Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa:

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Deerli Trke sevdallar,

N
S

Bu klavuz, Trkenin ilk yazl belgelerinde kullanlan Orhun (Gktrk)

yazsn, Trkiye TRKlerine basit dzeyde retebilmek amacyla
hazrlanmtr. Klavuzdan yararlanarak, Gktrkler dnemi ve Gktrke
hakknda genel anlamda bilgi edinebilir; Gktrk alfabesindeki harflerin
yazm ve kullanm zelliklerini kavrayarak Gktrk yazsn
renebilirsiniz.
Bir yaz sistemini derinlemesine retmek iin bu klavuz yetersiz
kalacaktr. nk burada Gktrk yazs, olduka basit dzeyde
anlatlmaktadr. Bu klavuz yardmyla Gktrke zerinde yapacanz
almalar sonucunda, Trk ulusuna ait tek milli alfabe olan Gktrk
alfabesini ve yazsn Orhun Yaztlar'n talar zerinden okuyabilecek
dzeyde renebilir; Gktrk harfli yaztlar hakknda genel bilgi sahibi
olabilir ve bugn kullandmz Trkiye Trkesini Orhun yazsna
uyarlayabilirsiniz.
Bu klavuz hakkndaki grlerinizi ve varsa yanllarmz e-posta yoluyla
bize bildirirseniz, almamzn iyiletirilmesinde bize katk salam
olursunuz. Kutlu dileimiz, Trk genlerinin Trk dilinin kklerine kadar
uzanabilmesi ve oradan alaca k ile bilinlenmesidir.
Klavuzun hazrlanmasnda beni ynlendiren ve eksiklerini gidermemde
sonsuz desteini esirgemeyerek bu almann ortaya kmasnda en az
benim kadar emei bulunan deerli hocam Yrd. Do. Dr. Ercan ALKAYA'ya
teekkr ederim.
Bu alma, acunun drt yanna dalm yce TRK budununa
armaandr.
Kutlu bolsun!

Yavuz TANYER
letiim: bilgi@bilgicik.com

Sayfa: 1

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Tarihi Hakknda

Gktrkler, 500'l yllarda Avarlar'a bal olarak yaayan ve
bir ksm Aina nderliinde Altaylar'n gneyine g eden
birka Trk topluluunun birlemesinden meydana
gelmitir. Bu bilgi hem in kaynaklar hem de Bozkurt
Efsanesi gibi szl Trk kaynaklarnca desteklenmektedir.
Bumn, 534 ylnda balarnda bulunduu Trk topluluunu
geniletip glendirmek iin Tabga devletiyle iliki kurmu
ve 542 ylnda in'e sefer dzenlemitir. Bu srada Bumn,
Juan Juanlar olarak bilinen Avarlarlar'a kar ayaklanan Tlisler'in isyann bastrarak 50.000 kiiyi
kendine balamtr. Avar hkmdar ile Bumn arasnda kan bir anlamazlk nedeniyle,
Gktrkler 552 ylnda Avarlar'a kar bamszlklarn ilan etmiler ve bir bahar baskn ile Juan
Juanlar' ortadan kaldrmlardr.
Bumn, tken'de Gktrkler'in kaan olduunu duyurmu; fakat ayn yl vefat etmitir. Bumn
Kaan'dan sonra devletin dousunu Bumn'n olu Mukan; batsn ise kardei stemi ynetmeye
balamtr. Bu dnemde Gktrk devletinin en parlak devirleri yaanmtr. stemi Yabgu nce
Sasaniler'le, daha sonra da Bizans ile ittifak kurmak istemitir. 572 ylnda Mukan Kaan; 576
ylnda ise stemi Yabgu vefat etmitir.
Mukan Kaan'dan sonra Dou Gktrk Kaanl'nn bana Tapar Kaan; stemi Yabgu'dan sonra
Bat Gktrk Kaanl'nn bana ise stemi'nin olu Tardu gemitir. Dou Gktrkleri inlilerle
mcadele etmi, bir sre onlar vergiye balamlardr. Fakat 630 ylnda trl in entrikalar
yznden onlara yenilmi ve in egemenliinde yaamaya balamtr. Bat Gktrkleri de in,
Bizans ve Sassaniler'le mcadele etmi ve 659 ylnda in egemenliine girmitir.
in egemenliine nce giren Dou Gktrk Kaanl'na bal Trkler, in tutsaklnda yaamaya
dayanamamlardr. 639 ylnda Krad adl bir Trk kahraman, yetitirdii 40 eriyle birlikte in
Saray'n basm ve yzlerce inliyi ldrmtr. in prensini yakalamaya ok yaknken, dardan
gelen in birliklerine daha fazla dayanamayp sarayn ahrndan aldklar atlarla Vey Irma'na
doru kamaya alan Trk yiitleri, evrede devriye in birliklerini geemeyerek umaa
varmlardr. Bu ihtilal hareketi, baarya ulamadan sonulanm; fakat in'de yaayan binlerce
tutsak TRK'n yreine bamszlk lksn salmaya yetmitir.
682 ylnda Kutlu Kaan nderliinde tken'e gelen ve burada yeniden il kurmaya alan
Gktrkler'den bir topluluk, zaman iinde glenmi ve bamszln ilan etmitir. l'i derleyip
toplad iin Kutlu Kaan, lteri adn almtr. lteri'in kaanlk dneminin sonlarna doru,
in'deki Bat Gktrkleri de bamszlklarna kavumulardr. lteri Kaan'dan sonra kinci
Gktrk Devleti'nin bana geen Kapgan Kaan, in mparatoriesi'ne art koarak in'deki
Trklerin iadesini salam, Bat ve Dou Kk Trklerini birletirmi; Uygur, Krgz, ik, Basml,
Karluk gibi birok Trk boyunu da kaanla balayarak Trk birliini kurmu; drt bir yana
saysz seferler dzenleyip ordular gndererek balya ba edirmi, dizliye diz ktrmtr.
Kapgan Kaan'dan sonra yaanan ksa bir gei dneminden sonra; Bilge Kaan ve Kl Tigin'in
devleti birlikte ynettikleri, 716 - 734 yllarn kapsayan parlak bir dnem balamtr. Bilge
Tonyukuk'un vezir olduu bu dnemde, in zerinde mutlak egemenlik salanm ve in'deki
btn Trkler getirilerek Trk birlii salamlatrlmtr. Orhun Yaztlar, kinci Gktrk Devleti'nin
bu dneminde dikilmitir ve yazl metinlerden takip edebildiimiz Trk tarihinin ilk sayfalar, bu
kutlu belgelerle gnmze kadar ulamtr.

Sayfa: 2

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Harfli Yaztlar

Gktrk harfli yaztlar iinde en ok bilinen ve zerinde en ok aratrma yaplanlar Kktrk
beng talardr. Kktrk beng talarnn byk ounluu Orhun Irma evresinde
bulunmaktadr. Bunun iin bu yaztlara, Orhun Yaztlar da denilmektedir. Orhun Yaztlar
denildiinde akla genellikle Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar gelmektedir. nk bu
yazt, geni ierie sahiptir ve nemli bilgiler vermektedir. Aada Gktrk harfli btn yaztlar
listelenmitir.

Kktrk Yazl Metinleri

Kktrk Beng Talar

1- oyren (oyr) / (687 - 692)
2- Hoytu Tamir / (717 - 720)
3- ngin (bara Tamgan Tarkan) (719 - 720)
4- he Huuto (Kl or) / (723 - 725)
5- he Aete (Altun Tamgan Tarkan) / (724)
6- Bayn okto (Tonyukuk) / (716 - 734)
7- Birinci Orhun (Kl Tigin) / (732)
8- kinci Orhun (Bilge Kaan) / (735)
9- he Nur / (730)
10- Hangiday

1- Kktrk Beng Talar

2- Uygur Bitigleri
3- Yenisey Yaztlar
4- Dier Yaztlar
- Moolistandaki Dier Yaztlar
- Dalk Altay Cumhuriyetindeki Yaztlar
- Krgzistandaki Yaztlar
- Trkistandaki Yaztlar
- Kuzey Kafkasya Yaztlar
- Krm, Balkanlar ve Macaristanda Bulunan Yaztlar
- Sekel Yazt
,

Kktrk yazl metinleri iinde tarihi bilinen ve bugne ulaan en eski Trk yazt oyr yaztdr.
Bir Kktrk erinin lteri'e katldn anlatan bu yazt, 687 - 692 yllar arasnda dikilmitir ve 6
satrdan olumaktadr. Son yllarda Moolistan'da Birinci Gktrk Kaanl dnemine ait 581
ylnda yazlm Bugut Yazt bulunmutur. Bu yazt oyr yaztndan daha eski tarihte yazlm
olmasna ramen Trke deil, Sodcadr.
Orhun Yaztlar iinde daha fazla nem tayan byk yazt hakknda ksa bilgiler:

1. Kl Tigin Yazt:

Kaan olmasnda ve devletin kuvvetlenmesinde birinci

derecede rol oynam bulunan kahraman kardeine kar Bilge Kaann duyduu
minnet duygularnn ifadesi olan bu yazt, 732 ylnda Bilge Kaan tarafndan kardei
adna diktirilmitir. Kktrklerin birinci dnemdeki evket devrini, daha sonra nasl
zayflayp in'e tutsak olduklarn, in esaretinden kurtulularn ve nihayet Kl
Tigin'in kahramanlklarla dolu hayatn anlatr.
Kl Tigin, lteri Kaan'n olu ve Bilge Kaan'n kardeidir. Amcas Kapgan Kaan'n
lmnden sonra tahta aabeyini oturtmak iin Kapgan Kaan'n oullaryla
mcadele eden Kl Tigin, aabeyiyle birlikte Byk Okyanus'tan Afganistan'daki
Demir Kap'ya; Tibet'ten Sibirya'ya kadar uzanan geni corafyada birok kavim
zerine 20'den fazla akn dzenlemi, Trk tarihinin en byk kahramanlarndan
biridir.
Bilge Kaan, 71 satrdan oluan Kl Tigin Yazt'n yeeni Yollug Tigin'e yazdrmtr.
Olaylar Bilge Kaan tarafndan anlatlmtr. Kl Tigin bidesi, kaplumbaa eklindeki
oyuk bir kaide tana oturtulmutur ve yazt bu kaidenin yanna devrilmi bir ekilde
bulunmutur. zellikle devrik vaziyette rzgra maruz kalan ksmlarnda tahribat ve silintiler
olmutur. Ykseklii 3,75 metredir. tina ile yontulmu, bir eit kire ta veya saf olmayan
mermerdendir. Yukarya doru biraz daralmaktadr. Drt cephelidir. bidenin st kemer eklinde
bitmektedir ve yukar ksmda be kenarl olmaktadr. Dou cephesinin stnde kaann iareti
vardr. Bat cephesi byk bir ince kitabe ile kapldr. Dier cephesi Trke kitabelerle doludur.

