Rudarsko-geoloki fakultet Univerzitet u Beogradu

METAMORFNE STENE

Prof. Nada Vaskovi

DEFINICIJA METAMORFIZMA
Grki: met=promena
morph=oblik
Podrazumeva fizikohemijske procese pri kojima je izvreno
preobraavanje prvobitnog sastava ili/i sklopa stene
Glavni faktori koju utiu na promene u primarnim stenama su:
a) TEMPERATURA
b) PRITISAK
c) PRISUTNOST FLUIDA
d) VREME PROVEDENO U NOVONASTALIM USLOVIMA

Metamorfizam

Skup procesa koji dovode do strukturnih, mineralnih

ili hemijskih promena u primarnoj steni (protolitu), a
odvijaju se u vrstom stanju

IUGS - definicija metamorfizma

Metamorfizam je subsolidusni proces koji dovodi do

promene mineralnog sastava i/ili promene strukture stene
(npr. veliina zrna) i/ili promene hemijskog sastava stene.
Nastale promene predstavljaju odgovor sistema na fizike
i/ili hemijske uslove koji se razlikuju od onih u kojima je
sistem formiran
Subsolidus - poluvrsto

Protolit (prekursor) - ishodna pimarna stena ijom

metamorfozom nastaje metamorfna stena

Protolit moe biti:

magmatska stena

sedimentna stena

starija metamorfna
stena

orto porekla

para- porekla

Para/orto porekla

Ako je stena samo delimino preobraena onda

se nazivu prvobitne stena dodaje samo prefiks
meta: na primer:

Metapear
Metagabro

OSNOVNI PRINCIPI METAMORFIZMA

Izofazni metamorfizam - ako se u steni vre samo

promene sklopa
Alofazni metamorfizam - ako se menja i mineralni
sastav i sklop stene

Metamorfni procesi pri kojima se menja samo struktura ili/i

mineralni sastav (rekristalizacija ili premineralisavanje), a
ne menja hemizam stene nazivaju se izohemijski
metamorfni procesi
Ako se pri metamorfizmu menja i hemijski sastavVWHQH
usled privoenja ili odovenja nekih komponenti iz sistema
onda se takvi procesi nazivaju alohemijski metamorfni
procesi

Mineralni sastav metamorfnih stena

Feldspati: Mikroklin, Ortoklas, Plagioklasi

Vezuvijan

Amfiboli: Aktinolit, Tremolit, Hornblenda, Glaukofan Volastonit

Pirokseni:
Monoklinini: Diopsid-Hedenbergit, Omfacit
Rombini: Enstatit, Hipersten

Prenit

Liskuni: Muskovit, Biotit, Hlorit, Sericit

Korund

Olivini

Zeoliti

Minerali serpentinske grupe

Lavsonit

Granati

Hematit

Al-silikati:Disten, Silimanit, Andaluzit

Magnetit

Staurolit

Kalcit

Kordijerit

Dolomit

Minerali Epidotske grupe

Grafit

Talk
Kvarc

ALUMOSILIKATI:
DISTEN
SILIMANIT
ANDALUZIT

DISTEN - triklinian
Svijetloplav, plavozelena do plavosiv
Sjaj: staklast do sedefast
tipian za: srednji stupanj
regionalnog metamorfizma glinovitih
sedimenata

ANDALUZIT - rombian
siv, zelen, ruiast; sjaj
staklast,
tipian za: srednji stupanj
regionalnog i kontaknog
metamorfizma glinovitih
sedimenata
dolazi sa distenom,
staurolitom, granatom i dr.

