51-52

Na osnovu mi{ljenja Ministarstva kulture Republike Crne Gore

br. 03-780/2 od 3.7.2000. godine ~asopis je trajno oslobo|en
pla}anja poreza na promet

Podgorica, 2011.

Osniva~ i izdava~
UDRU@ENJE "ALMANAH" PODGORICA

Osniva~ i prvi urednik "Almanaha"

HUSEIN BA[I]

Urednik
[ERBO RASTODER

Redakcija:
ZUVDIJA HOD@I], ATVIJA KEROVI], MILIKA PAVLOVI],
[ERBO RASTODER, ASIM DIZDAREVI], SENAD GA^EVI],
ESAD KO^AN, SULJO MUSTAFI], ADNAN ^IRGI]

Izvr{ni direktor
ATVIJA KEROVI]

Lektura:
ZUVDIJA HOD@I]
SULJO MUSTAFI]
Cijena broja 10
Korice
Kupola Husein-pa{ine d`amije u Pljevljima
Detalj minijature na margini Kur'ana u pljevaljskoj d`amiji

^ASOPIS ZA PROU^AVANJE, PREZENTACIJU I ZA[TITU

KULTURNO-ISTORIJSKE BA[TINE BO[NJAKA/MUSLIMANA

51-52
ISSN 0354-5342
Podgorica, 2011.

SADRAJ
Batina
Jusuf el-Karadavi, Hasais al- amme fi al-islam Opte odlike islama
Dragana Kujovi, Smail-aga engi izmeu dva epska portreta .....
Maksut D. Hadibrahimovi, Znaenje i porijeklo toponima Olcinium-Ulqin-Ulcinj .......................................................................
Zeir Ramilovi, Bonjaci u Republici Makedoniji diskriminacija; tolerancija; obrazovanje i jezik; prticipacija i integracija
Mirsada abotic, ojstvo i junatvo Mujage Sutovia .....................
Fatih Hadi, Najstarije damije u Roajama ..................................

7
43
53
65
93
103

Istorija
Karol Kujawa, The Slavic Muslims in Croatia.Problem of national
identification of the Slavic Muslims in Croatia ...........................
Adnan Pepi, Opis Pljevalja, Kolaina, Bijelog Polja i Berana iz
1910. godine ................................................................................
Karol Kujawa, The Slavic Muslims in Croatia. Problem of national
identification of the Slavic Muslims in Croatia ...........................

143

Aktuelnosti
Hamdija arkinovi, Lokalna samouprava u Bosni i Hercegovini ..

153

Knjievnost
Raid Duri, Njegoev Gorski vijenac kroz stileme turcizme i
bonjako-muslimansku recepciju ...............................................
Suada Dogovi, Odbrana Mee ......................................................
Nedib Vuelj, Sandaki pisci u Bosanskoj Krajini .......................
Esad Bajtal, UJED ZMIJE SJEANJA Hommage dostojanstvu i
bolu majki Srebrenice ..................................................................
Demaludin Lati, Careve oi ..........................................................
Jasmina Hanjali, Na putu ka odreditu ...........................................
Faiz Softi, Poezija ...........................................................................
Saladin Burdovi, Poezija ...............................................................
Sead Ramdedovi, Prie ...................................................................
Kujevi Bea Sulejman, Umihana ....................................................
Redep Nurovi, Put dosueni .........................................................

105
129

167
191
201
209
219
247
255
259
263
269
271

Dokumenti
erbo Rastoder, Jedan dokument o iseljavanju muslimana iz pljevaljskog sreza ..............................................................................
Jakub Durgut, Dokument o nainu unitavanja arhive IVZ .............

275
279

Prikazi
Marijan Premovi, erbo Rastoder, Kad su vakat kaljali insani
ahovii 1924, Podgorica 2011 ...................................................
Zuvdija Hodi, Od Bijelog Polja do bijelog svijeta (Saladin
Burdovi, Hessen via Montenegro) ...........................................
Faruk Dizdarevi: Meho Barakovi, Gteborg: Mali noni razgovori, Broarna-Mostovi, Gteborg 2011. ......................................
ana Mustajbai, Personifikacija ljudskih i moralnih vrijednosti
koje su krasile branitelje drave Bosne i Hercegovine edomir Bato Domuz (Idriz Hodi: GROM u njedrima Igmana,
Sarajevo, 2010. godine) ...............................................................
Alija Dogovi, Pjesnik Meho Barakovi se vratio u svoje Trebinje
Velid Bajramovi, Smisleno tkano Hodievo pjesniko djelo (Idriz Hodi: BITI I VOLJETI ODABRANE PJESME, Sarajevo, 2009) ...................................................................................
Alija Dogovi, O paklu i demonima (nova knjiga proze Lala Noviinog Brkovia) ........................................................................
Vojislav Vujanovi, O poeziji Saita Orahovca, Pjesme pobune i
pjesme bliskosti ...........................................................................
Alija Dogovi, Trea knjiga akademika prof. dr Ibrahima Paia
Predslavenski korijeni Bonjaka ..............................................
Zaim Azemovi, Roman autentinog ivota i jezika Sandaklija,
Beir Redovi Bajraktar: Od Bieva u Sandaku do seobe u
Tursku ........................................................................................
Avdija Avdi, Ljubomir J. Popovi, Rasovska buna, Prijepolje ....
Redep krijelj, Amanet sandakih urumlija sa Galicije (Mevluda Melajac, Amanet, Narodna biblioteka Dositej Obradovi, Novi Pazar, 2008, str. 262) .................................................
Radoman eovi, Ispovijest kao sredstvo konstituisanja narativne
zbilje u romanu ig Kemala Musia .......................................

357

Donatori ...........................................................................................

363

281
287
289

293
303
309
313
325
329
341
343
349

Zeir RAMILOVI
BONJACI U REPUBLICI MAKEDONIJI
diskriminacija; tolerancija; obrazovanje i jezik;
participacija i integracija
Uvod
Sva ljudska bia raaju se slobodna i jednaka u dostojanstvu i
pravima tako poinje prvi lan Ope deklaracije o ljudskim pravima.
To znai da svi mi od trenutka roenja posjedujemo odreena prava koja
se nazivaju ljudskim pravima. Ljudska prava su zajamena svakom
ovjeku na temelju njegova postojanja kao ovjeka i ona su neotuiva,
to znai da ne mogu nikome biti oduzeta. Ona su u svim podrujima
osnova mirnog zajednikog suivota: kako u meunarodnoj, tako i u
nacionalnoj politici, u mjestu gdje stanujete ili u porodici. Ona se tiu
svakog pojedinca i zagarantirana su svakome.
Ljudska prava su prava svakog ovjeka u nekoj dravi, koja su
obino navedena u Ustavu dotine drave. Naa drava je usaglasila svoj
Ustavni i pravni okvir u saglasnosti sa Evropskom konvencijom o zatiti
ljudskih prava, osnovnih sloboda i dopunskih protokola, koji su stupili na
snagu jo 01. 02.1998. godine.
Efektivno uestvo nacionalnih manjina u javnom ivotu predstavlja
kljunu komponentu svakog miroljubivog i demokratskog drutva, kao i
princip vladanja prava koji obezbeuje cjelovit razvoj graanskog drutva, potovanje ljudskog dostojanstva, jednakvih prava i nediskriminacije u uslovima tolerancije, mira i opeg napretka.
U uslovima nestabilnih ekonomskih i politikih, te i ratnih prilika
drave nastale na razvalinama bive jugoslovenske ideoloke i dravne
konstrukcije, optereene izmeu ostalog i meuetnikim animozitetima
morale su, ne samo zbog pritisaka meunarodne zajednice, ve i zbog potrebe optimalnog drutvenog razvoja i uvrivanja unutranje stabilnosti
da urede poloaj pripadnika nacionalnih manjina. Republika Makedonija
je samo dio tog mozaika iji proces ureenja poloaja nacionalnih manjina se odvijao u razlinim fazama napetosti kao i oruanog konflikta
2001. godine, tako da mnoga rjeenja su permanentno mijenjana, a proces
izgradnje nove drutvene i ustavno pravne paradigme jo traje.
65

Zeir Ramilovi

Generalne informacije o Republici Makedoniji

Republika Makedonija je demografski izrazito heterogena drava,
kao rezultat njenog geografskog poloaja i istorijskih dogaaja stoljeima
unazad. Uobiajeno, nacionalno homogenim dravama smatraju se one u
kojima preko 90% stanovnitva pripada jednoj etnikoj grupi, a drave sa
naglaenom homogenim sastavom su one u kojima dominantna etnika
zajednica ini izmeu 80% i 90% stanovnitva. Sa niom homogenom
strukturom stanovnitva su drave u kojima stanovnitvo iste etnike
zajednice broji izmeu 70% i 80%. Drave u kojima je etnika struktura
izraeno heterogena nastanjuje izmeu 60% i 70% iste etnike zajednice,
a vienacionalnim sa veoma visokim stepenom heterogenosti stanovnitva smatraju se drave u kojima dominantna etnika zajednica ne
prelazi 59%.1 Kao rezultat Ohridskog Dogovora i zakonskoj obavezi drave, u Republici Makedoniji bio je realiziran Popis stanovnitva, stanova i domainstava u periodu od 1-15. novembra 2002. godine. Prema
podacima Popisa u naoj dravi ive makedonski, albanski, turski, bonjaki, srpski, romski i vlaki narod, kao i pretastavnici 16 nacionalnih
manjina i 4 etnike grupe, dok se neki nisu uopte izjasnili, tanije ive
2.022.547 stanovnika. Ukupni broj stanovnika i njihova nacionalna struktura prikazani su u Tabeli br.1.
Tabela br. 1. Ukupno stanovnitvo u Republici Makedoniji
prema izjanjavanju za nacionalnu pripadnost 2002. godine
Ukupno stanovnitvo u Republici Makedoniji prema izjanjavanju za nacionalnu pripadnost