Sayfa: 3

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

2. Bilge Kaan Yazt: Bilge Kaan'n lmnden bir yl sonra (735) olu
tarafndan Kl Tigin Yazt'nn bir kilometre uzana diktirilmitir. Bu yazt
devrilmi ve paralanmtr. Bunun iin dier yaztlara gre daha fazla
tahribata uramtr. Bu yaztta da yine Bilge Kaan konumaktadr. Bu yaztn
byk ounluu, Kl Tigin Yazt'yla ayndr. Yalnzca Kl Tigin'in olmad
zamanlarda geen olaylar farkldr.
lteri Kaan'n olu, Kapgan Kaan'n yeeni, Tonyukuk'un damad ve Kl
Tigin'in aabeyi olan Bilge Kaan; 19 yl adlk, 19 yl da kaanlk yapm olan
byk bir devlet adamdr. Trk tarihinin en byk hkmdarlarndan biri ve
Trk hitabet sanatnn ilk byk ismidir. Trk edebiyatnn ilk isimleri olan
Tonyukuk hatra trnn, Bilge Kaan ise hitabet trnn ilk rneklerini
vermitir.
Yaztn geni olan dou yznde 41 satrlk; daha dar olan kuzey ve gney
yzlerinde ise 15'er satrlk Trke metin bulunmaktadr. Bu abidenin de bat
yznde kk bir ince metin varsa da, bu blm byk lde tahribata uradndan metnin
pek az okunabilmitir.

3. Tonyukuk Yazt: Bu yazt, lteri Kaan'n isyanna itirak eden ve o gnden

Bilge Kaan devrine kadar devlet idaresinin ba yardmcs olarak kalan byk Trk
devlet adam ve bakumandan Tonyukuk'un ihtiyarlk dneminde, bizzat kendisi
tarafndan diktirilmitir. Abidede konuan kii Tonyukuk'tur.
Tonyukuk Yazt, devrilmemi dikili ve drt cepheli iki ayr tatan olumaktadr.
Birinci ve daha byk olan tata 35, ikinci tata ise 27 satr bulunmaktadr. Bu
abidenin yazlar, Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarndakinden daha zensiz ve
okunakszdr. kinci ta, birinciye gre daha ok ypranmtr.
Bu yaztn ne zaman dikildii kesin olarak belli olmamakla birlikte, Bilge Kaan'In
hkmdarlk yapt 716 - 734 yllar arasnda dikildii dnlmektedir. Yaztta
Tonyukuk, Trk edebiyatnda hatra trnn ilk byk eserini ortaya koymutur.
Gktrk yazl metinler iinden, Orhun Yaztlar denildiinde akla ilk gelen
byk beng ta hakknda bilgiler verdikten sonra, dier Kktrk beng talar
hakknda ksaca bilgi verebiliriz:
oyren (oyr) / (687 692): Tarihi bilinen ve bugne kadar ulaan en eski Trk
yaztdr. Bir Kktrk erinin lterie katldn anlatan 6 satrlk bir yazttr. Konu
asndan olduka basittir; fakat ilk yazt olmas bakmndan ok nemlidir.
Hoytu Tamir / (717 720): Hoytu Tamir blgesinde bulunduu iin kendi blgesinin adn
almtr. Dier yaztlardan fark; ta zerine kaznarak deil, kayalar zerine boyanarak
oluturulmasdr. 34 paradan oluur. Metinlerde, Kl orun Trgilerle savamas anlatlr.
ngin / (719 - 720): 19 satrdan oluur. Bilge Ibara Tamgan Tarkan adl bir beyin Trk Ulusu iin
nasl altklar anlatlr. Yaztta, kaana ballk fikri ilenmitir.
he Huotu (Kl or) / (723 - 725): 29 satrdan olumaktadr. Kl orun savalardaki
yiitliklerini anlatmaktadr.
he Aete (Altun Tamgan Tarkan) / (724); he Nr / (730) ve Hangiday adl birka satrlk
metinden oluan kk yazt da, Kktrk Beng Talar arasnda bulunmaktadr.

Sayfa: 4

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Orhun Yaztlar'nn Bulunuu ve Yaplan almalar

13. yyda Tarih-i Cihangay yazan lhanl tarihisi Alaeddin Ata
Melik Cveyni Kktrk yazl metinlerini grmtr. Cveyninin
grd yazl kayalar, Uygur bitiglerinden Karabalsagun
yaztlardr. nl tarihi bni Arabah da Kktrk harflerinden
bahseder ve Ben grdm, 41 harf var. der.
Batda Yenisey Yaztlarndan ilk bahseden Romen Seyyah
Nicolaie Gavriloyi Milescudur. 1721in sonlarnda Gney
Sibiryada, Yenisey Irmann ve kollarnn sulad Abakan
blgesinde gen bir doktor (Almanyal bilgin D. G. Messerchimidt) ve
gen bir subay (sveli J. P. Tabbert) bahsettii talar grmler ve
Yenisey Yaztlarndan nc Uybat ve Yenisey - Tes Yaztn
kefetmilerdir.
Bu bilgilerin neredilmesi Bat bilim dnyasnn dikkatini
ekmitir. Bunun zerine aratrmalar balam ve Avrupal
bilginler bu yazlarn kimlere ait olduu konusunda tahminler
yapmaya balamlardr. Kimi bu yazlarn Prusyallara, kimi skitlere, kimi Yunan ve Romanllara
ait olduunu savunmutur. Bu arada ilmi seferler dzenlenmi, yeni talar kefedilmitir.
1889 ylnda Nikolay M. Yadrintsev, Moolistanda aratrmalar yaparken daha sonradan Kl
Tigine ait olduu anlalan beng ta bulmutur. Yadrintsev Bilge Kaana ait abide ile Ongin
Beng Tan da kefetmitir. Bu srada baka bir aratrmac 1893te Hoytu Tamir yaztlarn
bulmutur. Tonyukuk beng ta ise, 1897de botaniki Yelizaveta Klements tarafndan
kefedilmitir.
Kl Tigin ve Bilge Kaan Beng Talarnn bulunuu, yazy zmeye alan bilginlere yeni ufuklar
amtr. nk bu talar hacimlilerdi ve bat cephelerinde ince metin bulunuyordu. ince
metinler okununca abidelerin Kktrklere ait olduu anlalmtr. Sonraki srete Wilhelm
Radloff ve Danimarkal dil bilimci Wilhelm Thomsen arasnda bu esrarl yazlarn kefi konusunda
yar balamtr.
Wilhelm Thomsen uzun aratrma ve incelemeler yaptktan sonra yaztlardaki satrlarn sadan
sola sralandn zm; nl seslerle dier baz harfleri kefetmi ve arkas orap sk gibi
gelmitir. Esrarl harflerin srrn zen Danimarkal dil bilimci W. Thomsen, 25 Kasm 1893te, bu
tatan abidelerin Trklere ait olduunu tm dnyaya duyurmutur.
Wilhelm Radloff 40 Yenisey, 10 Hoytu Tamir ve 6 Moolistan olmak zere, toplam 56 yazt ilk
okuyan, ilk tercme eden, szlklerini ve gramerini yapan bir ncdr. Fakat Radloff hazrlad ilk
almay yaymlamakta acele ettii iin, bu almas okuma yanllaryla doludur. Thomsen'in
Radloff'tan iki yl sonra yaymlad alma ok daha baarl olduundan, bu eser Trklk bilimi
alannda daha yaygn kullanlan bir kaynak olmutur.

Sayfa: 5

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Trkiyede Kktrk Yaztlarn ilk tantan bilim adam Necip Asm

olduu gibi, Orhun Abideleri'ni ilk defa neretme erefi de ona
aittir. Msterikler Kongresinde Ahmet Mithat Efendi, Thomseni
tanmtr. Ahmet Mithat, Thomsen'den ald mehur kitabn
nshasn Necip Asma vermitir. Necip Asm da 1897de Pek
Eski Trk Yazs adyla lkemizde Kktrk harfleri ve abideleri
hakknda ilk kitab yaymlamtr.
emseddin Sami, Orhun Abidelerini bizde neretmeye teebbs
eden ilk kiidir. Kktrk Beng Talarnn ksmen de olsa ilk
tercmesi Ahmet Hikmet Mftolu'na aittir ve Gnl Hanm
adl bir roman ierisinde yer alr. M. Fuat Kprl Trk Edebiyat
Tarihi adl eserinde antlardan bahsedip, deerlendirmeler
yapmtr. Trkiyede beng talar konusunu Eski Trk Yaztlar
adl eserinde en geni lde ileyen byk tarihi Hseyin Namk Orkundur.
1943te Nihal ATSIZ, Trk Edebiyat Tarihi adl eserinde Tonyukuk ve Kl Tigin beng talarnn
bugnk Trkeye evrilmi ekillerini vermitir. lk basks 1970te neredilen Muharrem Erginin
Orhun Abideleri adl eseri byk beng tan yeni okunu ve tercmelerini iermektedir.
imdi Muharrem Erginin talebelerinden Osman Fikri Sertkaya bir kuyumcu titizlii ile abideler
zerinde almaktadr.
Orhun Yaztlar ve Orhun Trkesi Grameri gibi eserlerle yaztlar hakknda ok kapsaml
almalar yapan nemli isim Talat Tekindir. 1985 ylnda Byk Trk Klasikleri dizisinin 1. cildinde
Bengta Edebiyat balyla Ahmet Bican Ercilasun da, Tonyukuk ve Kl Tigin antlarnn yeni
bir aktarmn vermi, antlar zellikle edebi ynden deerlendirmitir.
1990 ylndan itibaren Kktrk Antlar zerindeki almalar, Trkiyede byk bir ivme
kazanmtr. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlna bal olarak kurulan Trk birlii ve
Kalknma Ajans (TKA), Kktrk Antlar konusuna byk nem vermitir. Trk Dil Kurumunca
balatlan projelerle de Kktrk Antlar konusunda ilerlemeler kaydedilmitir. Tonyukuk Klliyesi
ile Bilge Kaan - Kl Tigin Klliyelerinde, 1988de inasna balanan koruma ve mze binalar
1990da TKA tarafndan teslim alnmtr.
Bugn Amerikadan Japonyaya kadar btn dnya Trkologlar, hemen hemen her dilde
heyecanla beng talar aratrmaktadr. bideler zerinde yaplan almalar sonucunda, 6 tanesi
byk olan Orhun harfli yeni kitbeler ve metinler bulunmu, neirler birbirini kovalamtr. Son
zamanlarda Orhun Irma vadisinde yaplan arkeolojik aratrmalar da hz kazanm ve burada
yzlerce heykel, balbal, eitli eserler ve ehir harabeleri bulunmutur. Bu alanda yaplan
almalarn adlar bile, bir kitap tekil edecek kadar genitir.
Gerekten de Orhun bidelerini, bugn Trkiye'den binlerce kilometre uzakta eski Trk
yurdunda, bugnk Moolistan'da Trkln ehadet parmaklar olarak ykselen bu mbarek
talar kana kana okumak, her kelimesi zerinde derin derin dnmek, resimlerini hu iinde
seyrederek ruhu ykamak, her Trk iin mill ibadettir.

