), histony
H2A i H2B (umiarkowanie lizynowe), histony H3 i H4 (argininowe). W erytrocytach jdrzastych wystpuje histon H5 (silnie lizynowy), ktry jest alternatywn
form (skrajnym wariantem) H1. Histon H5 wie si szczeglnie silnie z DNA
chromatyny nie ulegajcej transkrypcji. Histony H3 s jedynymi, ktre zawieraj
reszty cysteiny uczestniczce w tworzeniu mostkw disiarczkowych.

263

Struktura pierwszorzdowa wikszoci histonw jest konserwatywna i zachowawcza. Najbardziej konserwatywn struktur pierwszorzdow ma histon H4,
ktry pozbawiony jest cakowicie specyficznoci gatunkowej. Najbardziej zmienn
sekwencj aminokwasow ma histon H1 zarwno w obrbie jednego gatunku, jak
i midzy gatunkami.
Histony s zasocjowane z jdrowym DNA komrki eukariotycznej, wsptworzc jego nukleosomaln struktur. Histony H2A, H2B, H3 i H4 (po dwie czsteczki z kadego) oddziauj ze sob, tworzc oktamer histonowy, na ktrym nawinita jest helisa DNA nukleosomu. Histon H1 znajduje si poza oktamerem,
oddziauje zewntrznie z nici DNA i atwo oddysocjowuje. Moe by zastpowany przez histon H5, w szczeglnie nieaktywnej chromatynie, tak jak np. w erytrocytach ptakw. Histony maj wpyw na zmian stabilnoci konformacji chromatyny (euchromatynaheterochromatyna), midzy innymi poprzez wykorzystywanie
alternatywnych odmian histonw oraz poprzez modyfikacje chemiczne (acetylacja), ktrym ulegaj histony.
Histony, w odrnieniu od protamin, daj si wytrca amoniakiem z kwanego ekstraktu, poniewa s nierozpuszczalne (z wyjtkiem histonw z przewag
lizyny) w nadmiarze tego rozpuszczalnika. Rozpuszczaj si natomiast w nadmiarze alkaliw nieorganicznych oraz s kwasorozpuszczalne.

PROTAMINY
Protaminy s silnie zasadowymi polipeptydami zwizanymi z DNA, szczeglnie w komrkach spermy, gdzie stanowi ostateczny produkt przeksztace
skadnikw biakowych, towarzyszcych spermatogenezie. Podczas spermatogenezy i spermiogenezy, szczeglnie w tworzonych gwkach plemnikw, ma miejsce
zastpienie histonw somatycznych protaminami. Najlepiej poznano waciwoci
protamin spermy ryb, ktre charakteryzuj si nisk mas czsteczkow, rzdu
40005000 oraz niewielk liczb reszt aminokwasowych w acuchu polipeptydowym (okoo 30), z czego 50% stanowi reszty argininy, decydujce o wybitnej
zasadowoci protamin. Polipeptydy te pozbawione s aminokwasw kwanych,
cysteiny, histydyny i lizyny.
Protaminy ssakw maj wysz mas czasteczkow i bardziej zrnicowany
skad aminokwasowy, poniewa zawieraj reszty cysteiny, histydyny, lizyny, a nawet aminokwasy kwane.

BIAKA FIBRYLARNE
Biaka fibrylarne s praktycznie nierozpuszczalne w wodzie i w rozcieczonych roztworach soli, z wyjtkiem rozpuszczalnego fibrynogenu osocza krwi. Cha-

264

rakteryzuj si rwnolegym uoeniem polipeptydw, w postaci dugich wkienek tworzcych elementy strukturalne, szczeglnie tkanki cznej.
Wewntrzkomrkowymi biakami fibrylarnymi s keratyny- i keratyny-.
Keratyna- jest zbudowana z trzech prawoskrtnych helis zwinitych wok siebie
w postaci lewoskrtnego superhelisu.
Zewntrzkomrkowymi biakami fibrylarnymi s kolageny i elastyna. Dotychczas opisano ponad 10 gwnych typw kolagenw. Kolageny s glikoproteinami, przewanie o niewielkiej zawartoci cukrw.
Biaka kolagenowe stanowi 2040% wszystkich biaek zwierzcych. Powszechnie wystpuj w skrze, cignach, wizadach, chrzstkach, kociach, zbach i innych rodzajach tkanki cznej, gdzie stanowi gwne tworzywo wkien
klejodajnych (kolagenowych). Elastyna stanowi tworzywo wkien sprystych,
ktre s bardzo rozcigliwe.
Kolageny s biakami nierozpuszczalnymi, ktre charakteryzuj si du
wytrzymaoci na rozciganie. Zerwanie wkna o rednicy 1 mm wymaga obcienia, co najmniej 10 kg.
Nierozpuszczalno kolagenu i elastyny wynika z ich usieciowania kowalencyjnymi wizaniami poprzecznymi (krzyowymi). Brak tego usieciowania w kolagenie modych zwierzt sprawia, e mona go izolowa w formie rozpuszczalnej.
Powtarzajcym si elementem w kolagenie jest tropokolagen, czsteczka o ksztacie sztywnej liny o dugoci okoo 300 nm, rednicy 1,5 nm i masie czsteczkowej
okoo 300 000. Tropokolagen tworz trzy lewoskrtne helisy zwinite wok siebie
w prawoskrtny superhelis.

LIPOPROTEINY
Lipoproteiny (Lp) s globularnymi, zoonymi czstkami, ktre transportuj
w pynach ustrojowych hydrofobowe triacyloglicerole, estry cholesterolu i cholesterol. W ich strukturze mona wyrni amfipatyczn powok, utworzon przez
biaka, zwane apolipoproteinami (apoLp), fosfolipidy i cholesterol. Powoka ta
otacza hydrofobowy rdze lipoprotein zoony z triacylogliceroli i estrw cholesterolu. Lipoproteiny klasyfikuje si na podstawie rnic w ich podstawowej wasnoci fizycznej, ktr jest gsto, na pi gwnych klas: chylomikrony, lipoproteiny
o bardzo maej gstoci (VLDL), lipoproteiny o poredniej gstoci (IDL), lipoproteiny o maej gstoci (LDL) i lipoproteiny o duej gstoci (HDL). Ogln charakterystyk gwnych klas dojrzaych form lipoprotein osocza krwi zestawiono
w tabeli 2.
Rnice w gstoci poszczeglnych klas lipoprotein wynikaj przede wszystkim z rnej proporcji skadnika lipidowego do biakowego, tj. odmiennego skadu ilociowego. Poza skadem ilociowym lipoproteiny rni si skadem jako
265

266

Tabela 3. Charakterystyka gwnych rodzin apolipoprotein (apoLp)

Gwne
ApoLp

AI

Masa
czsteczkowa
(kDa)
28,3

Gwne miejsce
powstawania

Gwne funkcje i inne

waciwoci

jelito, wtroba

strukturalna w HDL, gwne

ilociowo biako HDL;
aktywator LCAT;
ligand receptora HDL

AII

17,0

wtroba, jelito

strukturalna w HDL, stanowi

ok. 1/3 iloci AI w HDL
aktywator LCAT;

AIV

B48

46,0

265,0

jelito

jelito

ligand receptora HDL w wtrobie

strukturalna
nach;

chylomikro-

nie rozpoznawana przez receptor apoB/E

B100

550,0

wtroba

strukturalna w VLDL, IDL,

LDL;
gwny ligand receptora apoB/E

CI

6,5

wtroba

aktywator LCAT

CII

8,8

wtroba

aktywator lipazy lipoproteinowej

inhibitor lipazy Lp-nowej;

CIII

8,9

wtroba

wystpujc w lipoproteinach
zawierajcych apoE zapobiega
wizaniu apoE z receptorem
apoE stanowi to sposb na
zapobieganie przedwczesnemu
usuwaniu z krenia chylomikronw, VLDL, IDL

20,0

wtroba ?

przenosi lipidy, estry cholesterolu z HDL do LDL

39,0

wtroba

ligand receptora apoE, receptora LRP, receptora apoB/E

(-1,-2,-3,-4)

gdzie:
LCAT acylotransferaza lecytyna: cholesterol;
LRP (ang. LDL receptor related protein) biako podobne do receptora LDL

267

ciowym obu komponent (tab. 2). Przykadowo, w chylomikronach cakowita

komponenta lipidowa stanowi 9899% ich masy, reszt (12% masy) natomiast
biako. Chylomikrony s lipoproteinami najbogatszymi w triacyloglicerole, najuboszymi za w biaka. Najbogatsze w biaka, pod wzgldem ilociowym oraz
jakociowym s lipoproteiny o duej gstoci (HDL). Wikszo klas gwnych
lipoprotein w kreniu wystpuje w wielu formach rnicych si skadem jakociowo-ilociowym oraz waciwociami, tak jak np. HDL1, HDL2, HDL3. Rnorodno form tych samych klas Lp jest konsekwencj przemian chemicznych, ktrym ulegaj lipoproteiny w kreniu. Przemiany te polegaj gwnie na reakcjach
hydrolizy (lipoliza) triacylogliceroli, reakcjach estryfikacji cholesterolu, wzbogacaniu i wymianie apolipoprotein.
Apolipoproteiny odpowiadaj za wiele funkcji, w tym determinuj wasnoci
strukturalno-funkcjonalne lipoprotein w najwyszym stopniu spord wszystkich
ich skadnikw. W tabeli 3 przedstawiono charakterystyk gwnych piciu rodzin
(oznaczone kolejnymi literami alfabetu) apolipoprotein z podgrupami (oznaczone
dodatkowo cyframi rzymskimi).
Rola strukturalna apolipoprotein wynika z ich zdolnoci wizania i solubilizacji (rozpuszczania) lipidw i polega na wsptworzeniu amfipatycznego paszcza
lipoproteiny, ktry bezporednio odpowiedzialny jest za solubilizacj hydrofobowych lipidw w wodnym rodowisku pynw ustrojowych. Apolipoproteiny mog
by zwizane silnie lub luno z czci lipidow. Silnie zwizane z komponent
lipidow apolipoproteiny (integralne) nie opuszczaj nigdy lipoprotein, tak jak np.
apoB100, apoB48. Apolipoproteiny luno zwizane (powierzchniowe) z komponent lipidow mog swobodnie opuszcza lipoproteiny lub podlega wymianie
midzy lipoproteinami, tak jak np. apoA, apoC, apoE.
Rola funkcjonalna apolipoprotein polega na regulowaniu katabolizmu lipoprotein w kreniu. Niektre apolipoproteiny s aktywatorami, inne inhibitorami
podstawowych enzymw uczestniczcych w katabolizmie lipidw, np. lipazy lipoproteinowej, acylotransferazy lecytyna:cholesterol. Apolipoproteiny (np. apoB100,
apoE) s bezporednimi ligandami rozpoznawanymi przez specyficzne receptory
bonowe dla lipoprotein komrki docelowej. Wynikiem interakcji bezporedniego
liganda (apoLp) ze specyficznym receptorem jest wytworzenie kompleksu Lp-receptor, jego internalizacja do wntrza komrki i eliminacja lipoprotein z krenia.
Wikszo apolipoprotein naley do glikoprotein (np. apoAII, apoAIV, apoB,
apoC, apoD, apoE), niektre wystpuj w izoformach rnicych si zawartoci
reszt kwasw sjalowych, np. apoCIII.

268

GLIKOPROTEINY
Glikoproteiny s biakami, ktre maj wglowodany kowalencyjnie przyczone do czci polipeptydowej. Wrd biaek zoonych s najliczniejsz i najpowszechniejsz grup. Wrd glikoprotein s zarwno biaka globularne, jak i fibrylarne. Wiele enzymw, hormonw, biaek transportowych, immunoglobulin,
biaek wydzielin luzowych, biaek osocza, biaek bon plazmatycznych podstawnych wycznie z typowymi biakami strukturalnymi macierzy pozakomrkowej,
np. kolageny, naley do glikoprotein.
Komponenty cukrowe glikoprotein mog spenia rnorodne funkcje, m.in.
utrzymuj waciw konformacj acuchw polipeptydowych, ochraniaj je przed
rozpadem proteolitycznym, determinuj czas ptrwania glikoprotein w pynach
ustrojowych i uatwiaj transport biaka zarwno wewntrz, jak i na zewntrz komrki. Wi rne patogeny, np. bakterie i wirusy. Peni one rol determinant
antygenowych i uczestnicz w zjawiskach biologicznego rozpoznawania i adhezji,
przyczyniajc si do biologicznej specyficznoci komrkowej, narzdowej, osobniczej i gatunkowej.
W zalenoci od typu wiza glikozydowych obecnych w glikoproteinach,
biaka te podzielono umownie na:
glikoproteiny typu surowiczego, w ktrych skadniki wglowodanowe s poczone przede wszystkim wizaniem N-glikozydowym z polipeptydem; ta
zwyczajowa nazwa przyjta dla biaek surowicy (bdcych w wikszoci glikoproteinami, ktre maj przede wszystkim ten typ wizania, cho zawieraj czasami rwnie wizania O-glikozydowe) obejmuje take wiele innych biaek nie
wystpujcych w surowicy, w tym take glikoproteiny bonowe i macierzy pozakomrkowej;
glikoproteiny typu mucyny, zawierajce wizanie O-glikozydowe poprzez
-GlcNAc;
glikoproteiny typu proteoglikany, zawierajce glikozoaminoglikany poczone wizaniem O-glikozydowym, utworzonym przez ksyloz i reszt seryny lub
treoniny, cho niektre zawieraj rwnie inne wizania O-glikozydowe i/lub
N-glikozydowe;
glikoproteiny typu kolagenu, typowe biaka strukturalne, zawierajce unikalne alkalistabilne wizanie O-glikozydowe.
Glikoproteiny zawierajce reszty kwasw sjalowych w swych jednostkach
oligosacharydowych zwyczajowo nazywane s sjaloglikoproteinami, a pozbawione
tego monocukru asjaloglikoproteinami.
Indywidualne glikoproteiny zazwyczaj skadaj si z szeregu izoform.
Istnienie rnych izoform tej samej glikoproteiny wynika przede wszystkim z rnorodnoci struktury ich oligosacharydw. Mikroheterogenno oligosacharydowa

269

wynika rwnie z rnych proporcji midzy oligosacharydami obojtnymi i kwanymi oraz odmiennej zawartoci w nich nonikw adunkw ujemnych. Heterogenno oligosacharydw glikoprotein moduluje funkcje biologiczne tych makroczsteczek, czyli bioaktywno.
Zrnicowanie oligosacharydw dotyczy poszczeglnych glikoprotein w obrbie jednego, ale rwnie w obrbie rnych gatunkw. Odmienno oligosacharydw glikoprotein moe rwnie dotyczy rnych etapw ontogenezy.
Masa czsteczkowa glikoprotein waha si w szerokich granicach, np. od
14 500 Da dla rybonukleazy B do 2106 Da dla wikszoci mucyn. Zawarto wglowodanw w glikoproteinach moe waha si od okoo 0,4 do 85% masy. Na pojedynczy acuch polipeptydowy przypada moe jedna jednostka oligosacharydowa, jak np. w acuchu cikim immunoglobuliny IgG, kilka jednostek, jak np.
w 1-kwanej glikoproteinie, w pojedynczych podjednostkach ludzkiej gonadotropiny kosmwkowej (hCG), kilkanacie
jednostek, jak np. w 2-makroglobulinie,
a nawet kilkaset, jak w mucynach z gruczow podszczkowych, luzu drg odkowo-jelitowych, tchawiczo-oskrzelowych i szyjki macicy.
Glikoproteiny typu surowiczego
nale do biaek globularnych, ktrych
ksztat zazwyczaj jest sferyczny, jak np.
w przedstawionym obok modelu hCG .
Glikoproteiny typu mucyny s zasadniczymi skadnikami kadej wydzieliny luzowej, warunkujcymi wasnoci fizykochemiczne luzu. Mucyny maj powinowactwo do kationw dwu- i trjwartociowych, lipidw, lekw o strukturze
trzeciorzdowych amin oraz wi wolne rodniki tlenowe i hydroksylowe. Mucyny
mog mie budow podjednostkow, zwykle zoon z czterech monomerw, jak
np. mucyny przewodu pokarmowego, ktrej model strukturalny przedstawiono
poniej.
Czsteczka mucyny ze luzu odkowego ma charakterystyczny rozpostarty ksztat podobny do skrzyde wiatraka, utworzony przez cztery monomery poczone wizaniami disiarczkowymi. Pojedynczy monomer mucyn przewodu pokarmowego przypomina szczotk do butelek, ktrej trzonek stanowi nieglikozylowany region polipeptydu (ok. 25%) o strukturze globularnej, wraliwej na dziaanie enzymw proteolitycznych. Reszt polipeptydu (ok.75%) stanowi region bardzo gsto glikozylowany, ktry oporny jest na dziaanie proteaz. Konformacja
270

przestrzenna regionu glikozylowanego monomeru jest fibrylarna, liniowa i gitka,

dziki duej gstoci jednostek oligosacharydowych.

REDUKCJA

REDUKCJA

Trypsyna
Trypsyna

Mucyny ze luzu szyjki macicy i mucyny oskrzelowe maj ksztat odmienny

od mucyn luzu przewodu pokarmowego. Nitkowaty ksztat mucyn oskrzelowych
i innych wynika z poczenia czterech podjednostek typu koniec do koca za
pomoc wiza disiarczkowych.
W pojedynczej podjednostce wystpuje zazwyczaj pi obszarw gsto glikozylowanych, poprzedzielanych rejonami nieglikozylowanymi, wraliwymi na
dziaanie proteaz. Rejony glikozylowane charakteryzuj si liniow struktur, ktr
stabilizuj gsto rozmieszczone jednostki oligosacharydowe. luz oskrzelowy zawiera may procent wody.
Proteoglikany s polianionowymi glikoproteinami zawierajcymi acuchy
glikozoaminoglikanowe kowalencyjnie poczone z acuchem polipeptydowym.
Wystpuj przede wszystkim pozakomrkowo, we wszystkich tkankach, szczeglnie obficie w tkance cznej.
HS

NH2

COOH

II

III

IV

Ryc. 8. Model struktury wielodomenowej i moduowej perlekanu (cyframi rzymskimi

oznaczono kolejne rne domeny wg. 29, zmodyfikowane).

Liczne proteoglikany s biakami wielodomenowymi (mozaikowymi), gdy

poza domenami wicymi glikozoaminoglikany mog zawiera inne, mianowicie
domeny: lektynowe (oddziaujce z cukrowcami), z moduami podobnymi do epi271

dermalnego czynnika wzrostowego (EGF), z moduami immunoglobulinopodobnymi, domeny z moduami CCP, czyli podobnymi do biaek dopeniacza i inne.
Przykadami proteoglikanw o budowie mozaikowej s zarwno biaka bon podstawnych, np. perlekan z trzema acuchami siarczanu heparanu lub wersikan
z wieloma acuchami siarczanu chondroityny, jak i proteoglikany bon plazmatycznych, np. trombomodulina, ktra odpowiedzialna jest za aktywno antykrzepliw rdbonkw.
Najbardziej charakterystyczn struktur przestrzenn maj wielkoczsteczkowe, pozakomrkowe proteoglikany typu agrekan z chrzstki oraz typu wersikan
z fibroblastw. Proteoglikany te zawieraj acuchy siarczanu chondroityny i siarczanu keratanu kowalencyjnie przyczone do rdzenia biakowego. Niekowalencyjna asocjacja wielu (ok. 140) takich rdzeni biakowych z dugim acuchem kwasu hialuronowego (poprzez biaka wice) doprowadza do wytworzenia kompleksu o dugoci okoo 2 m, ktry zwany jest agrekanem. Proteoglikany tego typu s
silnie uwodnione i spryste, odginaj si po zdeformowaniu, dlatego chrzstka
moe amortyzowa siy odksztacajce.

syndekan

dekoryna

wersikan

serglicyna

Ryc. 9. Schematyczna struktura proteoglikanw, przedstawicieli poszczeglnych rodzin

(wg. 29, zmodyfikowane).

Inne mae proteoglikany mog rwnie zawiera liczne acuchy glikozoaminoglikanowe siarczanu chondroityny, tak jak np. serglicyna wystpujca
w ziarnistociach pytek krwi, ktra jest nonikiem czynnikw wzrostowych.
272

Serglicyna wie pytkowy czynnik 4 (PF4) i w tej postaci jest on uwalniany

z pytek. Bonowe proteoglikany (np. betaglikan) lub wolne niskoczsteczkowe
(np. dekoryna) wi wewntrz komrki transformujcy czynnik wzrostowy
(TGF); inny czynnik wzrostowy (FGF), wizany jest przez bonowy syndekan.

Znaczenie olisacharydw w determinacji okresu ptrwania biaek

w kreniu
Jednostki oligosacharydowe glikoprotein s bogate w informacj biologiczn, ktra moe kierowa wieloma procesami. Przykadem moe by eliminacja
glikoprotein z krenia, determinujca ich okres biologicznego ptrwania w organizmie. W proces ten zaangaowane s dwa rodzaje receptorw lektynowych (rozpoznajcych wglowodany), mianowicie receptor asjaloglikoprotein, znajdujcy
si w bonach hepatocytw, oraz receptor siarczanoglikoprotein, wystpujcy
w bonach komrek Kupffera i komrek endotelialnych w wtrobie (ryc. 10).

Ryc. 10. Eliminacja glikohormonw z krenia (wg 32, za zgod wydawcy i redaktora).
273

Monocukry znajdujce si na nieredukujcych kocach oligosacharydw

decyduj o szybkoci usuwania glikoprotein z krenia. Sjaloglikoproteiny s wolno eliminowane z krenia, poniewa nie mog by rozpoznawane przez receptory
asjaloglikoprotein ani receptory siarczanoglikoprotein. Szybko usunicia kwasu
sjalowego z glikoprotein jest kontrolowana przez sam struktur biaka oraz aktywno i dostpno specyficznych sjalidaz, np. neuraminidazy. Sjalidazy usuwaj reszty kwasw sjalowych, uwidaczniajc reszty galaktozylowe przy nieredukujcych kocach oligosacharydw. Te reszty galaktozylowe s rozpoznawane przez
receptory asjaloglikoprotein. Glikoproteiny zwizane z receptorem asjaloglikoproteinowym s usuwane z krwi do hepatocytw drog endocytozy i hydrolizowane
w lizosomach.
Specyficzne siarczanoglikoproteiny s bardzo szybko usuwane z krenia
(tu po pojawieniu si we krwi), wwczas gdy ich natywne makroczsteczki
oznakowane s sekwencj SO4-4GalNAc1,4GlcNAc-1,2Man (ryc. 10), ktra
jest rozpoznawana i wizana przez receptor siarczanoglikoprotein, obficie wystpujcy w bonach komrek Kupffera i endotelialnych w wtrobie. Szybka eliminacja (niektrych glikohormonw) wynika z faktu, e ich oligosacharydowy ligand
nie wymaga adnych wczeniejszych reakcji modyfikujcych potrzebnych do rozpoznania przez ten receptor bonowy, w odrnieniu od eliminacji za porednictwem receptora asjaloglikoprotein. Dlatego niemal w momencie pojawienia si
takiej glikoproteiny we krwi moe by ona eliminowana w wtrobie z krenia,
drog endocytozy receptorowej.

274

16.

CHEMICZNE MODYFIKACJE
RESZT AMINOKWASOWYCH
Iwona ak

Posttranslacyjnym modyfikacjom acuchw bocznych aminokwasw ulega

15, spord 20 aminokwasw biakowych, z wyjtkiem alaniny, waliny, leucyny,
izoleucyny i metioniny.
Chemiczne modyfikacje reszt aminokwasowych w biakach polegaj na reakcjach: fosforylacji, -karboksylacji, acetylacji, metylacji, hydroksylacji, acylacji:
mirystylacji i palmitylacji, prenylacji: farnezylacji i geranylogeranylacji, tworzenia
glikozylofosfatydyloinozytolowych (GIP)-pochodnych, racemizacji, ADP-rybozylacji, adenylacji, ubikwitynacji, sieciowania biaek z udziaem poliamin, tworzenia
allizyny i poprzecznych wiza midzy acuchami polipeptydowymi, glikozylacji
oraz glikacji nieenzymatycznej.

FOSFORYLACJA
Reakcje fosforylacji polegaj na przeniesieniu kocowej grupy fosforanowej
(czyli ) z ATP na atom tlenu grupy hydroksylowej specyficznej reszty aminokwasowej, mianowicie: Ser, Thr lub Tyr.
H O

ATP

H O

ADP

N C C
H CH2

N C C

fosfataza

H CH2

kinaza serynowa

OH

reszta serynypolipeptydu

H O

O
-

O P O
O

N C C
H CH2

Pi

OH

reszta serynypolipeptydu

reszta fosfoserynypolipeptydu

Zmodyfikowane biako na skutek fosforylacji uzyskuje dwa dodatkowe

ujemne adunki. Fosforylacja reszty seryny w polipeptydzie zmniejsza podatno
biaka na proteoliz. Fosforylacja histonu H1 towarzyszy kondensacji chromosomw podczas mitozy.

275

Doczona do biaka grupa fosforanowa moe tworzy trzy wizania wodorowe, ktre dziki tetraedrycznemu ukadowi przestrzennemu s silnie ukierunkowane. Zmiany te mog powodowa znoszenie dotychczasowych oddziaywa elektrostatycznych w biaku i przyczynia si do tworzenia nowych oddziaywa. Powstajce w ten sposb zmiany strukturalne mog zasadniczo zmienia aktywno
biologiczn biaka, w tym aktywno katalityczn, wizanie substratu, jeli fosforylowanym biakiem jest enzym.
Fosforylacja jest skutecznym sposobem aktywacji wielu biaek, ale s i takie
biaka, ktre w wyniku fosforylacji ulegaj inaktywacji (np. fosforylaza glikogenowa jest aktywowana, a syntaza glikogenowa inaktywowana). Wiele enzymw,
kanaw i innych biaek wewntrzkomrkowych jest regulowana dziki fosforylacji. Proces ten zachodzi wewntrz komrki, gdzie jest due stenie ATP. Biaka
zewntrzkomrkowe nie s regulowane przez odwracaln fosforylacj.
Reakcje fosforylacji, zachodzce w organizmie s katalizowane enzymatycznie przez kinazy (fosfotransferazy), wrd ktrych wyrnia si dwie klasy: kinazy
biakowe fosforylujce Ser lub Thr (klasa I) i kinazy biakowe fosforylujce Tyr
(klasa II). Defosforylacj, czyli hydroliz wizania z regeneracj grupy wodorotlenowej aminokwasu w biaku i uwolnieniem ortofosforanu (Pi), katalizuj fosfatazy, ktre znosz skutki dziaania kinaz.
Biaka mog podlega cyklicznej przemianie midzy form ufosforylowan
i nieufosforylowan, z szybkoci zalen od aktywnoci kinaz i fosfataz w komrce. Fosforylacja i defosforylacja mog przebiega w czasie krtszym ni jedna
sekunda lub trwa kilka godzin. Skutkiem fosforylacji jest czsto silne wzmocnienie pocztkowego sygnau np. hormonalnego. Jedna czsteczka zaktywowanej kinazy moe w krtkich odstpach czasu ufosforylowa setki biaek docelowych,
ktre jeli s enzymami, przeksztac du ilo substratu.

KARBOKSYLACJA
Karboksylacja reszt glutaminianu do -karboksyglutaminianu w biakach
uczestniczcych w krzepniciu krwi dostarcza miejsc wicych jony Ca+2, przeksztacajc je ze sabych chelatorw wapnia w silne. Reakcja katalizowana jest
przez system enzymatyczny zaleny od witaminy K.
Jednym z biaek uczestniczcych w krzepniciu krwi jest protrombina, ktra
w rejonie swego N-koca polipeptydu posiada 10 reszt glutaminianu, ulegajcych
procesowi karboksylacji. Wytworzone -karboksyglutaminiany w protrombinie
wi jony wapnia, dziki czemu protrombina wie si z fosfolipidami bonowymi pytek krwi.
Zwizanie protrombiny z powierzchni pytek krwi uprzystpnia j innym
czynnikom krzepnicia (mianowicie: czynnikowi X i V), ktre przeksztacaj pro-

276

trombin w trombin. Aktywna trombina moe przeksztaca fibrynogen w fibryn.

Pod wpywem antykoagulantw (np. dikumarolu) lub gdy w organizmie
brak jest witaminy K, protrombina nie zawiera -karboksyglutaminianw, dlatego
nie wie jonw Ca i proces krzepnicia krwi zostaje zahamowany.
H O

H O

N C C
H CH2

HCO3

N C C
O2

H CH 2
HC COO
COO

Wit K

CH2
COO

reszta karboksyglutamylowapolipeptydu

reszta glutamylowapolipeptydu

Karboksylacja grup -aminowych lizyny w biaku zwiksza jego podatno

na proteoliz.

ACETYLACJA
Acetylacja jest modyfikacj chemiczn szczeglnie rozpowszechnion
wrd biaek jder komrkowych. Proces ten katalizuj acylotransferazy przenoszce reszt acetylow z acetylo-CoA na grup -aminow acucha bocznego lizyny. W wyniku tej odwracalnej reakcji acetylacji powstaje N-acetylolizyna. Acetylacja obnia adunek dodatni lizyny. Acetylacja reszt lizyny w N-kocowych domenach histonw rdzeniowych oktameru nukleosomowego towarzyszy aktywnej
transkrypcji chromatyny.
O
H O
N C C

H3C C S CoA

H O

CoASH

acetylotransferaza

H CH 2

N C C
H CH 2

CH 2

CH 2

CH 2

CH 2

CH 2
+NH3

deacetylaza
CH 3COOoctan

CH 2
N H
C O

reszta lizyny-polipeptydu

CH 3

reszta N -acetylolizynypolipeptydu

Usunicie reszty octanu z biaka odbywa si przy udziale deacetylazy.

277

W nieodwracalnej acetylacji biaek modyfikowana jest grupa -aminowa N-kocowego aminokwasu polipeptydu, sprawia to, e tak zmodyfikowane biako
ma zmniejszon podatno na proteoliz.