 SILIMANIT - rombian
sivobela do uta
Srednji do
visokotemperaturni regionalni
metamorfizam glinovitih
sedimenata
dugoprizmatini kristali ili
vlaknasti agregati

Andaluzit

Silimanit
Disten

GRANATI - teseralni
dobro oblikovani kristali, zrnasti
i masivni agregati
dva niza: piralspiti i ugranditi
sjaj staklast do dijamantan
boja crvena (pirop, almandin ),
uta (spessartin, andradit), bela
(grossular), zelena (uvarovit)
dominantno metamorfni
minerali, a pojavljivanje zavisi
od P-T

GRANATI - teseralni

GRANATI - teseralni

almandin

uvarovit

almandin

andradit

grosular

STAUROLIT - monoklinian

Boja crveno - crnosmea

kristali su stubasti, prizmatini, esti blizanci
sjaj staklast do mastan;

tipian produkt regionalnog metamorfizma

SKLOP METAMORFNIH STENA

Folijacija - bilo koji oblik planarne grae u metamorfnoj steni
-definisana je paralelnim razmjetajem liskuna

Teksture metamorfnih stena

kriljava tekstura - paralelni raspored minerala (listastih i
izduenih) u ravni koja je upravna na smer pritiska (stres)
Lako se deli u ploe ili listove zbog paralelne grae
deljivost u ploe moe biti i posledica prisustva finih
tankih pukotina u steni takvu deljivost nazivamo kliva

KRILJAVA TEKSTURA

Ubrana tekstura varijetet kriljave teksture, kada su

nabori sitni za teksturu kaemo da je plisirana

Trakasta
tekstura

mineralni
sastojci
su
grupisani u zone (trake)
koje
se
neizmenino
smenjuju.

Okcasta tekstura grupisanje

minerala (kvarc, feldspat) u gnezda
soivastog ili ovalnog oblika.
Okce moe biti izgraeno i samo od
jednog krupnog zrna

Okcasta tekstura

Bobiava tekstura to je sitnookcasta tekstura kod koje bobice

predstavljaju ili porfiroblaste (krupan metamorfni mineral) ili
grupe porfiroblasta koji lee u sitnizrnoj osnovi

Injekciona tekstura nastaje ubrzgavanjem aplitoidnih

rastopa nastalih parcijalnim stapanjem u okolne stene.
Rastop moe biti ubruzgavan po povrini kriljavosti ili
nepravilno

Injekciona tekstura

Injekciona tekstura

Masivna tekstura NRGNRMHVXVDVWRMFLVWHQH

rasporeeni bez ikakve orijentacije kaemo i stena je
homogenog sklopa

Masivna tekstura

Masivna tekstura

Masivna tekstura

DEFORMACIONE STRUKTRE U METAMORFIZMU

jesu rezultat uticaja povienog pritiska

DEFORMACIJA STENA - pri povienom pritisku stena prolazi kroz

nekoliko FAZA DEFORMACIJA:
a) KRTA DEFORMACIJA ( T<250C )
b) DUKTILNA DEFORMACIJA ( 250C <T <800C )
c) TAKA LOMA zavisi od temperate, pritiska, napregnutosti i
sastava materijala

FOLIJACIJA
Diferencijalni stresveliki utjecaj na strukturu stene a) preferirana orijentacija-npr.
minerali iz grupe filosilikata e se orijentisati upravno na smjer maksimalnog pritiska b)
okrugla zrna postaju eliptina-smer izduenosti ovisi od smera maksimalnog stresa
smjer maksimalnog stresa

maksimalni stres
preferirana orijentacija minerala
sluajna orijentacija minerala

FOLIJACIJA

Strukture metamorfnih stena

Karakteristike sklopa koje proizilaze iz naina srastanja,
odnosa veliina, oblika i idiomorfizma nazivamo strukturom
metamorfne stene

Strukture metamorfnih stena nastale su na dva naina:

1. Procesom prekristalizacije i premineralisavanja sastojaka
i raenjem minerala u vrstoj ili delimino vrstoj masi
stene
Rast minerala u toku metamorfizma nazivamo
BLASTEZA, a strukture nastale na taj nain blastine
strukture
2. Procesom drobljenja stene ili stenske mase usled
regionalnih pokreta pod uticajem pritiska
Strukture nastale na ovaj nain nazivamo
kataklastine strukture

Blastine strukture se dele na dve grupe:

I. Reliktne strukture

Struktura koja jo uvek odraava i sklop primarne

stene (protolita)

II. Singenetske strukture

Strukture stvorene u toku procesa metamorfizma

Reliktne struktura
S obzirom da je delom sauvan primaran sklop stene pri
determinaciji strukture zadrava se naziv primarne strukture
protolita uz dodatak prefiksa blasto:
Na primer:
Blastoporfirska
Blastozrnasta
Blastopsefitska
Blastopsamitska i td.