Sayfa: 6

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk (Orhun) Yazs Hakknda

Trklerin bilinen ilk yazl kaynaklar olan Orhun Yaztlar'nda kullanlan Gktrk Yazs, 7. yzyla
kadar ilenerek temellendirilmi ve bu dnemden sonra yazl kaynaklarda kullanlr olmutur.
Orhun yazsnn Gktrkler dneminde olutuu sylense de, Gktrk Yaztlar'nda kullanlan yaz
dili zerinde yaplan dil bilimsel aratrmalar, Trk yaz dilinin Gktrklerden ok daha nceye
kadar uzandn gstermektedir. Bir yaz dilinin, Orhun Abideleri'ndeki olgunlua ulaabilmesi
iin, uzun yllar boyunca ilenmesi gerekmektedir. Bu durum gz nne alndnda, Orhun yaz
dilinin en eski dnemlerinin milattan nceye kadar uzandn syleyebiliriz.
Trk yaz dilini belgelerle takip edebildiimiz 7. yzyldan sonraki dnemde, Orhun yazs 5-6
yzyl boyunca Trklerin yaad geni corafyada kullanlmtr. Karahanllar dneminde
Uygurlarn oluturduu yeni alfabenin yaygnlamaya balamasyla, Gktrk yazs braklmtr. Bu
yaznn en gzel rneklerini bulduumuz Orhun Yaztlar, bin yldan fazla sre boyunca kendini
koruyarak bugnlere ulam olsa da, ancak 19. yzyln ortalarnda kefedilmitir.
Gktrk alfabesindeki harfler, doadaki nesnelerden hareketle oluturulmutur. Bu zelliiyle
Orhun alfabesinin, Gktrklerden binlerce yl nce yaayan TRKlerin oluturduklar bir resim
yazsnn devam olduu sylenebilir. nk harflerin ou, doadaki veya insan tasavvurundaki
nesnelere benzemektedir. Sz gelimi, "O" harfi, aa doru bakan bir oku gstermektedir. Bu
harfin alfabedeki karl da, "ok - uk" biimindedir. Bu konu ilerleyen sayfalarda ayrntl olarak
ilenecektir.
Gktrk yazsndaki harfler, genellikle dikey ve yatay izgilerden olumaktadr. nk Gktrkler,
genellikle harfleri sert yzeylere kazyarak yazy oluturuyorlard. Bir bakma ivi yazs zellii
gsteren Orhun yazs, ilkel yntemlerle talara kaznd hlde olduka estetik bir grnme
sahiptir. Gktrk yazs, genellikle keskin izgilere sahip olmakla birlikte, kat zerine aktarlnca
(Irk Bitig gibi) tarihi sre ierisinde daha yumuak izgilerden olumaya balamtr.
Gktrk yazs, bugnk Trk yazsna tam ters biimde sadan sola doru yazlmaktadr. Alfabede
toplam 38 harf bulunmaktadr. Bu harflerin 30 tanesi sessiz, 4 tanesi sesli, 4 tanesi de ift seslidir.
imdi Orhun Trkesinin gramerini ve szck bilgisini bir yana brakarak, Gktrk yazsn
renmeye harfleri tanmayla balayabiliriz.

Sayfa: 7

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk alfabesindeki 38 harf, aadaki tabloda toplu hlde gsterilmitir. Bu tablo, Orhun
yazsn renirken, zellikle nszlerin kalnlk - incelik durumlarn anmsamak amacyla ska
kullanlacaktr.

Sayfa: 8

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk alfabesinde 30 tane nsz harf bulunmaktadr.

Bu harflerin 20 tanesi "kalnlk - incelik" durumuna gre
deimektedir. Geriye kalan 10 harfin de, 5 tanesi btn
nllerle kullanlan harflerden; 5 tanesi ise ift nsz
karlayan harflerden olumaktadr.
Kalnlk - incelik uyumuna gre deien nszlerin
kullanm, u ekildedir: Gktrk alfabesinde nszlerin
kalnlk - incelik uyumu, gnmzdeki byk nl uyumu
ile balantldr. Eer bir szcn ilk hecesinde "kaln" bir
nl var ise, yazda o hecedeki nszn "kaln" biimi
kullanlr. Eer ilk hecedeki nl "ince" ise, o hecede
kullanlan nszn de "ince" biimi kullanlr. rnein
"budun" szc Gktrk yazs ile "NDuB" biiminde
yazlmaktadr. Dikkat edilirse "budun" szcnn ilk
hecesinde "u" nls bulunmaktadr. "U" sesi kaln bir
nl olduu iin, onunla ayn hecede bulunan "b" sesinin
de "kaln" biiminin (B) kullanlmas gerekmektedir.
Uyumu baka bir rnek ile aklayalm: "Tigin" szc
Eski Trkede "ngit" biiminde yazlmaktadr. Bu
szcn ilk hecesinde bir ince nl olan "i" nls
bulunmaktadr. Bunun iin o hecedeki "t" nsznn de
"ince" biimi olan "t" harfi kullanlmaldr.
imdi Eski Trkedeki nszlerde grlen kalnlk - incelik
uyumunu bir genelleme yaparak tanmlayalm: Eer bir
szcn ilk hecesinde "kaln" nl (a, , o, u) varsa, o
hecedeki nsz de "kaln"; eer ilk hecede "ince" nl (e,
i, , ) varsa o hecedeki nsz de "ince" biimiyle
kullanlmaldr. Elbette bu kural, yalnzca kalnlk - incelik
uyumuna dahil olan 20 nsz iin geerlidir. Zira "m"
sesini karlayan "m" harfinin kaln veya ince biimi yoktur.
Btn nllerle kullanlan nszler, iinde ", m, p, , z" seslerinin bulunduu herhangi bir
szcn iinde kullanlabilirler. rnein ressam anlamna gelen "bedizi" szcndeki ""
sesini karlayan harfi ve z sesini karlayan z harfi, kendisinden sonraki ve nceki
nlnn kaln veya ince oluundan bamsz olarak "izdb" biiminde kullanlmaktadr. Ayn
ekilde bugn "gm" biiminde kullanlan "km" szcnn "mk" biimindeki
yazmnda "m" sesini karlayan "m" harfi ile "" sesini karlayan "" harfinin nllerin
durumundan bamsz olarak kullanldklar grlebilir.
Kalnlk - incelik uyumuna gre deien nszlerin ve btn nllerle kullanlanlarn dnda, ift
nszden oluan "" [ny], "U" [ld - lt], "I
I" [n], "P
P" [nt] ve "" [ng] harfleri bulunmaktadr. Bu
harfler, iinde bu ift nszlerden bulunan szcklerde kullanlrlar. rnein "erin" szcn,
sondaki "n" sesini, "I
I" harfiyle karlayarak "Ir
Ir " biiminde yazabiliriz. Bu szc "nr"
biiminde de yazmay dnebiliriz; fakat burada "n" sesi iin "n " ve "" harflerini kullanmak
yerine, tek "I" harfini kullanmak daha mantkl ve kurall olacaktr.

Sayfa: 9

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk alfabesindeki nsz harfleri ve kullanmlarn