METYLACJA
Reakcj metylacji katalizuj metylotransferazy, ktre przenosz grup metylow z aktywnego donora (S-adenozylometioniny lub betainy) na akceptor metylu.
Akceptorami grupy metylowej mog by atomy azotu grupy aminowej w aminokwasach zasadowych i glutaminie oraz atom tlenu w asparaginie.
H O

H O

S-adenozyl ometi onina

N C C

N C C

S-adenozylohom ocys teina

H CH2

H CH2

CH2

CH 3OH

COO

CH2

H2O

C O CH3
O
reszta metyloglutamylowapolipeptydu

reszta glutaminianupolipeptydu

HYDROKSYLACJA
Reakcji hydroksylacji ulegaj dwa aminokwasy, mianowicie lizyna i prolina,
ktre w wyniku tej reakcji s przeksztacane do 5-hydroksylizyny oraz 4-hydroksyproliny, a nieco rzadziej do 3-hydroksyproliny. Proces hydroksylacji jest katalizowany przez dioksygenazy, inaczej zwane hydroksylazami lub oksygenazami hydroksylujcymi.
H O

H O
NADPH+ + H+

N C C
COO

H CH2
CH2

CH2
CH2
+NH3

reszta lizynypolipeptydu

CH2

NADP

CH2
C O
COO

2-oksoglutaran

O2

N C C
COO

H CH2

askorbinian

CH2
H C OH

5-dioksygenaza
lizyny 2-oksoglutaranu

CH2

CH2

CO2

CH2
COO

+ NH
3

reszta 5-hydroksylizyny polipeptydu

bursztynian

Dioksygenazy wbudowuj jeden atom zaktywowanego tlenu czsteczkowego w substrat (lizyn lub prolin) z wytworzeniem w nim grupy OH. Podczas
278

przebiegu reakcji potrzebny jest czynnik redukujcy (NADPH+H+), ktry powoduje redukcj drugiego atomu tlenu do wody.
O

C
N

CH

H2 C

CH2
CH2

NADPH+ + H+
NADP

COO

CH2

CH2
C O
COO

reszta proliny- 2-oksopolipeptydu

glutaran

O2

COO

C
N

CH

askorbinian
4-dioksygenaza
proliny 2-oksoglutaranu

CH2

H2 C

C
H

CH2

CO2

CH2
COO

OH

reszta
4-hydroksyprolinypolipeptydu

bursztynian

Hydroksylacja proliny i lizyny przebiega w obecnoci 2-oksoglutaranu, ktry przeksztacany jest w oksydacyjnej dekarboksylacji do bursztynianu. Proces
hydroksylacji do hydroksylizyny i hydroksyproliny wymaga obecnoci witaminy C
(askorbinianu) jako czynnika redukujcego. Askorbinian utrzymuje w niezmiennym stanie jon elazawy, znajdujcy si w centrum aktywnym oksygenaz hydroksylujcych.

ACYLACJA
Acylacja jest chemiczn modyfikacj biaek, w wyniku ktrej rozpuszczalne
biako cytoplazmatyczne uzyskuje hydrofobow kotwic (acyl), ktra umoliwia
zaczepienie biaka w bonie. Przykadami acylacji mog by reakcje mirystylacji
i palmitylacji.
Mirystylacja polega na przeniesieniu reszty kwasu mirystynowego (C14)
(lub innej grupy acylowej) na N-kocow reszt glicyny polipeptydu. W wyniku
tej reakcji powstaje na N-kocu polipeptydu N-mirystoiloglicyna, w ktrej obecne
jest wizanie peptydowe wytworzone z grupy COOH kwasu mirystynowego
i grupy NH2- aminokwasu. Aktywnym donorem reszty acylowej jest mirystoilo-CoA. Reakcj katalizuje enzym transferaza N-mirystoilu. Mirystylacja umoliwia
zmodyfikowanemu biaku interakcj z receptorem bonowym lub z dwuwarstw
lipidow.

279

O
C N CH 2 C polipeptyd
H

N-mirystoiloglicyna-N-koca polipeptydu

Palmitylacja polega na przeniesieniu reszty kwasu palmitynowego z palmitoilo-CoA na grup hydrosulfidow reszt cysteiny. W wyniku reakcji powstaj
pochodne S-palmitoilowe biaka. Do biaka rodopsyny przyczone s dwie grupy
S-palmitoilowe, ktre su do zakotwiczenia rodopsyny w bonie.
O

C O

C S CH2 C H
N H

S-palmitoilocysteina-polipeptydu

PRENYLACJA
Prenylacja polega na przyczaniu do biaek pochodnych izoprenowych, takich jak jednostka farnezylowa (C15) lub geranylogeranylowa (C20).
Farnezylacja jest reakcj przyczania wizaniem tioeterowym grup farnezylowych do reszt cysteiny, znajdujcych si przy C-kocu polipeptydu.
S Cys
S-farnezylocysteina-polipeptydu

X
X
Y C

O
O

C-koniec polipeptydu

Reszty cysteinowe, ulegajce farnezylacji, znajduj si w specyficznej sekwencji aminokwasowej CXXY (C cysteina; X reszty alifatyczne; Y reszta
z grup karboksylow). Po przyczeniu farnezylu do cysteiny, reszty XXY s proteolitycznie usuwane, a nowa kocowa grupa karboksylowa ulega metylacji. Farnezylacji ulega wiele biaek, szczeglnie te, ktre uczestnicz w przekazywaniu
sygnaw lub w docelowym kierowaniu biaek. Przykadowo, biako ras, dopki
nie ulegnie farnezylacji nie jest zdolne przekaza sygnaw wzrostowych, gdy nie
zostao wczone do bony komrkowej. Zamiast farnezylacji zachodzi geranylogeranylacja wwczas, gdy w rejonie C-koca polipeptydu wystpuje jedna ze
specyficznych sekwencji aminokwasowych: CC, CYC lub CCYY (C cysteina;
Y to reszta aminokwasowa z grup karboksylow). Jednostka geranylogeranylu
280

przyczana jest do jednej lub obu reszt cystein. Modyfikacja ta zachodzi w maych biakach wicych GTP z rodziny rab, ktre bior udzia w kierowaniu
biaek do bon siateczki rdplazmatycznej. Przyczenie tej wysoce hydrofobowej
kotwicy jest niezbdne do zwizania biaka z bon.

GLIKOZYLOFOSFATYDYLOINOZYTOLOWE-POCHODNE
Niektre biaka wystpujce na powierzchni komrki s zakotwiczone
w bonie poprzez jednostki glikozylofosfatydyloinozytolowe (GPI), znajdujce si
na C-kocu polipeptydu.
C koniec
polipeptydu
O
Asp C NH
CH 2
CH 2

reszta
fosfoetanoloaminy

O
O P O

jednostka
oligosacharydowa

O 6Man1

2Man1
6

Gal1

2Gal1

Man1

6 Inozytol 1

4GlcN1

6
Gal1
2

O P O
O

Gal1
H 2C

jednostka
fosfatydyloinozytolu

O
O C

CH CH 2
O
C O

(H 2C)12 (CH 2)12

CH 3 CH 3
jednostka
miejsce
fosfatydyloinozytolu

zakotwiczenia
w bonie

W bonie zwykle zakotwiczone s tylko dugie acuchy acylowe kwasw

tuszczowych z jednostki fosfatydyloinozytolu GPI. Obecno glikozylofosfatydyloinozytolowej kotwicy sprawia, e poczenie biaka z bon jest elastyczne. Takie
poczenie uatwia biakom bonowym oddziaywanie z czsteczkami znajdujcymi si poza komrk, tym bardziej, e cae biako jest umiejscowione poza komr-

281

k, z wyjtkiem acyli glikolipidowej kotwicy. Wiele enzymw hydrolitycznych

i adhezyn czy si z powierzchni komrki poprzez jednostk GPI.

RACEMIZACJA
Reakcja racemizacji L-asparaginianu w D-asparaginian jest chemiczn modyfikacj biaek, zwizan z wiekiem. Biakiem podatnym na t modyfikacj jest np.
-krystalina prawidowej soczewki. Reakcja racemizacji nasilona jest w zamie.

ADP-RYBOZYLACJA
Proces ADP-rybozylacji moe regulowa funkcj wielu biaek, w tym enzymatycznych, przypuszczalnie zaangaowany jest te w tak wane zjawiska biologiczne, jak pami i uczenie.
Mono-ADP-rybozylacja polega na przeniesieniu pojedynczej reszty adenozynodifosforybozy (ADP-rybozy) na biako akceptorowe w reakcji katalizowanej
przez mono-ADP-rybozylotransferaz. Donorem grup ADP-rybozy jest dinukleotyd nikotynamidoadeninowy (NAD+). W procesie tym mog by modyfikowane
biaka pozajdrowe komrki, mianowicie czynnik elongacyjny EF2 procesu translacji lub biako G przez niektre toksyny.
Szkodliwe dziaanie toksyny bonicy z Corynebacterium diphtheriae (gen
tej toksyny pochodzi z lizogennego faga yjcego w tych bakteriach), wynika
z faktu, e fragment A jej polipeptydu wykazuje aktywno katalityczn ADP-rybozylotransferazy i modyfikuje czynnik elongacyjny EF-2 translacji. ADP-rybozylowany czynnik EF-2 nie jest zdolny do przeprowadzania translokacji rosncego
polipeptydu, blokujc proces translacji. Obecny w cytoplazmie nawet pojedynczy
fragment A tej toksyny moe zabi komrk.
Toksyna cholery wykazuje rwnie aktywno ADP-rybozylotransferazy
i katalizuje ADP-rybozylacj reszty argininy w podjednostce- biaek Gs. Modyfikacja ta w wysokim stopniu hamuje zdolno biaka Gs do hydrolizowania GTP
do GDP, tym samym utrzymuje przeduon jego aktywno stymulowania cyklazy adenylanowej i w ten sposb doprowadza do znacznego wzrostu stenia
cAMP.
Proces poli-ADP-rybozylacji modyfikuje biaka jdrowe, takie jak histony
H1, endonukleazy. Reakcj poli-ADP-rybozylacji katalizuje ADP-rybozylotransferaza polimeryzujca, inaczej zwana syntaz poli(ADPR), ktra sprawia, e
w modyfikowanym biaku znajduj si polimery adenozynodifosforybozy, czyli
poli(ADPR).
Polimeryzacja grup ADP-rybozy nastpuje poprzez wytwarzanie wiza glikozydowych pomidzy atomem C1 rybozy jednego monomeru ADP-rybozy (ktry
powsta z NAD po usuniciu amidu kwasu nikotynowego), a atomem C-2 rybozy
282

innego monomeru ADP-rybozy. Wytwarzanie wiza glikozydowych midzy poszczeglnymi monomerami doprowadza do wytworzenia oligomeru lub polimeru,
czyli poli(ADPR).
NH 2
CONH2

N
O

BIAKO
AKCEPTOROWE

OH

CH 2

CH2

+
NAD
OH

OH

OH

OH

NH 2
CONH 2
N

N
N

nikotynamid
O

BIAKO
AKCEPTOROWE

CH 2

OH

OH

O
O

CH2

2'
OH

OH

ADP-rybozylowane biako
miejsce przyczenia
kolejnej czsteczki ADPR
przy tworzeniu poli (ADPR)

acuch poli-ADP-rybozy zwykle poczony jest z atomem tlenu grupy -karboksylowej kwasu glutaminowego lub O-fosfoseryny modyfikowanego biaka. Modyfikacja ta jest odwracalna, poniewa moe nastpi hydrolityczne rozerwanie kolejnych wiza glikozydowych midzy resztami rybozy-rybozy kolejnych monomerw i usunicie tych czsteczek.

ADENYLACJA
Adenylacja polega na kowalencyjnym przyczeniu adenozynomonofosforanu (AMP) wizaniem fosfodiestrowym do grupy hydroksylowej acucha bocznego aminokwasu w biaku. Reakcja katalizowana jest przez transferaz adenylilow.
Przykadem biaka ulegajcego adenylacji moe by syntetaza glutaminianowa. W tym biaku enzymatycznym akceptorem AMP jest grupa hydroksylowa
283

specyficznej reszty tyrozynowej, znajdujca si w kadej podjednostce enzymu.

Adenylilowany enzym jest bardziej wraliwy na inhibicj stymulowan zgodnie
z zasad sprzenia zwrotnego ni forma enzymu niezmodyfikowanego.
H O

H O

N C C

N C C
H CH2

H CH2
ATP

PPi

transferaza adenylilowa

OH

O
O P O ryboza adenina
O

reszta tyrozynylowapolipeptydu

reszta AMP-O-tyrozynylowa
polipeptydu

Przyczona wizaniem fosfodiestrowym reszta AMP, w reakcji odwrotnej,

moe by usunita z biaka w wyniku fosforolizy, katalizowanej przez ten sam
enzym, ktry przeprowadzi adenylacj syntetazy glutaminianowej.

UBIKWITYNACJA
Ubikwitynacja jest posttranslacyjn modyfikacj biaka, ktra polega na poczeniu wizaniem izopeptydowym ubikwityny poprzez jej C-kocow reszt
glicyny z grup -aminow lizyny biaka podlegajcego tej modyfikacji. W wyniku
reakcji powstaje zmodyfikowane biako zawierajce monoubikwityn. Wizanie
izopeptydowe wystpuje, gdy uczestniczy w nim inna grupa aminowa ni -aminowa, przykadowo -aminowa aminokwasu.
Ubikwityna jest polipeptydem (75 reszt aminokwasowych), czsto okrelanym jako niskoczsteczkowe biako (masa czsteczkowa rzdu 8500 D), ktre jest
wysoce termostabilne, czyli ma niezwyk wytrzymao na wysok temperatur,
szeroki zakres zmian pH i polarnoci rodowiska.
Monoubikwitynacja oznacza, e biako zostao zmodyfikowane pojedynczymi resztami ubikwityny. Multiubikwitynacja oznacza, e do biaka doczone s
liczne reszty ubikwityny, ktre tworz acuchy poliubikwitynowe proste lub rozgazione. Proces ubikwitynacji katalizuj trzy enzymy (E1, E2, E3), energia
(ATP) wymagana jest tylko na pocztkowym etapie aktywacji ubikwityny.
Po monoubikwitynacji z reguy ma miejsce wizanie si czsteczek ubikwityny midzy sob poprzez ich C-kocow grup karboksylow glicyny a miejscem
akceptorowym innej czsteczki ubikwityny, ktrym jest grupa -aminowa reszt
284

lizyny, znajdujcych si w pozycji 48 lub 63 polipeptydu ubikwityny. Prowadzi to

do powstania prostych lub rozgazionych acuchw poliubikwitynowych w modyfikowanym biaku.

Ryc. 1. Proces ubikwitynacji biaek.

285

Proces ubikwitynacji jest uniwersalnym systemem u eukariota oznakowywania biaek, przeznaczonych do zniszczenia. Oznakowanie biaka ubikwityn,
szczeglnie w formie acuchw poliubikwitynowych, ukierunkowuje biako na
drog proteolizy. Ubikwitynowane biaka szybko ulegaj degradacji przez proteazy
pozalizosomalne w strukturach zwanych proteasomami, dziki czemu biaka s
eliminowane z puli biaek podobnych, ale niezmodyfikowanych. W ten sposb
degradowane s w cytoplazmie biaka nieprawidowo zsyntetyzowane, le rozmieszczone w strukturach subkomrkowych lub starzejce si.

SIECIOWANIE BIAEK POLIAMINAMI

Nieodwracalna, posttranslacyjna modyfikacja biaek, polegajca na wbudowaniu poliamin i specyficznym zwizaniu (sieciowaniu) acuchw polipeptydowych modyfikuje waciwoci i funkcje biaek. Biaka sieciowane poliaminami
wystpuj w sieci fibrynowej krzepncej krwi, w przestrzeni midzykomrkowej
oraz w rogowaciejcej warstwie skry i jej wytworach. Wewntrz komrki sieciowanie poliaminami biaek moe stabilizowa cytoszkielet.
Reakcje sieciowania katalizuj transglutaminazy, ktre tworz wizanie
-glutamyloaminowe midzy I-rzdow grup aminow poliaminy, a reszt -glutamylow biaek.
1 biako
1 biako

(CH 2)2 C NH2

1 biako

(CH 2)2

(CH2)2

C O

C O

NH

NH

(CH2)n

(CH 2)n

NH 2

NH
C O

NH 2

(CH 2)n NH 2

(CH 2)n

poliamina

2 biako
2 biako

(CH 2)2 C NH2

wizanie N, N-bis
( glutamylo)poliaminowe

Poczenie biaek wizaniami N,N-bis(-glutamylo)poliaminowymi sprawia,

e biaka (tak zmodyfikowane) staj si stabilnymi polimerami, niewraliwymi na
proteoliz, czyli degradacj enzymatyczn, chemiczn i fizyczn. Biaka tak zmodyfikowane mog zwiksza odporno struktur subkomrkowych i tkanek. Przykadem mog by keratocyty w stanie chorobowym zwanym uszczyc, ktre maj

286

wysoki poziom poliamin i liczba wiza N,N-bis(-glutamylo)spermidynowych

wzrasta kilkakrotnie. Podobne zjawisko ma miejsce podczas apoptozy.

TWORZENIE WIZA POPRZECZNYCH

Tworzenie wiza poprzecznych (krzyowych) midzy acuchami polipeptydowymi ma szczeglne znaczenie podczas dojrzewania dwch gwnych
biaek tkanki cznej, mianowicie kolagenu i elastyny. Podczas tworzenia wiza
poprzecznych modyfikacja chemiczna dotyczy gwnie aminokwasu biakowego
lizyny, cho inne te mog uczestniczy.

Ryc. 2. Przebieg powstawania wiza krzyowych lizynonorleucynowych.

287

Proces inicjuje reakcja oksydacyjnej dezaminacji reszt lizyny w polipeptydach tropokolagenu lub elastyny, ktrej produktem jest aldehydowa pochodna lizyny, semialdehyd 2-aminoadypinianu, zwany allizyn. Reakcj katalizuje oksydaza lizynowa, (miedzioproteina). W dalszych, zoonych etapach tworzenia wiza poprzecznych, mog by zaangaowane dwie, trzy lub cztery reszty aminokwasowe, przy czym ostateczny typ wizania poprzecznego zaley od tego, czy na
wstpie oddziauj ze sob reszty lizyny i allizyny (ryc. 2), czy dwie allizyny
(ryc. 3).
O C
H C

(C H 2 )2

CH2

CH2

N H

+
NH 3

+
H3 N CH2

C O
CH2

(C H 2 ) 2

C H

H N

res zty lizyn ydw ch p olipe ptyd w

oksyd acyjna d ezam inacja

O C
H C

O
(C H 2 ) 2

CH2

C O

C CH2
H

N H

(C H 2 ) 2

C H

H N

res zty allizynyd w ch polip eptydw

kondensacja
aldolowa

O C
H C

C O

H
(C H 2 ) 2

CH2

N H

(C H 2 ) 2

C
O

C H

H N
H

aldo lo w e w i zanie pop rze czne

H O
N C C
CH2
C

HC
O C
H C

(C H 2 ) 2

N H

CH2

CH
N

C O
(C H 2 ) 2

H C
O
H

C H

H N

w i zanie pop rze czne his tyd ynow o-aldo low e

Ryc. 3. Przebieg powstawania aldolowych wiza krzyowych.

288

Produktem reakcji midzy reszt lizyny jednego polipeptydu a allizyn drugiego polipeptydu jest najpierw poczenie typu zasady Schiffa w postaci dehydrolizynonorleucyny, ktre ulega redukcji do stabilnej pochodnej lizynonorleucyny,
stanowicej wizanie poprzeczne w kolagenie i elastynie (ryc. 2).
W wyniku kondensacji aldolowej dwch allizyn pochodzcych z rnych
acuchw tropokolagenu powstaje midzy nimi aldolowe wizanie poprzeczne,
czyli z woln grup aldehydow. Aldolowe wizanie poprzeczne midzy dwoma
polipeptydami moe by wykorzystane do przyczenia trzeciego acucha tropokolagenu poprzez jego piercie imidazolowy reszty histydyny. Ostatecznie uformowane wizanie tego typu nazywa si poprzecznym wizaniem histydynowoaldolowym (ryc. 3).
Innego typu wizanie krzyowe powstaje w elastynie, ktre czy cztery acuchy polipeptydowe poprzez poliaminokwas desmozyn lub jej izomeryczn posta izodesmozyn. Oba poliaminokwasy zawieraj jednakowy piercie pirydynowy, lecz rni si pooeniem reszt lizynowych, w desmozynie znajduj si
w pozycjach 3, 4, 5, a w izodesmozynie 2, 3, 5.

(CH2)2

(CH2)3
(CH2)2
+

N
(CH2)4

desmozyna

W procesie tworzenia tego typu wizania krzyowego uczestnicz trzy czsteczki allizyn pochodzce z rnych polipeptydw oraz jedna czsteczka lizyny
z czwartego polipeptydu elastyny. Produktem kondensacji tych czterech reszt jest
heterocykliczny piercie pirymidynowy desmozyny lub izodesmozyny.

GLIKOZYLACJA
Glikozylacja biaek polega na przyczaniu wizaniem glikozydowym cukrowcw do okrelonych reszt aminokwasowych polipeptydu. Wynikiem tych
reakcji jest dobudowanie skadnika wglowodanowego do biaka i przeksztacenie go w glikoprotein. Wszystkie biaka sekrecyjne ulegaj glikozylacji, zatem s
glikoproteinami, przynajmniej na etapie transportu z retikulum endoplazmatycznego, poprzez aparat Golgiego do bony plazmatycznej. Reakcje glikozylacji polipeptydw odpowiedzialne s za nadanie polipeptydom specyficznego cukrowego pit289

na, ktre peni rol drogowskazu, kierujcego biako do waciwego mu miejsca

przeznaczenia na terenie komrki lub poza komrk.
Proces glikozylacji jest wieloetapowy i zachodzi kotranslacyjnie oraz posttranslacyjnie. Glikozylacja katalizowana jest enzymatycznie przez specyficzne
glikozylotransferazy. Enzymy te s grupowane w rodziny na podstawie rodzaju
przenoszonego cukru, np. galaktozylotransferazy, mannozylotransferazy, sjalilotransferazy i in. Kady typ wizania glikozydowego wystpujcy w oligosacharydach glikoprotein tworzy odrbna glikozylotransferaza. Glikozylotransferazy przenosz cukrowce z okrelonego aktywnego donora na swoist grup akceptora.
Bezporednimi donorami okrelonych reszt monocukrowych w tkankach
ssakw mog by zarwno nukleozydodifosfomonocukry, jak i dolichylofosfomonocukry. Donorem prekursorowego oligosacharydu jest dolichylodifosfooligosacharyd Glc3Man9GlcNAc2-P-P-Dol.
Bezporednimi akceptorami w procesie glikozylacji mog by:
grupa aminowa przy -karboksylowej grupie asparaginy tripeptydowej sekwencji Asn-X-Ser/Thr-polipeptydu, gdzie X nie moe by reszt proliny;
grupy hydroksylowe aminokwasw seryny lub treoniny oraz hydroksylizyny
polipeptydu;
grupy hydroksylowe okrelonych reszt cukrowych acucha oligosacharydowego glikopeptydw, glikoprotein lub prekursorw dolicholowych.
Glikozylacja, czyli dobudowywanie skadnika cukrowego do polipeptydu,
ma odmienny przebieg podczas tworzenia O-glikanw i N-glikanw.
Tworzenie wszystkich O-glikanw glikoprotein nastpuje drog glikozylacji sekwencyjnej, tj. kolejno nastpujcego po sobie przyczania reszt monocukrowych do biaka. Wyduanie O-oligosacharydu charakteryzuje si tym, e produkt dziaania jednej glikozylotransferazy staje si akceptorem-substratem dla nastpnej glikozylotransferazy. Waciwy typ i liczba dodanych monosacharydw
zale od substratu biakowego oraz typw glikozylotransferaz, ktre s produkowane w danej komrce (czyli od profilu glikozylacyjnego komrki).
Tworzenie wszystkich N-glikanw glikoprotein nastpuje drog N-glikozylacji z udziaem difosfodolichylowego przenonika prekursorowego oligosacharydu (ryc. 4). Podczas inicjowania N-glikozylacji ma miejsce kotranslacyjne przeniesienie en block, czyli w caoci prekursorowego oligosacharydu (Glc3Man9GlcNAc2-)
na grup aminow reszty asparaginy polipeptydu. Biosynteza N-glikanw glikoprotein moe obejmowa cztery oddzielne zoone etapy:
syntez difosfodolichylowego prekursorowego oligosacharydu;
inicjacj N-glikozylacji polipeptydu;
obrbk (ang. processing) inaczej modyfikacj prekursorowego oligosacharydu zwizanego z biakiem;
290

291

292

 elongacj acuchw zewntrznych jednostek zoonych drog glikozylacji

sekwencyjnej.
Synteza difosfodolichylowego prekursorowego oligosacharydu zachodzi
w cyklu fosfodolicholowym (D-P), w ktrym synteza prekursorowego oligosacharydu odbywa si na fosfodolicholowej kotwicy bonowej (lipidowy nonik) drog
glikozylacji sekwencyjnej. Lipidowe kotwice fosfodolicholowe osadzone s w bonie szorstkiej siateczki rdplazmatycznej (RER) i maj zdolno do zmiany orientacji (ruch flip). Synteza prekursorowego oligosacharydu rozpoczyna si od cytozolowej strony bony RER przeniesieniem reszty GlcNAc-P na fosfodolichol
(ryc. 4). Oligosacharyd wyduany jest w wyniku kolejno nastpujcego po sobie
przyczania dalszych 6 reszt monocukrowych (GlcNAc i 5Man) przenoszonych z
nukleotydowych aktywnych donorw. Po stronie cytozolowej powstaje tylko intermediat heptasacharydowy [-GlcNAcGlcNAc(Man)5]. Dziki odwrceniu orientacji difosfodolichylowego intermediatu heptasacharydowego nastpne monosacharydy (4Man i 3Glc) s dobudowywane od strony wiata RER (ryc. 4).
W przestrzeni luminalnej RER dawcami reszt Man i Glc mog by tylko aktywne fosfodolichylowe pochodne tych monocukrw, dziki majcej miejsce
zmianie ich orientacji w bonie, poniewa powstaj po cytoplazmatycznej stronie
bony RER. Bony RER nie s przepuszczalne dla nukleotydowych pochodnych
cukrowych.
Wytworzony prekursorowy oligosacharyd Glc3Man9GlcNAc2- zwizany jest
z dolicholem przez wizanie pirofosforanowe o wysokiej energii. Energia ta wykorzystywana jest do przeniesienia oligosacharydu na biako w reakcji katalizowanej
przez oligosacharydylotransferaz polipeptydylow: Dol-P zalen, enzym zwizany z bon wewntrzn RER. Ma to miejsce podczas etapu inicjacji N-glikozylacji, zachodzcej kotranslacyjnie (ryc. 4).
W czasie gdy N-glikozylowane biako jest jeszcze w przestrzeni luminalnej
RER, moe zacz si nastpny etap syntezy, mianowicie obrbka, czyli enzymatyczna modyfikacja prekursorowego oligosacharydu zwizanego z biakiem. Usuwane s trzy reszty glukozy (przez specyficzne glukozydazy) i jedna reszta mannozy (przez specyficzn mannozydaz), wwczas dopiero glikozylowane biako moe przemieci si do aparatu Golgiego, gdzie jego oligosacharydy mog by dalej
modyfikowane.
W aparacie Golgiego nastpuje przebudowa N-oligosacharydw z wielomannozowych na hybrydowe po czym w zoone. Polega to na dalszym przycinaniu oligosacharydu (czyli usuniciu maksymalnie piciu reszt mannozy) oraz na
dobudowaniu innych monocukrw, m.in. GlcNAc, Gal (ryc. 4) i ich elongacji, ju
na zasadzie glikozylacji sekwencyjnej.

293

Glikozylacja terminalna odpowiedzialna jest za dobudowanie kocowych

monocukrw, czyli znajdujcych si na nieredukujcym kocu dojrzaego N-glikanu. W kwanych jednostkach reszty kwasu sjalowego zwykle s tymi monocukrami.

GLIKACJA NIEENZYMATYCZNA
Nieenzymatyczna glikacja jest bezporedni reakcj chemiczn midzy redukujcym cukrem, najczciej glukoz, a pierwszorzdow woln grup aminow
biaka, w ktrej nie powstaje glikozyd. Reakcje tego typu mog mie miejsce
w organizmie ywym.
Pocztkowy produkt jest labiln zasad Schiffa (aldoimin), ktra ulega powolnemu przegrupowaniu Amadori do stabilnej ketoaminowej pochodnej biaka.
Produkty przegrupowania Amadori mog przybiera konformacj cykliczn piranozy lub furanozy (ryc. 5).
Ostatecznym produktem nieenzymatycznej glikacji biaka jest N-(1-amino-1-deoksyfrukto)-biako, ktre nie jest glikozydem, dlatego reakcji tej nie mona
nazywa reakcj glikozylacji.
W organizmie ywym nieenzymatyczne przyczenie cukrowca naley rozpatrywa jako strukturaln i funkcjonaln modyfikacj biaek, majc znaczenie
w mechanizmie starzenia, ktra ma szczeglnie wyrany wpyw na biaka o dugim
okresie ptrwania w organizmie. Reakcja ma miejsce w cigu naturalnego procesu
starzenia si biaek i uwydatniana jest w stanach patologicznych.
Tej chemicznej modyfikacji sprzyja podwyszony poziom monocukrw redukujcych, tak jak to ma miejsce w cukrzycy. Efektywno glikacji nieenzymatycznej jest wprost proporcjonalna do czasu trwania reakcji i do stopnia hiperglikemii.
Wiele rnych biaek moe zawiera cukier wczony w procesie glikacji
nieenzymatycznej. Wrd nich znajduje si hemoglobina, albumina i inne biaka
surowicy, krystalina, biaka bon plazmatycznych, podstawnych, osonek mielinowych orodkowego i obwodowego ukadu nerwowego, biaka macierzy cznotkankowej, np. kolagen.
Analityczne oznaczanie glikowanych biaek (szczeglnie albuminy i hemoglobiny) jest wykorzystywane w diagnostyce hiperglikemii do monitorowania postpw leczenia cukrzycy, gdy moe dostarcza informacji na temat wyrwnania
metabolizmu cukrw. Ze wzgldu na krtszy okres ptrwania albuminy (17 dni)
w porwnaniu z hemoglobin (120 dni), pomiar glikowanej albuminy moe dostarczy informacji w znacznie krtszym czasie ni pomiar glikowanej hemoglobiny,
ktra jest raczej dugotrwaym wskanikiem wyrwnania metabolizmu w cukrzycy.
294

H C NH biako

H C O

H C OH

H C OH
HO C H

NH2 biako

HO C H
H C OH

H C OH
H C OH

H C OH

CH2 OH

CH2 OH

glukoza

zasada Schiffa
przegrupowanie
Amadori
H2 C NH biako
C O
HO C H
H C OH
H C OH
CH2 OH
ketoamina

biako

biako
O

CH 2 NH
OH

N-podstawiona-1-amino-1deoksyfruktopiranoza

HOCH2

CH2NH
OH

N-podstawiona-1-amino-1deoksyfruktofuranoza

Ryc. 5. Proces nieenzymatycznej glikacji.