Apsolutna
vrednost
Struktura

Ukupno

Makedonci

Albanci

Turci

Romi

Srbi

Bonjaci

Vlasi

Ostali

2022547
100 %

1297981
64.18

509083
25.17

77959
3.85

53879
2.66

35939
1.78

17018
0.84

9695
0.48

20993
1.04

Republika Makedonija spada u drave sa srednje niskim Bruto Nacionalnim Prihodom (BNP), 2.398$ po glavi stanovnitva (2006. god.)2,
srednje zaduena zemlja sa spoljanim dugom od 1.931miliona dolara

Georg Brunner, Nationality Problems and Minority Conflicts in Eastern Europe, Bertelsmann Foundation Publishers, Gtersloh, 1996, p. 41.
2
http://www.stat.gov.mk/statistiki.asp?ss=09.01&rbs=1

66

Bonjaci u Republici Makedoniji

3

(2005. god.). Ima visok stepen otvorenosti trgovine sa inozemstvom koji

ukljuuje oko 90% BNP. Rezultat toga su veoma esti ekonomski okovi,
koji najvie pogaaju manjinske zajednice, koje i onako imaju niz ekonomskih problema iz prolog perioda. Tranzicijske promene rezultirale su
poveanjem siromatva kod malih zajednica, prije svega, kod Roma i
Bonjaka. Na primjer, likvidacija preduzea izazvala je otputanje radnika sa niskim kvalifikacijama, na alost u toj grupi je veoma veliki broj
Bonjaka. Manjinske zajednice najee ive u ruralnim sredinama, gdje
se ekonomija uglavnom bazira na poljoprivredi, to ukazuje na malo
uee u ekonomiji.
Politiko-pravni poloaj nacionalnih manjina
Ohridski sporazum je potpisan 13. avgusta 2001. godine kao rezultat
meuetnikog sukoba. To je dokument kompromisa izmeu zaraenih
strana Makedonaca kao veinskog naroda i Albanaca kao najvee nacionalne manjine u Makedoniji. Ostale manjine nisu bile involvirane u
konflikt. Osnovni cilj Ohridskog sporazuma jeste opstanak makedonske
drave kroz potovanje etnikog identiteta svakog graanina Makedonije
i razvoja graanskog drutva kao njene perspektive. U tom kontekstu iri
prostor dobijaju manjinska prava, a posebno prava albanske manjine. To
je i razumljivo ako se ima u vidu etniki karakter konflikta u Makedoniji
2001. godine, brojnost pripadnika albanske manjine i njena marginalizacija u stvarnom ivotu makedonske drave, a ne sme se izgubiti iz vida i
marginalizacija drugih manjina. irenje manjinskih prava nije cilj sam za
sebe, nego je u funkciji postizanja irih ciljeva i interesa makedonske drave i meunarodne zajednice.
Re je o transformisanju Republike Makedonije od nacionalne drave u multietniku dravu, u pravom smislu te rei. Pod pritiskom javnog mnjenja predloen je novi tekst preambule kao kompromisno reenje. U njoj je ponovo vraen makedonski narod, ali kao etnos, a nacionalne manjine definisane kao delovi naroda. U novoj preambuli Ustava
navedene su sledee nacionalne manjine: Albanci, Turci, Vlasi, Srbi,
Romi i Bonjaci. Pored njih, u Makedoniji ima jo 20 drugih etniciteta,
ali sa malim brojem pripadnika. Republika Makedonija sa veinskim makedonskim narodom i sa 26 manjinskih etniciteta predstavlja multietniko drutvo par exelance. Sva manjinska prava koja je uveo Ustav Republike Makedonije iz 1991. godine ostaju ista, s tim to se ona sada proiruju i na pravo upotrebe simbola manjinske zajednice, kao i na pravo
3

, , ,
2005, . 24.

67

Zeir Ramilovi

formiranja obrazovnih institucija na svim nivoima. Ustavnim amandmanima uvodi se i konsenzualno odluivanje za pitanja od posebnog
interesa za manjinske zajednice. Na primer, za donoenje bilo kojeg
zakona kojim se ureuju prava manjinskih zajednica trai se veina
glasova u Skuptini Republike Makedonije i veina glasova poslanika
koji pripadaju manjinskim zajednicama. Uveden je i novi organ sa
zadatkom da titi i razvija multietniko drutvo u Makedoniji. To je
Komitet za odnose izmeu zajednica. Ovaj organ zamenjuje prethodni
Savet za meunacionalne odnose, uveden Ustavom Republike
Makedonije iz 1991. godine. Komitet za odnose izmeu zajednica
sastavljen je od 19 lanova: po sedam lanova iz redova poslanika u
Skuptini Republike Makedonije, koji se deklariu kao Makedonci i
Albanci, i po jedan lan iz redova poslanika koji su Turci, Vlasi, Srbi,
Romi i Bonjaci. U ovom telu su Albanci zastupljeni sa istim brojem
lanova kao i Makedonci, iako su skoro tri puta malobrojniji od njih.
Uveden je princip ravnopravnosti izmeu Makedonaca i Albanaca zbog
kljunog znaaja ovih dvaju etniciteta za opstanak i dalji razvoj
makedonske drave.
Pre potpisivanja Ohridskog sporazuma u Makedoniji su postojale
nacionalnosti kao sinonim za nacionalne manjine. U preambuli Ustava
Republike Makedonije iz 1991. godine postojale su sledee nacionalnosti: Albanci, Turci, Vlasi i Romi. Ustavni amandmani iz 2001. godine
uvode pet manjinskih zajednica u Makedoniji: albansku, tursku, romsku,
srpsku, bonjaku i vlaku.
Pripadnici navedenih zajednica imaju pravo slobodnog izraavanja
svog identiteta i slobodu upotrebe simbola svoje zajednice. Oni imaju
pravo osnivanja kulturnih, umetnikih i obrazovnih institucija, kao i
naunih i drugih udruenja za izraavanje, negovanje i razvijanje
identiteta.
Pripadnici zajednica imaju pravo i na nastavu na svom jeziku u
osnovnim i srednjim kolama, na nain utvren zakonom. Oni imaju i
pravo na slubeni jezik na dravnom nivou ukoliko ih je iznad 20% od
ukupnog stanovnitva, kao i pravo na slubeni jezik na lokalnom nivou
ukoliko ih je iznad 20% od ukupnog stanovnitva optine. Ova kolektivna
prava omoguuju nacionalnim zajednicama da budu politike zajednice.
Makedonska drava garantuje zatitu etnikog, kulturnog, jezikog i
verskog identiteta svih zajednica. U zatiti ovih prava posebnu ulogu ima
Narodni Pravobranilac Makedonije. On titi ova prava od povreda organa
dravne uprave i od drugih organa koji imaju javna ovlaenja. Da bi
imao vee poverenje, a time i veu mo, narodni pravobranilac se bira
veinom glasova od ukupnog broja poslanika u Skuptini Republike
Makedonije i veinom glasova od ukupnog broja poslanika koji pripadaju
68

Bonjaci u Republici Makedoniji

manjinskim zajednicama. On ima i odreenu ulogu u konstituisanju

Komiteta za odnose izmeu zajednica, kada odreena zajednica nema
poslanika iz svojih redova. U tom sluaju on predlae Skuptini Republike Makedonije kandidata za lana Komiteta za odnose izmeu zajednica. Naalost u ovoj instituciji nema nijedan Bonjak. Narodni Pravobranilac funkcionie sa 10 zamjenika i 57 izvrioca u Strunoj slubi.
Struna sluba ima 30 Makedonaca, 20 Albanaca, po dvojica Srba,
Roma, Vlaha i jedan pripadnik Turske zajednice.4
Pravno politiki poloaj manjina u Republici Makedoniji je neposredno vezan implementiranjem Ohridskog okvirnog sporazuma u Ustavu. Ustavnim promenama afirmiu se elementi multietnike drave:
etnika zajednica kao osnov za izgradnju dravne vlasti; pravina zastupljenost etnikih zajednica u svim oblastima javnog ivota kao nova temeljna vrednost ustavnog poretka Republike Makedonije; pravo na veto
na etnikoj osnovi; konstituiranje na svim nivoima institucija sistema (od
lokalnog do centralnog) na etnikoj osnovi; regrutiranje sastava policije
na nacionalnom i na lokalnom nivou na etnikoj osnovi; izdie se jezik
jedne nacionalne manjine na nivo slubenog jezika. Na taj nain etnike
zajednice postaju temeljna vrjednost i osnova za strukturiranje cjelokupnog ustavnog poretka u Republici Makedoniji.
Ustav Republike Makedonije svakako ispunjava sve standarde u
vezi osnovnih ljudskih i manjinskih prava, ak moe se rei da spada u
najdemokratskije po ovom pitanju. Analiza svih ustavnih lanova to
pokazuje, ali za obinog ovjeka realnost je prilino drugaija, za sve
nacionalne manjine, a osobito za one manjebrojnije.
Osnovni podaci o Bonjacima u Republici Makedoniji
Masovnija prisutnost Bonjaka na ovim prostorima zabeljeava se
krajem XIX vijeka posle Berlinskog Kongresa odranog 1878. godine.
Tokom XX vijeka, mnogo Bonjaka je Makedoniju iskoristilo kao prolaznu stanicu na putu Turske u nadi za sigurniji i bolji ivot.
Ukupan broj Bonjaka prema popisu iz 2002. godine iznosi 17.018
ili 0.84% stanovnitva Republike Makedonije. Prema istom popisu u R.
Makedoniji evidentirano je 1.650 naseljenih mjesta, od kojih 34 gradskih
i 1.616 seoskih naslja. U 34 grada u 2002. godini ivi 1.233.508 itelja ili
61%, a u 1.616 sela ivi 789.039 itelja ili 39% od ukupnog stanovnitva.
Bonjaci ive u 128 ili 7.76% naseljenih mesta, i to u 26 gradova i 102
4

, , , 2007.