grdkten sonra, nllerin nasl kullanldklarna
bakabiliriz. Gktrk alfabesinde toplam 4 tane nl vardr.
Bugn Trkede kullandmz 8 nl, Gktrk alfabesinde
4 harf ile gsterilmektedir. "A" ve "E" nllerini "e" harfi;
"I" ve "" nllerini "i" harfi; "O" ve "U" nllerini "o"
harfi; "" ve "" nllerini ise "" harfi gstermektedir.
Yandaki tablonun en altnda grdnz sonuncu harf ise,
"kapal e" () sesini belirtmek iin kullanlan "E" harfidir.
Bu harf, Orhun Yaztlar'nda gememekle birlikte Yenisey
Yaztlar'nda birka szckte kullanld iin, Gktrk
yazsndaki nller arasnda sralanmtr.
Gktrk alfabesinde nllerin says olduka azdr; fakat bu
nszlerin okluuyla telafi edilmitir ve bu durum yazda genellikle soruna yol amamaktadr.
Tabloda grlen ilk iki nl harf olan a [a, e] ve [, i], szckler iindeki nszlerin kalnlk incelik durumlarna gre rahatlkla ayrt edilebilmektedir. nk bu harflerin kullanld szck,
eer kaln nszlerle yazlmsa, kaln olan nly; ince nllerle yazlmsa, ince olan nly
sememiz gerekmektedir. rnein: "tara" szc "aRT" biiminde yazlmaktadr. Szcn
yazmna dikkat edilirse, bata "kaln" bir nszn kullanld grlecektir. Bu bize, kaln
nszden sonra gelecek nllerin de kaln biiminin kullanlacana iaret etmektedir. Szcn
sonundaki "e" nls, "a" ve "e" seslerini karlamaktadr. Bu durumda szck kaln nszlerden
olutuu iin, sondaki nlnn de "a" sesini karladn anlayabiliriz.
Farkl bir rnee bakacak olursak: "bilig" szcn, Orhun yazsyla "glib" biiminde yazarz.
Szcn sa bataki ilk harfine bakacak olursak, "b" harfinin "ince" biiminin kullanldn
grrz. Bu bize, bu harften sonra gelecek nlnn de "ince" olacan dndrmelidir. Sondaki
harf, yine "g" harfinin "ince" biimidir. Demek ki tezimiz doru yrmekte ve bir szcn ilk
hecesinde hangi trden nsz varsa, sonra gelenler de o trden olmaktadr. O hlde, iki ince
nszn arasnda kalan ve "I" ile "" seslerini karlayan "i" nlsnn, "ince" biimi olan i
sesini sememiz gerekmektedir.
lk iki sesli harfi, kalnlk - incelie gre okumak olduka kolaydr. Fakat u [o, u] ve [, ]
nllerini bu biimde okumak olanakszdr. nk bu iki harfin karlad iki ses de, kaln veya
incedir. yle ki: "u" harfinin karlad iki nl de "kaln"dr. Bu durumda nszlerin
durumlarna bakarak "u" harfinin karlad seslerden birini sememiz olanakszdr. rnein:
"bung" szc, "uB" biiminde yazlmaktadr. Szcn sandaki ilk harften balarsak, "b"
harfinin "kaln" biiminin kullanldn grrz. Bu durumda ortadaki nl de "kaln" olmak
zorundadr. Fakat "u" harfinin karlad "o" ve "u" nllerinin ikisi de "kaln" olduu iin,
hangisini seeceimizi bilemeyiz. Bu durumda bu szc "bong" olarak da okuyabiliriz; "bung"
olarak da... Bylesi szcklerin okunmas, genellikle sorunlu olmutur. Baz Trklk bilimcilerin
"Kl-Tigin" biiminde okuduklar ad, bazlar "Kl-Tigin"; bazlarnn Tonyukuk diye okuduklar
ad, bazlar Tunyukuk diye okumulardr. Gktrkedeki a ile e nllerini birbirinden ayran
dzenli yapnn, u ile o veya ile nllerini birbirinden ayramaynn nedeni, bu
nllerin sesletimi (telaffuzu) arasndaki farkn hissedilmeyecek kadar az olmasyla aklanabilir.
Bunun iin byle szckleri okurken, anlaml olduunu dndnz en doru biimiyle
seslendirmemiz gerekmektedir.

Sayfa: 10

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Yazsnda Yazm (ml)

Gktrk yazs, olduka dzenli ve gelimi bir yapya sahiptir. Szcklerin oluturulmas,
kullanlacak harflerin sralann dzenleyen belli uyumlarla sistemli hle getirilmitir. Gktrk
yazsna sistemli bir yap kazandran belli bal yazm kurallar, aada maddeler hlinde
sralanmtr.

1.

Szck sonundaki nller, her durumda gsterilmek zorundadr. rnein "bu kadar"
anlamndaki "buna" szc, "eIuB" biiminde yazlmaktadr. Szcn son sesini karlayan
"e" harfi, genellikle ilk hecelerde yazlmasa da son hecede kullanlmak zorundadr. Bu durum
btn nllerde geerlidir. imrgy (yigirmi), elrib (birle), gd (edg), aPuB
(bunta) ve irt (Tengri) szcklerinde, son sesi karlayan tm harflerin kullanld
grlmektedir.

2. lk ve orta hecede "e" harfinin karlad "a - e" nls genellikle kullanlmaz. Bunun nedeni,
kullanlan nsz harflerin ounun zaten a veya e sesini ieriyor olmasdr. rnein "Tengri"
szc Eski Trkede "irt" biiminde yazlmaktadr. Bu szcn ilk hecesinde bir ince nl
olan "e" nls bulunduu hlde, bu nl yazda gsterilmemektedir. Bu durum, " t" nlsnn
"ince" okutmas nedeniyle karkla neden olmamaktadr. NoTL
NoTL (altun), Ymu
Ymu (Umay),
NGq
NGq (kagan), nm
nm (men)... gibi rneklerde de ilk veya orta hecede bulunan a - e
nllerinin gsterilmediini grebiliriz.
Baz szcklerde ilk veya orta hecedeki a nlsnn gsterildiini grebiliriz. Bu yazm, bu
szcklerdeki a nlsnn uzun olduunu gsterir. rnein; isim anlamna gelen Ta (t)
szcyle duvar anlamna gelen maT (tm) szcklerinde T harfinin at - ta sesini
karlamasna ramen, uzun nly belirtmek iin a harfinin de kullanld grlmektedir.

3. Bir szcn art arda gelen iki hecesinde ayn nl varsa, bunlarn yalnzca bir tanesi (genellikle
ilk hecedeki) gsterilir. rnein "n" szc "n" biiminde yazlmaktadr. Burada ilk

hecedeki "" nlsn karlayan "" harfi, ikinci hecede de olmasna ramen yazda
gsterilmemitir. Ayn ekilde "Tigin" adnn "ngit" biimindeki yazmnda da hem ilk hecede
hem de ikinci hecede "i" nls bulunmasna ramen, "i" nlsn karlayan "i" harfi yalnzca
ilk hecede kullanlmtr. Bu kuraln istisnalar bulunmakla birlikte, genel kullanm byledir.
mPlQ (klntm) rneinde de bu kullanm grlmektedir.

Sayfa: 11

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

4. inde hem nsz hem de nl sesi barndran ift sesli "Q", "c", "OK" ve ""
harfleri kullanld zaman, yanlarndaki nller yazlmaz. Eer yazlmsa,
burada uzun nl olduunu dnmek gerekir. Krt (Trk) szcnde
harfi k sesini karlad iin, yeniden harfini kullanmaya gerek
kalmamtr. QLB (balk) rneinde de bu kullanm grebiliriz.
5.

lk hecenin dz nlsnden sonra gelen yuvarlak nller, genellikle

gsterilir. NuTL (altun) ve mtrlk (kelrtm) szcklerinde a ve e
dz nllerinden sonra gelen u ve yuvarlak nllerinin gsterildiini
grebiliriz.

6.

lk hecedeki yuvarlak nllerden sonra gelen dz nller de genellikle

gsterilir. TLGo (oglt) ve gis (sig) szcklerinde, o ve
yuvarlak nllerinden sonra gelen ve dz nllerinin yazld
grlmektedir.

7.

lk hecedeki yuvarlak nlden sonra gelen yuvarlak nller, genellikle

gsterilmez. NuDB (bodun) ve lk (kngl) szcklerinde, ilk
hecedeki o ve yuvarlak nllerinden sonra gelen u ve yuvarlak nllerinin yazlmad
grlmektedir.

8.

nce nllerle birlikte kullanlan "s" [s] harfinin, bazen "" [] harfi yerine kullanld
grlmektedir. Bunun tam tersi olarak "" [] harfinin, "s" [s] harfi yerine kullanld da
grlmektedir. srtli (lteri), RSY (yaar) ve isik (kii) szcklerinde sesinin s
harfiyle karland grlmektedir.

9.

Bir szckte ok, uk, ko, ku sesini karlayan O harfi ile u [o, u] nls yanyana
kullanlmsa, bu kullanmn uzun nly gsterdiini anlamak gerekir. eDOPuO
(kndukta), poO (kp), TuO (kt) ve YTuO (ktay) szcklerinde, ilk hecedeki nlnn
uzun olduunu grebiliriz.

10.

Bir szck iindeki ikiz veya benzer nszler, tek harfle gsterilebilir. rnein aQLB
(balkka) ve GluY (Yollug) szcklerinde ikiz nszler, tek harfle gsterilmitir.

11.

Gktrk yazsnda szckleri veya szck gruplarn ayrmak iin, bugnk yazda
kullandmz biimde "boluk" brakmak yerine, "iki nokta" (::) kullanlmtr. Her szckten veya
szck grubundan sonra iki nokta konularak, yaznn okunmas kolaylatrlmak istenmitir. Bugn
iin bu, olduka zahmetli ve gereksiz bir abadr. Fakat o dnemde, sert yzeyler zerine kaznan
szckleri ayrmada, iki nokta kullanlmas anlamldr. Ayrca yaztlarda kullanlan iki nokta (::) imi
(tamgas), Gktrk yazsndaki tek noktalama iaretidir. Bu noktalama iaretinin rnek kullanm
yledir:
mdtib : ngitGLuY : nigtib : NGq : eglib (Bilge Kaan bitigin Yollu Tigin bitidim.)

Sayfa: 12

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Yazm Kurallaryla lgili Altrmalar

Gktrk yazsnda nl - nsz harflerin kullanmlarn dzenleyen yazm kurallaryla ilgili
rendiklerinizi pekitirmek amacyla, aada rnek rnek szckleri inceleyebilirsiniz.
"zGo
zGo"
zGo

: Ouz

"NuA
NuATq"
q : Katun

"nt
nt"
nt : tken

"OOK
OOKKuAT" : Tonyukuk

"NGq
NGq"
NGq

: Kaan

"NqRA
NqRAT" : Tarkan

"srtli
srtli"
srtli

"NuTL
NuTL"
NuTL : Altun

"qLBY
qLBY"
qLBY

: Yablak

"uRGRuO
uRGRuO"
uRGRuO

"qR
qR"
qR : Irak

"NDuB
NDuB"
NDuB : Bodun

"s
s"
s

: Sngk

"qmLuI
qmLuI"
qmLuI :

Anulamak

"OD
OD"
OD :

"glib
glib"
glib : Bilig

"irt
irt"
irt

: Tengri

"glmdk
glmdk"
glmdk :

Kedimli

"OY
OY"
OY : Yok

"uB
uB"
uB : Bung

"ngit
ngit"
ngit

: Tigin

"kmnk
kmnk"
kmnk :

knmek

"y
y"
y :

"ymu
ymu"
ymu : Umay

"GDY
GDY"
GDY

"qmNqS
qmNqS"
qmNqS :

Saknmak

"gt
gt"
gt : Teg

"ngy
ngy"
ngy : Yign

"GRoT
GRoT"
GRoT

"T
T"
T : Ta

"lk
lk"
lk : Kngl

"OTR
OTR"
OTR

"LY
LY"
LY :

"qRB
qRB"
qRB : Bark

"kgrk
kgrk"
kgrk

"Y
Y"
Y : Ya

"gtib
gtib"
gtib : Bitig

"zdb
zdb"
zdb

"trt
trt"
trt : Trt

"zks
zks"
zks : Sekiz

"aIuB
aIuB"
aIuB :