Glikowane biaka bon plazmatycznych i podstawnych oraz glikowany kolagen cian naczy mog zaburza molekularn lub elektryczn integralno kapilarnej bariery filtracyjnej, co moe prowadzi do zwikszonej przepuszczalnoci mikronaczyniowej, np. w nerkach.
Glikacja krystaliny soczewki oka powoduje zmiany konformacyjne, uatwiajce tworzenie wiza krzyowych w tym biaku i przyczynia si do powstawania
wielkoczsteczkowych agregatw krystaliny, ktre charakteryzuj si zwikszonym pochanianiem wiata. Powyszy mechanizm sprzyja wytworzeniu katarakty
u osb chorych na cukrzyc.
Glikacja apolipoproteiny B-100 na tyle modyfikuje to biako, e lipoproteiny
LDL nie s rozpoznawane przez receptor wysokiego powinowactwa i stenie
295

LDL wzrasta w kreniu. Wzrost stenia LDL sprzyja rozwojowi zmian miadycowych.
Glikacja nieenzymatyczna uwaana jest rwnie za pierwszy etap wielu reakcji, ktrym ulegaj biaka poza organizmem (in vitro), w obecnoci redukujcych
cukrw, np. podczas duszego przechowywania mleka i jego przetworw lub
w czasie pieczenia chleba.
W 1992 roku Polskie Sownictwo Biochemiczne zalecio stosowanie terminu
glikacja na okrelenie wszystkich reakcji polegajcych na przyczaniu cukru do
biaka, niezalenie od tego, czy tworzone jest wizanie glikozydowe, czy nie. Produktem glikacji ma by zarwno glikozyd, ktrym jest glikoproteina, jak i produkt
reakcji nieenzymatycznej, nie bdcy glikozydem, tak jak np. glikohemoglobina.
Tymczasem termin glikacja stosowany jest praktycznie do okrelania reakcji nieenzmatycznego przyczania cukrw do biaek, w celu odrnienia tego procesu od
glikozylacji enzymatycznej. Reakcje enzymatycznego przyczania cukrw do
biaek wizaniami glikozydowymi nadal okrela si powszechnym terminem glikozylacja.

296

17.

PORFIRYNY I POCHODNE
Iwona ak

Porfiryny s makrocyklicznymi zwizkami, utworzonymi z czterech piercieni pirolowych, poczonych jednowglowymi mostkami metinowymi.
Pirol jest picioczonowym, heterocyklicznym zwizkiem aromatycznym,
ktry zawiera sze elektronw w cyklicznym sprzonym ukadzie nakadajcych si piciu orbitali p (kady z czterech atomw C dostarcza 1 elektron , atom
azotu o hybrydyzacji sp2 dostarcza woln par elektronow, czyli dwa). Wolna para elektronowa atomu azotu w pirolu jest mniej reaktywna poniewa jest czci
sekstetu aromatycznego. W wyniku tego pirol jest znacznie mniej zasadowy i mniej
nukleofilowy ni aminy alifatyczne. Atomy wgla pirolu natomiast s bogatsze
w elektrony i bardziej nukleofilowe ni atomy wgla jedynego wizania podwjnego jakiego zwizku, dlatego piercie pirolowy jest reaktywniejszy wobec elektrofili.
Pirol mona otrzyma w wyniku dziaania na furan amoniakiem w obecnoci
tlenku glinu jako katalizatora i w temperaturze 400C.
W organizmie pirol powstaje w postaci porfobilinogenu, ktry jest produktem reakcji kondensacji dwch czsteczek kwasu -aminolewulinowego (na poniszym rysunku pojedyncze czsteczki -aminolewulinianu w obrbie porfobilinogenu, zaznaczono poprzez wykropkowanie). Reakcj katalizuje syntaza porfobilinogenowa.
H

HC
HC

CH
N
H

HC

H
I
N

IV NH

CH
H

HC

HN II
N
III

pirol

CH

CH

porfina

porfobilinogen

297

Wszystkie porfiryny zawieraj makrocykliczny ukad zwany porfin, ktry

nie wystpuje w przyrodzie w stanie wolnym, lecz analogi porfiny z podstawionymi acuchami bocznymi (do piercieni pirolowych) s zwizkami bardzo istotnymi dla procesw yciowych. Typowymi przedstawicielami s hemy i chlorofile.
Rodzaj acuchw bocznych w porfirynach moe by rny, zwykle wystpuj
podstawniki zarwno o krtszym, jak i duszym acuchu alifatycznym.
Typowe podstawniki boczne porfiryn
CH2 COOCH3

CH2 CH2 COOCH CH2

Struktur porfiryn mona przedstawia za pomoc uproszczonych wzorw

Fischera. Cyfry rzymskie oznaczaj numer piercienia pirolowego, natomiast arabskie numery atomw wgli piercieni pirolowych, do ktrych przyczone s podstawniki (acuchy alifatyczne).
1
8
7

IV
III
6

II 34

uproszczony wzr Fischera porfiryny

Rozmieszczenie podstawnikw bocznych jest podstaw istnienia porfiryn

w czterech typach izomerycznych (typ I symetryczny i typy II, III, IV asymetryczne).
Biologicznie wane izomeryczne typy porfiryn

typ I symetryczny

298

typ III asymetryczny

Asymetryczne rozmieszczenie podstawnikw w typie III porfiryn wystpuje

we wszystkich biologicznie wanych porfirynach. Tego typu porfiryny okrelane
s te jako porfiryny IX, wynika to z faktu, e wykryto je jako dziewit form
izomeryczn.
Symetryczne rozmieszczenie podstawnikw w typie I porfiryn wystpuje
tylko w tych, ktre powstaj w warunkach patologicznych, np. we wrodzonej porfirii erytropoetycznej.
Asymetryczne typy II i III porfiryn otrzymano jedynie syntetycznie i nie maj adnego znaczenia biologicznego, dlatego nie zostay przedstawione ich wzory.
Czsteczki porfiryn s paskie, bardzo trwae i silnie zabarwione. Tworz
kompleksy z jonami metali (elaza lub magnezu) umiejscowionymi w rodku
struktury czsteczki porfiryny, dziki temu, e jony metali przejmuj pary elektronowe od atomw azotu piroli. Porfiryny pochaniaj wiato i posiadaj charakterystyczne widma absorpcyjne zarwno w czci widzialnej, jak i nadfioletowej.
Wszystkie porfiryny, niezalenie od rodzaju posiadanych podstawnikw
bocznych, wykazuj maksimum absorpcji przy dugoci fali okoo 400 nm, pasmo
to okrelane jest mianem pasma Soreta.

widmo absorpcyjne porfiryn

Roztwory porfiryn po nawietleniu wiatem nadfioletowym wykazuj siln,

charakterystyczn czerwon fluorescencj, ktr wykorzystuje si do wykrywania
nawet ladowych iloci wolnych porfiryn. Z punktu widzenia diagnostyki klinicznej wane jest wykrywanie w materiale biologicznym obecnoci uroporfiryn i koproporfiryn, poniewa zwizki te w zwikszonych ilociach wydalane s z organizmu w przypadku stanu patologicznego, zwanego porfiri.
Uroporfiryna i koproporfiryna s metabolitami porednimi szlaku biosyntetycznego hemu. Barwna uroporfiryna III powstaje w cytoplazmie z bezbarwnego
299

uroporfirynogenu III pod wpywem wiata w reakcji samoutlenienia, tworzcej

mostki metinowe w tej porfirynie.
COO

COO

CH 2
OOC CH 2 CH 2
H

H
I
C
N
H H H
HN II
IV NH
H
H N H
C
C
III
H
H
C

OOC H 2C
H 2C
H 2C
-

OOC

CH 2
OOC CH 2 CH 2
COO
CH2
CH2

OOC

6H+

H 2C

na wietle

IV NH
H 2C

samoutlenienie

H 2C

CH2

COO

CH

COO
CH 2

HN II
CH 2

N
III

HC

CH

CH 2

COO

OOC

CH 2 CH 2
CH 2

I
N

HC

CH2 CH 2

COO

CH2 COO
COO

COO

uroporfirynogen III

uroporfiryna III

W podobnej reakcji powstaje barwna koproporfiryna III z bezbarwnego koproporfirynogenu III.

COO

COO

CH 2

CH2

CH3 CH 2

CH3 CH2

H
H3C
H2C
H2C
-

OOC

H
I
N
H H H
CH3
NH
HN
II
IV
H
CH2
H N H
CH2
III
H
H
COO
CH2 CH 3

I
N

HC
+

6H

H3C

na wietle

IV NH
H2C

samoutlenienie

H2C
-

HC

CH
CH 3
HN II

N
III

CH

OOC

CH 2

COO

CH2 CH3

CH2

CH2

COO

COO

koproporfirynogen III

CH 2

koproporfiryna III

Uroporfirynogen III jest wsplnym prekursorem dla wszystkich hemw,

chlorofili oraz witaminy B12.

300

Uroporfiryn III wykryto pierwotnie w moczu, lecz nie jest to jedyne miejsce jej wystpowania w organizmie. Koproporfiryn III stwierdzono pierwotnie
w kale, obecna jest rwnie w moczu.
Koproporfirynogen III powstaje z uroporfirynogenu III w cytoplazmie komrki w reakcji dekarboksylacji, ktra przeksztaca wszystkie boczne podstawniki
acetylowe uroporfirynogenu w podstawniki metylowe koproporfirynogenu. W stanach patologicznych pojawiaj si uroporfiryna I i koproporfiryna I, ktre powstaj
na tych samych zasadach, jak ich fizjologiczne izomery typu III.
Koproporfirynogen III w mitochondriach przeksztacany jest w protoporfirynogen III w reakcji oksydacyjnej dekarboksylacji, przeksztacajcej dwie grupy
propylowe piercieni pirolowych (I i II) w grupy winylowe. Reakcj katalizuje
oksydaza koproporfirynowa, ktra moe dziaa wycznie na koproporfirynogen
III, fakt ten wyjania zupeny brak w materiale biologicznym protoporfirynogenu I
i protoporfiryny I.
Barwna protoporfiryna III powstaje w mitochondriach z bezbarwnego protoporfirynogenu III w enzymatycznej reakcji utlenienia, tworzcej mostki metinowe
w tej porfirynie.
CH3

CH 2

CH3 CH
H
H3C
H2C
H2C
-

OOC

H
I
N
H H H
CH 3
NH
HN
IV
II
H
CH
H N H
CH 2
III
H
H

CH3 CH
I
N

HC
+

6H

H 3C

utlenienie

IV NH

oksydaza
protoporfirynogenowa

H 2C
H 2C
-

CH
CH3
HN II
CH

HC

N
III

CH

OOC

CH2 CH3

CH2 CH3

CH2

CH2

COO

COO

protoporfirynogen III

CH2

protoporfiryna III (lub IX)

Wstawienie do czsteczki protoporfiryny IX centralnego jonu metalu, mianowicie elaza lub magnezu, determinuje dalsze przeksztacenie porfiryny albo
w kierunku hemu, albo chlorofili. Dalsze modyfikacje prowadzce do chlorofili polegaj na doczeniu pitego piercienia pirolowego, poczeniu jednego podstawnika bocznego z dugim hydrofobowym izoprenoidem, czsteczk fitolu oraz
usuniciu pewnych wiza podwjnych w niektrych piercieniach pirolowych.

301

CH2
CH3 CH
I
N

HC
H3C
-

CH
CH3

+2

IV N

Fe N II

HC

N
III

OOC H 2C H2C

CH CH2
CH

CH2 CH3
CH2
COO

elazoprotoporfiryna (hem)

elazoprotoporfiryna, czyli hem to grupa prostetyczna wszystkich hemoprotein, do ktrych nale hemoglobiny, mioglobina, cytochromy i niektre enzymy,
mianowicie katalaza oraz peroksydaza. We wszystkich tych biakach oglna struktura hemu jest podobna, natomiast rni si struktur acucha polipeptydowego,
ktry jest specyficzny dla kadego typu biaka. Poza tym, biaka te rni si wartociowoci atomu elaza w ich hemie. Atom elaza wystpuje w postaci jonu
elazawego (+2) w hemach funkcjonalnej hemoglobiny, oksyhemoglobiny, mioglobiny i oksymioglobiny i tylko w tej postaci transportuje tlen. Atom elaza
przyjmuje posta jonu elazowego (+3) w hemach methemoglobiny, w katalazie
i peroksydazie. elazo w postaci jonu zmieniajcego wartociowo (+2 lub +3)
wystpuje w cytochromach, zalenie od ich aktualnego stanu funkcjonalnego, mianowicie po przyjciu elektronu lub jego oddaniu.
Atom elaza wie si z 4 atomami azotu piroli poprzez dwa wizania kowalencyjne i dwa wizania koordynacyjne. Poza tym, moe tworzy dwa dodatkowe
wizania, mianowicie kade po innej stronie paskiej paszczyzny hemu, ktre
okrela si jako pit i szst pozycj koordynacyjn jonu elaza Fe+2.
Pit pozycj koordynacyjn elaza w hemie hemoglobiny i mioglobiny zajmuje reszta histydyny proksymalnej acucha polipeptydowego globiny, zwizana
z nim kowalencyjnie.
W szstej pozycji koordynacyjnej elaza znajduje si miejsce dla czsteczki
tlenu lub tlenku wgla, a w nieutlenowanej hemoglobinie pozycja koordynacyjna 6
nie jest obsadzona.

302

H
2

HC

His-93
proksymalna

N
HC

NH His-64

dystalna
C

CH2

W hemie methemoglobiny, atom elaza jest utleniony, a jego szsta pozycja

koordynacyjna obsadzona jest czsteczk wody.
Wolny hem z jonem elazawym okazuje si zdolny do wizania tlenu, lecz
tylko na bardzo krtki czas, poniewa prawie rwnoczenie tworz si struktury
kanapkowe hem-O2-hem i nastpuje utlenienie elaza do jonu elazowego, ktry
nie moe ju wiza tlenu.
W hemoproteinach acuch polipeptydowy globiny wanie zabezpiecza
przed tworzeniem struktur kanapkowych hem-O2-hem. W przypadku hemoglobiny, szczegln rol w tym zakresie speniaj dwie reszty histydynowe globiny,
zarwno zwizana kowalencyjnie z elazem histydyna proksymalna, jak i dystalna,
ktra nie jest bezporednio zwizana z elazem.
Hem cytochromw c i c1 wie si kowalencyjnie z dwoma bocznymi acuchami reszt cysteinowych biaka poprzez wizanie tioeterowe, powstajce w wyniku reakcji midzy grupami winylowymi hemu a grupami -SH dwch reszt cysteinowych.
Hem A oksydazy cytochromowej nie jest natomiast zwizany kowalencyjnie
z biakiem, rni si te innymi cechami od hemw cytochromw c i c1, posiada
bowiem dugi, pitnastowglowy acuch wglowodorowy, zamiast jednej grupy
winylowej, oraz grup formylow, zamiast grupy metylowej.

303

CH 3
CH 3 CH S CH 2
I
N

HC
H 3C
OOC H 2C H 2C

CH
CH3

+2

IV N

Fe N II

HC

N
III

CH S CH 2
CH

B
I
A

K
O

CH3

CH 2 CH 3
CH 2
COO

hem cytochromw c i c1
CH3
(CH2

CH2

CH CH2)3

CH3 CH2
H C OH

H
-

I
N

HC

O
C

CH
CH 3

+2

IV N

Fe N II

HC

N
III

OOC H2C H2C

CH CH2
CH

CH2 CH3
CH2
COO

hem A oksydazy cytochromowej

BARWNIKI CIOWE
Barwniki ciowe powstaj w wyniku rozerwania makrocyklicznej struktury hemu i stanowi form zwizkw wydalniczych, w ktrej usuwany jest z organizmu hem, gwnie starych, eliminowanych z obiegu erytrocytw, ale rwnie
hem pochodzcy z wszystkich innych hemoprotein. W reakcji oksydacyjnego rozszczepienia piercienia elazoporfirynowego, ktra zachodzi w ukadzie siateczkowo-rdbonkowym, powstaje liniowy tetrapirol, zwany biliwerdyn, ktry jest
304

zielonym barwnikiem ciowym. Ten rozpuszczalny w wodzie barwnik jest kocowym produktem rozkadu hemu u ptakw, gadw i pazw. U ludzi i innych ssakw biliwerdyna ulega redukcji do bilirubiny, czerwonopomaraczowego barwnika ciowego. Widocznym dowodem tych reakcji rozkadu hemu s zmiany koloru siniaka w rnym czasie od wynaczynienia krwi do tkanek. Czsteczki bilirubiny s lipofilne, dlatego we krwi transportowane s w poczeniu z albumin. Bilirubina jest bardzo skutecznym przeciwutleniaczem, w przeciwiestwie do biliwerdyny. Bilirubina unieszkodliwiajc dwa rodniki hydroksylowe jest utleniana do
biliwerdyny. Nastpnie biliwerdyna szybko ponownie ulega redukcji do bilirubiny.
Bilirubina zwizana z albumin wykazuje okoo 1/10 efektywnoci witaminy C
w ochronie przed nadtlenkami rozpuszczalnymi w wodzie. Bilirubina to rwnie
szczeglnie silny przeciwutleniacz w bonach biakowo-lipidowych, gdzie rywalizuje z witamin E.
COO COO
CH2
CH 3 CH

CH2
CH3 CH2

CH2 CH 3

III

II
N
H

C
H

CH2

CH2

IV
N
H

C
H

C
H

CH 3 CH
I
N
H

biliwerdyna
COO COO
CH2
CH 3 CH

II
N
H

CH2
CH3 CH2

C
H

III
N
H

CH2

CH2
CH2 CH 3

H
C
H

IV
N
H

C
H

CH 3 CH
I
N
H

bilirubina

W wtrobie bilirubina sprzgana jest z dwoma czsteczkami kwasu glukuronowego. W wyniku tej reakcji powstaje diglukuronid bilirubiny, ktry charakteryzuje si zwikszon polarnoci i rozpuszczalnoci w wodzie. W tej formie bilirubina wydzielana jest do ci, a nastpnie do jelit.

305

C
O O
OH
OH

H
OH

O
C

O O
HO

H2C

CH2

H2C

CH2

OH
OH

CH2
CH 3 CH
II
N
H

CH2
CH3
III
N
H

C
H

CH 3 CH

CH 3
IV
N
H

H
C
H

I
N
H

C
H

diglukuronid bilirubiny

W jelicie odczany jest kwas glukuronowy, a bilirubina redukowana pod

wpywem enzymw bakteryjnych do bezbarwnego liniowego tetrapirolu, zwanego
urobilinogenem, ktry utlenia si do to zabarwionej urobiliny lub przeksztaca
si do innych barwnikw pojawiajcych si w moczu i kale. W moczu stwierdza
si urobilin.
COO COO
CH3

CH2

CH3 CH2

CH 3 CH2

II
N
H

HO

III
N
H

H
C
H

CH3

CH2

CH3 CH2

CH2 CH 3

C
H

IV
N
H

I
N
H

H
C
H

OH

urobilina

W kale i moczu obecne s rwnie dipirolowe barwniki, tzw. mezobilifuscyny.

COO

COO

CH 3

CH 2

CH 2

CH 3 CH 2

CH 3 CH 2

II
N
H

C
H

III
N
H

CH 2 CH3

OH

HO

mezobilifuscyny

306

CH3

IV
N
H

C
H

CH 3 CH2
I
N
H

18.

ZASADY AZOTOWE
I NUKLEOTYDY
Iwona ak

Zasady azotowe nale do dwch grup zwizkw heterocyklicznych, pirymidyn i puryn.

Pirymidyna jest przedstawicielem diazyn, czyli szecioczonowych aromatycznych heterocykli, ktre zawieraj dwa atomy azotu w piercieniu, zajmujce
pozycje 1 i 3.

N
HC

H
C
3
2

4
1

5C H
6

CH

pirymidyna

W pirymidynie kady z czterech atomw wgla o hybrydyzacji sp2 ma take

niezhybrydyzowany orbital p, prostopady do paszczyzny piercienia z jednym
elektronem . Kady atom wgla dostarcza ten elektron do sekstetu elektronw ,
ktry odpowiedzialny jest za aromatyczno piercienia pirymidynowego. Podobnie, oba atomy azotu pirymidyny maj hybrydyzacj sp2 i kady z nich oddaje do
sekstetu elektronw po jednym elektronie na orbitalu p. Wolna para elektronowa
zajmujca zhybrydyzowany orbital sp2 w obu atomach azotu usytuowana jest
w paszczynie piercienia. Obie wolne pary elektronowe nie s zaangaowane
w oddziaywania z orbitalami p, lecz odpowiedzialne za charakter zasadowy piercienia pirymidynowego.
Wanymi pochodnymi pirymidyny s zasady azotowe wystpujce w kwasach nukleinowych, mianowicie cytozyna, tymina i uracyl.
Tautomeria keto-enolowa, wynikajca z przemieszczania si protonw H,
sprawia, e zasady pirymidynowe wystpuj w rnych postaciach tautomerycznych, mianowicie w formie laktamu (posta ketonowa, =O) lub laktymu (posta
enolowa, -OH).
W warunkach fizjologicznych dominujc ilociowo postaci tautomeryczn
tyminy i uracylu jest laktam, natomiast cytozyny laktym.
307

Mutagenny efekt tautomerii zasad pirydynowych wynika z faktu, e laktym

tyminy tworzy komplementarn par z guanin, a nie z adenin.
O

NH2
HN

N
O

N
H

N
H

OH

OH

laktym

laktym

HO

cytozyna [Cyt]

CH3

laktym

HO

laktam

N
H

NH2

CH3

HN

laktam

laktam

HO

N
tymina [Thy]

uracyl [Ura]

Zmodyfikowane zasady pirymidynowe, np. metylowane, wystpuj w kwasach nukleinowych zarwno u prokariota, jak i eukariota, w tym take u czowieka (np. 5-metylocytozyna), niektre obecne s tylko u wirusw np. 5-hydroksymetylocytozyna.
NH2
N
O

NH2
CH3

N
H

5-metylocytozyna

CH2OH

N
N
H

5-hydroksymetylocytozyna

Puryny zawieraj piercie pirymidynowy skondensowany z piercieniem

imidazolowym. W picioczonowym heterocyklicznym piercieniu imidazolowym
z dwoma atomami azotu, jeden z nich (N7) jest zasadowy ze wzgldu na obecno
wolnej pary elektronowej, ktra nie wchodzi do aromatycznego sekstetu elektronw , ten atom azotu moe by uprotonowany. Drugi atom azotu piercienia imidazolowego (N9) nie jest zasadowy, poniewa jego wolna para elektronowa wchoN1
HC 2

308

H
C
6
3

5C
4

N
7

8 CH

N
H
puryna

dzi w skad sekstetu elektronw , podobnie jak atom azotu w piercieniu pirolowym. W przyrodzie puryna nie wystpuje w wolnej postaci, lecz gwnie w formie
aminowych i ketonowych (lub hydroksylowych) pochodnych. Grupy aminowe
przyczone do aromatycznego piercienia purynowego zachowuj si podobnie
jak grupy aminowe aminokwasw, mog przechodzi w form kationow po przyczeniu jonu H+.
Najwaniejsze gwne zasady purynowe to adenina i guanina, ktre s obecne we wszystkich kwasach nukleinowych. W niektrych moe wystpowa rwnie hipoksantyna, bdca jednoczenie metabolitem porednim przemian adeniny.
O

NH2
N

laktam

N
H

H2N

NH

laktam

N
H

laktym

N
H

adenina [Ade]

H2N

N
H

OH
N

laktam

HN

OH
N

HN

HN

laktym

N
laktym

N
H

guanina [Gua]

N
H

hipoksantyna [Hyp]

W warunkach fizjologicznych gwnymi formami tautomerycznymi guaniny

i hipoksantyny s tautomery laktamowe, natomiast dominujc form adeniny jest
laktym. Laktamowa forma tautomeryczna adeniny tworzy par z cytozyn, co moe lee u podoa mutagenezy.
Ksantyna jest metabolitem porednim przemian guaniny oraz adeniny, powstaje z niej kwas moczowy, kocowy produkt katabolizmu puryn u czowieka.
Jest on obecny w moczu czowieka i zwierzt misoernych. Kwas moczowy
i ksantyna s bardzo trudno rozpuszczalne w wodzie, szczeglnie w roztworach
o niskich wartociach pH, jakie panuj w moczu, dlatego zwizki te mog by
skadnikami kamieni moczowych. W rodowisku alkalicznym kwas moczowy tworzy moczany, czyli sole kwasu moczowego. Moczany sodowe s rozpuszczalne
w roztworach wodnych, rwnie o odczynie obojtnym, a podwyszone ich stenie w pewnych stanach patologicznych (dna moczanowa) prowadzi do odkadania
ich w stawach i cignach.

309

O
N

HN
O

HN

N
H

N
H

ksantyna

H
N
O
N
H

N
H
kwas moczowy

W kwasach nukleinowych, zarwno pochodzenia eukariotycznego, jak i prokariotycznego, wystpuj zmodyfikowane zasady purynowe, gwnie metylowane.
O

O
N

HN
H3C
N

N
H

H3C
2-dimetyloguanina

HN
H2N

H3C
CH3

CH3
N

N7-metyloguanina

N
H

N 6,N 6-dimetyloadenina

Reakcje metylowania zasad azotowych u prokariota s jednym z waniejszych elementw systemu zabezpieczajcego DNA przed negatywnymi skutkami
dziaania endogennych enzymw restrykcyjnych.
Metylowane puryny s obecne u rolin, rwnie poza kwasami nukleinowymi jako tzw. zasady rolinne (alkaloidy). Nale do nich midzy innymi kofeina, teofilina i teobromina. Kofeina, zwana te tein, obficie wystpuje w ziarnach
kawy, teofilina w liciach herbaty, teobromina w owocach kakaowych. Wszystkie
maj zastosowanie farmakologiczne.
O

O
H3C
O

N
N

N
H

CH3
teofilina
(1,3-dimetyloksantyna)

H3C
O

CH3
N

N
N

HN
O

CH3

CH3

CH3

kofeina
(1,3,7-trimetyloksantyna)

teobromina
(3,7-dimetyloksantyna)

Heterocykliczne zasady azotowe, zarwno pirymidynowe, jak i purynowe,

wykazuj siln absorpcj promieniowania nadfioletowego, z maksimum pochaniania przypadajcym na okoo 260 nm. Fakt ten znalaz zastosowanie w analityce
chemicznej. Waciwoci absorpcyjne wiata wynikaj z obecnoci w zasadach
azotowych wiza podwjnych w pozycji sprzonej oraz heteroatomw. Widma
310

absorpcyjne zasad azotowych s podobne, lecz puryny silniej pochaniaj wiato

od pirymidyn. W najwyszym stopniu pochania wiato adenina a w najniszym
tymina i cytozyna. Widma absorpcyjne nukleozydw i nukleotydw s podobne,
poniewa na intensywno, a take charakter pochaniania wiata nie maj wpywu reszty monocukrowe oraz grupy fosforanowe.

Pirymidyny (pH 7)
Puryny (pH 7)
10

Uracyl
8

Cytozyna

Molowy wspczynnik absorbancji (x10-3)

Molowy wspczynnik absorbancji (x10-3)

14

Tymina

230

260

300

nm

Adenina

12
10
8
Guanina
6
4
2

230

260

300

nm

Nukleozydy
Nukleozydy s N-glikozydami, z wyjtkiem pseudourydyny, ktra jest C-glikozydem. Skadnikiem cukrowym jest albo -D-rybofuranoza albo -D-2-deoksyrybofuranoza. Atomy wgla w czsteczkach monocukrw s oznaczane numerem z primem (np. 2'), dla odrnienia pozycji atomu w obrbie reszty cukrowej od
pozycji w zasadowym fragmencie czsteczki.
Wizanie -N-glikozydowe w nukleozydach pirymidynowych czy anomeryczny atom wgla (C1) rybozy lub deoksyrybozy z pierwszym atomem azotu (N1)
zasady pirymidynowej.
Zasada tworzenia nazw nukleozydw opiera si na rodzaju zasady azotowej,
wystpujcej w nukleozydzie. Mianowicie, nazwy nukleozydw pirymidynowych
tworzy si, dodajc do pocztkowego czonu nazwy zasady, kocwk -dyna,
np. cyty-dyna, ury-dyna, tymi-dyna. Tymidyna zawiera deoksyryboz i jest nukleozydem przede wszystkim charakterystycznym dla DNA. W niektrych kwasach
rybonukleinowych (tRNA) moe wystpowa rybotymina, ale jest to nietypowy
nukleozyd.