69

Zeir Ramilovi

sela. Od njih u 26 gradova u 2002. godini ivi 6.840 ili 40.2%, a u 102
sela ivi 10.178 ili 59.8% od ukupnog broja Bonjaka u R. Makedoniji.
Za razliku od proseka ukupnog stanovnitva, Bonjaci su preteno
ruralno stanovnitvo. Od ukupnog broja gradskog stanovnitva 6.465 ili
94.5% ivi u gradu Skopje, a iznad 100 Bonjaka ivi jo samo u Tetovu
tanije 156 lica. Najvee Bonjako seosko naselje je Gorno Orizari koje
se nalazi u Optini Veles u kome ivi 2.032 Bonjaka, tako da predstavlja
i uopte najvee naseljeno mesto ispred gradskog naselja air u Skopju u
kom ivi 1.885 graana bonjake nacionalnosti. Naseljena mjesta
Batinci (Optina Studeniani) i Laani (Optina Dolneni) imaju vie od
1.000, a od 500-1.000 itelja Bonjaka imaju jos Ljubin (Saraj), itoe
(Dolneni), Dolno Konjare (Petrovec) i Desovo (Dolneni). Od 100-500
lica iamju naselja: Sredno Konjare, Crkvino, ojlija, Gradsko, Vodovrati,
Zelenikovo, Lokveni, Raniino i Petrovec. U 8 sela Bonjaci su veinsko stanovnitvo, tanije iznad 50%. Najizrazitije u tom pogledu je svakako selo Crkvino u Optini Veles koje broji 363 lica, od koji 336 Bonjaka to je 92.56%. Izrazito bonjaka sela su jo Gorno Orizari, Dolno
Konjare i Lokveni. Uee Bonjaka u ukupnom seoskom stanovnitvu
iznosi 1.29%.
Prema teritorijalnoj organizaciji iz 2004. godine naa drava je podeljena na 84 optine i Grad Skopje kao posebna jedinica lokalne samouprave. Bonjaci su zastupljeni u 59 optina, a u 25 optina ne ive. Najvei broj Bonjaka ivi u Optini air (Skopje) i to sa 2.950, zatim slijede
ostalih pet optina sa vie od 1.000 Bonjaka: Veles, Dolneni, Studeniani, Petrovec i Saraj. Da se primetiti da u ovih 18 optina se nalaze i 9
optina grada Skopje, sem jedne Optine Karpo u kojoj ivi 98 Bonjaka. Ovo znai da u granicama grada Skopje ivi 7.5855 ili 44.57%
Bonjaka nae drave. Ovakva koncentracija je posledica najmasovnijeg
doseljavanja u Skopju kao tadanjem i dananjem centru, te radi lakeg
iseljivanja u Tursku tada, a neto kasnije i danas zbog boljih ivotnih
uslova. Ukupni broj Bonjaka ne odgovara i njihovoj procentualnoj
zastupljenosti u tim optinama jer skopske optine imalju i daleko vei
broj stanovnitva od ostalih. Najzastupljeniji su u Optinama Dolneni
(17.54%) i Petrovec (17.47%), zatim Gradsko (12.37%) i Studeniani
(9.64%).
Regionalno Bonjaci su koncentrisani u centralnom dijelu nae drave, regionalnoj celini Povardarie. Mali deo u Zapadnoj, a neznatan broj
u Istonoj Makedoniji, tanije, najvei broj ivi u dolini rjeke Vardar
5

U analizama po naseljenim mjestima u gradu Skopje ivi 6.465, dok po

optinama u granicama grada spada i jedna ruralna optina O. Saraj sa kojom broj
Bonjaka iznosi 7.585.

70

Bonjaci u Republici Makedoniji

13.895 (81%), zatim u Zapadnoj 3.023 (18%) i u Istonoj Makedoniji

ivi 100 (1%) lica Bonjake nacionalnosti.
Poloaj Bonjaka u Republici Makedoniji
Kao temelj analize i pravni instrument o proceni stanja Bonjaka u
Makedoniji uzeli smo Okvirnu kovenciju za zatitu nacionalnih manjina,
odnosno Ustav Republike Makedonije da bi vidjeli zakonske osnove, ali i
faktiko stanje. Poloaj Bonjaka smo obradili u najznaajnija etiri
segmenta u ivotu svakog graanina jedne drave i to: diskriminacija,
tolerancija, obrazovanje i jezik, prticipacija i integracija.
Diskriminacija
Okvirna konvencija za zatitu nacionalnih manjina
lan 4.
1. lanice se obavezuju da garantuju pripadnicima nacionalnih manjina ravnopravnost pred zakonom i jednaku zakonsku zatitu. U tom
smislu zabranjena je bilo kakva diskriminacija na osnovu pripadnosti
nacionalnoj manjini.
2. lanice se obavezuju da usvoje, gdje je to potrebno, odgovarajue
mjere za unapreenje, u svim oblastima ekonomskog, socijalnog, politikog i kulturnog ivota, pune efektivne ravnopravnosti izmeu pripadnika nacionalne manjine i onih koji pripadaju veini. U tom pogledu e se
voditi rauna o posebnim uvjetima pripadnika nacionalnih manjina.
Mjere usvojene shodno stavu 2. ne smatraju se aktom diskriminacije.
lan 8.
lanice se obavezuju da priznaju svakom pripadniku nacionalne
manjine pravo da slobodno izraava svoju vjeru ili vjerska uvjerenja i da
osniva vjerske institucije, organizacije i udruenja.
Ustav Republike Makedonije
( . 52/91,1/92,31/98,91/01)

71

Zeir Ramilovi

lan 9.
Graani Republike Makedonije su jednaki u slobodama i pravima
nezavisno od pola, rase, boje koe, nacionalnog i socijalnog porjekla,
politikog i vjerskog uvjerenja, imovinskog i drutvenog poloaja.
Graani pred Ustavom i zakonima su jednaki.
lan 4. Okvirne konvencije o zatiti nacionalnih manjina u Makedoniji se garantuje lanovima 9 i 54 Ustava RM, a kao mehanizmi potpore i
sigurnosti ovih lanova su Ustavni sud, Narodni prvobranitelj i Postojana
anketna komisija o zatiti sloboda i prava graana. Zabrana diskriminacije se pominje u vie zakona, a takoe je predviena i kao krivino
djelo prema krivinom zakonu.
Faktiko stanje
U Republici Makedoniji nema otvorene i direktne diskriminacije niti
od drave, niti od graana, ali postoji skrivena, tanije indirektna diskriminacija prema Bonjakoj zajednici. Ovakva diskriminacija ima duboke
korjene i postoji u okviru sistema, tanije kolama, sudovima, policiskim
organima, zapoljenju, upisima na dravnim fakultetima, podnoenju i
prikupljanju dokumentacije i slino. Proces dobijanja dravljanstva je
veoma teak, tako da jo i danas ima Bonjaka koji su roeni u Makedoniji, a nisu regulirali status. Ima i situacija gdje Bonjaci koji su odsluili vojni rok u prvim generacijama Armije Republike Makedonije kao
samostalnoj dravi jo nemaju dravljanstvo. Obino Bonajke, kao i
druge manjinske zajednice, osobito Rome tretiraju kao lica sa niim vrijednostima i kvalitetima. Djeca Bonjaci najee sjede u zadnjim kolskim klupama, ne idu na takmienja i slabo su ukljuena u vananstavne
aktivnosti. Veoma esto pri zapoljavanju Bonjaci se odbijaju bez
obrazloenja kao lica sa slabijim kvalitetima, svakako bez argumentacije,
a prema Helsinkom komitetu esto se ale da policija, sudovi, opinski
organi i druge institucije ne tretiraju ih kao pripadnike veinske grupe.
Sve ovo da se potvrditi od udruenja graana koja direktno rade sa
pojedincima podloenim ovakvoj indirektnoj diskriminaciji.
Veoma veliki problem predstavlja obrazovna struktura, ekonomski i
socijalni standard Bonjaka, koji je jedino iznad Romske zajednice, zbog
ega kao nain diskriminacije se koristi njihov slabi ekonomsko-socijalni
poloaj. Zbog toga nisu upueni ili nisu u stanju obratiti se za pomo
zbog krenja njihovih prava, tanije zato to ti procesi trae sredstva, na
primer za pravno zastupanje, sudske takse. Slabo obrazovanje i nedovoljna informiranost, a povrh svega ak i da se pone proces zadovolja72