"D
D"
D : ad

"qzY
qzY"
qzY : Yazk

"imrgy
imrgy"
imrgy

"ib
ib"
ib :

Bi

"LY
LY"
LY : Yal

"zit
zit"
zit :

Tiz

: Neng

"gd
gd"
gd :

Edg

Iduk

Yl

: lteri

: Yada
: Toru

: Artuk
: Kergek

: Bediz
Buna

"A
AT : gb":
gb Beng Ta

"qmTOT
qmTOT"
qmTOT :

: Krgaru

Toktmak

"kmtib
kmtib"
kmtib :

Bitimek

"qmNGzq
qmNGzq"
qmNGzq

: Kazganmak

"qmRB
qmRB : eu"
eu
"kmrtr
kmrtr"
kmrtr :

: Ua barmak

Ertrmek

"qmqLRY
qmqLRY"
qmqLRY

: Yarlkamak

"zqRQ
zqRQ"
zqRQ : Krkz

"qmRLu
qmRLu"
qmRLu :

Olurmak

"rmt
rmt"
rmt : Temir

"zquT
zquT"
zquT : Tokuz

"kmtrks
kmtrks"
kmtrks :

Skrtmek

"zBY
zBY"
zBY : Yabz

"zSNuT
zSNuT"
zSNuT : Tonsuz

"kmrPky
kmrPky"
kmrPky :

Ykntrmek

"nt
nt " : Tn

"elrib
elrib"
elrib : Birle

"qLBY
qLBY"
qLBY : Yablak

"kmlzs
kmlzs"
kmlzs :

Szlemek

"Tu
Tu " : Ot

"nyit
nyit"
nyit : Tiyin

"zPk
zPk"
zPk

"qmDu
qmDu"
qmDu

: Udmak

"BuS
BuS " : Sub

"gl
gl"
gl : lg

"GLNoT
GLNoT"
GLNoT : Tonlu

"kmtg
kmtg"
kmtg

: gitmek

"YB
YB " :

"k
k"
k : k

"G
G"
G : gany

"qmNlQ
qmNlQ"
qmNlQ :

"LuB
LuB"
LuB :

Bulung

"kmnt
kmnt"
kmnt

"GBT
GBT"
GBT :

Tabga

"kmtrgy
kmtrgy"
kmtrgy

"n
n "

Bay

"gy
gy " : Yig

"GY
GY"
GY

"poO
poO "

"zB
zB " :

: Kp
Baz

: Ya

"ersk
ersk"
ersk : Kisre

"QK
QKLB"
B :

Balk

: Yigirmi

: Kntz

"NqRT
NqRT"
NqRT : Tarkan

Sayfa: 13

Klnmak

: tnmek
: Ygrtmek

"kmrtly
kmrtly"
kmrtly :

Yeltrmek

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrkenin Ses zellikleri

Bugnk Trkiye Trkesinde bulunan c, f, , h, j, v sesleri Gktrkede olmad hlde; lnl
Trkiye Trkesinde bulunmayp farkl Trk lehelerinde yaayan ve sesleri Gktrkede
bulunmaktadr.
Gktrkedeki nllerin tamam, bir szcn her yerinde bulunabili. nszlerin tamam
szcklerin iinde ve sonunda bulunabiliyorken; szck banda yalnzca belirli nszler
bulunabilmektedir. b, , k, o, s, t, y sesleri, bi, ab, kii, kaan, sgt, ta ve yagz
rneklerinde grld zere szck banda kullanlabilmektedir. Bu nszlerin dnda kalan d,
g, , l, m, n, , , p, r, , z nszleri, birka istisna dnda szck banda bulunmamaktadr.
Kktrkenin genel ses zelliklerini maddeler hlinde yle sralayabiliriz:

1. Asl uzunluklar korunur: , t (ad), bka (boa), tm (duvar) Gktrk yazsnda bu uzunluklar
gsteren kesin bir yazm kural bulunmamaktadr. Fakat genellikle szck banda kullanlmayan
baz seslerin, zellikle belirtildii szcklerde uzun nl olduu anlalmaktadr.

2. Szck bandaki kler korunur: ke- (gemek), kel- (gelmek), kl (gl), k (g)
3. Szck bandaki tler korunur: tag (da), temir (demir), tod- (doymak), trt (drt)
4. Szck ii ve sonundaki bler korunur: eb (ev), ebir- (evirmek), kab- (kavumak)
5. Btn ler korunur: ab (avu), buna (bunca), oak (ocak), uuz (ucuz)
6. Hece ve szck sonlarndaki g ve lar korunur: ag- (amak), beg (bey), olan (olan)
7. kinci ve daha sonraki hecelerin bandaki g ve lar korunur: edg (iyi), kazgan-
(kazanmak), tabgan (tavan)

8. Btn dler korunur: adak (ayak), adgr (aygr), adrl- (ayrlmak), bod (boy)
9. lk hecedeki iler korunur: bir- (vermek), bi (be), it- (etmek), yir (yer) Bugn Trkiye
Trkesinde e olan baz ilk hece ilerinin, Kktrkede i deil (kapal e) olduu da
dnlmektedir.

10. Trkiye Trkesinde v ile balayan szck, Kktrkede b ile balar: bar (var), bar-
(varmak), bir- (vermek)

11. Bol- (olmak) fiilinde b sesi korunmaktadr.

12. Gktrkede byk nl uyumuna byk lde uyulmaktadr: bedizet- (ssletmek),
balgg (baly), sglg (mzrakl), balkdak (ehirdeki), yoryur (yrr)

13. Gktrkede kk nl uyumu ok gl deildir. altun (altn), e (ata) gibi szckler,

kurala uymazlar. Baz yardmc nller ve eklerdeki nller dzlk - yuvarlaklk uyumuna uyar:
bigil-i-m (aklm), kz--m (gzm), ba-lg (bal), lr-tm (ldrdm)

Sayfa: 14

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrkenin Biim zellikleri

YAPIM EKLER
simden sim Yapma Ekleri
+: Meslek ve urama isimleri yapar. Bu ekin cli ve yuvarlak biimleri yoktur: yir+i
(klavuz), yag+ (sava), sgt+ (alayc)
+lXg: Sahip olma bildirir: ba+lg (bal), tiz+lig (dizli), at+lg (atl), ton+lug (elbiseli)
+sXz: Sahip olmama bildirir: yol+suz, keig+siz (geitsiz), bu+suz (kedersiz)
+GI: Aitlik bildirir: re+ki (ndeki), buluda+k (kedeki), tagda+k (dadaki)
(X)n: Saylarda sralama bildirir: +n (nc), trt+n (drdnc)

simden Fiil Yapma Ekleri

+lA-: ba+la-, s+le- (akn etmek) Bu ekin n-, -, t- fiilden fiil yapma ekleriyle
geniletilmi biimleri de vardr: sz+le-, s+let-, kan+lan-
+(A)d-: Olma bildiren fiiller yapar: kul+ad- (kul olmak), k+ed- (cariye olmak)
+Ik-: i+ik- (ieri girmek, tbi olmak), ta+k- (dar kmak, tutsaklktan kurtulmak)
+sIrA-: +szlamak anlamnda fiiller yapar: il+sire- (devletsizlemek), urug+srat-

Fiilden sim Yapma Ekleri

-(X)g: bil-ig (bilgi), l-g (l), tir-ig (diri), biti-g (yaz)
-(X)m: l-m, ked-im (giyim), bat-m
-(X): k- (ok), teg-i (deme)
-(X)n: t-n (rica), bulga-n (karklk)

Fiilden Fiil Yapma Ekleri

-d-: Pekitirme ilevindedir. ko-d- (koymak), -d- (gndermek), to-d- (doymak)
-(X)l-: Edilgen at ekidir: ad()r-rl- (ayrlmak), tir-il- (dirilmek)
-(X)n-: Dnl at ekidir: kl-n-, tut-un-, kubra-n- (toplanmak), seb-in- (sevinmek)
-(X)-: te at ekidir: kab-- (kavumak), gle-- (danmak)
-Ur-: Ettirgen at ekidir; dz biimleri yoktur: l-r- (ldrmek), teg-tir- (dedirmek)
-tUr-: Ettirgen at ekidir; dz biimleri yoktur: ag-tur- (ykseltmek)
-(X)t-: Ettirgen at ekidir; nl ve r ile biten fiillerin dnda da kullanlabilir: yor-t-
(yrtmek), sle-t- (akn etmek), yagu-t- (yaklatrmak)

Sayfa: 15

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

SM EKM EKLER
okluk Ekleri: Gktrkede dzenli okluk eki yoktur. Trkede belirlilik - belirsizlik kategorisi
olmad iin nesneler belirli bir nesne olarak adlandrlmam; nesnenin tr adlandrlmtr.
rnein ga (aa) denildii zaman, belirli bir aa katedilmemi; aa tr adlandrlmtr.
Bu nedenle dilin balangcnda okluk ekine gerek duyulmamtr. Bunun yannda sadece insan
belirten szcklerde kullanlan u okluk ekleri vardr:
+lAr: beg+ler, konuy+lar (hanm sultanlar), g+ler (analar)
+An: og(u)l+an, er+en (erler)
+(X)t: og(u)l+t (oullar), tarkat (tarkanlar), ylpagu+t (alpagular, yiitler)
+gUn: ini+y+gn (kk kardeler), kelin+gn (gelinler)

yelik Ekleri: Gktrkede iyelik ekleri bugnk gibidir. Ses bakmndan tek fark, ikinci
ahslardaki sesin di deil, damak 'si olmasdr. Ayrca okluk eki olmad iin, nc oul
ahs iyelik eki yoktur:
+(X)m: z+m (kendim), kut+um (talihim), ka+m (babam), g+m (annem)
+(X): og(u)l+u, kan+ (hann), sk+ (kemiin)
+(s)I: sab+ (sz), ag+s (hediyesi), yag+s (dman)
+(X)mXz: ka+mz (babamz), ei+miz (amcamz), il+imiz (devletimiz)
+(X)Xz: oglan+z, taygun+uuz (oullarnz)