311

NH2

N
O

HOCH2 O
H
H
H
H
OH OH

OH H
tymidyna (dT)

O
NH

HN
O

HOCH2 O
H
H
H
H

cytydyna (C)

CH3

HN

HN

HOCH2 O
H
H
H
H
OH OH
urydyna (U)

O
O

N
HOCH2 O
H
H
H
H
OH OH
pseudourydyna

CH3

HN
N

HOCH2 O
H
H
H
H
OH OH
rybotymina

Inny nietypowy nukleozyd to pseudourydyna (oznaczana greck liter

[psi]), ktra rni si od urydyny pozycj wizania glikozydowego. W pseudourydynie wizanie -C-glikozydowe czy anomeryczny atom wgla (C1) rybozy
z pitym atomem wgla (C5) uracylu.
Nukleozyd cytydyna, obecny w DNA i RNA, wystpuje w dwch formach,
tj. 1-N--D-2-deoksyrybofuranozylocytozyny (dC) i 1-N--D-rybofuranozylocytozyny (C).
Wizanie -N-glikozydowe w nukleozydach purynowych czy anomeryczny atom wgla (C1) rybozy lub deoksyrybozy z dziewitym atomem azotu (N9)
zasady purynowej.
Nazwy nukleozydw purynowych tworzy si, dodajc do pocztkowego
czonu nazwy zasady, kocwk -zyna, np. adeno-zyna, guano-zyna. Nukleozyd
hipoksantyny nazywa si inozyna.

312

O
N
N

O
N

NH
N

HOCH2 O
H
H
H
H
OH OH

NH

NH2

HOCH2 O
H
H
H
H
OH OH
inozyna (I)

guanozyna (G)

Wizania -N-glikozydowe w nukleozydach i nukleotydach mog wystpowa w dwch konformacjach, syn i anty. W naturalnych nukleozydach dominuje
konformacja anty, natomiast syn jest niekorzystna energetycznie.
NH2

NH2
N

HOCH2 O
H
H
H
H
OH OH
syn

HOCH2 O
H
H
H
H
OH OH
anty

N
N

N
N

Konformacje syn i anty adenozyny (A)

Nukleotydy
Nukleotydy s estrami fosforanowymi nukleozydw. Nazwy nukleotydw
tworzy si od nazw nukleozydw, np. cytydynomonofosforan. Powszechnie stosowane skrty trjliterowe nukleotydw, np. CMP, pochodz od nazw angielskich
(np. cytidine monophosphate). W nazwie zazwyczaj zamieszcza si cyfr wskazujc na pozycj zwizanej grupy fosforanowej.
Ortofosforan zastpuje przede wszystkim grup -OH przy pitym atomie
wgla (C5') rybozy lub deoksyrybozy. Tylko nukleozydo-5'-fosforany s wykorzystywane w organizmie do biosyntezy kwasw nukleinowych. Ortofosforan moe
zastpowa rwnie grup -OH przy trzecim atomie wgla (C3') rybozy lub deoksyrybozy. Naturalne nukleozydo-3'-fosforany s produktami rozpadu kwasw nukleinowych w organizmie.
313

N H2
N
N H2
N
N

C H2 O
H
H
H
H
OH OH

N
HO

OO-

C H2 O
H
H
H
H
OH
O

O-

P
O

adenozyno- 5'-monofosforan [AMP]

O
-

adenozyno- 3'-monofosforan

Nukleotyd tyminowy wystpuje w formie 2'-deoksytymidyno-5'-monofosforanu (dTMP), poniewa przede wszystkim jest skadnikiem DNA, wyjtkowo natomiast w formie fosforybotyminy (TMP) w czsteczce tRNA. Fosforybotymina
powstaje dopiero posttranskrypcyjnie w wyniku reakcji metylacji urydynomonofosforanu.

O
CH3

HN
O
O

HN

CH2 O
H
H
H
H
H
OH

2'-deoksytymidyno-5'-monofosforan [dTMP]

CH2 O
H
H
H
H
OH OH

urydyno-5'-monofosforan [UMP]

Nukleotyd uracylowy wystpuje wycznie w formie rybourydyno-5'-monofosforanu. Nukleotydy adeninowe, guaninowe i cytozynowe istniej zarwno
w formie rybonukleotydw, jak i deoksyrybonukleotydw.

314

NH2

O
N
O
O

NH

P O

O-

NH2

O- P O

O CH2 O
H
H
H
H
OH OH

O CH2 O
H
H
H
H
OH OH
cytydyno-5'-monofosforan [CMP]

guanidyno-5'-monofosforan [GMP]

Rzadkim nukleotydem jest inozyno-5'-monofosforan (IMP), bdcy nie tylko

skadnikiem kwasw rybonukleinowych, lecz take koenzymem.
O
N
O
O

NH

P O

O CH2 O
H
H
H
H
OH OH
inozyno-5'-monofosforan [IMP]

Grupy fosforanowe nukleotydw maj charakter kwasowy i w fizjologicznym pH okoo 7 wystpuj w postaci dianionw. Wizanie estrowe w nukleotydach moe ulega hydrolizie z uwolnieniem nukleozydu i nieorganicznego fosforanu HPO42-, ktry oznacza si skrtem Pi.

Inne wane biologicznie nukleotydy

Adenozyna moe wystpowa w kilku rnych formach fosforanowych, poza adenozyno-5'-monofosforanem, istnieje rwnie jako adenozyno-5'-difosforan
(ADP) i adenozyno-5'-trifosforan (ATP). W zwizkach tych zarwno -ortofosforan, jak i -ortofosforan przyczone s sabym wizaniem bezwodnikowym, zwanym wizaniem makroergicznym, ktre oznaczane jest lini falist ~.

315

NH2
N

N
O-

P O

O-

P O

O-

CH2 O
H
H
H
H
OH
OH

adenina

ryboza

adenozyno-5'-monofosforan [AMP]
adenozyno-5'-difosforan [ADP]
adenozyno-5'-trifosforan [ATP]

Wizanie bezwodnikowe jest bogate w energi, poniewa jego hydrolityczne

rozszczepienie wyzwala znacznie wiksz ilo energii (okoo 30 kJ/mol) ni zwyke wizanie fosfoestrowe (r. 12 kJ/mol). Rozszczepienie wizania bezwodnikowego przy atomie fosforu w ATP uwalnia fosforan nieorganiczny i adenozynodifosforan. W organizmie ATP i ADP przeksztacaj si w siebie wzajemnie i stanowi wany ukad w reakcjach fosforylacji katalizowanych enzymatyczne. Adenozynodifosforan moe by dalej hydrolizowany do adenozynomonofosforanu i nieorganicznego fosforanu z uwolnieniem energii.
ATP ADP + Pi
ADP AMP + Pi
ADP w reakcjach fosforylacji substratowej lub oksydacyjnej jest
przeksztacany w ATP.
Rozszczepienie wizania bezwodnikowego przy atomie fosforu w ATP
uwalnia adenozynomonofosforan i difosforan, a spadek entalpii swobodnej hydrolizy jest rzdu -34,5 kJ/mol.
ATP AMP + P~P
P~P 2Pi
Difosforan jest rwnie zwizkiem makroergicznym, jego hydrolizie do
dwch nieorganicznych fosforanw towarzyszy spadek entalpii swobodnej reakcji
rzdu -33,4 kJ/mol.
W ywej komrce silnie egzoergiczna hydroliza zwizkw makroergicznych
jest utrudniona, zazwyczaj grupa zwizana makroergicznie zostaje przeniesiona na
czsteczk akceptora, np. glukoz, dlatego lepiej mwi o potencjale przenoszenia
316

grup. Adenozynotrifosforan charakteryzuje si wysokim potencjaem przenoszenia

grup fosforanowych i jest zasadniczym przenonikiem energii w wielu przemianach chemicznych, dziki temu umoliwia przebieg reakcji endoergicznych w organizmie.
Pozostae nukleozydy rwnie wystpuj w formie di- i trifosforanw, poniewa tylko trifosforany nukleozydw mog by bezporednimi aktywnymi substratami, albo mog uaktywnia inne substraty w reakcjach przeksztacajcych je
w niezwykle reaktywne poczenia chemiczne, ktre s zdolne do bezporedniego
uczestnictwa w procesach biosyntezy biopolimerw, takich jak kwasy nukleinowe, biaka, polisacharydy i inne. Trifosforany nukleozydw uczestnicz rwnie
w reakcjach przeksztacajcych jedne zwizki w inne. Oglnie, uczestnicz w reakcjach, w ktrych tworzone s wizania kowalencyjne.
Adenozyna wystpuje rwnie w formie adenozyno-3'-5'-monofosforanu
(cAMP), czyli cyklicznego nukleotydu, podobnie jak guanozyno-3'-5'-monofosforan (cGMP). Cykliczne nukleotydy (fosfodiestry) dziaaj wewntrz komrki jako
regulatory niektrych procesw biochemicznych.
Cykliczny AMP jest wewntrzkomrkowym wtrnym przekanikiem dziaania wielu hormonw poprzez receptory w bonie komrkowej. Hormon obecny
w przestrzeni pozakomrkowej (np. adrenalina), oddziaywujc ze specyficznym
receptorem bonowym stymuluje w komrce syntez cAMP, dziki aktywacji bonowej cyklazy adenylanowej. cAMP aktywuje wielofunkcyjn kinaz biakow A,
co powoduje zmiany w metabolizmie komrki.
O

N H2
N
N
O
-

O
O

C H2 O
H
H
H
H
OH

cy kliczny 3'-5'-A M P

N
O
-

O
O

NH
N

N H2

C H2 O
H
H
H
H
OH
cy kliczny 3'-5'-G M P

Cykliczny GMP jest pobudzajcym informatorem w procesie widzenia. Czsteczka ta tworzona jest przez cyklaz guanylanow, a rozkadana przez specyficzn fosfodiesteraz. W komrkach prcikowych siatkwki znajduj si bonowe
kanay specyficzne wobec kationw, ktre s bramkowane przez cGMP. Zwizanie
przynajmniej trzech czsteczek cGMP otwiera pojedynczy kana, co ma miejsce
wwczas, gdy wzrasta stenie cGMP w cytoplazmie (w ciemnoci). Zmniejszenie
poziomu cGMP bezporednio zamyka kanay specyficzne wobec kationw w bonie komrkowej, co ma miejsce na wietle, dziki dziaaniu specyficznej fosfodie-

317

sterazy. Istniej rwnie podobne kanay bramkowane przez cAMP, odgrywajce

kluczow rol w powstawaniu wrae wchowych.
Nukleotydy wsptworz struktur wanych koenzymw, mianowicie: koenzymu A (CoA-SH), dinukleotydw nikotynamidoadeninowych (NAD lub NADP)
oraz dinukleotydw flawinoadeninowych (FAD).
Koenzym A odgrywa podstawow rol w aktywowaniu grup acylowych
w komrkach. Jest on tiolem, ktrego czsteczka skada si z difosforanu adenozyny (ADP) i pantoteiny, zawierajcej kwas pantotenowy i cysteamin (czyli 2-aminoetanotiol). Grupa tiolowa cysteaminy jest odpowiedzialna za najwaniejsze
funkcje koenzymu A, poniewa dziki obecnoci tej grupy funkcjonalnej koenzym
moe by przeksztacany w tioester, aktywny czynnik transferu acylowego w komrce.
NH 2
N

O
O
C CH 2 CH 2 HN

H CH 3

N
N

C C C CH 2 O P O P O CH 2
O
HO CH 3
O
O

HS CH 2 CH 2 HN
cys team ina

alanina

kwas pantoinowy
-

kwas pantotenowy

OH

P
O

O
-

pantoteina

Kluczow pozycj w metabolizmie zajmuje acetylo~S-CoA, ktry reaguje

z wieloma nukleofilami, przekazujc im grup acetylow, dlatego te jest najwaniejszy wrd tioestrw koenzymu A. W metabolizmie tuszczw wane s te inne jego tioestry tj.: malonylo~S-CoA, acetoacetylo~S-CoA, bursztynylo~S-CoA,
palmitoilo~S-CoA i inne. Grupy -SR tioestrw w nukleofilowej substytucji s zdecydowanie lepszymi grupami odchodzcymi ni grupy estrw -OR, dlatego tioestry
s znacznie lepszymi czynnikami transferu acylowego ni typowe estry.
Dinukleotydy nikotynamidoadeninowe i flawinoadeninowe uczestnicz
w wielu biologicznych procesach oksydacyjno-redukcyjnych. Dinukleotyd nikotynamidoadeninowy (NAD) i jego ester fosforanowy (NADP) s koenzymami, uczestniczcymi w reakcjach odwodorowywania (utleniania) alkoholi do aldehydw
lub ketonw, w wyniku ktrych piercie pirydynowy nukleotydu nikotynamidowego ulega redukcji do dihydropirydyny, przeksztacajc te dinukleotydy w formy
zredukowane, mianowicie NADH + H+ lub NADPH + H+.
W komrce cykl Krebsa jest gwnym dostarczycielem zredukowanych
form koenzymu NADH + H+, bdcych bezporednimi dostarczycielami protonw
i elektronw do acucha oddechowego. acuch oddechowy stanowi zasadnicze

318

miejsce regeneracji utlenionych form tego koenzymu (NAD), tym samym

dostarcza je enzymom cyklu Krebsa.
amid
kwasu
nikotynowego

NH 2

N H2
N

N
O
O

CH 2

OH

H
OH

O-

H
H

O
O-

C H2 O
H
H
H
H
OH OH

NAD (forma utleniona)

NH2

NH2
N

N
O
O

CH2

P
O

OH

H
OH

O
O

CH2 O
H
H
H
H
OH OH

NADH + H (forma zredukowana)

NH2

NH 2
N

N
CH 2

P
O

OH

H
OH

O
O
-

P
O

CH 2 O
H
H
H
H
OH O
O

OH

OH
NADP (forma utleniona)
H

N H2

N H2
N

N
O
C H2

O
H

OH

H
OH

P
O-

O
O

P
O-

N
N

C H2 O
H
H
H
H
OH O
O

OH

OH
N A D P H + H + (fo rm a z re d u k o w a n a )

319

Strukturalnie NADP rni si od NAD jedynie obecnoci ortofosforanu

przy drugim atomie wgla (C2') rybozy nukleotydu adeninowego.
Formy zredukowane tych koenzymw uczestnicz w reakcjach redukcji zwizkw karbonylowych do alkoholi. Zredukowane formy koenzymu NADPH + H+
uczestnicz m.in. w procesie syntezy kwasw tuszczowych w cytoplazmie komrki. Gwnym dostarczycielem tych zredukowanych dinukleotydw w komrce jest
cykl fosfopentozowy.
Wszystkie koenzymy nikotynamidoadeninowe w swej strukturze zawieraj
witamin PP, mianowicie niacyn, czyli kwas nikotynowy, dlatego witamina ta
potrzebna jest do ich syntezy. Brak witaminy PP wywouje chorob zwan pelagr.
Formy zredukowane dinukleotydw nikotynamidoadeninowych wykazuj
dodatkowe maksimum absorpcji przy 340 nm, poza absorpcj wiata przy 260 nm,
ktra jest charakterystyczna dla obu form, zredukowanej i utlenionej. Fakt ten wykorzystuje si do ledzenia procesu redukcji dinukleotydw nikotynamidoadeninowych metodami optycznymi.
Nukleotydy flawinowe bior udzia w wielu biologicznych reakcjach utlenienia i redukcji. W ich strukturze wystpuje witamina B2, czyli ryboflawina (nukleozyd), zwizek o barwie tej.
Fosforyboflawina (FMN) jest mononukleotydem, skadajcym si z zasady
azotowej zwanej izoalloksazyn (policykliczny heterocykl) i z rybitolu, zestryfikowanego ortofosforanem. FMN jest grup prostetyczn niektrych oksydoreduktaz, uczestniczcych w reakcjach utlenienia biologicznego. Formy zredukowane
nukleotydw flawinowych zawieraj dwa protony i dwa elektrony, ktre przyczone s do dwch atomw azotu (N1 i N10) heterocyklicznych piercieni izoalloksazyny. W wyniku redukcji staj si bezbarwne. Fakt zmiany barwy tej na
bezbarwn moe by wykorzystany do ledzenia redukcji flawin metodami
optycznymi, szczeglnie przy dugoci fali 450 nm, przy ktrej zanika absorpcja
wiata przez zredukowane flawiny.
izoa llo ksazy n a
O
H 3C

H 3C

NH
N

C H2
ry bitol

OH

OH

OH

C H2 O

O-

O
ortofosfo ran
F M N (form a utlenion a)

320

O
H 3C

H 3C

NH
N

N H2

C H2
H

OH

OH

OH

N
O

C H2 O

P
O

O
P

O
-

C H2 O
H
H
H
H
OH OH

F A D (fo rm a u tlen io na)

H 3C

H 3C

CH2

NH

OH

OH

OH

CH2 O

N H2
N
N

P
O

O
-

P
O

N
N

C H2 O
H
H
H
H
OH OH

F A D H 2 (fo rm a zred u k ow an a)

Dinukleotyd flawinoadeninowy (FAD), poza fosforyboflawin (FMN) skada si z nukleotydu adeninowego. Podobnie jak dinukleotyd nikotynamidoadeninowy przenosi protony i elektrony, dlatego wystpuje w dwch formach utlenionej
(FAD) i zredukowanej (FADH2). Koenzym flawinowy moe uczestniczy w reakcjach utleniania bezporedniego substratu, np. bursztynianu do fumaranu, redukujc si do FADH2. Zredukowany FADH2 jest dostarczycielem protonw i elektronw na bezporednie akceptory, takie jak cytochromy. Moe te dostarcza je na
tlen czsteczkowy, np. w reakcji katalizowanej przez oksydaz ksantynow, ktrej
produktem jest nadtlenek wodoru, poza kwasem moczowym. Koenzymy flawinowe (zarwno FMN lub FAD) mog te poredniczy w przenoszeniu protonw
i elektronw z koenzymw nikotynamidoadeninowych na akceptory. Koenzymy
flawinowe tworz stosunkowo silne poczenia nukleotydoproteinowe z apoenzymem, dlatego s raczej grupami prostetycznymi, a nie typowymi koenzymami
zdolnymi do oddysocjowywania od apoenzymu.
Adenozyno-3'-fosfo-5'-fosfosiarczan (PAPS) jest aktywnym donorem grup
siarczanowych w reakcjach siarczanowania (sulfonowania) rnych akceptorw,
321

w tym endogennych np. heteroglikanw, lub egzogennych np. zwizkw toksycznych lub hydrofobowych, w procesach detoksykacji wewntrzkomrkowej.
N H2
N

N
O
-

O
O

P
O

C H2 O
H
H
H
H
OH
O

Oadenozyno- 3'-fosfo- 5'- fosfosiarczan

Adenozylometionina jest nukleozydow form aktywnego metylu wykorzystywan w rekcjach metylacji rnorodnych substratw do wanych biologicznie produktw, np. choliny, adrenaliny, kreatyny i in.
NH2
N

N
C OO

+
H C H2C H2C S CH2
+

H3N

H3C

OH OH

Syntetyczne analogi nukleozydw

Syntetycznymi analogami s pochodne pirymidyn, puryn i ich nykleozydy,
w ktrych zostaa zmieniona struktura heterocyklicznego piercienia lub czsteczki
cukru w celu uzyskania zmiany dziaania biologicznego zwizku na inne, ktre
moe by wykorzystane terapeutycznie w medycynie dowiadczalnej i klinicznej.
Zasadniczo, biologiczne dziaanie analogw nukleozydw w komrce mona sprowadzi do 1) hamowania enzymw wykorzystujcych ich fizjologiczne
odpowiedniki jako substraty oraz 2) konsekwencji wbudowywania analogw nukleozydw w DNA lub RNA, wynikajcych z nieprawidowego parowania zasad
oraz wstrzymania replikacji lub transkrypcji.
Przykadem hamowania enzymw przez analogi zasad azotowych, np. allopurynol (4-hydroksypirazolopirymidyna), jest oksydaza ksantynowa i enzymy szla322

ku biosyntezy de novo puryn w organizmie. Fakt ten ley u podstaw terapeutycznego zastosowania allopurynolu w leczeniu hiperurykemii (wzrost we krwi stenia kwasu moczowego) i dny moczanowej.
W ostatnich latach syntetyczne analogi nukleozydw wprowadza si do leczenia zakanych chorb wirusowych, w tym AIDS, ktre osigno rozmiary
wiatowej epidemii. Syntetycznym analogiem naturalnego nukleozydu 2'-deoksyguanozyny jest 9-(2-hydroksyetoksymetylo)guanina, okrelana skrtem ACV
i znana pod nazw acyklowir. Strukturalnie rni si od naturalnego odpowiednika
tylko brakiem fragmentu czsteczki monocukru, obejmujcego dwa atomy wgli
(C2' i C3') rybozy.
O
N
HO

NH
N

NH2

9-(2-hydroksyetoksymetylo)guanina
(ACV)

Od lat osiemdziesitych ACV jest skutecznie stosowany klinicznie jako lek

przeciw wirusowi opryszczki (Herpes simplex), szczeglnie narzdw pciowych.
Naley on do wirusw typu DNA, dlatego jego powielanie w komrkach organizmu poddanego terapii ACV zatrzymuje si w momencie wbudowania leku do
acucha DNA wirusa. ACV staje si elementem koczcym acuch polinukleotydowy replikujcego DNA faga, ze wzgldu na brak w ACV grupy 3'-hydroksylowej, dlatego niemoliwe jest przyczenie nastpnego nukleotydu.
O
CH3

HN
O

HOCH2 O

N3
3'-azydo-2'-deoksytymidyna
AZT

323

Na tym samym mechanizmie opiera si dziaanie innego analoga nukleozydu

3 -azydo-2'-deoksytymidyny (AZT), zwanego rwnie zidowudyn, ktry najduej
stosowany jest w terapii osb zakaonych HIV.
'

Wirus ten naley do typu RNA ze stadium profaga typu DNA, dlatego w jego cyklu yciowym ma miejsce odwrotna transkrypcja katalizowana przez odwrotn transkryptaz. Podczas terapii zidowudyn, po wbudowaniu przez odwrotn
transkryptaz AZT zamiast naturalnego fosforanu 2'-deoksytymidyny do de novo
syntetyzowanego DNA, jego synteza zostaje zatrzymana, poniewa analog ten ma
grup azydow zamiast grupy -OH w pozycji 3' deoksyrybozy i niemoliwe jest
przyczenie nastpnego nukleotydu. Ujemne dziaanie zidowudyny w organizmie
polega na jego wysokiej toksycznoci wobec szpiku kostnego.
Niekorzystn stron stosowanych syntetycznych analogw nukleozydw
w terapii antywirusowej jest szybkie nabywanie opornoci na te leki przez wirusy.
Due nadzieje budzi chemioterapia zoona, polegajca przykadowo na zastosowaniu kombinacji analogw nukleozydw z syntetycznymi inhibitorami proteaz
(mimetykami peptydw).
Mutagenny efekt analogw zasad azotowych zosta przedstawiony w rozdziale 20.

324

19.

KWASY NUKLEINOWE
Iwona ak

Kwasy nukleinowe, deoksyrybonukleinowy (DNA) i rybonukleinowy (RNA),

s chemicznymi nonikami informacji genetycznej w komrkach. Informacj genetyczn stanowi chemicznie zapisana (alfabetem zasad azotowych) kolejno
deoksyrybonukleotydw w acuchach DNA, ktra przechowywana jest gwnie
w jdrze komrkowym. Informacja genetyczna jest przepisywana (transkrypcja),
po czym przekazywana do cytoplazmy w formie sekwencji polirybonukleotydowej acuchw RNA. Przepisana informacja genetyczna na jeden z kwasw rybonukleinowych (mRNA) suy do odczytania, przetumaczenia na nowy jzyk
(o alfabecie aminokwasowym), tym samym stanowi bezporedni matryc, na
ktrej materializuje si informacja genetyczna w formie specyficznej sekwencji
aminokwasowej polipeptydw (translacja).
W jdrowym DNA zakodowany zosta unikatowy program genetyczny kadej komrki, kierujcy biosyntez enzymw i wszystkich innych biaek potrzebnych do funkcjonowania komrek oraz kontrolujcych wzrost, rozmnaanie, tym
samym natur kadego ywego organizmu.
Kwasy nukleinowe s nierozgazionymi acuchami polinukleotydowymi,
w ktrych kolejne mononukleotydy poczone s wizaniami 35fosfodiestrowymi,
tworzcymi obwodowy, ujemnie naadowany rdze fosfocukrowy, od ktrego stercz na bok zasady azotowe. Ze specyfiki wizania fosfodiestrowego wynika, e
kady acuch polinukleotydowy jest polarny, czyli ma dwa rne koce, koniec-5'
i koniec-3'. Koniec-5' polinukleotydu oznacza, e przy pitym atomie wgla (C5')
rybozy lub deoksyrybozy znajduje si fosforan (lub atom tlenu, gdy jest to tylko
fragment caoci). Z punktu widzenia powstawania polinukleotydu, koniec-5' jest
rzeczywistym jego pocztkiem. Koniec-3' polinukleotydu oznacza, e przy trzecim atomie wgla (C3') rybozy lub deoksyrybozy znajduje si wolna grupa hydroksylowa (lub atom tlenu, gdy jest to tylko fragment caoci). Koniec-3' jest rzeczywistym kocem polinukleotydu. Przyjto, e sekwencj nukleotydw, czyli struktur pierwszorzdow polinukleotydw, zapisuje si, poczynajc od koca-5' z lewej strony, za pomoc skrtw jednoliterowych nazw nukleozydw.

325

NH2
N

C
N

O
5'

CH2 O
O
H
H
H
H
HN
3'
H
T
O
O
N
O P O '

CH3

CH2 O
H
H
H
H
3'
H
O
-

P O

NH2
N
A
N

5'

CH2 O
H
H
H
H
3'
H
O
-

P O
O

O
N
G
N

NH
NH2

5'

CH2 O
H
H
H
H
3'
H
O

3
Polinukleotyd polarny o kierunku 53, z rdzeniem utworzonym z powtarzajcych si
reszt fosfodeoksyrybozy, od ktrego stercz na bok zasady azotowe

326

Kwas deoksyrybonukleinowy
Polimer deoksyrybonukleotydw stanowi informacj genetyczn we wszystkich organizmach ywych, z wyjtkiem niektrych wirusw typu RNA. Eukariotyczny DNA wystpuje w postaci acuchowego dwuniciowego polimeru, natomiast prokariotyczny DNA to z reguy struktura zamknita, kolista. Czsteczka
DNA jedynie u bakteriofaga (174) jest jednoniciowa, lecz w cyklu yciowym tego faga pojawia si struktura dwuniciowa DNA.
Czsteczki DNA s olbrzymie, ich masy czsteczkowe mog siga 1,9 106
daltonw, wielko 2,6 106 kilozasad (kb), a dugo do 12 cm.
Obie nici DNA biegn w przeciwnych kierunkach, czyli s antyrwnolege
w odniesieniu do ich 5'3' kierunkw i maj komplementarn sekwencj. Komplementarno przeciwlegych nici wynika ze struktury zasad azotowych i przestrzennych ogranicze rdzenia fosfocukrowego DNA. Komplementarne pary pirymidyna puryna o podobnej geometrii i wymiarach s utrzymywane wizaniami
wodorowymi. Tymina tworzy par z adenin, stabilizowan dwoma wizaniami
wodorowymi.
H
O

H3C

H
H

N
cukier

N
O

cukier

TA

Cytozyna czy si z guanin za porednictwem trzech wiza wodorowych.

H
N
N

H
H

O
N

N
cukier

N
N
N

cukier

N
H

CG

W obrbie dwuniciowego DNA wyrnia si tzw. pasmo matrycowe, inaczej zwane nonsensownym lub wiodcym, ktre zaczyna si kocem 3', zawiera
informacj genetyczn i jest matryc do transkrypcji czsteczek RNA. Drugie,
przeciwlege do matrycowego to tzw. pasmo kodujce, inaczej zwane, sensow327

nym lub opniajcym, ktre zaczyna si kocem 5'. Sekwencja tego pasma odpowiada transkryptowi (pocztkowy produkt transkrypcji), ktry koduje biako (poza
faktem, e zamiast T jest U) i std wywodzi si jego nazwa.
W latach 19491953 Erwin Chargaff wraz z wsppracownikami przeprowadzili szczegowe badania z zastosowaniem metod chromatograficznych nad
zalenociami ilociowo-jakociowymi midzy zasadami azotowymi w hydrolizatach DNA, pochodzcych z rnych rde. Wyniki tych analiz chemicznych (znane jako reguy Chargaffa) nie byy zrozumiae a do czasu zaproponowania i zdefiniowania modelu dedukcyjnego dwuniciowej, helikalnej struktury drugorzdowej
DNA przez Jamesa Watsona i Francisa Cricka w 1953 roku. Zaproponowany przestrzenny model Watsona-Cricka wyjani, e reguy Chargaffa odzwierciedlaj
podstawowe cechy struktury DNA.
Podstawowymi reguami Chargaffa s nastpujce prawidowoci:
zawarto molowa A rwna si T,
zawarto molowa G rwna si C,
suma ste A+G rwna si sumie ste C+T.
Z regu tych wynika, e wystarczy zna udzia procentowy tylko jednego z
czterech nukleotydw (np. A), aby ustali udzia procentowy wszystkich pozostaych trzech nukleotydw (T, C, G) w analizowanej czsteczce DNA.
Natomiast stosunek sumy ste molowych A+T do sumy ste G+C jest
gatunkowo specyficzny, w zwizku z tym wszystkie czsteczki DNA mona sklasyfikowa w trzy typy, mianowicie:
czsteczki DNA, w ktrych [A] + [T] > [G] + [C],
czsteczki DNA, w ktrych [A] + [T] < [G] + [C],
czsteczki DNA, w ktrych [A] + [T] = [G] + [C].
Czsteczki DNA pierwszego typu s najbardziej powszechne, z reguy rnice midzy sum AT a sum GC okazuj si stosunkowo niewielkie, przedstawicielami ich mog by zarwno czsteczki DNA pochodzce z wirusw (Polyoma),
bakterii (Mycoplasma), drody, muszek (Drosophila), jak i z organizmu czowieka. Przedstawicielem DNA trzeciego typu mog by czsteczki DNA wywodzce si
z Echerichia coli. Rzadko wystpuj czsteczki DNA drugiego typu, obecne np.
u Alcaligenes faecalis.
Kwasy deoksyrybonukleinowe lub ich rejony mog wystpowa w trzech
gwnych formach przestrzennych (strukturach drugorzdowych) zwanych A, B
i Z. Dominujc struktur drugorzdow DNA jest forma B, bdca regularn prawoskrtn helis, zgodn z modelem Watsona i Cricka. Oba antyrwnolege acuchy B-DNA zwijaj si helikalnie wok osi helisy, do ktrej pary zasad azotowych ukadaj si prostopadle.