Bonjaci u Republici Makedoniji

vanja pravde, indirektna diskriminacija veoma teko se dokazuje i obino

drava nalazi mehanizme da to opravda ili prikrije. Na primer, deava se
da sudski procesi traju veoma dugo i idu u prilog da su samo produena
ruka istog naina razmiljana i djelovanja uperena ba prema njima.
Bonjaci u Makedniji ive u urbanim, ali znatno vie u ruralnim sredinamau (59,8%). Osobito u selima situacija je veoma teka. Skoro sva
bonjaka sela imaju infrastrukturne probleme, u najviem broju problem
je vodovod i kanalizacija. Za razliku od ostalih veinskih zajednica gdje
drava intervenira, Bonjaci u veini sluaja primorani su sami da rjeavaju probleme. U okolini Skoplja jedino Batince (izrada kanalizacione
mree je u toku) i Ljubin imaju rjeenje sve infrastrukturne probleme. Za
razliku od njih ostala sela imaju velike probleme. Od njih samo Dolno
Konjare je uspjelo sredstvima metana da izgradi svoj privatni vodovod,
kao i kanalizaciju. Moram napomenuti da navedeni ne ispunjavaju propisane standarde, ali su od velikog znaaja za kvalitetniji ivot stanovnitva Konjara. Slina je situacija i u okolini Velesa. Do sela Crkvine se
stie asfaltnim putem, a u selu postoji i kanalizaciona mrea, vodovod
nema. Isto vai i za Orizari, koje ima gradski vodovod, a nema kanalizacionu mrezu. Za razliku od njih Vodovrat nema asfaltni put, kanalizaciju, jedino ima privatni vodovod koji ne ispunjava standarde.
Veoma specifian i karakteristian primjer je selo iflik koje se
nalazi u Optini Petrovac, 25 km udaljeno od Skoplja. U selu ivi oko
150 lica iskljuivo Bonjaka. Selo ima najnii stepen razvoja u svim
oblastima infrastrukture, tanije samo asfaltni put do sela. Svojim sredstvima su izgradili damiju, a u selu postoji i jedna prodavnica mjeovite
robe. Kada sam stavio selo u navodnicima nije sluajno jer ovo mjesto
pravno formalno ne postoji i pokraj napora mjetana i mesne zajednice
iflik godinama unazad, kao i sa poslednjim promjenama Zakona o teritorijalnoj organizaciji u lanu 12, stav 53 koji se odnosi na Optinu
Petrovac,6 ono je izostavljeno kao naseljeno mjesto, to samo po sebi
predstavlja problem za dalji razvoj sela. Ovo je jedinstveni sluaj u naoj
dravi i bez ogleda o kome narodu se radi je krajnje nedopustivo stanje.
Samo za ilustaciju, njihovi lini dokumenti su registrirni na drugom mjestu obino u oblinjim selima koristei adrese svojih roaka. Pitanje statusa mjesta iflik se aktuelizira u vrijeme izbora posle kojih ostaju samo
lana obeanja.
Kao to ukazuje i Helsinki komitet odnos Ministarstva unutranjih
poslova prema odreenjim manjinama je diskriminatorski, a osobito su
6

, . , . 55/04 16. 08.

2004. .

73

Zeir Ramilovi

na udar manjine sa muslimanskim imenom i prezimenom, odnosno Romi,

Bonjaci, kao i Turci. Prema izvetaju nevladine koalicije Svi za pravino suenje od 01.11.2006. do 31.10.2007. godine nevladine organizacije su registrirale 57 sluaj prekoraavanja policiskih ovlaenja od kojih
najvei broj su Makedonci 63%, Albanci 20%, Romi 13%, a odmah posle
njih Bonjaci sa 3.57%, to je etiri puta vie od njihove zastupljenosti u
ukupnom stanovnitvu. U tom pravcu Romska populacija je najranjivija
kategorija u odnosu sluaja policiske zloupotrebe, a slino se moe
konstatirati i za Bonjake.7
Veliki problem sa kojim su suoeni Bonjaci kao i ostale manje
zastupljene manjine u odnosu diskriminacije su lanovi zakona proizali
iz Okvirnog Ohridskog sporazuma u vezi procentualne zastupljenosti ili
manjine pod 20% i manjine iznad 20% (Albanci) od ukupnog stanovnitva drave ili optina. Ovim se direktno diskriminiraju manje zajednice jer im se ne grantiraju odrena prava. Posle potpisivanja dogovora
2001. godine kao jedna od obaveza je i nova administrativno-teritorijalna
podjela drave. Ovo je dovelo do novih tenzija u dravi zbog elje
manjina da preko nove podjele obezbjede ovaj procenat da bi dalje lake
mogli ostvarivati svoja prava i unapreivati svoje drutvene, politike,
kulturne i druge potrebe. Jasno je da Albanci imaju potrebe kao daleko
vea zajednica, to ne mora znaiti da ostali trebaju biti diskriminirani i
zapostavljeni. Problem se javlja zbog toga to potrebe ostalih zajednica se
uopte ne tretiraju u Ohridskom sporazumu, jer je zakljuen radi
obezbeivanja mira, u kome manje etnike zajednice nisu bile ukljuene.
Kao obaveza sporazuma 2004. godine je izglasana nova teritorijalna
podjela drave prema kojoj je smanjen broj optina od 123 na 84 optine i
Grad Skopje kao posebna jedinica lokalne samouprave. U djelu u vezi sa
osnovnim podacima o Bonjacima naveli smo da je najvei broj Bonjaka
skoncentrisan u glavnom gradu, ali sa veoma malim procentom, jer
skopske optine imaju daleko vei broj stanovnitva. Procentualno kao
to se gleda na tabeli br. 2 najzastupljeniji su u Optinama Dolneni
(17.54%) i Petrovec (17.47%), zatim Gradsko (12.37%) i Studeniani
(9.64%).

, 2007,
, je, 2008.

74

Bonjaci u Republici Makedoniji

Tabela br. 2. Optine sa najveim % Bonjake nacionalnosti

Optine u kojima ive Bonjaci
Optina

Broj stanovnika

Broj Bonjaka

Struktura %

Dolneni

13568

2380

17.54

Petrovec

8255

1442

17.47

Gradsko

3760

465

12.37

Studeniani

17246

1662

9.64

Zelenikovo

4077

191

4.69

air

64773

2950

4.55

Veles

55108

2406

4.37

Saraj

35408

1120

3.16

Butel

36154

970

2.68

10

ore Petrov

41634

489

1.17

Veoma je uoljiva ta mala razlika, do 20% od ukupnog stanovnitva

dveju optina: Dolneni i Petrovec. Jo jednom u pomenuti da Ustavom
Republike Makedonije je predvieno da u optinama gdje ivi vie od
20% neke etnike zajednice njihov jezik postaje i slubeni jezik u toj
optini, a samim tim i pri komunikaciji te optine za centralnom vlau
kao i mnoge druge povoljnosti koje dugorono bi garantovale i nikada ne
bi se dovelo u pitanje ouvanje identiteta, jezika, kulture i tradicije
Bonjaka na ovim prostorima. Ovo je jo jedan pokazatelj o izraenoj
diskriminaciji upravo nad Bonjacima u Makedoniji, jer su ostale manjine dobile to pravo odnosno vie politiki, a ne geografski su odreene
nove granice. Moram rei da i Vlasi nemaju optinu u kojoj su zastupljeni
sa 20%, ali ne zbog diskriminacije ve zbog toga jer su disperzirani po
cjeloj dravi. Nije subjektivno gledite, jer i pored malog procenta Bonjaka u ukupnom stanovnitvu, vidimo da su skoncentrisani u nekim
djelovima veoma znaajno. U prilog gorenavedenom govori i stara teritorijalna podjela u kojoj je postojala takva optina koja je mogla produti
da egzistira u istim granicima, a postojala je mogunost da se proiri
upravo sa susednim bonjakim naseljima sa istim seditem u naselju
itoe u istoimenoj optini. Ova optina je funkcionirala od 1996. do
ukidanja 2004. godine.
75

Zeir Ramilovi

Optina itoe prema podacima istog Popisa 2002. godine imala je

2.128 stanovnika, od kojih 747 Bonjaka ili 35.10%. Danas, najmanja
optina u Makedoniji po broju stanovnitva je Vranetica sa 1.322 stanovnika. Optina itoe kao mala optina pripojena je optini Dolneni,
a za razliku od udovoljavanja nekim drugim zajednicama i iscrtavanja
novih granica, Bonjaci su ostali pod arobnih 20%. Ono to stoji u
zapisnicima Skuptine je da nai tadanji predstavnici Bonjaci nisu uloili nijedan amandman, a nisu ni glasovali. Na alost, osim diskriminacije
od strane veine Bonjaci u Skuptini u vreme donoenja optinske
podjele zastupljeni su jedino tada sa dva poslanika koji verovatno voeni
nekim sitnijim interesima nisu se ni potrudili da neto promjene. O
predstavnicima u dravnim institucijama vidjeemo vie u djelu o javnoj
participaciji Bonjaka.
Bonjaka zajednica u Makedoniji ima veoma velike primedbe na
rezultate Popisa iz 2002. godine kada su prvi put imali pravo da se
izjasne kao Bonjaci. Kao to je opte poznato ranijih popisa bilo im je
nametnuto da se deklariu kao muslimani, ili u vrjeme zajednike drave
kao jugosloveni ili crnogorci. Sigurno da je i to pridonjelo da i dalje u
grafama se nalazi veliki broj muslimana, a kao faktor je i diskriminacija
u pogledu veoma malog broj Bonjaka ukljuenom u izbornom procesu.
Prema procjenama bonjakih stranaka, Kulturnog centra Bonjaka i
procjena iznesenih na tribinama broj je oko 50.000 ili oko tri puta vie od
rezultata dravnog popisa. Moje analize govore da postoje nepravilnosti i
propusti u sprovoenju popisa, kao i pri obradi podataka, ali u manjoj
mjeri od gore pomenute. Na bazi obrade pojedinih mjesta kao i podataka
internog popisa grupe intelektualaca Bonjaka iz Optine Petrovac
ukupan broj je oko 30.000 Bonjaka u Makedoniji.
Postojei zakon o vjerskim zajednicama i religioznim grupama ne
diskriminira Bonjake u pogledu vjerskog zdruivanja, jer im ostavlja
slobodno pravo da se organizuju i van postojee Islamske zajednice Republike Makedonije. S obzirom na kontinuitet Islamske zajednice u RM,
koja je u bivoj Jugoslaviji bila deo zajednice te drave sa centrom u Sarajevu, Bonjacima nikada nije bio prioritet da se sami posebno organizuju iako situacija posle raspada Jugoslavije u ovom pogledu se znatno
promjenila na tetu Bonjaka. Svi oficijalni dokumenti, prije svega i oni
koji su direktno namenjeni vjernicima su na albanskom, makedonskom i
turskom jeziku, a na zahteve vjernika da se vrati ponovo bosanski jezik u
slubenu upotrebu Islamske zajednice, reeno je da e se razgledati to
pitanje na sjednici Rijaseta, to nije uinjeno ve 12 godina, a jedino njihovo objanjenje bilo je da vi razumijete i makedonski, odnosno taj kriterij vai i za Albance na ta im je ukazano. Osim ovakvih polemika
nita se nije ni promjenilo. U isto bonjakim sredinama, tanije selima,
76