Hal Ekleri:
lgi Hli Eki: nszle biten szcklerden sonra +I biimindedir: ben+i (benim), biz+i
(bizim) nlyle biten szcklerden sonra +nI biimindedir: Bayrku+n
Ykleme Hli Eki: yelik eki almam isimlerden sonra +(X)g biimindedir: bodun+ug
(ulusu), kii+g (kiiyi) yelik eklerinden sonra +(I)n biimindedir: sabm+n (szm),
kan+n (hnn) aret ve ahs zamirlerinden sonra +nI biimindedir: bu+n, biz+ni
Ynelme Hli Eki: Gktrkede ynelme hli eki +kA biimindedir: yaz+ka (ovaya),
taluy+ka (denize) nc ahs iyelik ekinden sonra +a biimdedir: yiri+e, sab+a
Teklik 1. ve 2. ahs iyelik eklerinden sonra ounlukla +A biimindedir: Trkm+e, ebi+e
Bulunma - kma Hli Eki: Gktrkede kma hli iin ayr bir ek yoktur. +DA hem bulunma,
hem kma hlini karlar: teri+de (gkte), yir+de (yerde), y+da (ormandan)
Eitlik Hli Eki: +A biimindedir: gibi, gre, kadar anlamlarn verir: ot+a (ate gibi)
Vasta Hli Eki: Gktrkede vasta hli eki +(X)ndr. ile, olarak anlamlarn verir: ok+un
(ok ile), sg+n (mzrak ile), er+in (erle), sab+n (szle)
Yn Hli Eki: Gktrkede iki yn eki vardr: Birincisi -gArU ekidir: il-ger (ileriye, douya),
kur-garu (batya), yr-garu (kuzeye), yir-ger (yere), eb+ger (eve) kincisi +rA ekidir:
i+re (ieri), ta+ra (dar), +re (ne doru)
Soru Eki: Kktrkede soru iin iki edat kullanlr: Birincisi mu edatdr: bar mu? (var m?),
kagan mu? kincisi gU edatdr: bar gu?, begler g?

Sayfa: 16

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

FL EKM EKLER
ahs Ekleri: Gktrkede iki trl ahs eki vardr:
1. Bilinen gemi zaman ve -sIk ekiyle yaplan gelecek zamanda kullanlan ahs ekleri:
-m, ~-g, -, -mXz, - Xz ~ -gXz, - Bu ekler iyelik eklerinden geldii iin, iyelik
ekleriyle ayndr.

2. Geni ve gelecek zamanlarda kullanlan ahs ekleri: men, sen, , biz, siz,
Bunlar da ahs zamirlerinden geldii iin, ahs zamirleriyle ayndr.

Kipler:
Bilinen Gemi Zaman: 1. ve 2. ahslarda -DX; 3. ahsta -DI ekiyle kurulur. l, n, r ile
biten fiil tabanlarndan sonra ekin -tli, dier durumlarda -dli biimi kullanlr: tidim (dedim),
birtim (verdim), sakntm (dndm), tntm (arz ettim), iikdi (tbi oldun)
renilen Gemi Zaman: -mI ekiyle kurulan renilen gemi zamann beng talarda
sadece 3. ahsna rastlanr: timi(demi), glemi (danm), skrmi (ktrm)
Geni - imdiki Zaman: Gktrkede geni ve imdiki zaman ayrlmamtr. Bu kip szn
geliine gre bazen geni, bazen imdiki zamanla Trkiye Trkesine aktarlr. Olumlu geni zaman
eki -Ar ve -Ur; olumsuz geni zaman eki -mAzdr. Olumlu geni zaman eki yerine bazen -Ir
eki de kullanlr. Ayrca bu ekin ne zaman -Ar ne zaman -Ur olaca da kesin bir kurala bal
deildir: birr men (veririm, veriyorum), kazganur men (kazanrm, kazanyorum), bilir siz
(bilirsiniz, biliyorsunuz), krr (grr, gryor), korkur biz (korkarz, korkuyoruz)
Gelecek Zaman: Gktrkede gelecek zaman iki trl kurulur. Birincisi -DAI ekiyle kurulur:
ltei sen (leceksin), olurta sen (oturacaksn) Olumsuz ekimde bu ek -I biimindedir:
yarama (yaramayacak) Dier eke gre daha az kullanlan ikinci ekim -sIk ekiyle kurulur:
lsiki (leceksin)
Emir Kipi: Emir kipinde her ahs ayr bir ekle gsterilir. 1. Tekilde -(A)yIn; 2. tekilde -;
3. tekilde -zU(n); 1. oulda -(A)lIm; 2. oulda -(X); 3. oulda -zU(n) eki kullanlr.
Teklik 2. ahsta ek kullanlmaz; fiil taban dorudan doruya teklik 2. ahs emri ifade eder:
tegeyin (ulaaym), tla (dinle), barzun (gitsin), kabalm (kavualm), bar (gidin)

Birleik ekim: Kktrkede birleik ekimin hikye ve rivayet ekilleri vardr. Hikye, er-
fiilinin bilinen gemi zamanyla, rivayet er- fiilinin renilen gemi zamanyla yaplr. Er-, i-
fiilinin Gktrkedeki asl biimidir.
Hikye: bolm erti (olmutu), tegmi erti (demiti), kelrr ertim (getirdim), bayur
ertimiz (balyorduk), kalta ertigiz (kalacaktnz)
Rivayet: yoryur ermi (yryormu), yagutur ermi (yaklatrrm), olurur ermi
(oturuyormu), yortmaz ermi (yrtmezmi)

Sayfa: 17

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

SIFAT-FLLER
-mI: kalm (kalm olan), konm tiyin (konmu diye), tutm yir (tuttuu yer)
-dUk: barduk yir (gidilmi yer), birtk n (verdii iin), yarlkaduk (buyurduu)
-(X)gmA: uduzugma (sevk eden), keligme (gelen), krgme (tbi olan)
-(X)r ~ -Ar: krr kz (gren gz), bilir bilig (bilen akl)
-mAz: bilig bilmez kii (bilgi bilmez kii), krmez teg (grmez gibi)
-sIk: udskm (uyuyasm), olurskm (oturasm), tutskn (tutacan)
-DaI: kelteimiz (gelecek olanmz), ltei bodun (lecek ulus)

ZARF-FLLER
-A: aa (aarak), kee (geerek), sre (srerek), bintre (bindirerek)
-(y)U: yiy (yiyerek), tutunu (tutunarak), yabulu (yuvarlanarak), l (lerek)
-(X)p: kodup (koyup), eidip (iitip), olurup (oturup), slep (asker sevk edip)
-(X)pAn: olurupan (oturup), kelipen (gelip), slepen (asker sevk edip)
-mAtI(n): udmat (uyumadan), olurmat (oturmadan), saknmat (dnmeden)
-yIn: bulmayn (bulmayp), tiyin (diye)
-sAr: Gktrkede art kipi henz olumamtr. -sAr eki ahslara balanmadan kullanlan
bir zarf-fiil ekidir. bir todsar (bir doysan), ol yirger barsar (o yere varsan)
-gAlI: klngal (klnal), olurgal (otural), lgeli (lmek iin)
-DUkdA: klntukda (klndnda, yaratld zaman), olurtukda (oturduu zaman)

BRLEK FLLER
Kktrkede birleik fiiller, aada sraland ekilde iki yolla yaplr:

1. sim + yardmc fiil: Geisiz fiiller iin bol-; geili fiiller iin kl- yardmc fiili
kullanlr. kul bol- (kul olmak), k bol- (cariye olmak), baz kl- (tbi klmak)

2. Fiil + zarf fiil eki + tasvir fiili:

- Fiil + -A~-I/-U + bir-: Kesinlik bildirir. Ver- tasvir fiili Trkiye Trkesinde tezlik bildirir.
Gktrkede tezlik deil, kesinlik bildirir: Tuta birmi (tutmutur), al birmi (alm)
- Fiil + -I/-U + u-: Yeterlik bildirir: kim artat uda erti (kim bozabilecek idi), itini
yaratunu umaduk yana iikmi (tekiltlanmad iin tekrar tbi olmu)
- Fiil + -U + d-: Oluun, hareketin tamamlandn bildirir: gnu dm (elden
karm), yitr dm (kaybetmi)
- Fiil + -A ~-U~(X)p + bar-: Oluun, hareketin tamamlandn bildirir: ua barm
(uup gitmi, vefat etmi), yokadu barr ermi (yok olup gidermi)

SM CMLES
Gktrkede isim cmlesi iki ekilde kurulur. Birincisinde cmlenin sonuna dorudan isim soylu
bir szck getirilir: Bilge Tonyukuk men. (Ben Bilge Tonyukuk'um.) kincisinde er- fiili
kullanlr: Tabga kagan yagmz erti. (in milleti dmanmz idi.)

Sayfa: 18

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Yazsnda Saylar

Orhun Yaztlar'nda saylar, yaz ile belirtilmitir. Szck dzeyinde kalan bu saylarn, rakamla
yazl kaynaklarda bulunmamaktadr. Gktrkede ya rakam tamgalar bulunmamaktadr ya da
yazl kaynaklarda gemedii iin (gl olaslk) bilinmemektedir. Eski Trkede saylar, bir, eki, ,
trt, bi, alt, yiti, sekiz, tokuz, on diye telaffuz edilir. Yaztlarda saylarn kullanld bir blm,
yledir:

Yukardaki rnek metinde, Eski Trkede yiti yigirmi olarak okunan saynn, bugnk Trkede
on yediye karlk geldiini grebiliriz. Gktrk yazsnda saylarn yazmyla ilgili kurallar, yle
sralayabiliriz:

1- Herhangi bir onluk saydan (10, 30, 50 gibi) nce, herhangi bir birlik say (1, 4, 6 gibi) gelirse;
onluk saydan bir tane drlr ve onluktan nce gelen say ona eklenir. rnein bi otuz
saysnda, bi birlik says otuz onluk saysndan nce geldii iin, otuz onluundan bir tane
drp, elde edilen yirmi saysnn zerine be birliini ekliyoruz. Bylece bi otuz saysn,
yirmi be biiminde gnmz say sistemine aktaryoruz.
2- Herhangi bir onluk saydan sonra, artuk (bugnk art gibi) balacn takip eden bir birlik say
gelirse; onluk saynn zerine birlik say dorudan eklenir. rnein yigirmi artuk yiti saysn,
yirmi yedi biiminde gnmz say sistemine aktarabiliriz.