328

B-DNA

A-DNA

Z-DNA

Schematyczne diagramy gwnych form: A-, B-, Z-DNA. (wg [12], zmodyfikowane)

W centrum helisy DNA znajduj si zasady azotowe obu nici, ktrych paszczyzny uoone s jedna nad drug w formie charakterystycznych dwch stosw,
stabilizowanych warstwowo oddziaywaniami hydrofobowymi. Na zewntrz helisy
DNA umiejscowione s oba rdzenie fosfocukrowe, pomidzy ktrymi przebiegaj
helikalnie dwie bruzdy (rowki): maa o szerokoci 6 i dua o szerokoci 12 .

rdze cukrowo-fosforanowy

329

Obecno bruzd sprawia, e moe mie miejsce specyficzne rozpoznawanie,

oddziaywanie lub wizanie biaek regulatorowych, np. kontrolujcych ekspresj
genw (poprzez ich moduy oddziaywujce bezporednio z DNA np. tzw. palce
cynkowe lub typu helisa-zwrot-helisa, lub suwaka leucynowego) z okrelonymi
(swoistymi) sekwencjami zasad azotowych, ukrytymi w centrum helisy, bez rozrywania dwupasmowej struktury DNA.
Przez bruzdy te mog rwnie wsuwa si rne paskie aromatyczne czsteczki policykliczne, ktre wlizguj si midzy pary zasad azotowych uoone
w stosy, czyli ulegaj procesowi interkalacji. Zgodnie z tym mechanizmem dziaa
wiele zwizkw rakotwrczych, a take lekw przeciwnowotworowych.
W formie B helisy DNA wystpuj reszty deoksyrybozy C2'-endo, wizania
glikozydowe o konformacji anty, 10 par zasad azotowych przypada na kady peny
skrt, ktry ma wysoko 34 , a rednica helisy wynosi 23,7 . W formie A prawoskrtnej helisy DNA wystpuj reszty deoksyrybozy C3'-endo, wizania glikozydowe o konformacji anty, 11 par zasad azotowych przypada na kady peny
skrt, ktry ma wysoko 25 , rednica helisy za wynosi 25,5 . W formie A
pary zasad azotowych nachylone s do osi helisy pod ktem 20, zatem nie s do
niej prostopade, jak w formie B. Wystpuje praktycznie tylko jedna gboka bruzda dua. W sekwencji formy Z helisy DNA wystpuj przemiennie nukleotydy
purynowe i pirymidynowe np. GC, AC. W tej formie DNA wszystkie nukleotydy
purynowe maj wizania glikozydowe konformacji syn, natomiast nukleotydy pirymidynowe zawieraj wizania glikozydowe konformacji anty. Obrt tych par
zasad o 180 wok wizania N-glikozydowego powoduje, e Z-DNA jest helis
lewoskrtn. Sprawia to rwnie, e obwodowe rdzenie fosfocukrowe tworz wzr
zygzakowaty i std wywodzi si nazwa tej formy Z-DNA. W formie Z-DNA pary
zasad azotowych odchylone s od osi helisy o kt 10, zatem nie s do niej prostopade, jak w formie B. Forma Z jest najbardziej wyduona spord wszystkich
trzech form DNA, na kady peny skrt przypada 12 par zasad azotowych, skok
helisy wynosi 45,6 , a rednica 18,4 . Forma ta ma tylko ma gbok bruzd,
ktra jest wska. Z-DNA wymaga wysokiego stenia soli lub specyficznych kationw, poliamin (spermina, spermidyna) do stabilizacji i nie tworzy struktur nukleosomowych.
Wystpowanie w obrbie DNA fragmentw o zrnicowanej strukturze
sprawia, e dugie acuchy polideoksyrybonukeinowe nie s sztywnymi helikalnymi zwojami cylindrycznymi, lecz tworz liczne zagicia, struktury, tzw. spinki
do wosw lub superhelikalne skrty. Rnorodno strukturalna fragmentw DNA
zwiksza jego zdolno do rozpoznawania i oddziaywania z innymi skadnikami
komrki.
Wikszo sekwencji DNA eukariotycznego stanowi kompleks nukleoproteinowy, gwnie w formie nukleosomw.

330

Rdze nukleosomu stanowi oktamer zoony z omiu histonw, mianowicie

H2A, H2B, H3 i H4, z ktrych kadego jest po dwa. Oktamer owinity jest lewoskrtnie przez acuch 146 par zasad azotowych, stanowicy 1,75 skrtu helisy
DNA. Poszczeglne nukleosomy poczone s fragmentem DNA, zwanym cznikiem, zawierajcym od 40 do 80 par zasad. Histon H1 znajduje si poza oktamerem, moe zewntrznie ochrania krtkie fragmenty DNA nukleosomu w miejscach, od ktrych zaczynaj si czniki. Histony neutralizuj wzajemne odpychania ujemnych adunkw obecnych na rdzeniach cukrowo-fosforanowych. Ponadto,
umoliwiaj ciasne upakowywanie nici DNA do rnych form skondensowanej
heterochromatyny, a do chromosomu, ktry jest maksymalnie skondensowan
form DNA. Rozwinicie tych struktur ma miejsce wwczas, gdy DNA uczestniczy w replikacji lub transkrypcji. Waciwa organizacja nukleosomw i innych
kompleksw biakowych z DNA wymaga dziaania rwnie biaek opiekuczych, tzw. chaperonw (fonetycznie: czaperonw).

Kwasy rybonukleinowe
Czsteczki kwasw rybonukleinowych s znacznie mniejsze od czsteczek
DNA, ich masa czsteczkowa osiga 35 000 daltonw. Wszystkie czsteczki RNA
s formami jednoniciowymi, niektre mog tworzy rejony dwuniciowe, stabilizowane wizaniami wodorowymi midzy komplementarnymi zasadami azotowymi. Rejony dwuniciowe w obrbie pojedynczej nici polinukleotydowej powstaj
midzy sekwencjami komplementarnymi, ktre s rozmieszczone w rnych rejonach liniowej struktury pierwszorzdowej, oddziauj ze sob parami i s stabilizowane wizaniami wodorowymi. Oddziaywania te sprawiaj, e pojawiaj si
sparowane rejony dwuniciowe w obrbie pojedynczej nici polinukleotydowej.
Rejony sparowane nadaj okrelon struktur przestrzenn czsteczce.
RNA zamiast deoksyrybozy zawiera ryboz, a zamiast tyminy uracyl. Wyrnia si trzy gwne typy RNA, z ktrych kady spenia odmienne funkcje, s to:
informacyjny RNA (mRNA), transportujcy RNA (tRNA) i rybosomalny RNA
(rRNA).
Wszystkie wymienione typy kwasw rybonukleinowych eukariotycznych s
produktami rnorodnych modyfikacji chemicznych, ktre maj miejsce po transkrypcji i skadaj si na proces okrelany mianem dojrzewania RNA, ktremu
podlega wikszo pierwotnych transkryptw (bezporednich produktw transkrypcji). Proces dojrzewania RNA obejmuje nastpujce zmiany: 1) usuwanie
pewnych sekwencji nukleotydowych przez endonukleazy, rybozymy i egzonukleazy; 2) dodawanie nukleotydw do koca 5' i 3' pierwotnego transkryptu lub produktu jego rozcicia; 3) chemiczne modyfikacje (gwnie metylacje) niektrych
nukleotydw w obrbie zasad azotowych lub reszt monocukrowych. Kwasy rybo-

331

nukleinowe oddziauj z biakami, tworzc kompleksy rybonukleoproteinowe

(RNP).

mRNA
Informacyjny RNA suy jako matryca w syntezie biaka. W komrce jest
tyle specyficznych rodzajw czsteczek mRNA, ile komrka syntetyzuje rodzajw
acuchw polipeptydowych. Informacyjne RNA stanowi okoo 5% wszystkich
kwasw rybonukleinowych w komrce. Dojrzae czsteczki mRNA maj podobny plan budowy w komrkach eukariotycznych.
czapeczka

sekwencja kodujca

ogon poli(A)

P~P-N7CH3G

N6CH3A

N6CH3A

AAAA.....AAAAAA

Schematyczny plan budowy eukariotycznego mRNA

W budowie wikszoci eukariotycznych mRNA charakterystyczne jest wystpowanie trzech staych elementw, mianowicie czapeczki (ang. cap) znajdujcej
si na kocu 5', specyficznej sekwencji kodujcej i ogona poli(A), ktry wystpuje na kocu 3'.
Czapeczk stanowi reszta N7-metyloguanozyny o odwrconej orientacji
(w porwnaniu z typowymi wizaniami 3'5'-fosfodiestrowymi), ktra poczona
jest mostkiem 5'-5'-trifosforanowym, najczciej z N6-metyloadenozyn. Ta szczeglna chemiczna modyfikacja powstaje kotranskrypcyjnie, zanim syntetyzowany
RNA osignie dugo 2030 nukleotydw. Dwa pierwsze nukleotydy za czapeczk mog by metylowane, zarwno w pozycji atomu azotu zasady azotowej (zwykle jest to N6 adeniny), jak i w pozycji C2' rybozy.
Funkcja czapeczki polega na ochronie pre-mRNA oraz mRNA przed dziaaniem 5'-egzonukleaz, ponadto uczestniczy w procesie dojrzewania mRNA (np.
w splicingu), w transporcie mRNA z jdra do cytoplazmy i translacji.
Sekwencja kodujca (czyli rejon ulegajcy translacji) jest specyficzna dla
kadego rodzaju mRNA, tym samym odmienne rodzaje mRNA rni si sekwencj kodujc. Sekwencja kodujca mRNA jest komplementarna do sekwencji eksonw pojedynczej nici matrycowej DNA, przy czym U jest komplementarna do A
w nici DNA. Tym samym sekwencja kodujca mRNA stanowi kopi eksonw nici
kodujcej DNA, jednak w mRNA wystpuje U wszdzie tam, gdzie w kodujcej
nici DNA wystpuje T.

332

HO OH
C C
HC H H CH
O
H2 N

5'

H2 C O

NH2
O
P
O

HN

N
O

CH3

O
O P
O

O
O P

5'

O CH2

O
O
HC H H CH
2'
3'
C C

OCH 3
O

NH
CH 2

P
O

O
HC H H CH
3'
C C
OH

Struktura chemiczna czapeczki mRNA i przylegych nukleotydw

W procesie dojrzewania sekwencja kodujca jest skadana z eksonw premRNA, po wyciciu sekwencji interweniujcych, zwanych intronami (niekodujcych), ktre przerywaj sekwencje kodujce zwane eksonami. Proces rozcinania
pre-mRNA, wycinania intronw i skadania eksonw nazywa si skadaniem
mRNA (ang. splicing). Reakcje te zachodz w jdrze komrkowym i wymagaj
obecnoci w intronie sekwencji na kocu 5'-GU-3', a na kocu 3' sekwencji
5'-AG-3', poprzedzonej sekwencj bogat w pochodne pirymidyny, zwan traktem
polipirymidynowym, przed ktr ma znajdowa si sekwencja rozgazienia.
Podczas skadania mRNA, w wyniku ataku grupy 2'-hydroksylowej z reszty
nukleotydu adeninowego sekwencji rozgazienia na wizanie z udziaem G z 5'
koca, powstaje charakterystyczna czsteczka o ksztacie lassa oraz wolny ekson 1.
Po czym nastpuje rozcicie po reszcie G w sekwencji AG na kocu 3' intronu, w wyniku czego intron zostaje uwolniony w postaci lassa i zdegradowany,
a dwie sekwencje eksonowe cz si ze sob. Podczas dojrzewania alternatywnego moe mie miejsce przeksztacanie pre-mRNA w wicej ni jeden rodzaj dojrzaego mRNA, dziki rnym sposobom skadania (tzw. alternatywne skadanie).
Alternatywne skadanie mRNA wynika ze zrnicowanego uycia miejsc splicingowych 5' i 3', dziki wykorzystaniu rnych promotorw, uyciu rnych
miejsc poli(A) i ostatecznie z pozostawienia jednych, a usunicia innych eksonw.
333

W wyniku alternatywnego skadania z jednego pre-mRNA powstaj odmienne

sekwencje kodujce w mRNA dziki rnym kombinacjom pocze eksonw. Za
alternatywne skadanie mRNA odpowiedzialne s czynniki swoiste dla okrelonych typw komrek. Proces ten katalizowany jest przez kompleksy biaek z maymi jdrowymi RNA (snRNP).
Niezwyk form dojrzewania mRNA jest redagowanie RNA, w wyniku
ktrego ulega zmianie sekwencja pierwotnego transkryptu. Przykadowo, podczas
redagowania pre-mRNA apolipoproteiny-B w komrkach jelita u czowieka nastpuje pojedyncza zmiana zasady C na U, czego konsekwencj jest powstanie kodonu stop w mRNA i skrcenie sekwencji kodujcej do 6666 nukleotydw z dugoci
14 500 nukleotydw, ktrej produktem jest apolipoproteina B48 o wielkoci 241
kDa. W komrkach wtroby pre-mRNA apolipoproteiny-B nie ulega redagowaniu,
dlatego produktem sekwencji kodujcej tego mRNA jest apolipoproteina B100
o wielkoci 512 kDa.
Ogon poli(A) to sekwencja 200250 nukleotydw adeninowych, znajdujca
si na kocu 3' mRNA. Ogon poli(A) tworzy si posttranskrypcyjnie (w procesie
dojrzewania mRNA), w wyniku cicia pre-mRNA, a nastpnie dodania acucha
reszt nukleotydw adeninowych, dziki obecnoci specyficznej sekwencji w DNA
(tym samym w odpowiednim transkrypcie pre-mRNA), zwanej sygnaem poliadenylacji. Niektre mRNA maj wicej ni jedno miejsce poliadenylacji, tzw. alternatywne miejsca poli(A), dziki temu rne miejsca mog by uyte w odmiennych warunkach, np. w rnych typach komrek, dajc ostatecznie rne dojrzae
mRNA.
Ogon poli(A) stabilizuje mRNA, umoliwia przyczenie biaek zabezpieczajcych ten kwas rybonukleinowy przed dziaaniem 3'-egzonukleaz. Ogon poli(A) moe pomaga w translacji mRNA.

tRNA
Czsteczki tRNA peni funkcje czsteczek adaptorowych, ktre dostarczaj
aminokwasy do rybosomw, gdzie tworzone s wizania peptydowe midzy aminokwasami w kolejnoci okrelonej przez mRNA.
Transportujce RNA stanowi okoo 15% wszystkich kwasw rybonukleinowych w komrce. Istnieje przynajmniej jeden tRNA dla kadego z dwudziestu
aminokwasw (cznie 61 tRNA).
Czsteczki tRNA s mae, jak na kwasy nukleinowe, ich liniowa sekwencja
moe mie dugo od 60 do 95 nukleotydw, zazwyczaj 76. Na kocu 5' czsteczki znajduje si monofosforan, zwykle przy guanozynie, a na kocu 3' staa trjnukleotydowa sekwencja 5'-CCA-3'. W sekwencji tej do grupy -OH przy C2' lub C3'
rybozy nukleotydu adeninowego przycza si aminokwas wizaniem estrowym.
Sekwencja 5'-CCA-3 prokariotycznych tRNA jest zakodowana w genie, natomiast
334

u eukariota dodawana jest enzymatycznie podczas posttranskrypcyjnego procesu

dojrzewania pre-tRNA.
W strukturze pierwszorzdowej tRNA stwierdza si wiele zmodyfikowanych
nukleozydw, ktre mog stanowi nawet 20% wszystkich nukleotydw w czsteczce. Zmodyfikowanymi nukleozydami, powszechnie wystpujcymi w tRNA,
s pseudorydyna, rybotymina, dihydrourydyna, inozyna, N6-izopentenyloadenozyna, 4-tiourydyna, wszystkie wprowadzane s posttranskrypcyjnie w procesie dojrzewania. W czsteczce tRNA znajduje si 15 niezmiennych nukleotydw.
Struktura pierwszorzdowa tRNA zawiera liczne, liniowo oddalone sekwencje komplementarne, umoliwiajce powstawanie rejonw dwuniciowych, nadajcych okrelon struktur przestrzenn czsteczce tRNA.
Struktura drugorzdowa typu licia koniczyny jest charakterystyczna dla
wszystkich tRNA. W strukturze tej rejony komplementarne czsteczki oddziauj
ze sob, tworzc cztery ramiona i trzy ptle. Ramiona zawieraj sparowane nukleotydy (poczone wizaniami wodorowymi w komplementarne pary), natomiast
ptle tworz niesparowane i w wikszoci niezmienne nukleotydy.
Koce 5' i 3' polirybonukleotydu tRNA tworz rejon (z 7 par nukleotydw)
sparowany wizaniami wodorowymi, ktry nazywa si ramieniem akceptorowym
aminokwasu. Nastpne, bardzo krtkie rami, ktre skada si z 3 lub 4 par kom3
A
C
C

5p

PTLA
DHU

PTLA
TC

G
T

G
C

PTLA
ANTYKODONOWA

335

plementarnych nukleotydw sparowanych wizaniami wodorowymi, poprzedza

ptl dihydrourydylow (DHU). Jej nazwa wynika z obecnoci zmodyfikowanej
zasady dihydrouracylu. Ptla ta moe skada si z 710 nukleotydw. Po przeciwnej stronie ramienia akceptorowego znajduje si rami antykodonowe, skadajce
si z 5 par komplementarnych nukleotydw sparowanych wizaniami wodorowymi, zakoczone ptl antykodonow. Ptla ta zawiera 7 nukleotydw, z ktrych
trzy centralne tworz antykodon, komplementarny do trjnukleotydowego kodonu
okrelonego aminokwasu, znajdujcego si w sekwencji kodujcej mRNA. Obecno inozyny w antykodonie umoliwia czsteczce tRNA rozpoznawanie wicej
ni jednego kodonu.
Rami zmienne (dodatkowe) jest najbardziej zmiennym elementem
w strukturze poszczeglnych czsteczek tRNA. Moe mie rn dugo, od bardzo sabo zaznaczonej, skadajcej si z 3 nukleotydw do dugiego ramienia utworzonego a z 21 nukleotydw. Dugie rami zmienne moe zawiera rejon sparowany, skadajcy si z 7 par nukleotydw.
Rami T
C, skadajce si z 5 par nukleotydw sparowanych zakoczone
jest ptl T
C, utworzon z 7 niesparowanych nukleotydw, wrd ktrych niezmiennymi nukleotydami s GTC.
Wikszo niezmiennych nukleotydw znajduje si w ptlach i nie ma istotnego znaczenia w tworzeniu struktury drugorzdowej, lecz bior udzia w tworzeniu trzeciorzdowych wiza wodorowych, ktre stabilizuj struktur trzeciorzdow tRNA. Tworzenie komplementarnych par midzy nukleotydami niezmiennymi ptli DHU i ptli TC umoliwia czsteczce tRNA przybranie konformacji
przestrzennej (struktury III-rzdowej), przypominajcej odwrcon liter L, zawierajc na jednym kocu (duszym) antykodon, a na drugim (krtszym) miejsce
akceptorowe dla aminokwasu.
Wszystkie dojrzae tRNA powstaj z duszych pierwotnych transkryptw,
tzw. pre-tRNA, w procesie dojrzewania. Reakcje skadajce si na proces dojrzewania tRNA u eukariota polegaj na 1) odciciu sekwencji liderowej z koca 5';
2) odciciu dwch nukleotydw z koca 3'; 3) dodaniu do koca 3' sekwencji CCA;
4) wyciciu centralnego intronu z czsteczki pre-tRNA; 5) chemicznych modyfikacjach zasad azotowych. Procesy te katalizuj egzonukleazy i endonukleazy (RNazy
D, E, F, P) oraz enzymy modyfikujce zasady. RNaza P jest endonukleaz, skadajc si z jednej czsteczki RNA i jednej biaka (jest wic RNP), za aktywno
katalityczn odpowiedzialna jest czsteczka RNA (rybozym), ktra przeprowadza
dojrzewanie koca 5' tRNA.
Rybozymy to katalityczne czsteczki RNA, czyli biokatalizatory, zdolne do
katalizowania chemicznej reakcji w nieobecnoci biaka. W przypadku RNazy P,
jej skadnik biakowy przypuszczalnie pomaga katalizowa reakcj in vivo, ponie-

336

wa in vitro rybozym RNazy P wymaga wikszego stenia jonw Mg2+ od stenia magnezu obecnego w komrkach.

rRNA
Rybosomalne RNA s jednoniciowymi polirybonukleotydami, wystpujcymi w komrkach jako gwne skadniki rybosomw oraz jderka. Stanowi okoo 80% komrkowego kwasu rybonukleinowego. Masa czsteczkowa wikszoci
rRNA jest bardzo dua, poniewa pojedyncza czsteczka moe zawiera kilka tysicy nukleotydw, z wyjtkiem nielicznych, ktrych pojedyncza czsteczka posiada 121 lub 158 nukleotydw.
Charakterystyczn modyfikacj chemiczn dla czsteczek rRNA stanowi
metylacja, wykryto 24 swoiste metylacje zasad azotowych, przy czym grupa metylowa dodawana jest gwnie do piercienia adeniny. Ponadto, czsto obserwuje si
metylacj prowadzc do 2'-O-metylorybozy, ktra moe zachodzi w ponad 100
miejscach czsteczki rRNA. Reakcje metylacji, zachodzce w jdrze komrkowym, przeprowadzaj niskoczsteczkowe czstki RNP, ktrych snRNA s komplementarne do rejonw rRNA, z ktrymi tworz pary, definiujc w ten sposb
miejsca metylacji. Aktywnym donorem grup metylowych jest S-adenozylometionina.
Struktura drugorzdowa wszystkich czsteczek rRNA wyrnia si obecnoci sparowanych rejonw dwuniciowych, tzw. ramion, poprzedzielanych rejonami niesparowanymi, jednoniciowymi, tzw. ptlami. Obecno w

PTLE
RAMIONA

polirybonukleotydzie rejonw ramion i ptli sprzyja specyficznym oddziaywaniom i wizaniu biaek, tym samym tworzeniu kompleksw rybonukleoproteinowych RNP, majcych istotne znaczenie w formowaniu rybosomw.

337

W komrkach eukariotycznych wystpuj 4 rodzaje rRNA. Wielkoczsteczkowy rRNA, ktrego acuch polirybonukleinowy tworzy 4718 nukleotydw,
okrela si jako 28S rRNA.
[Wielko S (Swedberg) jest liczbow wartoci wspczynnika sedymentacji (s),
zdefiniowanego szybkoci, z jak makroczsteczki sedymentuj (opadaj) w polu
wirowania (przyspieszenia odrodkowego, tysickrotnie wikszego od pola grawitacji ziemskiej), osiganego w ultrawirwkach. Wartoci S s nieaddytywne, poniewa zale od masy i ksztatu czsteczki.]

Mniejsz czsteczk jest 18S rRNA, ktra skada si z 1874 reszt nukleotydowych. Niskoczsteczkowe rRNA s dwa, jeden z nich, mianowicie 5,8S rRNA
(skadajcy si z 158 nukleotydw), wystpuje tylko u eukariota, drugi natomiast,
5S rRNA (skadajcy si z 121 nukleotydw), poza tym, e jest obecny w komrkach eukariotycznych, charakterystyczny jest rwnie dla komrek prokariotycznych. W komrkach prokariotycznych wystpuj 3 rodzaje rRNA, mianowicie:
23S rRNA, 16S rRNA i 5S rRNA.
Dojrzae czsteczki rRNA powstaj z pierwotnego transkryptu pre-rRNA,
pojedynczego dugiego prekursora, w wyniku serii modyfikacji i ci w tzw. zewntrznych transkrybowanych sekwencjach lub wewntrznych transkrybowanych
sekwencjach rozdzielajcych, skadajcych si na proces dojrzewania. W komrkach ssakw pierwotny transkrypt o wielkoci rzdu 13 500 nukleotydw zawiera
po jednej kopii 18S rRNA, 5,8S rRNA i 28S rRNA. Natomiast eukariotyczny 5S
rRNA powstaje z odrbnego genu w procesie transkrypcji katalizowanej przez
polimeraz RNA (III), odmienn od polimerazy RNA (I), ktra transkrybuje prerRNA dla trzech pozostaych rybosomalnych kwasw rybonukleinowych. Proces
dojrzewania transkryptu 5S rRNA jest znacznie ograniczony lub te nie zachodzi
wcale. Wszystkie trzy prokariotyczne rRNA transkrybowane s przez jedn polimeraz RNA III w formie pojedynczej nici pierwotnego transkryptu, na ktrej
znajduj si rwnie sekwencje pre-tRNA.
Proces dojrzewania pre-rRNA katalizowany jest enzymatycznie, w tym rwnie przez rybozymy. Udowodniono (przynajmniej u jednego przedstawiciela eukariota), e wystpujcy w pre-rRNA u Tetrahymena termophila intron przeprowadza autokatalityczny splicing. W ukadzie in vitro intron ten wymaga kofaktora,
ktrym jest guanozyna lub jej ufosforylowane pochodne, natomiast zupenie nie
potrzebuje obecnoci biaek do wycicia si z prekursora. Intron ten spenia kryteria typowego rybozymu. Rybozym ten, poza wasnoci samowycinania, posiada
zdolno katalizowania ligacji uwolnionych fragmentw rRNA. Rybozymy, czyli
katalityczne, krtkie czsteczki RNA, charakteryzuj si minimalnymi wymogami
sekwencyjnymi, koniecznymi do ujawnienia swych wasnoci. Fakt ten sta si
podstaw konstruowania syntetycznych rybozymw, ktre mog rozcina inne
czsteczki RNA, w nadziei, e bdzie mona je stosowa w terapii, do inaktywacji
odpowiednich mRNA, wirusw i do zabijania komrek nowotworowych.
338

Dojrzewajce czsteczki rRNA zwijaj si w przestrzeni, cz si z biakami rybosomowymi, podlegajc samoorganizacji prowadzcej do wytworzenia rybosomw. Oznacza to, e informacje o strukturze rybosomw s zawarte w strukturze ich skadnikw.
Rybosomy to typowe RNP, czyli kompleksy rybonukleoproteinowe o olbrzymiej masie czsteczkowej, rzdu 2,75 106 daltonw u prokariota (70 S) i rzdu 4,5 106 daltonw u eukariota (80 S). Kady rybosom skada si z dwch podjednostek, wikszej i mniejszej.
Rybosomy eukariotyczne w swej duej podjednostce (o wielkoci 60S,
czyli 3 106 Da) zawieraj trzy rodzaje rRNA (28S, 5,8S, 5S) i okoo 45 rnych
biaek, natomiast w maej podjednostce (o wielkoci 40S, czyli 1,5 106 Da) jeden
rodzaj rRNA (18S) oraz okoo 30 rnych biaek.
Rybosomy prokariotyczne w swej duej podjednostce (o wielkoci 50S,
czyli 1,7 106 Da) zawieraj dwa rodzaje rRNA (23S, 5S) oraz okoo 31 rnych
biaek, natomiast w maej podjednostce (o wielkoci 30S, czyli 0,95 106 Da) jeden
rodzaj rRNA (16S) oraz okoo 21 rnych biaek.

Wasnoci chemiczno-fizyczne kwasw nukleinowych

Czsteczki DNA s bardzo dugie w porwnaniu do swej rednicy i stosunkowo sztywne, dlatego roztwory ich maj du lepko.
Kwasy nukleinowe wykazuj rn wraliwo na rodowisko zasadowe
i kwasowe.
Czsteczki DNA s odporne na dziaanie mocnych zasad. Pozostawienie
DNA w roztworze 1M NaOH przez 2040 godzin w temperaturze 37C nie dostarcza adnych produktw hydrolizy zasadowej. W tych warunkach RNA rozpada si
cakowicie do mieszaniny 2- i 3- monofosfonukleozydw. Nastpuje to dziki
obecnoci grupy OH przy atomie C2' rybozy, ktra w rodowisku zasadowym
uczestniczy w tworzeniu nietrwaych wewntrzczsteczkowych wiza fosfodiestrowych w cyklicznych nukleozydo-2,3-fosforanach. Wizania te rozpadaj si
z rwnym prawdopodobiestwem do nukleozydo-2- i nukleozydo-3-fosforanw.
Brak grupy OH przy atomie C2' deoksyrybozy uniemoliwia powstanie cyklicznych fosforanw nukleozydw i jest podstaw opornoci kwasw deoksyrybonukleinowych na dziaanie zasad.
Hydroliza kwasowa kwasw nukleinowych dostarcza rnych produktw
zalenie od stenia stosowanych kwasw, czasu trwania hydrolizy i temperatury.
Wizania glikozydowe rni si wraliwoci na dziaanie kwasw, mianowicie:
w nukleotydach purynowych wizania glikozydowe s bardziej labilne ni w nukleotydach pirymidynowych.