Blastopsefitska

metakonglometat

Singenetske strukture
Po veliini zrna razlikujemo:
1. Homeoblastine zrna ujednaene krupnoe
2. Heteroblastine gde su razlike u veliini zrna jasno
vidljive

Homeoblastine strukture su:

a) Granoblastina - Sastojci imaju priblino izometrian
oblik i slinu veliinu
b) Nematoblastina karakterie se prisustvom igliastih
ili izduenih stubastih ili vlaknastih minerala (pirokseni,
amfiboli)
c) Lepidoblastina karakterie se prisusutvom listastih
minerala (liskuni, hlorit, sericit)

Heteroblastine strukture su:

a) Porfiroblastina nastaje zbog breg rasta pojedinih
minerala u toku procesa metamorfizma ti krupni
minerali nazivaju se PORFIROBLASTI
b) Kataklastine nastaju pri drobljenju stene zbog
tektonskih pokreta, posle ega moe da doe do
rekristalizacije, pa produkti drobljenja prelaze u
granoblastine agregate
Prorfiroklastina struktura je kataklastina sa
zaostalim krupnijim zrnima PORFIROKLASTI
Milonitska struktura intenzivno drobljenje usitnjavanje, ukriljavanje i rekristalizacija

granat

Liskuni

Lepidoblastina i porfiroblastina struktura

Granoblastina struktura

Lepidoblastina struktura

Lepidoblastina struktura

granat

Porfiroblastina struktura

granat

FAKTORI METAMORFIZMA
Temperatura: obino
najvaniji metamorfni faktor
T/C
Geotermalni gradijent
kontinentalni je vii od okeanskog
(zbog vee koncentracije radioaktivnih elemenata)

Raspadanje radioaktivnih minerala

Blizina magmatskog tela
Trenje (frikcijsko stapanje)
Udari meteorita
Procena
raspona
okeanskog
i
kontinentalnog
geotermalnog gradijenta do dubine od 100 km. Prema
Sclater et al. (1980), Earth. Rev. Geophys. Space Sci.,
18, 269-311.

Povienje temperature ima nekoliko efekata:

1) Pokree rekristalizaciju
Poveava se veliina zrna
Vea povrina/volumen minerala manja stabilnost
Povienje temperature prevladava kinetiku barijeru kod
rekristalizacije
2) Pokree reakcije koje dovode do
Nestanka nestabilnih minerala i
Daje nove minerale koji su stabilniji u tim uslovima
3) Pevladava kinetiku barijeru koja moe spreiti dostizanje ravnotee

Pritisak - P
Jedinice: Pa, MPa
u upotrebi: kbar
1 bar = 105Pa,
1 kbar = 100 MPa

rifting

Normalnigradijenti mogu biti poremeeni:

Metamorfne stene

VisokT/P geotermalni gradijent

u podrujima plutonske
aktivnost i/ili riftinga

NizakT/P geotermalni gradijent

u zonama subdukcije
Metamorfne stene

 Litostatiki pritisak = jednolik pritisak (hidrostatiki)

Stres = nejednak pritisak s razliitih strana (usmeren)
Opisuje se s 3 meusobno okomite komponente():
1 maksimalni stres
2 - meuvrednost stresa
3 - minimalna vrednost stresa
U sluaju litostatikog pritiska (hidrostatikog)
sluaju sve tri vrijednosti su jednake

Stres pogaa strukture i teksture, ali ne bitno i

ravnotenu mineralnu zajednicu
Statiki kriljava tekstura
Dinamiki usitnjavanje minerala

Razlikujemo tri vrste stresa:

Tenziju
Kompresiju
Smicanje

Tenzija: 3 je negativan, to ima za posledicu

ekstenziju - razvlaenje
- Javlja se u pliim nivoima
Primarni
oblik

Elipsoid
naprezanja

Sl. 21-2. Tri osnovna tipa stresa sa primerima moguih struktura. a. Tenzija, jedan stres je negativan. Tenzione
pukotine su upravne na ekstenziju i ispunjene sekundarnim mineralima. Winter (2001) An Introduction to
Igneous and Metamorphic Petrology. Prentice Hall.