Bonjaci u Republici Makedoniji

daje se vaz na bosanskom jeziku kao u Orizare, Dolno Konjare, iflik,

Ljubo (Batince) itd.
U Skopju gdje ivi skoro polovina Bonjaka Makedonije do proljea
2008. godine nije imala nijedna damija u kojoj je imam bio Bonjak,
odnosno dersovi se drali na bosanskom jeziku, ali na alost i to je prolo
sa velikim pritiscima i incidentima. Sredinom maja mediji su na naslovnim stranicama i udarnim picama informativnih emisija prenjeli sljedei
dogaaj: Incident u damiji Hatundik u Skopju: Albanci otjerali hodu i
vjernike Bonjake! Brojne policijske snage u petak poslije podne su intervenisale da bi sprijeile vei incident u damiji Hatundik u skopskom
naselju air. Situacija se usijala kada je grupa vjernika Albanaca prekinula molitvu i na silu iz damije otjerala imama, Bonjaka po nacionalnosti, te na njegovo mjesto dovela drugog - Albanca. Nakon incidenta,
zajedno sa imamom, svi vjernici Bonjaci napustili su damiju. Molitva
je kasnije nastavljena sa novim imamom i u prisustvu poglavara Islamske
vjerske zajednice reisu-l-uleme hadi Arifa-efendi Eminija i elnika Demokratske Partije Albanaca, Rudi Matoi, poslanik u skuptini, i Refet
Elmazi, tada zamjenik ministar ministarstva unutranjih poslova. Za to
vrijeme, pripadnici specijalnih policijskih snaga Alfe ostali su ispred
damije. Sluajno ili ne, ba tada su izabrali tu damiju iz koje je pola
sata ranije otjeran imam Bonjak, koji je prethodnih mjesec dana na radost svih Bonjaka sluio u damiji Hatundik. Kasnije uz veliku kampanju isti imam je vraen na slubi u Hatundik, gdje i danas predvodi
vjernike.
U Makedonskoj akademiji nauka i umjetnosti, koja je najvia institucija u oblast nauke, obrazovanja i kulture nema nijednog Bonjaka,
iako imamo kompetentne predstavnike koji ispunjavaju najstroije
postavljene kriterije. Ako je za utjehu, na ovom planu diskriminacija je
izraena prema svim nacionalnim manjinama.
Tolerancija
Okvirna konvencija za zatitu nacionalnih manjina
lan 6.
1 lanice e podsticati duh tolerancije i meukulturnog dijaloga i
preduzimat e efikasne mjere za unapreenje uzajamnog potovanja i
razumijevanja i saradnje meu svim ljudima koji ive na njihovoj teritoriji, bez obzira na njihov etniki, kulturni, jeziki ili vjerski identitet,
posebno u oblasti obrazovanja, kulture i medija.
77

Zeir Ramilovi

2 lanice se obavezuju da preduzmu odgovarajue mjere zatite lica

izloenih prijetnjama ili diskriminaciji, neprijateljstvima ili nasilju zbog
svog etnikog, kulturnog, jezikog ili vjerskog identiteta.
lan 9.
1 lanice se obavezuju da priznaju da pravo svakog pripadnika nacionalne manjine na slobodu izraavanja obuhvata slobodu uvjerenja i
primanja i davanja informacija i ideja, na jeziku manjine, bez ometanja
od strane vlasti i bez obzira na granice. lanice e osigurati, u okviru
svojih pravnih sistema, da pripadnici nacionalnih manjina imaju pristup
sredstvima javnog informisanja bez diskriminacije.
2 Stav 1. ne sprjeava lanice da zatrae odobrenje, bez diskriminacije i na osnovu objektivnih kriterija za emitovanje radio i TV emisija
ili otvaranje kinematografskih preduzea.
3 lanice nee ometati uspostavljanje i koritenje tampanih sredstava javnog informisanja od strane pripadnika nacionalnih manjina. U
zakonskim okvirima za radio i televizijske emisije, obezbijedit e koliko
god je to mogue, a uzimajui u obzir odredbe stava 1, da pripadnici nacionalnih manjina imaju mogunost uspostavljanja i koritenja sopstvenih
sredstava javnog informisanja.
4 U okviru svojih pravnih sistema, lanice e usvojiti adekvatne
mjere da se pripadnicima nacionalnih manjina olaka pristup sredstvima
javnog informisanja i u cilju podsticanja tolerancije i omoguavanja
kulturnog pluralizma.
Ustav Republike Makedonije
( . 52/91,1/92,31/98,91/01)
lan 8.
Temeljne vrjednosti ustavnog poretka Republike Makedonije su:
osnovne slobode i prava ovjeka i graanina priznata sa meunarodnim
pravom i utvrena Ustavom; slobodno izraavanje nacionalne pripadnosti
i pravina zastupljenost graana pripadnika svih zajednica u organima
dravne vlasti i drugim javnim institucijama na svim nivoima; vladanje
prava; podjela dravne vlasti na zakonodavnu, izvrnu i sudsku; politiki
pluralizam i slobodne neposredne i demokratske izbore; pravnu zatitu
svojine; humanizam, socijalna pravda i solidarnost; lokalnu samoupravu;
ureivanje i humanizacija prostora i zatita i unapreenje ivotne sredine
i prirode i potivanje opto prihvaenih normi meunarodnog prava.
78

Bonjaci u Republici Makedoniji

U Republici Makedoniji slobodno je sve to sa Ustavom i zakonom

nije zabranjeno.
lan 48
Pripadnici zajednica imaju pravo slobodno da izraavaju, neguju i
razvijaju svoj identitet i da upotrebljavaju simbole svoje zajednice.
Republika garantuje zatitu etnikog, kulturnog, jezinog i vjerskog
identiteta svim zajednicama.
Pripadnici zajednica imaju pravo da osnuju kulturne, umjetnike,
obrazovne institucije, kao i nauna i druga udruenja zbog izraavanja,
negovanja i razvijanja svoga identiteta.
Pripadnici zajednica imaju pravo na nastavu na svom jeziku.
Faktiko stanje
Republika Makedonija na osnovu Ohridskog sporazuma pokuava
promjeniti neke zakone kojim bi gradila povjerenje i toleranciju u svim
segmentima naeg drutva. Na primjer, izmjenama Zakona o dravnim
slubenicima i administraciji drava kontinuirano sprovodi obuku za dravne slubenike iz redova nacionalnih manjina. Bonjaci, kao i ostale
manjinske zajednice izraavaju nezadovoljstvo implementiranjem obuke
i konkursa, jer smatraju da se forsira samo albanska zajednica (od ukupno
600 kursista u policiji, 530 su Albanci, a ostali su ustupljeni manjim
zajednicama) koja belei i vei od planiranog porasta u dravnim institucijama, dok druge zajednice i dalje su minimalno i neznaajno zastupljene o emu emo govoriti u djelu o participaciji i integraciji.
Kao jedna od mjera tolerancije koje drava pokuava sprovesti je
formiranje Komiteta za odnose meu zajednicama u okviru Skuptine,
koji, na alost, ne opravdava svoje postojanje, a ak posljednjih godinu
dana nema odrano ni jednu sjednicu na kojoj bi i predstavnik Bonjaka
izneo svoje primedbe i predloge u graenju demokratskog i multietnikog
drutva zastupajui interese Bonjaka. U prilog ovome govori i analiza
meuetnikih odnosa Republike Makedonije, gdje knkretno, na pitanje
da li ste uli za komitet za odnose meu zajednicama, 78% graana
bonjake nacionalnosti nije ulo za postojanje ovog tijela. 8
Drava nedovoljno pravi napore za kvalitetno informiranje Bonjaka
preko elektronskih i pisanih medija na bosanskom jeziku. U Republici
8

A ,
, , 2009.