339

Krtkotrwae ogrzewanie (w 100C), zarwno DNA, jak i RNA z kwasami

(np. HCl) o niskich steniach (ok. 1M) pocztkowo dostarcza kwasw apurynowych, bdcych acuchami polinukleotydowymi, pozbawionymi zasad purynowych. W dalszym etapie tej hydrolizy kwasowej (po 1 godz.) powstaj mononukleotydy pirymidynowe, pentozy i kwas fosforowy.
Pod wpywem dziaania mocnych kwasw mineralnych (np. 72% roztwr
HClO4) i podwyszonej temperatury (100C przez 1 godz.) zarwno z DNA, jak
i z RNA uwolnione zastaj zasady purynowe oraz pirymidynowe, pentozy, a take
kwas fosforowy, tym samym ulegaj cakowitej hydrolizie.
Hydroliza enzymatyczna kwasw nukleinowych polega na rozkadzie ich
wiza fosfodiestrowych przez enzymy z grupy endo- lub egzo- rybonukleaz lub
deoksyrybonukleaz. W zalenoci od rodzaju uczestniczcego w reakcji enzymu
powstaj rne produkty, nukleozydo-5'-monofosforany lub nukleozydo-3'-monofosforany. Uwolnienie zasad azotowych z pocze glikozydowych przeprowadzaj specyficzne nukleozydazy.
Szczegln grup endonukleaz stanowi enzymy restrykcyjne, zwane restryktazami. S to enzymy syntetyzowane przez rnorodne szczepy bakterii, ktrych zadaniem jest degradacja obcego (np. wirusowego) DNA w komrce bakteryjnej. Enzymy te charakteryzuj si prawie absolutn specyficznoci, rozpoznaj
w nici DNA sekwencj, zazwyczaj 48 nukleotydow, w obrbie ktrej rozcinaj
specyficzne wizanie fosfodiestrowe. W genomie bakteryjnym sekwencje te zwykle s metylowane na reszcie adeniny lub cytozyny, co zabezpiecza DNA gospodarza przed degradacj przez wasne enzymy restrykcyjne. Enzymy restrykcyjne
rozpoznaj i rozszczepiaj sekwencje palindromowe w DNA. Sekwencja palindromowa dwuniciowego DNA to taka sekwencja nukleotydw, ktra jest identyczna, gdy odczytuje si j na obu niciach w kierunku 5'3'. Niektre restryktazy,
w wyniku hydrolizy DNA, dostarczaj fragmenty zakoczone jednoniciowymi
sekwencjami, zwanymi potocznie kocami kohezyjnymi. Koce kohezyjne fragmentw DNA wytworzonych skutkiem dziaania tego samego enzymu restrykcyjnego s zawsze komplementarne do siebie, niezalenie od rda pochodzenia preparatu DNA poddawanego hydrolizie. Takie produkty hydrolizy DNA mona poczy ze sob na zasadzie komplementarnoci poprzez jednoniciowe koce kohezyjne. Fakt ten sprawi, e enzymy restrykcyjne stay si wanym narzdziem
w biologii molekularnej, umoliwiajcym nie tylko wycinanie, ale i czenie fragmentw DNA w rekombinowane czsteczki.

Denaturacja i renaturacja DNA

Proces denaturacji kwasw nukleinowych polega na zniszczeniu ich struktury II- i III-rzdowej. Czynnikami denaturujcymi DNA s: wysoka warto pH,
alkohole, fenole, wysoka temperatura, ultradwiki, promieniowanie.
340

Zwizkami powszechnie stosowanymi w analizie kwasw nukleinowych

w celu spowodowania denaturacji kwasw nukleinowych s formamid (HCONH2)
i mocznik (H2NCONH2). Zwizki te powoduj rozrywanie wiza wodorowych
wikszoci czsteczek wody i wykluczaj umiejscawianie si wody pomidzy zasocjowanymi warstwowo hydrofobowymi zasadami azotowymi, doprowadzajc do
denaturacji dwuniciowych struktur kwasw nukleinowych.
Wpyw rodowiska zasadowego polega na zmianie tautomerycznych form
zasad azotowych w kwasach nukleinowych, w kierunku form enolowych (laktymowych), poniewa czsteczka traci proton, a adunek ujemny jest stabilnie zlokalizowany na atomie tlenu. Ma to wpyw na wizania wodorowe midzy parami
zasad azotowych, powodujc ich rozerwanie, tym samym zniszczenie dwuniciowej
struktury DNA, czyli jego denaturacj.
Pod wpywem ogrzewania struktura podwjnej helisy DNA ulega podobnemu zniszczeniu i rozpada si na pojedyncze nici. Rozpad struktury helikalnej nastpuje w okrelonej temperaturze, zwanej temperatur topnienia DNA.

Zmiana absorbancji przy 260 nm

Temperatura topnienia (Tm) okrelonych czsteczek DNA, to taka warto,

przy ktrej dochodzi do utraty poowy helikalnej struktury DNA, z towarzyszcym
nagym wzrostem pochaniania wiata w ultrafiolecie (przy 260 nm). Na przed-

75

80

85

temp.

stawionym powyej wykresie temperatura topnienia analizowanego preparatu

DNA wynosi 85C. Jej warto zaley od skadu zasad azotowych DNA, mianowicie im wysza zawarto par CG, tym wysza temperatura topnienia.

341

Zawarto GUANINY + CYTOZYNY (%)

100

80

60

40

20

0
70

80

90

100

110

temperatura topnienia

Denaturacja jest odwracalna, po usuniciu czynnika denaturujcego, ma

miejsce odtworzenie komplementarnej struktury podwjnej helisy DNA, a proces
ten nazywa si renaturacj.
Zdenaturowany DNA w temperaturze nieco niszej od temperatury topnienia, po powolnym schadzaniu w temperaturze pokojowej ulega prawie cakowitej
renaturacji do struktury dwupasmowej. Szybko renaturacji wyraa si jako iloczyn stenia (mol/l) i czasu (s), u prokariota zazwyczaj jest odwrotnie proporcjonalna do wielkoci genomu. Jednoczenie szybko renaturacji DNA okazuje si
tym wiksza, im wysza zawarto w nim powtarzajcych si sekwencji, np. mysi
satelitarny DNA (10% mysiego DNA) renaturuje w cigu kilku sekund, znacznie
szybciej od najmniejszych czsteczek DNA (np. faga T4, lub E.coli). Natomiast
DNA zawierajcy sekwencje unikatowe, nie powtarzajce si (np. 70% mysiego
DNA) renaturuje bardzo wolno. Podczas renaturacji czenie w podwjne helisy
pojedynczych acuchw polinukleotydowych, pochodzcych z rnych kwasw
nukleinowych (zarwno typu DNA-DNA, jak i DNA-RNA), nazywa si hybrydyzacj. Tworzenie hybryd jest moliwe midzy podobnymi (spokrewnionymi) acuchami polinukleotydowymi, ktre na dugich odcinkach czsteczki maj komplementarne sekwencje zasad azotowych. Hybrydyzacja kwasw nukleinowych
wykorzystywana
jest
jako
metoda
w
biologii
molekularnej.

342

C
dsDNA

ssDNA

Denaturacja i renaturacja termiczna DNA

Spektroskopowe waciwoci kwasw nukleinowych

Kwasy nukleinowe, podobnie jak nukleotydy, nukleozydy i zasady azotowe,
selektywnie pochaniaj wiato w nadfiolecie (UV), z maksimum przypadajcym
na 260 nm. Waciwo ta wynika z obecnoci w omawianych zwizkach ukadw
aromatycznych: purynowego i pirymidynowego, zawierajcych sprzone wizania podwjne oraz heteroatomy.

343

Zdolno kwasw nukleinowych do absorpcji wiata wykorzystuje si do

wykrywania, ilociowego oznaczania oraz okrelania stopnia czystoci preparatw
kwasw nukleinowych.
Absorbancja kwasw nukleinowych nie jest addytywn sum absorbancji
wszystkich zasad azotowych, wchodzcych w ich skad, rzeczywista molowa
absorpcja okazuje si nisza o okoo 40% od wartoci teoretycznie obliczonej na
podstawie skadu. Zjawisko to nosi nazw efektu hipochromowego, ktry wynika
z helikalnego uporzdkowania przestrzennego nici polinukleotydowych, opisanego
struktur drugorzdow i trzeciorzdow.
Widma absorpcyjne kwasw rybonukleinowych i deoksyrybonukleinowych
s bardzo podobne. Absorbancja przy 260 nm jest najmniejsza dla dwuniciowego
DNA (dsDNA), wiksza dla jednoniciowego DNA (ssDNA) lub RNA i najwiksza
dla wolnych nukleotydw.

jednoniciowy

Absorbancja

dwuniciowy

220

260

300

nm

Czsteczki jednoniciowe DNA s produktami denaturacji dwuniciowych

czsteczek DNA i silniej absorbuj wiato o dugoci fali 260 nm ni czsteczki
dwuniciowe DNA. Zjawisko to nosi nazw efektu hiperchromowego, ktry jest
konsekwencj obnienia uporzdkowania przestrzennego nici polinukleotydowych.
Wielko efektu hiperchromowego jest proporcjonalna do iloci nukleotydw znajdujcych si w obrbie helikalnych fragmentw czsteczki, ktre ulegy
w tym procesie zniszczeniu. Renaturacji cakowitej DNA do struktury dwupasmowej towarzyszy efekt hipochromowy. Szybkie schodzenie zdenaturowanego preparatu DNA, raczej utrwala struktury jednoniciowe. Takie ssDNA mog splata si
swymi krtkimi regionami komplementarnymi pojedynczej nici, w nieznacznym
natomiast stopniu powstaj dwuniciowe struktury, stabilizowane wizaniami wodorowymi, dlatego w tych warunkach efekt hipochromowy jest raczej niewielki.

344

Denaturacji i renaturacji DNA, poza zmian absorpcji wiata w ultrafiolecie, towarzysz zmiany innych wasnoci fizycznych, jak lepko i skrcalno
optyczna.
Wasnoci spektroskopowe makroczsteczek pozwalaj okreli przyblion
czysto preparatw kwasw nukleinowych, na podstawie wartoci stosunku
absorbancji przy 260 nm i 280 nm (A260/A280). Wolny od zanieczyszcze dwuniciowy DNA ma warto wspczynnika A260/A280 rwn 1,8, czysty RNA okoo 2,
czyste biaka poniej 1 (okoo 0,5). Preparat DNA, ktrego warto wspczynnika
A260/A280 jest wiksza od wartoci 1.8, moe by zanieczyszczony RNA. Jeli
wspczynnik A260/A280 ma warto poniej 1.8, to preparat zanieczyszczony moe
by biakami.

345

20.

CZYNNIKI MODYFIKUJCE
STRUKTUR DNA
Iwona ak, Pawe Niemiec

Czynniki chemiczne lub fizyczne o charakterze mutagennym s niejednorodn grup. Wszystkie reaguj bezporednio z DNA, wprowadzajc modyfikacje
w strukturze nukleotydw, lece u podstaw zmian sekwencji zasad azotowych.
Chemicznymi czynnikami modyfikujcymi struktur DNA s: kwas azotawy, hydroksylamina, zwizki alkilujce, analogi zasad azotowych, barwniki akrydynowe,
policykliczne wglowodory aromatyczne oraz reaktywne formy tlenu. Charakter
mutagenny wykazuj niektre leki, np.: pewne klasy cytostatykw, antybiotykw
oraz lekw psychotropowych. Do fizycznych czynnikw mutagennych zalicza si
promienie X, promienie , , , UV oraz hipertermi.

Chemiczne czynniki modyfikujce DNA

Kwas azotawy jest zwizkiem, ktry deaminuje cytozyn, adenin i guanin
w DNA. Deaminacja cytozyny przeksztaca j w uracyl. Deaminacja kwasem azotawym adeniny przeksztaca j w hipoksantyn.
NH2
N
O

O
N

kwas azotawy
deaminacja

N
H

cytozyna
NH2

O
N

N
N
adenina

N
H
uracyl

N
H

kwas azotawy

HN

deaminacja
N

N
H

hipoksantyna

Deaminacja kwasem azotawym guaniny przeksztaca j w ksantyn.

346

O
N

HN
H2N

kwas azotawy
deaminacja

N
H

HN
O

guanina

N
N
H
H
ksantyna

Jeli modyfikacje te zostan utrwalone podczas replikacji, wwczas w DNA

ma miejsce zamiana zasad azotowych GC na AT, gdy nastpia deaminacja typu
cytozynauracyl lub zamiana zasad azotowych AT na GC, gdy miaa miejsce
deaminacja typu adeninahipoksantyna, lub zasad azotowych GC na AT, gdy zasza deaminacja typu guaninaksantyna w DNA.
Hydroksylamina jest zwizkiem, ktry w ukadzie in vitro reaguje z cytozyn w DNA, przeksztacajc j w zwizek podobny do uracylu, w konsekwencji
moe prowadzi to do tranzycji CT.
N

OH
O
N

CH3 S O CH3

H2N C N

CH2CH3
N

HONH

O
metylosulfonian metylu

hydroksylamina

etylonitrozomocznik

Do zwizkw alkilujcych nale midzy innymi sulfonian dietylowy, sulfonian etylometylowy oraz metylosulfonian metylu, etylonitrozomocznik i diepoksybutan. Obecno grup metylowych, etylowych i innych w tych zwizkach, powoduje alkilacj zasad azotowych. Najwiksz wraliwo na alkilacj w -helisie
wykazuje atom azotu (N7) guaniny. W dalszej kolejnoci mog ulega alkilacji
atomy azotu guaniny (N1), adeniny (N1 i N3) i cytozyny (N3). Pod wpywem tych
zwizkw obserwuje si liczne tranzycje i transwersje typu: ATTA, ATGC,
GCCG, GCAT, GCTA. Analogiczny mechanizm dziaania (z mechanizmem bifunkcyjnych zwizkw alkilujcych) wykazuj niektre pochodne platyny
(Pt), wykorzystywane w terapii przeciwnowotworowej. Do grupy tej naley midzy innymi cis-diamino-dichloroplatyna (cDDP).
H3N
Cl-

Pt

ClNH3

trans -diamino-dichloroplatyna

ClCl-

Pt

NH3
NH3

cis -diamino-dichloroplatyna

Rezultatem budowy cDDP (centralnie pooony atom Pt z dwiema reaktywnymi grupami Cl-) jest skonno do atwej zamiany ligandw w rodowisku wodnym i do formowania kompleksw z grupami funkcyjnymi o ujemnym adunku,
czyli z grupami nukleofilowymi w czsteczkach substancji biologicznie czynnych.
347

Mona wyrni dwa rodzaje oddziaywa tego cytostatyku z DNA. S to monofunkcyjne oraz bifunkcyjne reakcje zwizku. Efekt monofunkcyjny dotyczy rzadkich przypadkw, kiedy jeden z atomw chloru unieczynniany jest przez np. H2O
(ryc. a) lub biako niehistonowe ryc. b (okoo 0,15% wszystkich adduktw
cDDPDNA).

a)

b)

c)

d)

Bifunkcyjne dziaanie cis-platyny jest znacznie czciej spotykane i silniejsze od monofunkcyjnego. Reakcja wymiany obu ligandw moe mie dwojaki
charakter: jeden z nich polega na midzyniciowym wizaniu krzyowym z zasadami nalecymi do dwch rnych nici (ryc. c), stanowi mniej ni 1% cakowitej
iloci adduktw cDDPDNA. Drugi, najwaniejszy pod wzgldem terapeutycznym, polega na wewntrzniciowym wizaniu krzyowym z zasadami azotowymi
nalecymi do tej samej nici (ryc. d), stanowi okoo 98% wszystkich adduktw
cDDPDNA. Odlego midzy dwoma labilnymi ligandami Cl- w czsteczce
cDDP jest rzdu 0,33 nm, niemal taka sama, jak odlego midzy dwiema ssiadujcymi zasadami w -helisie. Std w krzyowych wizaniach wewntrzniciowych dominuj oddziaywania typu 1,2-wiza wewntrzniciowych. Oddziaywania te nie wystpuj w izomerze trans-DDP, u ktrego odlego midzy dwoma
labilnymi ligandami Cl- rwna si 0,45 nm. Trans-diamino-dichloroplatyna nie
wykazuje wic waciwoci genotoksycznych.
Analogi zasad azotowych s strukturalnie podobne do zasad wystpujcych
w czsteczce DNA, dziki temu mog by rozpoznawane i wbudowywane podczas
TA CGTTG
A TGCA A C

5Bu
TA CGBTG
A TGCA A C

O
Br
HN

zmiana
tautomeryczna
TA CGBTG
A TGCGA C

N
H
5 - bromouracyl
5-bromouracyl
( 5Bu )

5Bu

348

replikacja
TA CGCTG
A TGCGA C

replikacji przez polimeraz DNA. Powoduj one mutacje na skutek niewaciwego

parowania zasad. Przykadami tych zwizkw mog by 2-aminopuryna i 5-bromouracyl. Drugi z tych zwizkw jest analogiem tyminy i normalnie ulega parowaniu z adenin. 5-bromouracyl moe ulec przesuniciu tautomerycznemu, na
skutek ktrego ulega parowaniu z guanin. Po replikacji wyjciowa para TA zostaje zastpiona przez GC.
Barwniki akrydynowe wnikaj (interkaluj) midzy zasady azotowe w acuchu DNA, powodujc ich rozsunicie. Do grupy tej nale midzy innymi oran
akrydyny, proflawina oraz akryflawina.
Deformacje matrycy DNA, spowodowane interkalacj barwnikw akrydynowych, wywouj bdy replikacji, prowadzce w rezultacie do delecji lub insercji
pojedynczych par nukleotydw, a w dalszej konsekwencji do mutacji typu zmiany
ramki odczytu.

H 2N

N
proflawina

NH 2

H 2N

NH 2

CH 3
akryflawina

Interkalatorem jest te bromek etydyny. Czsteczka tego zwizku zawiera cztery piercienie o rozmiarach zblionych do pary zasad puryna-pirymidyna.
Mechanizm dziaania bromku etydyny jest podobny do mechanizmu dziaania
barwnikw akrydynowych. Zwizek ten wykorzystuje si powszechnie jako barwnik DNA, stosowany w elektroforezie agarozowej. Pod wpywem UV zwizany
z DNA bromek etydyny emituje wiato o zabarwieniu pomaraczowym.
NH2

H2N

N+

CH3Br-

bromek etydyny (EtBr)

Wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne, takie jak np. benzo[a]piren czy benzo[a]antracen tworz addukty z DNA. S to produkty reakcji przyczania (addycji) atomw lub czsteczek (w tym przypadku wielopiercieniowych
wglowodorw aromatycznych) do czsteczki innego zwizku (w tym przypadku
DNA).

349

O
cytochrom P 450
aktywacja metaboliczna
HO
OH
benzo[a]piren

7, 8 -diol - 9, 10 - tlenek

Wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne zaliczane s do promutagenw, czyli zwizkw, ktre staj si waciwymi mutagenami dopiero po metabolicznym przeksztaceniu w organizmie. W aktywacji metabolicznej czsto uczestniczy kompleks cytochromu P450. Podobne zwizki wystpuj w dymie papierosowym, kawie, herbacie oraz przede wszystkim w pokarmach pochodzenia zwierzcego. Najwicej znajduje si ich w tzw. czerwonym misie.
Addukty z DNA tworz take niektre heterocykliczne aminy aromatyczne, powstajce rwnie podczas obrbki termicznej biakowych produktw ywnociowych, szczeglnie podczas dugotrwaego smaenia misa w temperaturze
powyej 150C, skutkiem pirolizy aminokwasw (glicyna, kwas glutaminowy,
tryptofan, fenyloalanina). Dziki czeniu si z kreatynin i cukrem tworz mutagenne heterocykliczne aminy aromatyczne, np:. 3-amino-1-metylo-5H-pirydo
[4,3-b]indol (Trp-P-2), 2-amino-6-metylodipirydo [1,2-a:3,2-d]indol (Glu-P-1),
2-amino-5-fenylopirydyna.
CH3
N
NH2

N
H
( Trp - P -2)

N
N

NH2

NH2

2 - amino- 5 - fenylopirydyna

N
CH3
(Glu
- P-1)
( Glu-P-1)

Wolne rodniki reagujce z DNA to rodnik hydroksylowy (OH), jon wodorkowy (H) oraz anion ponadtlenkowy (O2-). Gwn, aktywn form tlenu, odpowiedzialn za powstanie wikszoci oksydacyjnych uszkodze czsteczki DNA,
jest rodnik hydroksylowy. Wynika to z jego silnie elektrofilowego charakteru,
ktry warunkuje dwa podstawowe typy przemian skadowych czsteczki DNA:
350

reakcj addycji z wizaniami zasad azotowych oraz dehydratacj czsteczek

deoksyrybozy.
W przypadku zasad pirymidynowych w przewaajcej wikszoci reakcje te
maj charakter addycji z atomami wgla, poczonymi wizaniem podwjnym
C5 = C6 w piercieniu, lub oderwania atomu wodoru od grupy metylowej przy
atomie wgla C5.
Natomiast w wypadku zasad purynowych reakcja ta dotyczy wizania przy
atomie wgla C4 lub C8. Poza tym, generowanie w bezporednim ssiedztwie
chromatyny wysoce reaktywnych rodnikw tlenowych doprowadzi moe do powstania wiza poprzecznych midzy DNA a biakami, znajdujcymi si w jego
otoczeniu.
O

O
CH3

HN

OH

N
H

tymina

N
H
glikol tyminy

H2N

O
N

HN

HN

OH
N
guanina

CH3
OH

HN

OH

N
H

H2N

N
H
N

CHO

NH2

Fapy-guanina

Rodniki hydroksylowe, poza oddziaywaniem z zasadami azotowymi i biakami, mog rwnie reagowa z piercieniami deoksyrybozy. Rodnik hydroksylowy moe indukowa oderwanie kadego atomu wodoru zwizanego z czsteczk
cukru. Nie wszystkie uszkodzenia piercienia cukrowego s wynikiem bezporedniej reakcji rodnika hydroksylowego z czsteczk cukru. Dua ich cz moe
powstawa take na skutek oderwania atomu wodoru od czsteczki cukru przez
powstay rodnik zasady azotowej.

Fizyczne czynniki modyfikujce DNA

Uszkodzenia DNA wywoane promieniowaniem jonizujcym, czyli promieniowaniem o duej energii, powoduj pkanie czsteczki DNA, niszczenie
cukrw oraz zasad. Promienie jonizujce, przechodzc przez komrki, wybijaj
elektrony z atomw i czsteczek, powodujc ich jonizacj. Powstae jony mog
inicjowa rozmaite reakcje wolnorodnikowe (gwnie z udziaem omawianego
wczeniej rodnika hydroksylowego), uszkadzajce DNA. Najgroniejsze dla ycia
351

komrki uszkodzenia stanowi przerwy dwuniciowe w DNA, poniewa mog by

zwizane s z utrat fragmentu informacji genetycznej. Uszkodzenia te powstaj
pierwotnie, tj. w momencie, gdy pknicia pojedynczych nici zlokalizowane s
naprzeciwko siebie w niewielkiej odlegoci, lub wtrnie, do czego dochodzi
w trakcie naprawy uszkodzonej zasady, znajdujcej si naprzeciw jednoniciowego
pknicia DNA. Przyjmuje si, e po zadziaaniu na komrk promieniowaniem
w wysokoci 1Gy (1Gy to jednostka dawki zaabsorbowanej, odpowiadajca energii
1 dula, przyjtej przez 1kg masy ciaa) dochodzi do powstania 6001000 pkni
jednoniciowych DNA, 2640 przerw dwuniciowych acucha DNA i 250 uszkodze tyminy.
Promieniowanie ultrafioletowe, ze wzgldu na ma energi i znaczn dugo fali, ma mniejsz zdolno przenikania przez tkanki ni promieniowanie jonizujce, jednak promienie UV s intensywnie pochaniane przez DNA.
Gwnym efektem dziaania promieni UV na DNA jest tworzenie dimerw
pirymidynowych C-C, C-T a zwaszcza dimerw T-T pomidzy atomami C5 i C6
jednej reszty pirymidyny, a tymi samymi atomami wgla drugiej pirymidyny.
O
HN

2
O

O
CH3

CH3
HN

promieniowanie UV
N
H

tymina

O
CH3

NH
N
H

N
H

dimer tymidynowy

Wynikiem tej reakcji jest powstanie piercienia cyklobutanowego, ktry powoduje zblienie ssiadujcych pirymidyn, odksztacenia w szkielecie cukrowofosforanowym DNA, prowadzce w rezultacie do delecji takiego dimeru.

352

21.

ANALIZA
INSTRUMENTALNA

Instrumentalna analiza chemiczna powstaa dziki konstruowaniu precyzyjnych aparatw pomiarowych, ktre pozwalaj wykorzysta wasnoci fizykochemiczne zwizkw do ich analizy jakociowo-ilociowej. Spord rnych technik
analizy instrumentalnej omwiono tylko niektre, podstawowe z zakresu technik
optycznych, elektrycznych i chromatograficznych.

ABSORPCJOMETRIA
Iwona ak, Beata Sarecka
Absorpcjometria jest analityczn technik optyczn, wykorzystujc zdolno substancji chemicznych bdcych w roztworze do pochaniania wiata ca
sw objtoci oraz pomiar natenia wizki wiata. Czsteczki zwizkw zdolnych do absorpcji promieniowania wietlnego s ukadami rezonansowymi, zdolnymi do drga z czstotliwoci zgodn z czstotliwoci drga fal elektromagnetycznych o okrelonej dugoci fali. Rne substancje pochaniaj promieniowanie
zwykle o odmiennej dugoci fali, jeli jednak pochaniaj fale tej samej dugoci,
to z rn intensywnoci.
Substancje mog pochania promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie wiata widzialnego (VIS od ang. visible), tzn. o dugoci od 400 do 750 nm
(zakres kolorymetrii), lub nadfioletu (UV od ang. ultra violet), tzn. o dugoci od
200 do 400 nm, czy te podczerwieni (IR od ang. infra red), obejmujcej obszar
powyej 750 nm: podczerwie bliska zakres dugoci fal 7502500 nm; podczerwie 2,525 m.; podczerwie daleka powyej 25 m do uamkw milimetra. Promieniowanie o dugoci fal 0,4200 nm to daleki nadfiolet, ktry charakteryzuje si tym, e jest pochaniany przez atomy tlenu, dlatego analizy w spektrofotometrze z tym zakresem wykonuje si po usuniciu z niego powietrza, czyli w
prni.
rdem promieniowania mog by lampy spektralne (np. deuterowe, wodorowe, rtciowe, sodowe), lasery lub lampy arowe. Lampy spektralne i lasery daj
353

widmo liniowe, natomiast lampy arowe widmo cige. W celu otrzymania okrelonej dugoci fali uywa si odpowiednich monochromatorw. W monochromatorze znajduje si ukad (pryzmat, siatka dyfrakcyjna lub filtry), ktry przez odpowiednie ustawienie na szczelin wyjciow pozwala skierowa wizk promieniowania o danej dugoci fali. Ze szczeliny wyjciowej wizka monochromatyczna
wpada do pomieszczenia pomiarowego, w ktrym przechodzi przez odpowiednie
naczynie (kuwet) z roztworem zawierajcym analizowany zwizek.
Kuwety powinny by wykonane z materiau przezroczystego dla okrelonych dugoci fal. Najpowszechniejszym materiaem przezroczystym jest kwarc,
stosowany dla fal o dugoci: 200400 nm, 400750 nm oraz 7502500 nm. Poza
tym, dla fal o dugoci 400750 nm stosuje si rwnie wysokojakociowe szko,
a dla duszych fal podczerwieni krysztay: NaCl (w zakresie 2,515 m), KBr (do
25 m), CsBr (w zakresie 2540 m) i specjalne gatunki polietylenu przezroczystego dla fal o dugoci w granicach 15300 m.
Podstaw kolorymetrycznego oznaczania stenia substancji w roztworze
stanowi zaleno midzy intensywnoci zabarwienia roztworu, a steniem zawartej w nim substancji. Metoda ta suy do oznaczania stenia substancji majcych wasn barw. Barwa substancji zaley od selektywnej absorpcji okrelonej
dugoci wiata widzialnego i jest barw dopeniajc do pochonitej. Na zabarwienie roztworu skadaj si fale elektromagnetyczne nie zaabsorbowane przez
analizowan substancj, czyli promieniowanie przepuszczone. Przykadowo, czerwona barwa roztworu substancji moe by wynikiem pochaniania zieleni, ktra
jest barw dopeniajc do czerwieni lub zdolnoci analizowanej substancji do
przepuszczania wycznie promieniowania czerwonego. Podobnie ta barwa roztworu substancji moe by wynikiem pochaniania fal niebieskich, ktre s barw
dopeniajc do tej lub zdolnoci analizowanej substancji do przepuszczania
wycznie promieniowania tego.
Roztwory substancji bezbarwnych to takie, w ktrych aden z rodzajw
promieni widzialnych nie ulega pochoniciu.
Substancje bezbarwne mona oznacza ilociowo metod kolorymetyczn,
lecz po przeprowadzeniu ich w barwne pochodne na drodze stechiometrycznych
reakcji chemicznych, ktre powinny przebiega szybko i do koca, powinny by
powtarzalne i specyficzne oraz atwe do przeprowadzenia. Specyficzno reakcji
zwykle okrela uyty odczynnik barwicy, ktry powinien reagowa tylko z badan substancj i nie powinien wchodzi w reakcj z adn inn substancj obecn
w roztworze. Powstaa barwa powinna by: trwaa, niewraliwa na wiato, niepodatna na zmiany pH, niezalena od zmian temperatury i nadmiaru odczynnika barwicego.
Efekty absorpcji w zakresie wiata widzialnego i ultrafioletu obserwuje si
w widmach zwizkw zawierajcych grupy chromoforowe oraz ugrupowania
354

atomw z wielokrotnymi sprzonymi wizaniami nienasyconymi. Niektre z nich

przykadowo przedstawiono poniej.