3- Gktrk yazsndaki yzlk ve binlik saylar, gnmzdeki gibidir. Bi yz says, bugnk

be yz saysyla ayndr. Ayn ekilde bin says da gnmzdeki gibidir.
imdi renmeyi pekitirmek iin birka rnek verelim: bir toksan [81]; otuz artuk eki [32]; alt
yz artuk trt krk [634]; bin yiti yz artuk bi yigirmi [3715]; trt yz artuk sekiz elli [448]

Sayfa: 19

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Alfabesinin Kkeni

Gktrk alfabesindeki harfler dikkatle incelendii zaman, Trklerin
gnlk yaamda kulland nesnelerin yazdaki hli gibi olduu
anlalabilir. zellikle "O" (ok) ve "Y
Y" (yay) gibi, benzetilen
nesneleri hem grsel olarak hem de ses asndan birebir
karlayan bu harfler, Gktrk alfabesinin TRKlere ait olduunu da
kantlamaya yeterlidir. nk harflerin grnts ile karladklar
ses arasndaki benzerlikler, zerinde durmaya deecek kadar
nemlidir. Bir benzerlik, rastlant olarak kabul edilebilir. ki
benzerlik, tesadf olarak nitelendirilebilir. Fakat aada sralanan
11 benzerlik (fazlas da var), bunun bir tesadf olmadn sylemeye
yeterlidir.
Harflerin gnlk yaamdaki nesnelerden hareketle olumu
olmalar, Gktrk alfabesinin bir "resim yazs" (hiyeroglif) oluturan harflerin devam olabilecei
konusunda da bizi dndrmektedir. imdi ksaca, o harfleri inceleyelim:
HARF

AIKLAMA

nce nllerle kullanlan "b" sesini karlayan bu harf, Trkler iin "ev" nitelii
tayan bir otaa (adra) benzemektedir. Eski Trkede szck sonlarndaki "b"
sesleri, sonraki dnemlerde genellikle "v" sesine dnmtr. "Eb" szcnn
de "ev" biimine dntn dnrsek, bu harfin "ev" (adr, ota)
[EB - BE]
nesnesinden hareketle olutuduu sylenebilir.
Kaln nllerle kullanlan "g" sesini karlayan bu harf, ayakta duran bir kiinin iki
baca arasnda kalan boluu andrmaktadr. Divan-u Lgati't TRK'te "a"
szc, "ki bacak arasndaki boluk." biiminde tanmlanmaktadr. Bugn de
pantolonlarn veya benzer giysilerin iki bacak arasndaki birleme yerine "a"
[AG - GA]
denmektedir. te bu harfin de, "a"dan hareketle olutuu sylenebilir.
nce nllerle kullanlan "n" sesini karlayan bu harf, iki basamaktan oluan bir
merdivene benzemektedir. Merdiven, "inme" eylemini gerekletirdiimiz bir
aratr. Bugn "in-" biiminde kullandmz eylem, Eski Trkede "en-"
biimindedir.
te bu harfin, "en-" eyleminden hareketle olutuu sylenebilir.
[EN - NE]

[ER - RE]

nce nllerle kullanlan "r" sesini karlayan bu harf, ayakta duran bir askere
benzemektedir. Asker szcnn Eski Trkedeki karl, "er"dir. Bu harfin de,
"er" grntsnden hareketle olutuu sylenebilir.

Kaln nllerle kullanlan "s" sesini karlayan bu harf, aslm bir cismi
andrmaktadr. Sa yana doru uzayan ksm, nesnenin bal olduu cismi; sol
yandan aa doru gelen ksm ise, aslm bir nesneyi andrmaktadr. Bu harfin
[AS - SA] oluumunun da, "as-" eylemine dayand sylenebilir.

Sayfa: 20

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

HARF

www.bilgicik.com

AIKLAMA

Kaln nllerle kullanlan "t" sesini karlayan bu harf, Trklerin gnlk

yaantsnda olduka nemli yeri olan "at"a veya eski Trk inancnda kutsal
olduuna inanlan "da"a benzemektedir. Harfin tepesindeki yukar bakan ok, bir
atn ban veya dan doruunu andrmaktadr. Bu harfin, "at" szcnn
[AT - TA] birebir harflemesinden veya Eski Trkede "ta" biiminde kullanlan "da"
szcnn ilk iki sesinin alnmasyla olutuu sylenebilir.
Kaln nllerle kullanlan "y" sesini karlayan bu harf, Trk sava sanatnn
vazgeilmez paralarndan biri olan "yay"a benzemektedir. Bir yayn, gerilmemi
hlini andran bu harfin, "yay" szcnn ilk iki sesinin alnmasyla olutuu
[AY - YA] sylenebilir.
Btn nllerle birlikte kullanlabilen ve "p" sesini karlayan bu harf, bir ipi
andrmaktadr. Bu harfin, "ip" szcnden hareketle olutuu sylenebilir.
[P]
Kaln nllerle kullanlan "k" sesini karlayan bu harf, Trk sava sanatnn
temelindeki yayn tamamlaycs olan "ok"tur. Aralarnda benzerlik kurduumuz
nesneye tpatp benzeyen bu harf, dorudan "ok" nesnesinin adn
[OK - KU] karlamaktadr. Bu harfin "ok" adndan hareketle olutuunu syleyebiliriz.

[NT]

ift sesli bir nsz olan ve tm nllerle birlikte kullanlabilen bu harf, Trk
tresinde bir sz zerinde karar klmak, yemin etmek amacyla yaplan bir
trende kullanlan kaba (tasa) benzemektedir. Eski Trkede, bugn de kullanlan
"ant imek" deyimi bulunmaktadr. Bir konu zerine sz verecek (yemin edecek)
Trkler, "ant" ad verilen bir kabn iine biraz kmz koyar, o kmza da "ant
iecek" tm kiiler bileklerini keserek bir damla kan aktrlarm. Daha sonra o
karmdan, kiiler bir yudum ier ve bylece szleri zerine "ant imi" (yemin
etmi, anda olmu) olurlarm. te "ant" kabndaki "nt" sesini karlayan bu harfin,
bu nesneden hareketle olutuu sylenebilir.

nce nllerle kullanlan "s" sesini karlayan bu harf, Gktrkler dnemindeki

Trk budununun en nemli sava aletlerinden biri olan "sng"ye
benzemektedir. nce ve uzun bir nesne olan sng, Gktrk alfabesine de bu
biimde yansmtr. Sng szcnn banda bulunan "s" sesinin, bu harfin
[ES - SE]
oluumunda etkili olduunu syleyebiliriz.
Yukarda Gktrk alfabesindeki harflerin Trk yaantsyla ne dzeyde i ie olduu apak
grlyorken, bir alfabe yaratma iini Trk ulusuna yaktrmak istemeyen batl bilim adamlar
Orhun alfabesini Sod, Pehlevi, ran, Aram veya dorudan Sami kaynakl gibi kabul etmilerdir.
Batda Gktrk yazsn runik yaz diye nitelendiren dil bilimciler, bu yaznn Slav kkenli
olduunu bile kantlama yoluna gitmilerdir. Fakat bu tezlerin tamam, doru temellerden yoksun
olmalar nedeniyle rmtr.
Biz yukardaki aklamalarn ve bir bakma tamga zellii tayan harfler ile Gktrkler'in gnlk
yaantsnda nemli yer tutan nesneler arasnda kurulan ilgilerin, Gktrk alfabesinin Trkler
tarafndan yaratldn kantlamaya yeterli olduunu dnyoruz.

Sayfa: 21

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrkenin Sz Varl
Trkenin bilinen ilk yazl kaynaklar olan Orhun Yaztlar, Trk dilinin
yan belirlemede hareket noktamz oluturan nemli belgelerdir.
Yaztlarda kullanlan dil, Trkenin beng talardan ok daha nce bir yaz
diline sahip olduunu gstermektedir. nk abidelerdeki yaz dili,
dzenli bir yapya ve ciddi bir sz varlna sahiptir.
Orhun Yaztlar iinde nemli kabul edilen byk beng ta olan Kl
Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlarnda geen szck says 6.000'e
yakn olmakla birlikte; farkl szcklerin says 840'tr. Bu 840 farkl
szcn 147 tanesi yer, kavim, kii ve at isimleridir. Bu zel adlar da
karrsak, byk yaztta tekrarlanmayan szck saysnn 693
olduunu syleyebiliriz.
Gktrk Yaztlar, ok snrl konular hakknda bize bilgi vermektedir.
Yaztlarda genellikle askerlikle ilgili olaylarn anlatlmas, snrl bir sz
varlnn kullanlmasn zorunlu klmtr. Bunun iin yaztlarda
belirlediimiz yaklak 700 kelimelik bir sz varl, kukusuz ki o dnemki Gktrkenin btn sz
varln gstermemektedir. nk Morris Swadesh adl dil bilimcinin, insan dillerinin en temel
szckleri olarak belirledii 100 szcn 36 tanesi bile, Gktrkede bulunduu hlde yaztlarda
gememektedir.
Morris Swadesh'in 100 temel kelime listesindeki ben, ayak, kan, sa, bulut, ta, ate, byk, iyi,
otur-, uyu-, ldr- gibi 64 szck, Orhun Yaztlar'nda gemektedir. Gz, kulak, dil ve boaz
iin szcklere sahip olan bir dilin, burun, az, di ve trnak iin hibir szce sahip
olmayabileceini dnmek, elbette yanltr. Bu szckler Trk dilinin sz varl iinde
bulunduu hlde, yaztlarda anlatlan olaylarda gerek duyulmad iin kullanlmamtr.
Yaztlardaki sz varl gelerini, u balklar altnda aklayabiliriz:

1. Soyut Kavramlardaki Zenginlik: Yaztlarda Gktrkler andaki Trk yaantsn betimleyen

somut kavramlarn yannda, Trk ulusunun sevincini ve skntlarn yanstan soyut kavramlarn
kullanldn da grebiliriz. rnein karklk ve kargaa durumunu anlatmak iin, yaztlarda
bulgak, bulganve kamag szckleri kullanlmtr. Beg (ebedi), lgeli (lml, fani)
ve erdem (fazilet) gibi szckler de, yaztlarda kullanlan soyut kavramlara rnektir.

2. E anlamllk:

Bir dilin yabanc dillerden etkilenmeyen sz varl iinde, btnyle ayn

anlama gelen birden fazla szcn bulunamayaca, dil biliminde benimsenen bir ilkedir. Bugn
gndermek ve yollamak gibi btnyle eanlaml gibi grnen szcklerin Eski Trkedeki
kullanmlarna baktmzda, bu iki szcn aslnda ayr anlamlar karladn grrz. Bugn e
anlaml olarak kullanlan bu szcklerin anlamlar, zaman iinde birbirine yaknlat iin bugn
btnyle e anlaml olarak grlmektedir. Yaztlarda eksiksiz, tmyle anlamna gelen
tketi ve kalsz szckleri ile sevinmek kavramn karlayan girmek ve sebinmek
szckleri kullanlmtr. Bu durum, bu szcklerin beng talarn yazld tarihten ok daha
nceki bir dnemde ayr anlamlar ieriyorken, Orhun Yaztlar'nn yazld dneme gelinceye
kadar anlamlarnn yaknlatn dndrmektedir.