Kompresija: 1 je dominantna nabiranje ili kod

homogenih tela spljotavanje

Sl. 21-2. Tri osnovna tipa stresa sa primerima moguih struktura. b. Kompresija, uzrokuje spljotavanje ili nabiranje.
Winter (2001) An Introduction to Igneous and Metamorphic Petrology. Prentice Hall.

 Folijacija je uobiajen
rezultat kompresije
omoguava odreivanje
orijentacije 1

1> 2 = 3 folijacija bez lineacije

1 = 2 > 3 lineacija bez folijacije
1 > 2 > 3 i folijacija i lineacija

Sl. 21-3. Spljotavanje duktilne homogene sfere (a) sadri sluaj noorijentisane spljotene estice. U (b) sluaju matriks
se kree tako da s progresivnim spljotavanjem estice zauzimaju paralelan poloaj upravan na dominantan smer stresa
(kriljavost, folijacija). Winter (2001) An Introduction to Igneous and Metamorphic Petrology. Prentice Hall.

Smicanje - kretanje du ravni koje su pod uglom na 1

Slika21-2. Tri osnovna tipa stresa s primerima moguih struktura. c. Smicanje, uzrokuje
klizanje du paralelnih ravni i rotaciju. Preuzeto iz Winter (2001) An Introduction to Igneous
and Metamorphic Petrology. Prentice Hall.

Fluidi
Dokazi za prisutnost metamorfnih fluida:
Fluidne inkluzije
Fluidi su potrebni za nastanak minerala s vodom (OH klorit, amfibol, liskuni, ...)
Reakcije koje ukljuuju fluide se javljaju na niim
pritiscima i temperaturama, a zavise i od svojstva fluida

H2O

Fluidi

CO2
CH4
S

Porijeklo i izvor fluida?

N2

meteorske, juvenilne magmatske vode, subdukcioni

materijal, sedimenti, "degazacija omotaa
Pomou fluida se transportuju razliiti hemijski elementi na
znaajne udaljenosti - metasomatizam

STEPEN METAMORFIZMA

Vrste metamorfizma
Razliiti pristupi klasifikaciji:
1. Temelje se na glavnom procesu ili varijabilama (P, T)
Kataklastini metamorfizam (P)
Termalni metamorfizam(T)
Dinamo-termalni metamorfizam (P, T)

2. Temelje se na smjetaju ili procesu

Kontaktni metamorfizam
Pirometamorfizam
Regionalni metamorfizam
Orogeni metamorfizam
Metamorfizam tonjenja
Metamorfizam okeanskog dna
Hidrotermalni metamorfizam
Metamorfizam rasednih zona
Impaktni ili ok metamorfizam

KONTAKTNI METAMORFIZAM

U blizini magmatskih intruzija

Rezultat su termalnih (
metasomatskih) efekata intruzije
vrue magme u hladnije stene

Javljaju se u irokom rasponu

pritisaka ukljuujui i vrlo niske

Kontaktni oreoli

KONTAKTNI METAMORFIZAM
Veliina i oblik kontaktnog oreola zavisi od:
Karakteristika plutona

Karakteristika primarnih
stena (protolita)

Veliina

Sastav

Oblik

Dubina

Orijentacija

Propusnosti

Temperatura

Vrste stena

Sastav

KONTAKTNI METAMORFIZAM
- Najizraeniji kad se pluton intruduje u statinu sredinu blizu
povrine (niski pritisci)
Stene su obino visokog stepena metamorfizma i izotropne grae:
hornfelsi u kojima su reliktne strukture esto puta sauvane
Bobiavi filit ili metaglinac - rezultat overprint a

Pirometamorfizam:
Vrlo visoke temperature pri niskim tlakovima
Razvija se u ksenolitima

REGIONALNI METAMORFIZAM
Metamorfizam koji se odvija u regionalnim razmerama

Tri osnovna tipa:

Orogeni metamorfizam
Metamorfizam tonjenja
Metamorfizam okeanskog dna

OROGENI REGIONALNI METAMORFIZAM

- asociran je sa konvergentnim marginama ploa
- orogeni (dinamotermalni) metamorfizam podrazumeva jednu ili
vie epizoda orogeneze s kombinacijom povienih geotermalnih
gradijenata i deformacija
- uzdizanje i erozija
- pokazuje rast stepena metamorfizma prema centralnom podruju
- orogeni pojasevi pokazuju nekoliko epizoda deformacije i
metamorfizma kreirajui sloen polimetamorfni sklop
- npr. Kontinentalna kolizija

METAMORFIZAM TONJENJA
Metamorfizam tonjenja = vrlo niski stepen metamorfizma nastao u
basenima sedimentacije zbog tonjenja i gomilanja sedimentnih
naslaga
bez deformacija i magmatskih intruzija
finozrnasti agregati, staklo, visokeT -> pogodni za metamorfnu
alteraciju
metamorfni efekti pripisani povienju P i T u toku tonjenja/
zatrpavanja
Niz od dijageneze do formiranja zeolita, prehnita, pumpeleita,
laumontita, itd.

METAMORFIZAM TONJENJA

Metamorfizam tonjenja se javlja u podrujima koja nisu

pretrpela znaajnije deformacije ili orogenezu
Ogranien je relativno neporemeene naslage sedimenata
smetene dalje od aktivnih kontinentalnih margina
Meksiki zaljev
Bengal

METAMORFIZAM TONJENJA
Ekstrapolacija250-300 oC u bazi (P ~ 0.6 GPa)
To je unutar podruja metamorfizma i teina
krovinskih sedimenata je dovoljna za nastanak
folijacije
Pasivne granice postaju aktivne
Stoga podruja metamorfizma tonjenja postaju podruja
orogenog REGIONALNOG METAMORFIZMA

METAMORFIZAM OKEANSKOG DNA

Metamorfizam okeanskog dna djeluje na okeansku koru na
grebenima
irok raspon T na relativno niskim P
Metamorfne stene pokazuju znaajne metasomatske
alteracije - gubitak Ca i Si i prinos Mg i Na
Te promene se mogu korelisati sa izmenama katjona
izmeu bazalta i vrue morske vode (pillow bazalti)

HIDROTERMALNI METAMORFIZAM

Coombs (1961) hidrotermalni metamorfizam,

uzrokovan vruim H2O fluidima;
ukljuuje i metasomatizam

Teko ga je u potpunosti odeliti od istih efekata koji

hidroterme imaju u drugim tipovima metamorfizma
(metamorfizam oceanskog dna, ...)

METAMORFIZAM RASEDNIH ZONA I IMPAKTNI

METAMORFIZAM
Javljaju se u podrujima koja su pod
uticajem jakih deformacijam i slabe
rekristalizacije
krta deformacija
duktilna deformacija

Impaktni metamorfizam se javlja pri

meteoritskim udarima

Sl. 21-7. Shematski presek kroz rasednu zonu. Iz Mason (1978):

Petrology of the Metamorphic Rocks. George Allen & Unwin. London.

Impaktni metamorfizam

Impaktni metamorfizam

Progradni i retrogradni metamorfizam

Progradni metamorfizam:
Rast stepena metamorfizma sa vremenom kako stena dolazi
pod viemetamorfne uslove
Retrogradni metamorfizam:
smanjenje stepena metamorfizma zbog hlaenja stena
(oporavakod metamorfnog ili magmatskog dogaaja) ili
zbog njihovog izdizanja u plie nivoe

Donja granica metamorfizma

Donja temperaturna granica metamorfizma prelazi u

dijagenezu, granica nije vrsto odreena
Procesi dijageneze i alteracije se teko razlikuju od
metamorfnih procesa
Metamorfizam poinje u temperaturnom rasponu od 150180oC za najnestabilnije tipove protolita
Neki od minerala iz grupe zeolita su dijagenetskog porijekla, a
neki metamorfnog - granica je nejasna