\
C
/
\
C
/

\
C
/
C

/
C

\
C
/

\
C

Na intensywno barwy zwizku wpywaj rwnie podstawniki, zwane

grupami auksochromowymi, ktre przykadowo przedstawiono poniej. Maj
one zdolno przesuwania maksimum absorpcji w kierunku fal duszych, zjawisko
to zwane jest efektem batochromowym.
CH3,

NH2,

OH,

OCH3,

SH,

Cl,

Br

Absorpcj promieniowania przez roztwory opisuje prawo Beera. Natenie

(Io) wizki promieniowania, ktr przepuci si przez warstw roztworu substancji
pochaniajcej wiato, spada do wartoci (I), gdy przejdzie przez roztwr. Stosunek I do Io nazywa si transmitancj (T) lub przepuszczalnoci, wyraan zwykle w procentach promieniowania przechodzcego przez analizowany roztwr:
T=

I
I0

T% =

I
100
I0

Transmitancja moe przyjmowa wartoci od 0 do 100. Warto T bdzie

najwiksza (100% przepuszczalnoci wiata), gdy nie bdzie absorpcji wiata
przez roztwr, najmniejsza warto T (0% przepuszczalnoci wiata) oznacza
cakowit absorpcj promieniowania.
Transmitancja nie jest prostoliniow funkcj stenia substancji pochaniajcej wiato w przeciwiestwie do absorbancji (A), innej wielkoci pozwalajcej
oceni spadek natenia wizki wiata po przejciu przez warstw roztworu substancji pochaniajcej wiato. Absorbancja to logarytm odwrotnoci transmitancji:
A = log

I
1
= log 0 = c 1
T
I

gdzie:
wspczynnik absorpcji; c stenie roztworu; l grubo warstwy roztworu absorbujcego w cm.

355

Absorbancja (A), zwana te ekstynkcj (E) lub gstoci optyczn (D),

rwna si logarytmowi stosunku natenia promieniowania padajcego (Io) do
natenia promieniowania przepuszczonego (I).
Prawo Bouguera-Lamberta-Beera stanowi podstawowe prawo absorpcjometrii, zgodnie z ktrym absorbancja substancji pochaniajcej wiato jest wprost
proporcjonalna do stenia i gruboci warstwy roztworu, ktrego matematyczny
zapis to: A = cl. Jeli stenie roztworu (mol/l) i grubo jego warstwy (w cm) s
rwne jednoci, to wwczas wspczynnik absorpcji () rwna si wartoci mierzonej absorbancji, A = , dlatego nazywa si molowym wspczynnikiem absorpcji. Dla bardzo wielu substancji bezporedni pomiar A przy steniu 1 mol/l
jest niemoliwy, dlatego warto molowego wspczynnika absorpcji oblicza si
z pomiaru absorbancji przy steniu znacznie niszym, korzystajc z zalenoci:
=

A
l / mol cm
cl

to

c=

l/ mol cm

Jeeli stenie substancji pochaniajcej promieniowanie jest wyraone

w gramach na litr, wwczas wspczynnik nosi nazw waciwego wspczynnika
absorpcji (). Molowy wspczynnik absorpcji zaley od dugoci fali, temperatury i uytego rozpuszczalnika. Im wiksz warto ma molowy wspczynnik
absorpcji danej substancji, tym mniejsz ilo tej substancji mona oznaczy kolorymetrycznie.
Znajc warto molowego wspczynnika absorpcji analizowanej substancji
i absorbancj roztworu o nieznanym steniu tej substancji mona obliczy jej
stenie (wyraone w mol/l) na podstawie matematycznego zapisu prawa Bouguera-Lamberta-Beera, jednak obliczenia takie stosuje si rzadko, zwykle odczytuje
si je ze sporzdzonego wykresu kalibracyjnego.
W celu stwierdzenia, czy dana substancja pochania promieniowanie w danym zakresie dugoci fal, naley dokona pomiarw absorbancji dla kadej dugoci fali z tego zakresu. Z otrzymanych pomiarw sporzdza si wykres zalenoci
absorbancji od dugoci fali, ktry jest charakterystycznym dla danej substancji
widmem absorpcyjnym, w danym zakresie dugoci fal. Na widmie znajduje si
maksymalna warto absorbancji dla okrelonej dugoci fali, przy ktrej nastpnie
dokonuje si pomiarw absorbancji roztworw wzorcowych i badanych danej substancji. Jeeli substancja nie pochania wiata w danym zakresie dugoci fal, wartoci absorbancji s rwne lub bliskie zeru.
Najwiksz zalet absorbancji jest jej wprost proporcjonalna zaleno od
stenia. Wykres tej zalenoci w dostatecznie szerokim zakresie ma ksztat krzywej logarytmicznej. W pocztkowym odcinku kadej pojedynczej wartoci absorbancji mona przyporzdkowa tylko jedn warto stenia. W miar, jak wykres
356

staje si asymptot krzywej, niemoliwe okazuje si przyporzdkowanie pojedynczej wartoci absorbancji tylko jednego stenia, bo w miar postpu krzywej,
jednej wartoci absorbancji mona przyporzdkowa nieskoczenie wiele ste.

3
1
ABSORBANCJA

STENIE
Prawo Bouguera-Lamberta-Beera stosuje si tylko do pocztkowego odcinka
wykresu zalenoci absorbancji do stenia. Jest on prostoliniowy i nazywa si
wykresem kalibracyjnym (1), z ktrego mona odczyta szukane stenie roztworu po zmierzeniu wartoci jego absorbancji. W wykresie kalibracyjnym mog
zdarza si odchylenia od prostoliniowej zalenoci, mianowicie: ujemne (2)
gdy absorbancja zwiksza si wolniej wraz ze zwikszaniem stenia, ni wynikaoby to z proporcjonalnej zalenoci, lub dodatnie (3) gdy absorbancja zwiksza si znaczniej wraz ze zwikszaniem stenia, ni wynikaoby to z proporcjonalnej zalenoci. Przyczynami odchyle od prawa Lamberta-Beera mog by
takie zjawiska, jak: dimeryzacja, dysocjacja lub asocjacja, ktre mog wpywa na
wasnoci optyczne substancji oraz zale od stenia. Wykres kalibracyjny wykorzystuje si w zakresie prostoliniowej zalenoci.
Ponadto, stenie substancji, speniajcej prawo Bouguera-Lamberta-Beera
w zakresie ste, dla ktrych zaleno absorbancji od stenia jest prostoliniowa,
mona oznaczy bez sporzdzania wykresu kalibracyjnego. W tym celu mierzy si
warto absorbancji roztworu analizowanej substancji o znanym steniu (wzorzec) oraz roztworu analizowanego o nieznanym steniu. Stenie oznaczane
oblicza si po przeksztaceniu nastpujcej proporcji:
Aw : Ax = cw : cx

cx = cw Ax / Aw

gdzie:
Aw absorbancja roztworu o znanym steniu (wzorca); Ax absorbancja roztworu analizowanego o nieznanym steniu; cw stenie znane, wzorca; cx stenie oznaczane
357

Aparaty suce do pomiaru absorbancji to absorpcjometry. Stenie zwizkw barwnych oceniano pierwotnie przez intensywno zabarwienia, czyli koloru,
std wywodzi si wci uywana nazwa kolorymetria, odnoszca si do absorpcjometrii w wietle widzialnym. Przyrzdem sucym do tego typu pomiarw jest
kolorymetr, ktry mona traktowa jako uproszczony spektrofotometr.
Przyrzdy stosowane do pomiaru absorpcji promieniowania mona najoglniej podzieli na:
1) fotokolorymetry w ktrych wiato monochromatyczne uzyskuje si
przez specjalne filtry wietlne;
2) spektrofotometry zawierajce pryzmaty lub siatki dyfrakcyjne do uzyskiwania monochromatyzacji wiata.
Na oglny schemat budowy tych aparatw skada si: a) rdo wiata, b)
regulator natenia wizki promieniowania, c) monochromatory, d) pojemnik na
roztwr badany, e) detektor, f) wskanik pomiaru.
Przy pomiarze absorbancji pierwsz czynnoci, jak naley wykona jest
nastawienie aparatu na wymagan dugo fali. Nastpnie trzeba przepuci wizk
wiata monochromatycznego (przy ustawieniu wskanika cyfrowego na 100%
przepuszczalnoci) przez kuwet zawierajc roztwr porwnawczy (np. woda lub
uywany rozpuszczalnik) bd tzw. prb lep (jest to roztwr o takim samym
skadzie i pH, jak roztwr badany, nie zawierajcy jednak oznaczanego skadnika).
Jest to podstawowa zasada oznacze absorpcjometrycznych, pozwalajca na wyeliminowanie wpywu odczynnikw i zawartych w nich zanieczyszcze na ostateczny wynik pomiaru. Kolejny etap to przeczenie wskanika cyfrowego na
absorbancj, ktra powinna wynosi 0,00. Dopiero po wyzerowaniu aparatu na
prbie lepej mona odczyta absorbancj roztworu badanego, umieszczonego
w identycznej kuwecie.
Metody kolorytmetryczne nale do najatwiejszych i najszybszych metod
analitycznych, s uniwersalne, dokadne i czue.

POLARYMETRIA
Iwona ak, Izabela Szotysek-Bodys
Polarymetria to technika analityczna, ktra wykorzystuje zjawisko skrcania
paszczyzny wiata spolaryzowanego do wykrywania lub oznaczania stenia
substancji optycznie czynnej, m.in. w analizie rodkw leczniczych. Przyrzdem
sucym do oznaczania kta skrcenia paszczyzny wiata spolaryzowanego jest
polarymetr. Wizk wiata liniowo spolaryzowanego otrzymuje si po przepusz-

358

czeniu wizki wiata monochromatycznego (lampy sodowej) przez pryzmat Nicola (nikol).
Pryzmat Nicola to dwuomny kryszta szpatu islandzkiego (krystaliczny
CaCO3), ktry szlifuje si pod ktem 68, przecina wzdu przektnej, po czym
obie powki skleja balsamem kanadyjskim o wspczynniku zaamania rwnym
1,54; gwny przekrj jest paszczyzn polaryzacji pryzmatu.
balsam kanadyjski
90

68

promie nadzwyczajny

promie zwyczajny

Schemat dziaania pryzmatu Nicola

Wchodzcy do pryzmatu Nicola promie wiata rozszczepia si na dwa
promienie: zwyczajny i nadzwyczajny. Promie zwyczajny pada na warstw balsamu kanadyjskiego pod ktem wikszym od granicznego, dlatego ulega odbiciu
i wygaszeniu, promie nadzwyczajny za pod ktem mniejszym od granicznego,
dlatego przechodzi bez zmian.
Spolaryzowane promienie nadzwyczajne po opuszczeniu pryzmatu Nicola
biegn dalej w tym samym kierunku, co promienie padajce na ten pryzmat. Zatem
pryzmat Nicola przepuszcza drgania fali elektromagnetycznej tylko w jednej paszczynie, natomiast wygasza drgania w innych paszczyznach.
Po przepuszczeniu wiata monochromatycznego przez dwa pryzmaty Nicola, ustawione jeden za drugim, natenie wiata spolaryzowanego zaley od ustawienia drugiego.

wiato spolaryzowane wykazuje maksymalne natenie, gdy paszczyzny

polaryzacji obu pryzmatw Nicola s do siebie ustawione rwnolegle. W przypadku, gdy jeden zostanie obrcony wok swej osi mona obserwowa coraz wiksze
zaciemnienie w polu widzenia, tj. wygaszanie wiata wychodzcego z polarymetru.
Maksymalne zaciemnienie, czyli wygaszenie wiata ma miejsce, gdy kt
obrotu pryzmatu Nicola osignie 90, wwczas paszczyzny polaryzacji (gwne
przekroje) obu pryzmatw s do siebie prostopade (skrzyowane). W takim uoe359

niu drugi pryzmat Nicola nie przepuszcza wizki wiata spolaryzowanego wychodzcego z pierwszego. Wizka odbija si od warstwy balsamu w drugim pryzmacie
i dalej biegnie jako wizka promieni zwyczajnych.
Schemat budowy polarymetru

gdzie:
1 rdo wiata; 2 filtr ty dajcy wiato monochromatyczne; 3 soczewka dajca
wizk promieni rwnolegych; 4 polaryzator; 5 pytka kwarcowa; 6 rurka polarymetru; 7 analizator; 8 okular

W polarymetrach pierwszy pryzmat Nicola jest nieruchomy i nosi nazw polaryzatora, poniewa suy do wytwarzania wizki wiata spolaryzowanego.
Drugi to analizator, ktry jest ruchomy wok osi optycznej i sprzony ze skal
ktow, suc do odczytu wielkoci kta skrcenia.
Zasada dziaania polarymetru opiera si na tym, e jeli midzy pryzmatami
Nicola (skrzyowane) umieci si substancj optycznie czynn, ktra skrca paszczyzn wiata spolaryzowanego o kt , to pole widzenia w okularze rozjani si
proporcjonalnie do stenia tego zwizku.
W celu osignicia pierwotnego zaciemnienia naley obrci analizator dokadnie o kt . W przypadku jednych zwizkw optycznie czynnych, analizator
naley obrci w prawo (substancje prawoskrtne), w przypadku drugich w lewo
(substancje lewoskrtne). Kt skrcenia odczytuje si na skali ktowej z dokadnoci do 0,05 za pomoc noniusza.
Najczciej uywane s polarymetry pcieniowe: dwucieniowe (dwupolowe) lub trjcieniowe (trjpolowe), ktre umoliwiaj porwnanie natenia wiata
opuszczajcego polaryzator z nateniem wiata przechodzcego przez analizator.
W polarymetrach tych cz wizki wiata przepuszcza si przez dodatkowy pryzmat lub pytk kwarcow, ktre rozdzielaj pole widzenia w okularze. Dziki
temu w okularze moe ukaza si jednoczenie pole maksymalnie jasne obok pola
ciemniejszego.
Polarymetr jest tak uregulowany, e jeli w rurce polarymetru nie ma substancji optycznie czynnej i zerowa kreska podziaki ktowej pokrywa si z zerow
kresk podziaki noniusza, wtedy wszystkie czci pola widzenia w okularze s
jednolicie szaro owietlone (wygaszone), tak jak w pozycji b na rysunku, przedstawiajcym rodzaje pl widzenia w polarymetrze.

360

Jeli w rurce polarymetrycznej umieci si substancj optycznie czynn lewoskrtn, wwczas pojawi si pasek jasny w rodkowej czci pola widzenia,
ktremu towarzysz po bokach pola ciemne, tak jak w pozycji a na rysunku.
Rodzaje pl widzenia w polarymetrze

lewoskrtna
substancja

wygaszenie cakowite

prawoskrtna
substancja

Jeeli w rurce polarymetrycznej umieci si substancj prawoskrtn, wwczas pojawia si pasek ciemny w rodkowej czci pola widzenia, ktremu towarzysz po bokach pola jasne, tak jak w pozycji c na rysunku.
Podstaw polarymetrii jest zaleno wyraona wzorem:
= []D c l
gdzie:
zmierzony kt skrcenia paszczyzny wiata spolaryzowanego; []D skrcalno
waciwa; c stenie zwizku optycznie czynnego, w g/ml roztworu; l grubo warstwy
roztworu, przez ktr przechodzi wizka wiata spolaryzowanego, w dm

Warto mierzonego kta skrcenia paszczyzny wiata spolaryzowanego

przez zwizek optycznie czynny zaley od stenia substancji, od gruboci warstwy roztworu tej substancji, przez ktr przechodzi wiato spolaryzowane oraz od
rodzaju substancji, jej budowy, iloci i rozmieszczenia jej centrw chiralnoci.
Dan substancj optycznie czynn charakteryzuje warto skrcalnoci waciwej.

Skrcalno waciwa danej substancji to kt, o jaki skrcaaby paszczyzn

wiata spolaryzowanego jednodecymetrowa warstwa roztworu danej substancji
o steniu 1g/ml. Jej warto zaley od dugoci fali promieni spolaryzowanych,
temperatury i rodzaju rozpuszczalnika, dlatego przy zapisie wartoci skrcalnoci
waciwej podaje si te parametry:

361

20
D

c(g / ml) l(dm)

gdzie:
[]D20 skrcalno waciwa rozpuszczonej substancji wyraona w stopniach; indeks
grny 20 oznacza temperatur pomiaru; indeks dolny D wiato monochromatyczne, czyli
linia D lampy sodowej (589,3 nm); zmierzony kt skrcenia paszczyzny wiata spolaryzowanego wyraony w stopniach; c stenie roztworu wyraone w g/ml; l grubo
warstwy roztworu, wyraona w dm, przez ktr przechodzi wiato spolaryzowane.

Po dokonaniu pomiaru kta skrcenia paszczyzny wiata spolaryzowanego

przez substancj o znanej wartoci skrcalnoci waciwej mona okreli jej stenie, wyraone w g/ml, na podstawie matematycznej zalenoci:
c=

20
D

l (dm)

W technice polarymetrii stenie wyznacza si z pomiaru kta skrcenia na

podstawie prostej matematycznej zalenoci, ktrej warunki stosowania mona
atwo zapewni. Zwizek midzy steniem a odpowiadajcym mu ktem skrcenia wyznacza warto skrcalnoci waciwej, ktr odczyta mona z odpowiednich zestawie tabelarycznych w poradnikach fizykochemicznych.
Iloczyn skrcalnoci waciwej i masy molowej (M) podzielony przez 100
okrela si jako skrcalno molowa []:
F =

M
100

Pozwala ona na porwnywanie zdolnoci do skrcania wiata spolaryzowanego w skali molowej. Poniewa warto iloczynu skrcalnoci waciwej i masy
molowej byaby liczb zbyt du, niewygodn w uyciu, zostaa podzielona przez
100.

CHROMATOGRAFIA
Iwona ak
Chromatografia jest metod suc do rozdzielania mieszanin substancji,
w ktrej wykorzystywane s rne fizykochemiczne oddziaywania rozdzielanych
substancji z dwoma fazami: ruchom i nieruchom. Faz nieruchom moe by
362

ciao stae (w chromatografii adsorpcyjnej) lub ciecz, unieruchomiona w staym

noniku (w chromatografii podziaowej), faz ruchom bywa ciecz lub gaz.

Chromatografia adsorpcyjna
W chromatografii adsorpcyjnej wykorzystuje si zjawisko adsorpcji, ktre
jest nastpstwem czsteczkowych oddziaywa dyspersyjnych, tworzenia si sabych wiza chemicznych, wodorowych, doprowadzajcych do nagromadzania si
substancji rozpuszczonej na powierzchni ciaa staego, zwanego adsorbentem.
Wielko adsorpcji okrela si stosunkiem iloci masy substancji zaadsorbowanej,
zwanej adsorbatem, przypadajcej na jednostk masy adsorbenta. Wielko ta zaley od temperatury oraz rodzaju adsorbatu i adsorbenta. Adsorbentami mog by:
el skrobiowy, sacharoza, wglan wapniowy, fosforan wapniowy, fosforan magnezowy, tlenek magnezowy, el krzemionkowy, wgiel aktywny i inne. Adsorbenty
mona podzieli na dwie zasadnicze grupy, tj. polarne, np. el krzemionkowy,
i niepolarne, np. wgiel aktywny. Faz ruchom uywan do elucji s zwykle cieke zwizki organiczne o rnych stopniach polarnoci, od wglowodorw po alkohole i kwasy organiczne. Moc elucyjn poszczeglnych rozpuszczalnikw mona okreli, wyznaczajc warto wspczynnika Rf (rate of flow szybko przepywu) dla substancji testowanej, zachowujc jednakowe warunki dowiadczalne
(te same: adsorbent, adsorbat i temperatura).

Rf =

DROGA PRZEBYTA PRZEZ SUBSTANCJ

DROGA PRZEBYTA PRZEZ ROZPUSZCZALNIK

Rf jest to stosunek odlegoci przebytej przez migrujc substancj do odlegoci przebytej przez czoo rozpuszczalnika w tym samym czasie.
W chromatografii adsorpcyjnej rozdzielenie mieszaniny substancji odbywa
si gwnie dziki rnicom w ich adsorpcji przez adsorbent. Substancje sabiej
adsorbowane przez adsorbent s wymywane przez rozpuszczalnik wczeniej. Natomiast silniej adsorbowane przez adsorbent pozostaj z nim zwizane. Czasami
dla ich wymycia z adsorbentu naley zastosowa wiele rozpuszczalnikw o rosncej mocy eluowania (zdolnoci wymywania) lub elucj gradientow, polegajc na
cigym zwikszaniu mocy rozpuszczalnika wymywajcego.

Chromatografia podziaowa
W chromatografii podziaowej rozdzielenie mieszaniny opiera si na rnej
rozpuszczalnoci jej zwizkw w dwch nie mieszajcych si rozpuszczalnikach.
Jeden z rozpuszczalnikw, unieruchomiony na noniku, stanowi faz nieruchom,
natomiast drugi przemieszcza si wzgldem pierwszego i stanowi faz ruchom.
Rozdzielane substancje dziel si pomidzy faz ruchom i nieruchom zgodnie
363

z ich rozpuszczalnoci w tych fazach. Substancje, ktre lepiej rozpuszczaj si

w fazie nieruchomej, migruj wolniej i to wanie prowadzi do rozdziau. Na podstawie polarnoci poszczeglnych faz wyrniamy:

chromatografi podziaow zwyk, w ktrej faz nieruchom jest woda (lub

roztwr buforowy albo rozpuszczalnik organiczny nasycony wod) osadzona na
nieaktywnym noniku (np. bibua), a faz ruchom jest rozpuszczalnik organiczny;
chromatografi podziaow z faz nieruchom, mniej polarn od wody, np. hydrofilny rozpuszczalnik organiczny nie mieszajcy si z faz ruchom;
chromatografi podziaow z odwrconymi fazami, w ktrej nonik jest silnie
hydrofobowy i utrzymuje nieruchom faz organiczn. Zrnicowanie szybkoci wdrowania skadnikw rozdzielanej mieszaniny wynika z rnych wartoci
wspczynnikw podziau dla poszczeglnych skadnikw.
Wspczynnik podziau substancji (k) jest to stosunek stenia substancji
rozpuszczonej w fazie ruchomej do jej stenia w fazie nieruchomej, ktry w stanie
rwnowagi i w danej temperaturze ma wielko sta.

k=

STENIE W FAZIE RUCHOWEJ

STENIE W FAZIE NIERUCHOMEJ

Najszybciej wdruj skadniki posiadajce najwiksz warto wspczynnika podziau. Podczas chromatografii podziaowej, poza podziaem skadnikw
midzy dwie fazy cieke, czsto maj miejsce zjawiska zwizane w mniejszym lub
wikszym stopniu z adsorpcj skadnikw z nonikiem. Siy adsorpcji hamuj ruch
podczas procesu chromatograficznego.
Rozdzielane substancje w danych warunkach chromatograficznych charakteryzuje rna szybko wdrowania, okrelona wspczynnikiem Rf.
Substancje, ktre maj identyczne wartoci wspczynnikw Rf, nie mog
by rozdzielone w danych warunkach chromatograficznych.
Jeli substancja ma wspczynnik szybkoci przepywu Rf = 1, to oznacza,
e wdruje ona wraz z czoem rozpuszczalnika, czyli jest bardzo dobrze rozpuszczalna w fazie ruchomej, a nierozpuszczalna w fazie nieruchomej.
Jeeli natomiast substancja ma warto Rf = 0, to oznacza, e substancja ta
jest na tyle sabo rozpuszczalna w fazie ruchomej, e pozostaa na linii startowej,
nie bdc w stanie migrowa.
W chromatografii podziaowej najczciej stosowanymi technikami s chromatografie: bibuowa, kolumnowa i cienkowarstwowa.
W chromatografii bibuowej nonikiem fazy nieruchomej jest bibua, w ktrej kierunek wkien celulozowych moe czasami mie niekorzystny wpyw na
zdolno rozdzielcz tego nonika.
364

W chromatografii kolumnowej lub cienkowarstwowej nonikami s ele

krzemionkowe, celulozowe, ziemia okrzemkowa i inne obojtne, porowate materiay, ktre albo wypeniaj kolumny, albo naniesione s w postaci cienkiej warstwy na pytkach szklanych lub plastikowych. Wymienione noniki s hydrofilowe,
dlatego faza na nich unieruchomiona jest zawsze polarna, najczciej woda lub
wodne roztwory metanolu, kwasu octowego, buforw i inne. Jako faz ruchomych
uywa si rozpuszczalnikw organicznych lub ich mieszanin, niekiedy z dodatkiem
polarnych substancji, np. kwasu octowego. Noniki o charakterze hydrofobowym
(np. celulozy acetylowane lub kauczuk w obecnoci benzenu lub chloroformu)
wykorzystuje si w chromatografii podziaowej z odwrconymi fazami, gdzie stosuje si niepolarn faz nieruchom.
W chromatografii kolumnowej na pionowo ustawion kolumn, wypenion
nonikiem zrwnowaonym faz nieruchom, nanosi si roztwr mieszaniny przeznaczonej do rozdzielenia, ktry wnika w kolumn. Skadniki mieszaniny, gwnie
dziki rnym wspczynnikom podziau, wdruj z rn prdkoci wraz z faz
ruchom. Wymywane z kolumny poszczeglne skadniki mieszaniny zbierane s
do probwek znajdujcych si w kolektorze frakcji, automatycznie przesuwajcym
probwki, zalenie od nastawionego przedziau czasowego lub objtoci zbieranej
frakcji.
W chromatografii bibuowej i cienkowarstwowej wyrniamy dwie podstawowe techniki: chromatografi wstpujc i zstpujc. W tej pierwszej faza ruchoma wraz z rozdzielanymi substancjami wdruj wskutek si kapilarnych warstwy nonika. W technice zstpujcej faza ruchoma wraz z rozdzielanymi substancjami wdruj wskutek si cikoci.
Po zakoczeniu migracji na chromatogramie naley uwidoczni i zidentyfikowa rozdzielone zwizki, jeli nie s one barwne. Waciwe uycie wzorcw,
odpowiednich odczynnikw identyfikujcych i metod fizykochemicznych wraz
z pomiarem wartoci Rf pozwala na rozpoznanie substancji tworzcych plamki na
chromatogramie. Sposb wywoania chromatogramu zaley od celu danej analizy.

Chromatografia na sitach molekularnych

W chromatografii na sitach molekularnych, zwanej sczeniem molekularnym lub filtracj elow, rozdzielanie mieszaniny czsteczek odbywa si na podstawie ich wielkoci i ksztatu.
Nonikami fazy ruchomej, czyli sitami molekularnymi w tej metodzie, s
usieciowane poprzecznie, nierozpuszczalne polimery wglowodanowe, typu dekstran (Sephadex) lub agaroza (Sepharose), oraz polimery poliakrylamidowe (BioGel). S one wysoce uwodnionymi ziarnami o strukturze porowatej, ktrych wielko porw jest charakterystyczna dla danego rodzaju sita, a poszczeglne rodzaje
sit rni si rozmiarami porw. Wielko porw okrela rozmiar kanalikw
365

w ziarnach, np. im bd one wiksze, tym wiksze czsteczki bd do nich wnikay. Przykadowo, zdolnoci rozdzielcze Sephadexw serii G (G-15 G-200) s
rne, np. na Sephadexie G-75 najlepiej rozdzielane s substancje o masach czsteczkowych mieszczcych si w zakresie 3000150 000, a np. na Sephadexie
G-200 o masach w zakresie 5000800 000.
Techniki z uyciem sit molekularnych s podobne do stosowanych w przypadku chromatografii podziaowej, mianowicie technika kolumnowa lub cienkowarstwowa. W obu przypadkach, zasada rozdzielania polega na tym, e czsteczki
mniejsze od wielkoci porw wchodz do kanalikw w poszczeglnych ziarnach
sit, natomiast czsteczki od nich wiksze lub o wyduonym ksztacie nie mog
wej do wntrza kanalikw w ziarnach. Czsteczki wiksze wystpuj tylko
w pynie otaczajcym ziarna, maj wic krtsz drog do przebycia, ni czsteczki
mniejsze, ktre znajduj si w pynie o wikszej objtoci (jest to pyn otaczajcy
porowate ziarna, jak i wypeniajcy kanaliki w ziarnach), dlatego maj dusz
drog do przebycia od czsteczek wikszych. Czsteczki wiksze przemieszczaj
si przez sita molekularne szybciej i ulegaj elucji jako frakcje pocztkowe, natomiast mniejsze poruszaj si znacznie wolniej, poddajc si elucji jako frakcje pniejsze.
Sczenie molekularne czsto wykorzystywane jest do odsalania roztworw
biaek izolowanych z materiau biologicznego metodami wysalania. Podczas rozdziau czsteczki soli wnikaj do kanalikw ziaren i eluowane s znacznie pniej
od frakcji biaek, ktre nie majc moliwoci wejcia do kanalikw ziaren, szczeglnie Sephadexu G-25, wczenie wymywane s z kolumny niemal z objtoci
swobodn kolumny (Vo), czyli objtoci rozpuszczalnika wypeniajcego przestrze midzy ziarnami.
Sita molekularne najczciej stosuje si do rozdziau biaek, peptydw, kwasw nukleinowych i innych zwizkw, zarwno w badaniach analitycznych, jak i
w celach preparatywnych. Sczenie molekularne mona take wykorzysta do
wyznaczenia masy czsteczkowej, np. biaek. W tym celu naley wyznaczy objto elucyjn (Ve) dla danego biaka i objto swobodn kolumny (Vo). Midzy
okrelon wzgldn objtoci elucyjn biaka (Ve/Vo) a logarytmem jego masy
czsteczkowej wystpuje zaleno liniowa. Dziki temu, po wystandaryzowaniu
sita molekularnego wzorcowymi biakami o znanej masie czsteczkowej, wykrela
si krzyw wzorcow (zalenoci Ve/Vo do log10 masy czsteczkowej), z ktrej
mona odczyta mas czsteczkow badanego biaka, znajc jego wzgldn objto elucyjn.

Chromatografia jonowymienna
W metodzie tej nonikiem s wymieniacze jonowe (jonity), wysokoczsteczkowe, usieciowane zwizki nierozpuszczalne, ktre posiadaj atwo dysocju366

jce grupy chemiczne, kwane lub zasadowe. W cile okrelonych warunkach (pH
i mocy jonowej roztworu) mog one wiza jony z roztworu oraz oddawa je
w przypadku zmiany tych warunkw.