79

Zeir Ramilovi

Makedoniji rade ukupno 153 radija i televizije od kojih 30 javnih radiodifuznih preduzea, a 123 su trgovaka radiodifuzna drutva.9 Dravni
javni servis Makedonska televizija (MTV), na svom drugom kanalu
(MTV2), sedmino emitira 65 sati programa na albanskom jeziku, 17 sati
i 30 minuta na turskom i po 1.30 minuta na srpskom, romskom, bosanskom i vlakom jeziku i jednom mjeseno se emituje 60 minutna emisija
obino zabavnog karaktera. Kod svih zajednica, tako i u redakciji na
bosanskom jeziku Sehara najzastupljenije su vjesti i informativne
emisije. U redakciji nema zapoljen nijedan profesionalni novinar. Emisije se svode na prevod informativnih emisija sa MTV. Ovo svakako je
nedovoljno i ne vodi ouvanju i promociji bonjake kulturne batine.
Makedonski radio emitira program svih etnikih zajednica, i to 56 sati
programa na albanskom, 35 sati na turskom, i po 3.30 minuta nedeljno na
bosanskom, romskom, vlakom i srpskom jeziku. Od ostalih 123 trgovakih radiodifuznih drutva samo TV EDO iz Skoplja emituje program
na bosanskom jeziku na prostoru Skopske regije. Iako po svim postojeim zakonima i konvencijama, drava je duna da pomogne rad ovog
jedinog bonjakog medija, ona to ne ini.
Bonjaci u Makedoniji nemaju svoj pisani dnevni ili bilo koji drugi
asopis, iako prema lanu 9, stav 4 OKZNM-a drava treba da olaka
pristup pripadnicima nacionalnih manjina do medija, zbog unapreenja
tolerancije i omoguavanje kulturnog pluralizma. Bilo je u nekoliko
navrata pokuaja, koji su zavravali nakon objavljenih dva do tri broja,
kao to su bili kulturni mjeseni list Vakat, odnosno Ljiljan, ali
drava nije nala za shodno da pomogne postojanje pisanog medija na
bosanskom jeziku. Na alost, kao i kod pisanih medija, fond knjiga i
drugih publikacija na bosanskom jeziku, ili koje obrauju teme ivota
Bonjaka je neznatan, a drava i ne pokuava da prevazie ovakvo stanje.
U Drgom izvetaju Vlade Republike Makedonije o zatiti nacionalnih
manjina upuenom Savetu Evrope stoji da je drava finansirala 52
naslova i podrala 6 asopisa Albancima, tri naslova Turcima, 2 Srbima,
jedan naslov i jedan asopis Vlasima, te jedan naslov i jedan asopis
Romima, jedino ne Bonjacima.10
Drava pravi minimalne napore o stvaranju uslova boljeg upoznavanja ire javnosti sa kulturom, istorijom i tradicijom Bonjaka. Isti je
sluaj i sa lokalnom samoupravom koja marginalizuje Bonjake u sva9

http://www.srd.org.mk/?ItemID=F5634FF7FD34F74A99A34DED3FE01A58
10
, , , 2007.

80

Bonjaci u Republici Makedoniji

kom pogledu. Kao pozitivan primjer u ovom segmentu je Optina Veles

koja je uvjek ukljuena i podrava sve aktivnosti na tim prostorima. U
ovoj optini 4.37% od ukupnog stanovnitva su Bonjaci gdje i ove godine se odrala manifestacija Susreti Bonjaka Makedonije Orizare po
trideset i prvi put, a Savet i Gradonaalnik Optine Veles kao i minulih
godina su bili generalni pokrovitelji, koji su svakodnevno u lokalnim
medijima i web stranici optine prenosili sva dogaanja, ime su pribliili
Bonjake veinskoj zajednici razbijajui neke stereotipe i predrasude o
njima. S druge strane, kada je rje o zastupljenosti u lokalnoj administraciji nema nijedan zapoljen Bonjak u Optini Veles. Kao primjer
netolerancije i diskriminacije je Optina Petrovec u kojoj ak 17.47% su
Bonjaci, a nema ni jedan zaposlen pripadnik ove zajednice, o emu
emo vie diskutirati u sledeim poglavljima.
U Direkciji za unapreenje obrazovanja zajednica moramo napomenuti kao pozitivan primjer to to je zapoljen jedan Bonjak. U Institutu
za folklor Marko Cepenkov, Institut za nauna istraivanja i mnogo
drugih instituta su nepoznanica za Bonjake. Drava podrava u neku
mjeru rad Kulturnog Centra Bonjaka, tanije pomae rad folklornog
ansambla Behar, objeljeavanje jubileja i sl.
Kulturno-istorijski spomenici koji pripadaju kulturnom nasleu Bonjaka nisu prouavani, a ti to su i dalje su ruinirani i nita se ne preuzima da bi se zatitili. Najbolji primjer je Turbe poslednje bosanske princeze Katarine koje se nalazi u Skoplju u blizini Prirodno-matematikog
fakulteta u naselju Gazi Baba u veoma loem stanju. Kada su Osmanlije
osvojile Bosnu dvoje djece bosanske kraljice Katarine Kosae su primila
islam i bila odneta u Istanbul. Na putu princeza Emina (Katarina) umire u
Skoplju, a nad mezarom joj biva podignuto turbe, koje e se uruiti u
velikom skopskom potresu 1963. godine. Turbe se nalazi na listi zatienog kulturnog blaga Republike Makedonije pod imenom Mavzolej na
Kral K`zi (Kraljeva Ki) kao jedan od 131 islamskih sakralnih spomenika
pod zatitom drave.11 Na inicijativu Kulturnog Centra Bonjaka se vodi
procedura za restauraciju objekta dui niz godina unazad.
Kao pozitivan primjer je to u Republici Makedoniji svaka manjinska zajednica ima svoj nacionalni praznik. Za Bonjake to je 28.09. ili
Meunarodni Dan Bonjaka koji je neradni dan za pripadnike bonjake
nacionalnosti i isti se obeljeava raznim kulturnim i zabavnim manifestacijama.

11

,
, , , 2003.

81

Zeir Ramilovi

Obrazovanje i jezik
Okvirna konvencija za zatitu nacionalnih manjina
lan 12
1. Strane e preuzeti, ukoliko je potrebno, mere u obrazovanju i
istraivanjima, za unapreenje saznanja o kulturi, istoriji, jeziku i religiji
njihovih nacionalnih manjina kao i veini.
2. U ovom kontekstu, Strane, izmeu ostalog, e ponuditi adekvatne
mogunosti za obrazovanje nastavnika i pristup udbenicima, a olakae
kontakte izmeu uenika i nastavnika razliitih zajednica.
3. Strane se obavezuju da unapreuju jednakvost u pristupu do
obrazovanja u svim stepenima za pripadnike nacionalnih manjina.
lan 14
1. Strane se obavezuju da svakom pripadniku nacionalne manjine
priznaju pravo da izuuje svoj manjinski jezik.
2. U poduja naseljena pripadnicima nacionalnih manjina po tradiciji ili u znaajnom broju, ukoliko postoji dvoljno veliki zahtjev, Strane
e uloiti napor da obezbjede, u okviru mogunosti i u okviru njihovog
obrazovnog sistema, pripadnicima tih manjina da izuavaju manjinski
jezik ili da poseuju nastavu na tom jeziku.
3. Stav 2 ovoga lana primjenjivae se bez obzira na izuavanje
oficijalnog jezika ili nastave na tom jeziku.
Faktiko stanje
Posle dueg perioda odlaganja i mjenjanja stavova, konano se nadam da e se odredbe i prava manjina koja im sljeduju svim zakonima i
Ustavom Republike Makedonije ispotovatai. Ovo navodim jer nastava u
naoj zemlji se odravala na etiri razliita jezika: makedonskom, albanskom, turskom i srpskom jeziku, dok nastava na romskom, vlakom i
bosanskom jeziku ne postoji, tanije nije bila pravno regulirana. U osnovnim kolama u Ljubinu i Orizaru nastava se odvija na bosanskom jeziku,
iako jo ne postoji dokument kojim se to dozvoljava, tanije oekuje se
da bude dozvoljeno odravanje nastave na bosanskom jeziku u tim kolama. Ovakva situacija je krajnje neozbiljna, jer osim nedoslednosti u vrenju obrazovne delatnosti zbog promjene ministara sa promjenom Vlada
Republike Makedonije reforme se ne sprovode do kraja i svaki ministar
djeluje na bazi vlastitih ubeenja i procjena, tako da namjerno ili sluajno
82

Bonjaci u Republici Makedoniji

nastava na bosanskom jeziku i dalje nije pravno regulirana, jer i posljednje saoptenje Ministarstva obrazovanja i nauke po ovom pitanju
nije precizna.
Bez zadravanja na istorijski pregled dogaaja, duan sam navesti
da jo od 2004. godine postoji rjeenje o uvoenju bosanskog jezika u
osnovnim kolama gdje su veina uenika Bonjaci, u tom periodu prave
se i nastavni programi za bosanski jezik kao obavezan predmet u nastavi.
Sa promjenom vladajueg reima proces zastaje, kao i za mnoge druge
projekte tako i ovaj ne zaivljuje u praksi. Zbog nezadovoljstva Bonjaka, novi ministar pravi novi projekt. Smatra se da je nepotrebno uvoenje nasatve na bosanskom jeziku i izrauju se novi nastavni programi
za izuavanje bosanskog jezika kao deo fakultativne nastave. Ovo ni u
najmanju ruku nije zadovoljavalo potrebe Bonjaka, radi ega su se upuivali dopisi, pa ak se i bojkotovala nastava, a poetak kolske
2007/2008. godine je poeo sa zakanjenjem, o emu su pisali i mediji.
Odbor roditelja je poruio Birou za razvoj obrazovanja da se ne stavlja
iznad Ustava i da proui zakone, a posebno osnovne odredbe (lan 2),
nadlenosti BRO (lan 5, lan 6 stav 1), a da ve izarene nastavne
programe dostavi Ministarstvu obrazovanja i da ih ono distribuira po kolama. Dalje poruuju da trae samo ono to im pripada po Ustavu i da
nee dozvoliti da se iko poigrava sa njihovim ljudskim pravima. Dotad
osnovci Bonjaci e bojkotovat nastavu.12 Vlada je brzo reagovala, nastava je zapoela ve poslje par dana, s tim to se odustalo od uvoenja
fakultativne nastave. Tokom 2008. godine su se zavrili novi nastavni
programi, a konano je poetkom 2009. godine izdato Saoptenje13 o
nainu izvoena nastavnog jezika nacionalnih manjina u vaspitno-obrazovnom sistemu Makedonije, a na osnovu rada Odeljenja za jezike
(turski, romski, bosanski, srpski i vlaki) koje prati, prouuje i obrauje
pitanja vezana sa unapreenjem obrazovanja zajednica.
Kao to sam prije pomenuo i ovdje stoji da redovna nastava se izvodi na makedonskom, albanskom, turskom i srpskom jeziku, dok jezici
ostalih zajednica izuavaju se fakultatino, a od septembra 2008. godine
izuuje se kao izborni predmet, za Bonjake predmet Jezik i kultura Bonjaka. Izborni predmet zastupljen je od treeg razreda sa jednim asom,
na godinjem nivou od 36 asova, a od etvrtog do devetog razreda sa
dva asa nedeljno i 72 asa godinje. Dalje u saoptenju se navodi da
vaspitno obrazovni rad na bosanskom jeziku se izvodi u OU Rajko
inzifov s. Gorno Orizari (Veles), od prvog do etvrtog razreda i u
12

, ,
2474, 01. 2007, .
13
www.mon.gov.mk/mk/poc/19-organi/997-2009-01-27-13-19-06?format=pdf

83

Zeir Ramilovi

OU Diturija s. Ljubin (Saraj), od prvog do devetog odeljenja to je

kontradiktorno sa prethodno navedenim da nastava se izvodi na makedonskom, albanskom, turskom i srpskom jeziku.
Kao zajednica, Bonjaci imaju mogunost bosanski jezik da izuavaju i kao izborni predmet Jezik i kultura Bonjaka u: OU. li vdovi- s. Batinci (Studeniani), U. ir cev- Laani (Dolneni),
U. Lirij s. itoe (Dolneni) i u U. Per ev s. Dupjaani
(Dolneni). U gorepomenutim nema ostalih kola gdje su uenici Bonjaci
ak i veina, kao na primer OU Bratstvo Edinstvo u s. Srednje Konjare
gdje vie od dve treine ukupnog broja uenika su Bonjaci, ostalo su
Albanci koji nastavu prate na albanskom, a Bonjaci ue na makedonskom nastavnom jeziku i za ovu kolsku godinu nisu u planu i nemaju
pravo ni na izborni predmet.
U nekim ruralnim sredinama ne postoje kole zbog malog broja stanovnitva (ojlija, iflik, Raniino), a u veini sluajeva postoje osnovne kole samo do etvrtog odjeljenja, a obrazovanje do osmog moraju
produiti u druga naseljena mjesta, kao to je sluaj sa djecom iz Dolnih
Konjara, Crkvina, Vodovrata i dr. Veoma esto slino kao i romski uenici, bonjaki uenici se ocjenjuju sa niim ocjenama, a pri izboru djece
za razliite vankolske aktivnosti i takmienja biraju se makedonski uenici jer najvei broj Bonjaka ue zajedno na makedosnkom nastavnom
jeziku. Moram napomenuti da u posljednje vrijeme ima bonjakih uenika koji ue na turskom nastavnom jeziku.
U okviru Ministarstva obrazovanja i nauke kao i u njegovim segmentima (Biro za razvoj obrazovanja) ne postoji zaposlen personal koji
bi bio odgovoran za nastavu na bosanskom jeziku u osnovnom obrazovanju, a drava ne preuzima nikakve mjere da to promjeni, kao i da
pripremi kadar za predmet Jezik i kultura Bonjaka, za predmetnu nastavu i da ne govorimo. Za razliku od drugih zajednica, osim u osnovnom
obrazovanju izuavanje bosanskog jezika je nepoznanica, to je veoma i
diskutabilno kako e se izuavati jezik kada ne postoji mjesto gdje e se
obrazovati kadar. Ne prave se uslovi za uvoenje predmeta iz gramatike i
literature za studiranje na bosanskom jeziku, a ne preuzima se nita za
pripremu terena i stvaranja specijaliziranih kadrova za bosanski jezik,
preko postdiplomskih studija, specijalizacija i sl. kao preduslov uvoenja
lektorata na bosanskom jeziku, to je i prvi korak u otvaranju Katedre za
studije na bosanskom jeziku. Srpski i turski jezik imaju i svoje katedre na
Filolokom fakultetu na Univerzitetu Sv. Kiril i Metodj u Skoplju, a
Vlaki jezik je od 2004. godine zastupljen na Pedagokom fakultetu u
tipu. Daleko vei problem je to jo ne postoje udbenici na bosanskom
jeziku, pa ak i za predmet Jezik i kultura Bonjaka gdje nastavnici su
ostavljeni na svoju inicijativu bez nikakve standardizacije nastavnih
84

Bonjaci u Republici Makedoniji

planova i programa koristei knjige iz Sarajeva ili iz Novog Pazara, a da

ne govorimo o prirunicima, lektirama i drugim nastavnim pomagalima.
U pogledu upravljanja kola Bonjaci imaju direktora u dve osnovne
kole u Orizaru (Veles) i Laane (Dolneni), iako ima i drugih kola gdje
su veina uenika Bonjaci, kao na primer u selu Srednje Konjare.
Sa Ohridskim sporazumom drava je preuzela obavezu da pored
oficijalnog makedonskog jezika u optinama gdje nacionalne manjine su
u veem broju od 20% obezbijede upotrebu manjinskog jezika u rangu
slubenog jezika. Ovaj cenzus stvara nezadovoljstvo kod zajednica koje
su u manjem broju ili u odreenim oblastima gdje ne ispunjavaju taj procent. Bonjaci u tom pogledu kao to sam u djelu o diskriminaciji detaljnije napisao ne ispunjavaju taj cenzus, ali ne zbog objektivnih razloga.
Participacija i integracija
Okvirna konvencija za zatitu nacionalnih manjina
lan 15
Strane e stvarati uslove za efektivnu participaciju pripadnika
nacionalnih manjina u kulturnom, socijalnom i ekonomskom ivotu i u
javnim poslovima, osobito onim koji ih se tiu.
Faktiko stanje
U postkonfliktnom periodu sa Ohridskim sporazumom, Republika
Makedonija je preuzela obavezu za kvalitetniju participaciju i integraciju
nacionalnih manjina, osobito mjere za izgradnju povjerenja, razvoj decentralizacije, nediskriminacije i pravine zastupljenosti u svim segmentima drutvenog ivota. Na alost, pored politike participacije u vlasti
sve nacionalne manjine, tako i bonjaka zajednica je bila i jo je zapostavljena u cjelom procesu i nije imala aktivnu ulogu u kreiranju dravne
politike. Vlast voena makedonskim i albanskim strankama glavno je
bila fokusirana u pribliavanju njihovim razliitm politikim stavovima,
pritom vodei rauna jedino o svom rejtingu u glasakom tjelu, a to je
direktno uticalo na nepravinu procentualnu zastupljenost etnikih zajednica u zakonodavnoj, sudskoj i izvrnoj vlasti, kao i u ostalim javnim
institucijama. U praksi participacija u javnoj administraciji, jo ne zadovoljava standarde efektivne participacije nacionalnih manjina, posebno
manjih zajednica.
Od institucija, Sekretarijat za sprovoenje Ohridskog dogovora razvija, koordinira i monitorira ovu politiku. Najadekvatniju ilustraciju pri85

Zeir Ramilovi

mene politike pravine zastupljenosti moemo potraiti u dinamici novih

zapoljenja. Prema Agenciji za dravne slubenike jedino kod albanske
zajednice ima 12% vie zapoljenja od njihovog udjela u stanovnitvu,
kod svih ostalih zajednica dinamika zapoljivanja ne odslikava ak ni
njihov realni broj u drutvu. Novozapoljeni Bonjaci od 2004-2007.
godine su samo 10 lica ili 0.32%. Sa ovom dinamikom jedino albanska
zajednica e u kratkom periodu postii pravednu zastupljenost u drutvu,
a Srbi i Vlasi su od ranije implementirani u drutvu.
Tabela br. 3. Novozaposleni dravni slubenici
Etnika
pripadnost
Makedonci
Albanci
Turci
Romi
Bonjaci
Srbi
Vlasi
Ostali
Ukupno

2004
broj %
511 79.35
108 16.77
8
1.24
5
0.78
0
0
7
1.09
2
0.31
3
0.47
644

2005
broj
%
465 44.46
533 50.96
20
1.91
7
0.67
4
0.38
7
0.67
7
0.67
3
0.29
1046

2006
broj %
546 62.33
294 33.56
7
0.8
4
0.46
3
0.34
10
1.14
4
0.46
8
0.91
876

2007
broj %
348 58.19
237 39.63
2
0.33
2
0.33
3
0.5
2
0.33
2
0.33
2
0.33
598

Ukupno
2004-2007
broj
%
1870
59.1
1172 37.04
37
1.17
18
0.57
10
0.32
26
0.82
15
0.47
16
0.51
3164

Ukupni broj dravnih slubenika u Republici Makedoniji do kraja

2007. godine iznosi 12.530 zaposlenih u izvrnoj, zakonodavnoj, sudskoj
i lokalnoj vlasti. Kao to je prikazano na Tabeli br. 4 od ukupnog broja
zaposlenih lica 41 su Bonjaci ili samo 0.33%, a sa dinamikom zapoljavanja od 2004-2007 taj procent se nee promjeniti i sledeih godina.
U izvrnoj vlasti (ministarstva, strune slube vlade) od 8144 lica,
Bonjaci su 23 ili 0.28%. U zakonodavnoj vlasti, samostalnim dravnim
organima, agencijama i komisijama rade 418 slubenika od kojih ima 3
ili 0.72% Bonjaka. U sudskoj vlasti ima 1938 lica od kojih ima 9 ili
0.46% lica bonjake nacionalnosti. U lokalnoj vlasti broj dravnih
slubenika iznosi 2030 od kojih su samo 6 ili 0.29% Bonjaci. Ovakva
zastupljenost je krajnje nepovoljna osobito u izvrnoj i lokalnoj vlasti
znajui da imaju ak 2 optine sa skoro 20% Bonjaka od njihovog stanovnitva.14 U sudskoj vlasti moramo napomenuti da su sve etnike za14

2007 , , , 2008.