Kationity zawieraj dysocjujce grupy kwane (obdarzone adunkiem ujemnym), np. COO-H+, SO3-H+, fenolowe lub fosforanowe, ktre na zasadzie podwjnej wymiany, przyczaj z roztworu rozdzielanej mieszaniny kationy, np.
Ca++, oddajc atom wodoru.
Anionity zawieraj dysocjujce grupy zasadowe, np. N(CH3)3+OH-, lub aktywne ugrupowania amin I-, II- lub III-rzdowych (obdarzone adunkiem dodatnim), ktre przyczaj z roztworu rozdzielanej mieszaniny aniony, np. Cl-.
W chromatografii jonowymiennej podstaw rozdziau mieszaniny czsteczek jest
ich cakowity adunek. Dlatego na kolumnie kationitowej z rozdzielanej mieszaniny zostan zatrzymane tylko kationy, natomiast aniony i czsteczki obojtne nie
mog by zwizane, dlatego wypyn z kolumny wraz z frontem rozpuszczalnika.
Zwizane z jonitem kationy mona nastpnie wymy z kolumny przez przemycie
roztworem jonw dodatnich, np. Na+ o wzrastajcym gradiencie, ktre konkuruj
z badanymi kationami o wizanie z obdarzonymi adunkami ujemnymi grupami
jonitu, lub te uwolni je poprzez zwikszenie pH buforu elucyjnego. Miar pojemnoci wymieniacza jest stenie aktywnych (obdarzonych adunkiem) grup
wymieniacza na jednostk masy jonitu.
W chromatografii jonowymiennej nonikami mog by te sita molekularne,
zawierajce dodatkowo obdarzone adunkiem dodatnim grupy dietyloaminoetylowe (DEAE), np. DEAE-Sephadex, DEAE-celuloza, s one anionitami czsto wykorzystywanymi do rozdziau i oczyszczania biaek o wypadkowym adunku ujemnym (biaek anionowych). Sita molekularne zawierajce obdarzone adunkiem
ujemnym grupy karboksymetylowe (CM), np. CM-Sephadex, CM-celuloza, s kationitami, czsto wykorzystywanymi do rozdziau i oczyszczania biaek o wypadkowym adunku dodatnim (biaek kationowych).

Chromatografia powinowactwa
Chromatografia powinowactwa wykorzystuje specyficzne, niekowalencyjne
i o wysokim powinowactwie wizanie si biaka z inn czsteczk zwan ligandem, dlatego umoliwia wyodrbnienie jednego biaka z mieszaniny wielu rnych
biaek. Przykadowo, czstymi kombinacjami specyficznych par ligandw i oczyszczanych biaek s np.: hormon jako ligand w celu oczyszczenia rozpoznawanego
i wicego go specyficznie receptora; lektyna w celu oczyszczenia glikoproteiny; przeciwciao, aby wyizolowa antygen, inhibitor do oczyszczenia enzymu.
Specyficzne ligandy s zwykle unieruchomione na porowatych nonikach (sitach
molekularnych) na Sepharose, Sephadexie, jak np. konkanawalina A-Sephadex.
Mieszanin biaek nakada si na immobilizowane ligandem sita molekularne,
367

uformowane na ksztat zoa wypeniajcego kolumn. Na noniku zostanie zatrzymane jedynie biako specyficznie wice si z ligandem, natomiast wszystkie
pozostae biaka pozostan w buforze elucyjnym, ktry opuci kolumn. Biako
zwizane z ligandem na kolumnie mona uwolni w dwojaki sposb: albo przez
przemycie kolumny roztworem zawierajcym woln form liganda lub poprzez
zmian pH, czy te stenia soli w buforze elucyjnym.

ELEKTROFOREZA
Iwona ak
Elektroforeza jest technik rozdzielania zwizkw obdarzonych adunkiem,
ktra wykorzystuje zjawisko ruchu czstek w polu elektrycznym. Pod wpywem
pola elektrycznego czstki obdarzone adunkiem dodatnim, czyli kationy, wdruj
do katody, tzn. elektrody ujemnej, w procesie zwanym kataforez. Czstki obdarzone adunkiem ujemnym aniony wdruj w polu elektrycznym do anody, tj.
elektrody dodatniej, w procesie zwanym anaforez. Podstaw rozdziau elektroforetycznego czstek jest ich zrnicowana szybko wdrwki w polu elektrycznym, manifestujca si tym, e w jednakowym czasie odmienne czstki przewdruj rne odlegoci.
Szybko przemieszczania czstek obdarzonych adunkiem w polu elektrycznym zaley od trzech zasadniczych grup czynnikw, mianowicie: 1) wasnoci czstek wdrujcych; 2) wasnoci rodowiska, w ktrym czstki wdruj; 3) od
parametrw charakteryzujcych przepywajcy prd.
Wasnoci czstek wdrujcych w polu elektrycznym, ktre maj najwikszy
wpyw na szybko przemieszczania, to wielko wypadkowego adunku elektrycznego, masa i ksztat czstek. Wielko masy i wypadkowego adunku czstek
dziaaj przeciwstawnie na szybko wdrwki. Im wikszy wypadkowy adunek
czstek, tym szybciej si poruszaj, ale im wiksza masa, tym wolniejsza wdrwka czstek. Zatem szybko migracji czstek w polu elektrycznym zaley od stosunku adunek/masa. Ksztat czstek wpywa na szybko ich przemieszczania,
dziki obnianiu lub wzmaganiu oporu rodowiska, ktry przeciwdziaa ruchowi
czstek. Opr rodowiska dla czstek o ksztacie bliskim kuli (globularnym) bdzie
mniejszy (dziki czemu ruch tych czstek jest szybszy) ni tych o rozpostartej konformacji przestrzennej.

rodowisko, w ktrym czstki wdruj, rodzaj uytego buforu i jego waciwoci, takie jak lepko, sia jonowa, pH i temperatura, wpywaj na rozdzia
elektroforetyczny. Im wiksza lepko, tym wikszy opr rodowiska ma do pokonania przemieszczajca si czstka. Natomiast od siy jonowej i pH buforu elektroforetycznego moe zalee wielko adunku rozdzielanej czstki.
368

Zastosowanie buforu o wartoci pH odpowiadajcej wartoci pI rozdzielanych czstek uniemoliwi ich rozdzia, poniewa w tych warunkach czstki wystpuj w formie jonu obojnaczego i nie poruszaj si w polu elektrycznym. Dla czstek rozpuszczalnych w rodowisku zasadowym najwaciwszy bdzie bufor o pH
wyszym od pI kadej rozdzielanej czstki mieszaniny. Przykadowo, bufor elektroforetyczny o wartoci pH okoo 9 stwarza warunki, w ktrych wikszo biaek
wykazuje ujemny wypadkowy adunek i w polu elektrycznym wdruje w kierunku
anody.
Nie bez znaczenia jest rodzaj nonika, ktrego pory s wypenione buforem
z czstkami obdarzonymi adunkiem elektrycznym. Nonikiem do elektroforezy
moe by bibua (rnego rodzaju), inny nonik celulozowy, w tym octan celulozy
oraz obecnie powszechnie stosowane rne ele obojtne (agarozowy, poliakrylamidowy) w przypadku elektroforezy elowej. Bibua jest nonikiem o duej opornoci, natomiast ele cechuje maa oporno oraz niska adsorpcja czstek. Dodatkowo, ele s sitami molekularnymi, w zwizku z tym przez kanaliki w elu mae
czstki przechodz swobodnie, natomiast wiksze s zatrzymywane. Usieciowanie
elu, np. poliakrylamidowego, decydujce o wielkoci kanalikw w elu, mona
kontrolowa stosownie do potrzeb przez wybr odpowiednich ste akrylamidu
i odczynnika sieciujcego metylenobisakrylamidu, tworzcego wizania poprzeczne. W elu bd tym mniejsze kanaliki, im wiksze zastosuje si stenie akrylamidu.
Nie bez znaczenia dla rozdziau s wskaniki charakteryzujce przepywajcy prd, czyli wielko przyoonego napicia, a waciwie jego spadek wzdu
drogi wdrwki czstek, wielko natenia. Przyoenie niskiego napicia prdu
sprawia, e niskie jest jego natenie i wydzielanie ciepa, lecz szybko wdrwki
czstek okazuje si wolna. W takich warunkach wydua si czas potrzebny do
osignicia rozdziau elektroforetycznego. Zbyt dugi czas trwania rozdziau moe
by niepodany ze wzgldu na towarzyszce niekorzystne procesy, m.in. dyfuzj,
ktra powoduje rozmycie brzegw rozdzielonych stref. Pod wzgldem wielkoci
przyoonego napicia rozrnia si elektroforez niskonapiciow, w ktrej spadek napicia wynosi do kilkunastu V/cm, oraz elektroforez wysokonapiciow
przy spadku napicia rzdu 50 V/cm i wicej.

Elektroforeza w elu poliakrylamidowym (PAGE) charakteryzuje si

szczeglnie du rozdzielczoci, ktra w poczeniu z wysok czuoci metod
detekcji rozdzielanych substancji pozwala na analizowanie mikrogramowych iloci
rozdzielanych mieszanin. Powszechnie stosuje si j do rozdzielania i oczyszczania
biaek oraz kwasw nukleinowych. Elektroforez na elu poliakrylamidowym
w obecnoci siarczanu dodecylu sodu (SDS) (PAGE-SDS) wykorzystuje si do
wyznaczania masy czsteczkowej biaek. W metodzie tej stosuje si biaka, wczeniej poddane denaturacji termicznej (100C) w obecnoci SDS i redukcji poprzez
dziaanie -merkaptoetanolu w celu zerwania wiza disiarczkowych. Efektem
369

tych dziaa jest cakowite rozwinicie struktury biaka. Czsteczki anionowego

detergentu SDS s silnie ujemne i opaszczaj zdenaturowane biako, tworzc wyduone micelle, we wntrzu ktrych znajduje si czsteczka biaka.
W warunkach tych wszystkie biaka wykazuj wypadkowy adunek ujemny
i identyczny stosunek adunku do masy. W obecnoci SDS wszystkie biaka posiadaj podobny wkienkowy ksztat prtopodobny i ich dugo jest wwczas
proporcjonalna do dugoci acucha polipeptydowego, tym samym do masy czsteczkowej biaka. Podczas PAGE-SDS podstaw rozdziau stanowi jedynie rnica wielkoci mas czsteczkowych rozdzielanych biaek.
Wariantem elektroforezy na elu poliakrylamidowym jest ogniskowanie
izoelektryczne, czyli elektroforeza PAGE w gradiencie pH, utworzonym przez
poliamfolity pod wpywem pola elektrycznego. W tych warunkach rozdzia elektroforetyczny biaek polega na tym, e kade biako wdruje w polu elektrycznym
tylko do tych miejsc elu, w ktrych rodowisko pod wzgldem pH odpowiada
wartoci jego punktu izoelektrycznego i w tych miejscach zatrzymuje si w postaci
wskiego prka.
Uwidocznienie w elu rozdzielonych czstek polega na wykonaniu specyficznych reakcji barwienia, charakterystycznych dla tych zwizkw. Czsto biaka
wybarwia si barwnikiem Coomassie brillant blue a kwasy nukleinowe bromkiem
etydyny lub azotanem srebra.

370

22.

DODATKI
Iwona ak, Pawe Niemiec

Tabela 1. Symbole okrelajce wielokrotnoci i podwielokrotnoci uamkw dziesitnych

Symbol

Okrelenie

Wielokrotno

tera

1012

giga

109

mega

106

kilo

103

hekto

102

da

deka

101

decy

10-1

centy

10-2

mili

10-3

mikro

10-6

nano

10-9

piko

10-12

371

Tabela 2. Gsto, stenia procentowe i molowe wodnych roztworw kwasw

(w temp. 25o)
HCl

HNO3

Gsto

372

H2SO4

Stenia
%

mol/l

mol/l

mol/l

1,00

0,360

0,099

0,333

0,052

0,261

0,027

1,02

4,388

1,227

3,982

0,644

3,242

0,337

1,05

10,52

3,029

9,259

1,543

7,704

0,825

1,10

20,39

6,150

17,58

3,068

14,73

1,652

1,15

30,14

9,505

25,48

4,649

21,38

2,507

1,20

40,62

13,30

32,94

6,273

27,72

3,391

1,32

51,71

10,83

41,95

5,646

1,38

62,70

13,73

48,45

6,817

1,42

71,63

16,14

52,51

7,603

1,46

82,39

19,09

56,41

8,397

1,50

96,73

23,02

60,17

9,202

1,56

65,59

10,43

1,62

70,82

11,70

1,74

81,16

14,40

1,78

85,16

15,46

1,84

96

18

Tabela 3. Gsto, stenia procentowe i molowe wodnych roztworw zasad

(w temp. 25o)
KOH

NaOH

Gsto

Stenia
%

mol/l

mol/l

1,00

0,197

0,035

0,159

0,040

1,02

2,38

0,433

1,94

0,494

1,05

5,66

1,06

4,66

1,222

1,10

11,03

2,16

9,19

2,527

1,14

15,22

3,09

12,83

3,655

1,18

19,35

4,07

16,44

4,850

1,22

23,38

5,08

20,07

6,122

1,26

27,32

6,14

23,73

7,475

1,30

31,15

7,22

27,41

8,906

1,34

34,90

8,34

31,14

10,43

1,40

40,37

10,07

36,99

12,95

1,46

45,66

11,88

43,12

15,74

1,52

50,80

13,76

49,44

18,78

Tabela 4. Gsto, stenia procentowe i molowe wodnych roztworw amoniaku

(w temp. 25o)
Stenie
Gsto

0,990

Stenie

mol/l

Gsto

mol/l

1,89

1,10

0,926

19,06

10,37

0,982

3,78

2,18

0,918

21,50

11,59

0,974

5,75

3,29

0,910

24,03

12,84

0,962

8,82

4,98

0,902

26,67

14,12

0,954

10,95

6,13

0,894

29,33

15,40

0,946

13,14

7,29

0,886

32,09

16,69

0,938

15,47

8,52

0,880

34,35

17,75

373

374

Tabela 6. Stae dysocjacji (tylko pierwszy stopie)

wybranych kwasw nieorganicznych (w temp. 25o)
Nazwa kwasu
CO2 + H2O
HCO3HNO2
H3PO3
H2PO3H3PO4
H2PO4HPO42H 2O
H 2S
H2SO4
HSO4HOCl
HOCl2

Kk
4,2 10-7
4,8 10-11
4,5 10-4
1,6 10-2
7 10-7
7,5 10-3
6,2 10-8
10-12
1 10-14
1,1 10-7

1,3 10-2
3,2 10-8
1,1 10-2

Tabela 7. Iloczyny rozpuszczalnoci (w temp. 25o)

Nazwa zwizku
Mg(OH)2
MgF2
Ca(OH)2
CaCO3
Sr(OH)2
Ba(OH)2
BaSO4
FeS
CoS
PtS
CuS
AgI
Ag2S
ZnS
Hg2Cl2
HgS
Al(OH)3
PbS

Ks
8,9 10-12
8 10-8
1,3 10-6
4,7 10-9
3,2 10-4
5,0 10-3
1,5 10-9
4 10-19
5 10-22
8 10-73
8 10-37
8,5 10-17
5,5 10-51
1 10-22
1,1 10-18
1,6 10-54
5 10-33
7 10-29

375

Tabela 8. Stae dysocjacji (K) i wartoci pK wybranych kwasw organicznych

Nazwa kwasu
Mrwkowy
Octowy
Propanowy
Butanowy
Chlorooctowy
Benzoesowy
Askorbinowy
Bursztynowy
Cytrynowy

Kk

pKk

2,1 10

-4

1,86 10

-5

3,68
4,73

1,4 10

-5

4,85

1,6 10

-5

4,80

1,5 10

-3

2,82

6,6 10

-5

4,18

-5

8 10 (K1)
6,4 10

-5

4,1
4,19

-4

3,06

-3

8,7 10 (K1)

o-fosforowy

7,5 10 (K1)

2,12

Jabkowy

-4

3,40

n-masowy
Mlekowy
Moczowy
Szczawiowy

4 10 (K1)
1,5 10

-5

1,39 10
1,3 10

-4

-4

-2

6,5 10 (K1)

4,82
3,86
3,89
1,19

Tabela 9. Stae dysocjacji (K) i wartoci pK wybranych wodnych roztworw zasad

organicznych
Nazwa zasady
Amoniak
Benzydyna
Dietyloamina
Dimetyloamina
Etanoloamina
Etyloamina
Guanina
Hydrazyna
Hydroksylamina
Metyloamina
Pirydyna
Trietyloamina

376

Kk

pKk

1,75 10
9,3 10

-10

-5

4,75

(K1)

9,03

9,6 10

-4

3,02

5,2 10

-4

3,28

2,77 10

3 10

4,56

-4

3,25

-12

11,09

5,6 10
8,4 10

-5

-6

5,52

1,07 10

-8

7,97

4,38 10

-4

3,36

1,71 10

-9

8,77

5,65 10

-4

3,24

Tabela 10. Punkt izoelektryczny, stae dysocjacji, masy czsteczkowe aminokwasw

Masa
Sprzony
Aminokwas
pI
Kk
pKk
czsteczkowa
kwas-zasada
Kwas
2,87
133,1
-COOH
8,13 10-3
2,09
asparaginowy
-COOH
1,38 10-4
3,86
-NH3+
1,51 10-10
9,82
Asparagina
5,41
132,1
-COOH
9,55 10-3
2,02
-NH3+
1,58 10-9
8,8
Kwas
3,22
147,1
-COOH
6,46 10-3
2,19
glutaminowy
-COOH
5,62 10-5
4,25
+
-NH3
2,14 10-10
9,67
Glutamina
5,65
146,1
-COOH
6,76 10-3
2,17
-NH3+
7,41 10-10
9,13
Arginina
10,76
174,2
-COOH
6,76 10-3
2,17
+
-NH3
9,12 10-10
9,04
=NH3+
3,31 10-13 12,48
Lizyna
9,74
146,2
-COOH
6,61 10-3
2,18
+
-NH3
1,12 10-9
8,95
-NH3+
2,95 10-11 10,53
Histydyna
7,58
155,2
-COOH
1,51 10-2
1,82
+
-NH3 (imidazol) 1,00 10-6
6,0
-NH3+
6,76 10-10
9,17
Tryptofan
5,88
204,2
-COOH
4,17 10-3
2,38
+
-NH3
4,07 10-10
9,39
Fenyloalanina
5,48
165,2
-COOH
1,48 10-2
1,83
+
-NH3
7,41 10-10
9,13
Tyrozyna
5,65
181,2
-COOH
6,31 10-3
2,2
+
-NH3
7,76 10-10
9,11
-OH
8,51 10-11 10,07
Leucyna
5,98
131,2
-COOH
4,37 10-3
2,36
+
-NH3
2,51 10-10
9,60
Treonina
6,53
119,1
-COOH
2,35 10-3
2,63
+
-NH3
3,72 10-11 10,43
Cysteina
5,02
121,2
-COOH
1,95 10-2
1,71
+
-NH3
4,68 10-9
8,33
-SH
1,66 10-11 10,78
Cystyna
5,06
240,3
-COOH
2,24 10-2
1,65
-COOH
5,50 10-3
2,26
-NH3+
1,41 10-8
7,85
+
-NH3
1,41 10-10
9,85
Metionina
5,75
149,2
-COOH
5,25 10-3
2,28
-NH3+
6,17 10-10
9,21
Prolina
6,1
115,1
-COOH
1,02 10-2
1,99
+
-NH2
2,51 10-11
10,6
Hydroksyprolina
5,83
131,1
-COOH
1,20 10-2
1,92
-NH2+
1,86 10-10
9,73
377

Tabela 11. Maksima absorpcji ( max) i wspczynniki molowe absorpcji ( 10-3)

max
[nm]

( 10-3)

Zwizek

max
[nm]

( 10-3)

Adenina

260
245

13,3
8,05

Nikotynowego
kwasu amid

260

4,6

Adenozyna

260

14,9

Ryboflawina

450

12,2

375

10,6

260

27,7

267

9,7

207

9,6

Zwizek

AMP, ADP, ATP

259

15,4

Tymidyna

Cytozyna

267

6,1

Tymina

264

7,9

Cytydyna, CMP,
CDP, CTP

271

9,1

Tryptofan
(w 0,1 M HCl)

278

5,6

218

33,5

FAD

450

11,3

280

5,43

375

9,3

Tryptofan
(w 0,1 M NaOH)

221

34,6

260

37

Fenyloalanina
(w HCl i NaOH)

258

0,2

Tyrozyna
(w 0,1 M HCl)

274

1,34

223

8,2

Guanina

262

7,58

294

2,33

246

10,9

Tyrozyna
(w 0,1 M NaOH)

240

11,1

252

13.6

Uracyl

260

8,2

260

18

Urydyna

262

10,1

340

6,22

UMP, UDP, UTP

261

8,1

260

15

Guanozyna
+

NAD , NADP

NADH, NADPH

378

Tabela 12. Skrcalno waciwa ([

]D20) wybranych zwizkw
organicznych
Zwizek
D-ryboza
D-dezoksyryboza
D-glukoza

Inne zwizki

Aminokwasy

Cukry

-D-glukoza
-D-glukoza
D-galaktoza
-D-galaktoza
-D-galaktoza
D-mannoza
-D-mannoza
D-fruktoza
-D-fruktoza
Sacharoza
Cukier inwertowany
Laktoza
Maltoza
Skrobia
Glikogen
L-alanina *
L-fenyloalanina *
L-histydyna *
L-leucyna *
L-walina *
L-treonina *
L-prolina *
L-tryptofan *
Kwas L-winowy
Kwas mezowinowy
Cholesterol c
Witamina C
Witamina D2 c

[
]D20
-24
-56
+52,7
+112,2
+18,7
+80,2
+150,7o
+52,8o
+14,6
-17o
-92
-133o
+66,5
-20
+52,3
+140,7
+196
+198
+33o
-7,5o
+7,5o
+22,5o
+62o
-30o
-80o
-34o
+14,1o
0o
-39,5o
+ 24o
+52o

Gwiazdka (*) przy nazwie substancji oznacza, e jej rozpuszczalnikiem jest kwas octowy lodowaty, litera c w indeksie grnym (c) wskazuje, e rozpuszczalnikiem jest chloroform. Rozpuszczalnikiem pozostaych zwizkw jest woda.

379

Tabela 13. Waniejsze grupy funkcyjne

Nazwa klasy
zwizku

Struktura grupy
funkcyjnej

Przykad

Alkany

Zawieraj jedynie wizania

C-H oraz pojedyncze wizania
C-C

CH3CH3

Alkeny

Alkiny

H2C

-an
etan

Areny

C
C

C
C

Halogenki

eten (etylen)

brak kocwki
chlorometan

Cl

(X = F, Cl, Br, I)

Etery

brak kocwki
benzen

H3C

Alkohole

-yn
etyn
(acetylen)

-en

CH2

H
C

Kocwka nazwy

H3C

H3C

-ol
metanol

H3C

CH3

NH2

eter
eter
dimetylowy
-amina
metyloamina (I rz)

Aminy

H3C

dimetyloamina
(II rz)

CH3

trimetyloamina
(III rz)

CH3

H3C

N
CH3

Nitryle
Zwizki

380

-nitryl
H3C

Nitrowe
Sulfidy

etanonitryl
+

H3C N

O
C

H3C

O
_
O

CH3

brak kocwki
nitrometan
sulfid
sulfid
dimetylowy

cd. tabeli 13
Nazwa klasy
zwizku

Struktura grupy
funkcyjnej
_

Przykad

Sulfotlenki

H3C

S
_
O

Sulfony

2+

Tiole

Aldehydy

H3C

H3C

H3C

H3C

OH

H3C

H3C

NH2

H3C

OH

-an
O

CH3

octan metylu
-amid
acetamid (I rz)

NH2

H3C

O
C

CH3

Amidy

-al
etanal
(acetaldehyd)
-on
propanon
(aceton)
kwas owy
kwas etanowy
(octowy)

O
C

SH

Estry

CH3

CH3

Kwasy karboksylowe

sulfotlenek
sulfotlenek
dimetylowy
sulfon
sulfon
dimetylowy
-tiol
metanotiol

2+

_
O

Ketony

Kocwka nazwy

H3C

N-metyloacetamid
(II rz)

CH3

CH3

CH3

NN-dimetylo
acetamid
(III rz)

Chlorki
kwasu
karboksylowego
Bezwodniki
kwasu
karboksylowego

O
C

O
Cl

H3C
O
C

O
O

O
C

H3C

Cl
O

CH3

chlorek ilu,
-ylu
chlorek acetylu
bezwodnik
owy
bezwodnik octowy

Wizania, przy ktrych nie wpisano atomw, cz si z atomem wgla lub wodoru pozostaej czci
czsteczki.

381

382

383

384

23.

LITERATURA RDOWA
I UZUPENIAJCA

1. Angielski S., Rogulski J.: Biochemia kliniczna, PZWL, Warszawa 1991.

2. Cygaski A.: Chemiczne metody analizy ilociowej, WNT, Warszawa 1999.
3. Devlin T. M.: Textbook of biochemistry with clinical correlations, Wiley-Liss, New
York 1997.
4. Drapaa T.: Chemia oglna nieorganiczna z zadaniami, Wyd. SGGW, Warszawa
1997.
5. Filipowicz B., Wickowski W.: Biochemia I, PWN, Warszawa 1990.
6. Hart H., Craine L. E., Hart D. J.: Chemia organiczna, Krtki kurs, PZWL, Warszawa 1999.
7. Horton, Moran, Ochs, Rawn, Scrimgeour: Principles of Biochemistry, PrenticeHall, Inc. New Jersey 1996.
8. Kyszejko-Stefanowicz L.: wiczenia z biochemii, PWN, Warszawa 1999.
9. Kabata-Pendias A., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastkw ladowych, PWN,
Warszawa 1999.
10. Kozubek A., Sikorski A. F., Szopa J.: Molekularna organizacja komrki. II. Lipidy,
liposomy i bony biologiczne, Wyd. Uniwers., Wrocaw 1996.
11. Kryciak J.: Chemiczna analiza instrumentalna, PZWL, Warszawa 1999.
12. Lippard S. J., Berg J. M.: Podstawy chemii bionieorganicznej, PWN, Warszawa
1998.
13. Mastalerz P.: Podrcznik chemii organicznej, Wyd. Chem., Wrocaw 1998.
14. Michajlik A., Bartnikowska E.: Lipidy i lipoproteiny osocza, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.
15. Mathews Ch. K., van Holde K. E.: Biochemistry, The Benjamin/Cummings Publishing Company, Inc., Menlo Park 1995.
16. Minakowski W., Weidner S.: Biochemia krgowcw, PWN, Warszawa 1998.
17. Minczewski J., Marczenko Z.: Chemia analityczna 1, 2, PWN, Warszawa 1998.
18. McMurry J.: Chemia organiczna 1,2, PWN, Warszawa 2000.
19. Murray R. K., Granner D. K., Mayes P. A., Rodwell V.W.: Biochemia Harpera,
PZWL, Warszawa 1994.
20. Pajdowski L.: Chemia oglna, PWN, Warszawa 1999.
21. Pauling L., Pauling P.: Chemia, PWN, Warszawa 1998.
22. Sienko M. J., Plane R. A.: Chemia podstawy i zastosowania, WNT, Warszawa 1999.
23. Stryer L.: Biochemia, PWN, Warszawa 1997.
385

24. Tomaszewski J. J.: Diagnostyka laboratoryjna, PZWL, Warszawa 1993.

25. Turner P. C., McLennan A. G., Bates A. D., White W.R.H.: Krtkie wykady, Biologia molekularna, PWN, Warszawa 1999.
26. Zgirski A., Gondko R.: Obliczenia biochemiczne, PWN, Warszawa 1998.
27. ak I.: Biaka mozaikowe, Post. Biochem. 41(2), 131138, 1995.
28. ak I.: Glikoproteiny ssakw, PWN, Warszawa 1990.
29. ak I.: Proteoglikany: struktura i biosynteza, Post. Biol. Kom. 22(3), 317341,
1995.
30. ak I.: Receptory adhezyjne, Post. Biol. Kom. 23(2), 221242, 1996.
31. ak I., Drd M.: Biologiczna funkcja proteoglikanw, Czynniki Ryzyka, 2(8), 12
20, 1995.
32. ak I., Drd M.: Hormony glikoproteinowe, PTBioch., Warszawa 1996.

386

Tabela 2. Charakterystyka gwnych klas lipoprotein (Lp) z osocza krwi

Klasy lipoprotein
Gsto (g/ml)
rednica (nm)

Chylomikrony

VLDL

IDL

LDL

HDL

< 0,95

0,951,006

1,0061,019

1,0191,063

1,0631,210

180500

3080

2530

2025

713

> 400 000

10 00080 000

5 00010 000

2 300

175360

12

510

1520

20 25

4055

B48, C, E, A

B100, C, E

B100, C, E

B100

A, C, D, E

8090

5070

2025

510

35

% Cholesterolu wolnego

13

710

710

58

35

% Estrw Cholesterolu

25

413

1012

4045

1520

% Fosfolipidw

38

1520

1520

2022

2030

jelito cienkie

wtroba

we krwi

we krwi

we krwi
(a ich prekursory
w wtrobie i jelicie)

Transportuj TAG i cholesterol (egzogenny) z jelit do innych tkanek (tuszczowej, mini i in.).
Dostarczanie egzogennego cholesterolu do wtroby w formie chylomikronw resztkowych.

Transportuj TAG i
cholesterol syntetyzowane w organizmie (endogenne) z
wtroby do tkanek
obwodowych. Gwne rdo IDL i LDL.

Poredni etap przemian VLDL we krwi,

dostarczajcy LDL.
Forma
lipoprotein
pobierana przez wtrob.

Transportuj cholesterol z wtroby do

tkanek obwodowych
i reguluj syntez de
novo
cholesterolu.
Kocowe lipoproteiny przemian VLDL
we krwi.

Masa czsteczkowa (kDa)

% Biaka
Gwne typy apoLp
% Triacylogliceroli (TAG)

Miejsce powstawania form

dojrzaych

Gwna funkcja

Transportuj endogenny cholesterol z

tkanek obwodowych
do wtroby. Skadowisko dla apoLp
C, E.