86

Bonjaci u Republici Makedoniji

jednice minimalno zastupljene u pogledu noseih funkcija javnog tuilatva i sudija. Bonjaka osim u Vrhovnom sudu Republike Makedonije
gdje imamo jednog sudiju bonjake nacionalnosti u svim ostalim osnovnim i apelacionim sudovima, kao i u svim osnovnim, viim i javnim
tuilatvima nema.
Tabela br. 4. Dravni slubenici prema nacionalnoj pripadnosti
(2007)
Nacionalna pripadnost
Makedonci
Albanci
Turci
Romi
Bonjaci
Vlasi
Srbi
Ostali
Ukupno

Ukupno
9934
2001
130
50
41
119
183
72
12530

%
79.28
15.97
1.04
0.40
0.33
0.95
1.46
0.57
100.00

Od samostalnosti do danas u Republici Makedoniji funkcioniraju tri

bonjae politike stranke koje su participirale u valdajuem reimu u
razliitim periodima. To su: Stranka Demokratske Akcije, Demokratska
Liga Bonjaka i Bonjaka Demokratska Stranka. Ono to je zanimljivo i
po prvi put se deava jeste da u sadanjoj Vladi Republike Makedonije
participiraju i koaliciraju sve tri stranke.
U dosadanjim sastavima skuptine Bonjaci su zastupljeni u parlamentu od 1998 godine do danas. To su sledei poslanici:
Avdija Pepi (2008-2012): lan Stranke Demokratske Akcije Makedonije. Roen 1961. godine u Skoplju. Diplomiran ekonomist. ivi u
Skoplju.
Esad Rahi (2002-2006. i 2006-2008): lan Socijaldemokratskog
saveza Makedonije. Roen 1964. godine u Skoplju. Diplomirani pravnik.
ivi u Skoplju.
Rafet Muminovi (2002-2006): lan Demokratske Lige Bpnjaka
Makedonije. Roen 1955. godine u Pe. Ima vie obrazovanje. ivi u
Skoplju.

87

Zeir Ramilovi

Alija ahi (1998-2002): Kao lan Demokratske Alternative, zatim

kao nezavisni poslanik. Roen 1944. godine u s. Ba kod Roaja. Ima
vie obrazovanje. ivi u Skoplju.15
Poslanici Bonjaci nikad nisu bili birani samostalno, ve kao deo
drugih politikih partija ili kao koalicioni partneri, tako da i njihovo djelovanje je moralo biti usklaeno stavovima politike stranke kojoj pripadaju ili vodee stranke u koaliciji. Sa promjenama izbornih zakona u
2008. godini oekivalo se da e se donjeti zakon kojim e manje zajdnice
svoje poslanike delegirati u jednoj izbornoj jedinici na nacionalnom
nivou, ali albanski faktor je bio protiv uvoenja garantiranih mjesta za
manjine. Time bi se smanjila glasaka mo Albanaca u parlamentu pri
glasovanju zakona za koje pokraj proste veine je potrebna i veina glasova poslanika nacionalnih manjina.
Na nivou lokalne vlasti Bonjaci su imali jednog gradonaalnika u
Optini Dolneni i to od 2005/2009. godine. G-din Izudin Kariik izabran
je za gradonaalnika kao kandidat SDSM. Roen je 15.09. 1959. godine
u s. Laani, gdje zavrava osnovnu kolu. Gimnaziju zavrava u Prilepu,
a Pravni fakultet u Skoplju. Radi u MVR-SVR Prilep na razliitim
funkcijama. Venika ima u nekoliko optina (airu, Petrovcu, Dolneni,
Velesu). Na lokalnim izborima u 2004. godini od ukupno 1391 venika,
Albanaci su 351 ili 25.23%, Turci 39 ili 2.8%, Romi 18 ili 1.3%, Srbi 26
ili 1.9%, Vlasi 11 ili 0.8%, Bonjaci 6 ili 0.4% i ostalih 15 ili 1.1%.
Prepuruke
Vlada Republika Makedonije kao najodgovornija u vezi sa pitanjima
potovanja i ispunjavanja standarda vezanih za ljudska prava treba da
preduzme konkretne korake za efikasnu realizaciju preporuka Savetodavnog Komiteta Ministara Savjeta Evrope kao znaajan segment kriterija za dalju evrointegraciju zemlje. Ne samo zbog toga, ve i zbog dalje
demokratizacje i graenja multietnikog, multikonfesionalnog i multikulturnog drutva.
Na alost Makedonija sve vie postaje binacionalna drava Makedonaca i Albanaca u kojoj ostali narodi, meu kojim i Bonjaci su diskriminirani i neintegrirani i ne uivaju jednak status sa ostalim narodima.
Kaem sa ostalim narodima, ne samo u poreenju sa veinskim, jer
pravei analize uoljivo je da su Bonjaci i Romi na dnu skale po svim
goreobraenim i navedenim kriterijuma. Radi toga Vlada Republike Makedonije je duna da sprovede sve teoretske odredbe zakona i na djelu.
To se odnosi na sledee:
15

88

http://www.sobranie.mk/mk/default.asp?vidi=biografija

Bonjaci u Republici Makedoniji

Da omogui dobijanje dravljanstva svim Bonjacima

koji su roeni u Makedoniji, kao i da pojednostavi i proceduru
dobijanja dravljanstva;
Da obezbjedi pravednu i proporcionalnu zastupljenost
Bonjaka u svim sferama drutvenog ivota;
Da posveti posebnu panju za izjednaenje infrastrukturnih ivotnih uslova u mjestima i regijama gdje ive Bonjaci ili
druge manjinske zajednice, to bi finansijski podrala i meunarodna zajednica;
Da izgradi efektivne kriterijume u dijelu ocenjivanja u
obrazovanju, da bi sprjeila pristrasno ocenjivanje, stereotipe i
predrasude prema nacionalnim manjinama;
Da preuzme sve neophodne aktivnosti za pisanje i tampanje prvog udbenika na bosanskom jeziku, kao i da se izgrade
zajednike vrijednosti u udbenicima, posebno istoriji, za multietniki suivot;
Da iskljui svaku selektivnu brigu o kulturnim znamenitostima i spomenicima;
Da zauzme aktivniju ulogu u obezbeenju programa i termina na maternjem jeziku, te da obezbjedi i pomae stvaranje
nacionalnog televiziskog kanala na bosanskom jeziku;
Da obezbjedi i pomae stvaranje pisanog medija na bosanskom jeziku;
Da stvori i obui nastavni kadar neophodan za bolji kvalitet obrazovanja na bosanskom jeziku, vodei rauna o njihovim
tradicionalnim i specifinim potrebama;
Da posveti panju i obezbedi sredstva za negovanje i
uzdizanje kulture, umjetnosti i tradicije Bonjaka u Republici
Makedoniji;
Da i dalje praktikuje participaciju po etnikom kljuu u
javnim slubama u kombinaciji sa kvalitetom novih kadrova, a ne
po partijskoj pripadnosti;
Da vodi posebnu panju o procentualnoj zastupljenosti
Bonjaka u zakonodavnoj, sudskoj i izvrnoj vlasti da bi se obezbedila optimalna participacija;
Da donese zakon kojim se garantiraju poslanika mjesta
nacionalnih manjina i koji e se delegirati u jednoj izbornoj jedinici na nacionalnom nivou.
Ovo su samo neke od mjera koje treba da preduzme Vlada Makedonije kako bi Bonjaci koji su sastavni i neodvojivi deo makedonskog
multietnikog tkiva, tolerancije i suivota bili ravnopravni graani ove
89

Zeir Ramilovi

drave. Dalje unapreenje integracije Bonjaka u makedonskom drutvu

je opredeljenje koje je u potpunoj suglasnosti sa evropskim demokratskim standardima i praksom.
Literatura
1. A ,

, , 2009.
2. , , , 2005.
3.

, , , 2007.
4. G. Bai, N. Milievi, J. Murgel, V. Ortakovski, S. Tatalovi;
Demokratija i Nacionalne Manjine, Centar za istraivanje etniciteta, Beograd, 2002.
5. G. Bai, N. Milievi, P.E. Mitev, V. Stanovi, S. Tatalovi, S.
kari, Perspektive Multikulturalizma u dravama Zapadnog Balkana,
Centar za istraivanje etniciteta, Beograd, 2004.
6. Georg Brunner, Nationality Problems and Minority Conflicts in
Eastern Europe, Bertelsmann Foundation Publishers, Gtersloh, 1996.
7. 2006 ,
, , 2007.
8. 2007 ,
, , 2008.
9.

2007 , , , , , 2008.
10. ,
, , , 2003.
11. , , , , 2005.
12. Okvirna Konvencija za zatitu nacionalnih manjina.
13. , 90

Bonjaci u Republici Makedoniji

,
, , 1999.
14. ,
2007, , je, 2008.
15. Tatalovi Sinia, Nacionalne Manjine u Hrvatskoj, Stina, Split,
2005.
16. Ustav na Republika Makedonija.
17. , . , , , 2006.

91