Sayfa: 22

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

3. ok Anlamllk: Herhangi bir dilde, bir szcn birden ok anlam karlayabilmesi iin, uzun
sre iinde deiik konulardaki yazlar ile bilim ve sanat yaptlarnda yer almas ve bylece
ilenmesi gerekmektedir. Yaztlarda geen ag szc, temelde ipekli kuma anlamna
gelmektedir. Fakat zaman iinde bu szck, hediye, mal, hazine anlamlarn da yklenmitir.
gl, sab ve kiig gibi szcklerde de, ok anlamllk gze arpmaktadr.

4. leri geler: Bu kavram, bilinen en eski yazl metinlerimizde, bir szcn belirgin hldeki
kk tek bana gemedii hlde, bu kkten tremi olduu kabul edilen szckleri karlamak
iin kullanlmaktadr. rnein yaztlarda kabul etmek, uygun grmek anlamnda kullanlan
taplamak szcnn kk olarak kabul edebileceimiz tap szc, ancak yaztlardan daha
sonraki yazl metinlerde istek, rza, g gibi anlamlarla karmza kmaktadr.

5. kilemeler: Yaztlarda anlatm gl ve etkili klarak gzelletirmek iin e, yakn ya da kart

anlaml ikilemeler ska kullanlmtr. Ask tosk (alk tokluk), ark tirki (kervan kafile), eb
bark (ev bark), i k (i g), iin tan (iini dn) ve tnli knli (geceli gndzl),
yaztlardaki sz varlnn ikilemeler asndan ne kadar zengin olduunu gstermektedir.

6. Deyimler: Orhun Yaztlar'nn dili, deyimler asndan da olduka zengindir. Adak kamat-
(gerek anlamda aya burkmak, mecaz anlamda artp yanl hareket etmek), at ksi yok
bol- (ad san yok olmak), ot sub kl- (ate ile su gibi birbirine dman etmek) ve ua bar-
(uup gitmek, lmek) gibi deyimler, yaztlardaki anlatm gl ve etkili klmak iin kullanlmtr.

7. Ataszleri:

Orhun Yaztlar'nda Bilge Kaan, Trk ulusuna atasz niteliindeki u cmleyle

seslenmektedir: Trk bodun tokurkak sen; ask tosk mez sen, bir todsar ask mez sen. (Ey
Trk milleti, sen ok tok gzlsn; alk tokluk dnmezsin, bir doyarsan bir daha al
dnmezsin.) Bu ifade, Trk ulusunun yaam anlay zerinde yaplm bir zmleme olduu
gibi, ayn zamanda buduna kar yaplm bir uyardr. Trk ulusunun ezeli dmanlar olan
inlilere kar Trk budununun nasl bir tutum ierisinde olmas gerektii de yine atasz
niteliindeki cmlelerle ifade edilmitir.

8. Edebi Sanatlar: Orhun Yaztlar'nda kullanlan dil incelendiinde, hitabet sanatnn baskn
biimde kendisini hissettirdii grlmektedir. Bilge Kaan'n Kl Tigin Yazt'nda; Ey TRK Ulusu!
stte mavi gk kmedike, altta yaz yer delinmedike, senin ilini ve treni kim bozabilir?
ifadesiyle seslenii, anlam boyutunda estetik ve ahengin gelimi olduunu gstermektedir.
Bunun yan sra yaztlarda benzetme sanat; Kangm kaan ssi bri teg ermi, yas kony teg
ermi. (Babam hakann askerleri kurt gibi, dmanlar da koyun gibiymi.); Trgi kaan ssi
Boluda ota bora kelti. (Trgi kaannn ordusu Bolu'dan ate gibi, bora gibi zerimize geldi.)
cmlelerinde grld zere ska kullanlmtr.

9. Koutluk:

Orhun Yaztlar'nda kullanlan dilin tipik bir zellii olan koutluk, eit geli
birimlerden oluan cmle paralarn ifade etmektedir. ze kk Tengri, asra yaz yer veya
gany bodunu bay kltm, az bodunu k kltm. gibi ifadelerde grld zere, eit geli
birimlerle koutluk salanarak anlatm gl ve etkili klnmtr.
Yukarda sralanan maddeler altnda verilen bilgiler, yaztlar dneminde Trkenin gelimi bir
yaz ve yazn diline sahip olduunu gstermeye yeterlidir. Bunun iin Trk dilinin yalnzca
konuma dili olarak kullanld dnemi, yaztlardan en aa 2000 yl ncesinde dnmek
gerekmektedir.

Sayfa: 23

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Orhun Yaztlar Hakknda Yazlanlar

Trk adnn, Trk milletinin isminin getii ilk Trke metin. lk Trk tarihi. Talar
zerine yazlm tarih. Trk devlet adamlarnn millete hesap vermesi, milletle
hesaplamas. Devlet ve milletin karlkl vazifeleri. Trk nizamnn, Trk tresinin,
Trk medeniyetinin, yksek Trk kltrnn byk vesikas. Trk askeri dehasnn,
Trk askerlik sana-tnn esaslar. Trk gururun ilhi ykseklii. Trk feragat ve
faziletinin byk rnei. Trk itimai hayatnn ulvi tablosu. Trk edebiyatnn ilk
aheseri. Trk hitabet sanatnn eriilmez aheseri. Hkmdarne eda ve ihtiaml
hitap tarz. Yaln ve keskin slbun artc numunesi. Trk milliyetiliinin temel
kitab. Bir kavmi bir millet yapabilecek eser. Asrlar iinden mill istikameti aydnlatan
k. Trk dilinin mbarek kayna. Trk yaz dilinin ilk, fakat harikulade ilek rnei.
Trk yaz dilinin balangcn mildn ilk asrlarna kartan delil. Trk ordusunun
kuruluunu en az 1250 sene teye gtren vesika. Trkln en byk iftihar vesilesi
olan eser. nsanlk leminin sosyal muhteva bakmndan en manal mezar talar.
Dnyann bugn belki de en byk meselesi olan in hakknda 1250 sene evvelki Trk
ikaz. vs. vs.
Muharrem ERGN, Orhun Abideleri, Boazii Yaynlar, s. XIV, stanbul, 2005

slp baz yerlerde biraz kuru, muttarit, hatta ekseriyetle 'tahkiye'de drst bir
mantk tertibinden mahrumdur. Lkin buna ramen, baz paralarda eda o kadar canl
ve ahenkli, o kadar samim ve derin tahassllere mkestir ki, ite buralarda ok
kuvvetli 'maer bir lirizm', 'destan bir ruh' kendini kuvvetle hissettiriyor; burada,
hatta alelde nakil ve hikyenin fevkinde 'bedi bir gaye' de takip edilmektedir: Ksa lkin kat' ve vzh
cmleler, tasvirlerinde sahtelikten tamamen uzak sade ve kuvvetli bir ifade, birbiriyle ahenktar bir surette
telif edilmi fiiller, arada ifadeyi yeknesaklktan kurtarmak iin fiillerin deitirilmesi, tekrarlar, hlsa
btn bu gibi beyan incelikleri, bu kitabeleri alelde bir lisan ve tarih vesikas eklinden kurtaryor...
Gktrkenin bu kadar muntazam ve gzel, imls mazbut bir nesir lisan olabilmesi iin, herhlde uzun
tekml devirleri geirdii muhakkaktr.
Fuat KPRL, Trk Edebiyat Tarihi, 1928

Cmlelerin bazan ksa, bazan uzun oluu; mnya kuvvet vermek iin bazan ayn kelimenin birbirine yakn
yerlerde tekrarlanmas, yani bir nevi 'tekrir' sanat yaplmas; bazan ise aksine olarak, mns birbirine
yakn kelimelerin ayn cmlede veya birbiri ardnca gelen cmlelerde kullanlmas bu yazta olduka yksek
bir edeb deer verdirmektedir. Yulu Tigin bu yaztta Bilge Kaan azndan Trk milletine hitap ederken ne
kadar lirik ve romantik ise tarih vak'alar anlatmakta da o kadar realisttir. Bu yazlarda yalan, mbalega,
bouna nme yoktur. Trk milletinin btn ahlk safiyeti, btn deerleri ve kusurlar apak gze
arpmaktadr.
Nihal ATSIZ, Trk Edebiyat Tarihi, rfan Yaynevi, s. 121, 1997, stanbul

Orhon Yaztlar yalnzca siyas ve asker olaylarn olu srasyla hikye edildii kuru bir harp tarihi deildir.
Tam tersine, bu yaztlarn zellikle Bilge Kaan'n beylerine ve halkna seslendii ve onlar inlilerin
entrikalarna ve anayurdu brakp uzak diyarlara gitmelerinin douraca felketlere kar uyard
blmleri son derece etkili bir anlatm gcne ve gzelliine sahiptir. Bu bakmdan Orhon Yaztlar'nn
Trkenin en eski ve en gzel hitabet rnekleri olduu sylenebilir.
Talat TEKN, Orhon Yaztlar, Yldz Dil ve Edebiyat, s. 15, 2003, stanbul

Sayfa: 24

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Gktrk Yazsyla rnek Metinler

Gktrk yazsnda harfler, saylar ve yazm kurallar ile ilgili rendiklerimizi pekitirmek amacyla,
aadaki Orhun Yaztlar'ndan birka rnek metin zerinde altrma yapmanz yararl olacaktr.
Metinler hem Orkun alfabesiyle hem de Latin alfabesiyle verilmi, gnmz Trkesine aktarm
da en altta gsterilmitir.

Sayfa: 25

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 26

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 27

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 28

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 29

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Sayfa: 30

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Szlk
alk-

bitirmek, tamamlamak, bitmek, tkenmek, sona ermek

altun

altn

ana

yle, ylece, yle, ylece, byle, bylece, o kadar, ok, bedava, karlksz

anula-

takdim etmek, arzetmek, sunmak

apa

ecdat, byk baba

artuk

fazla, ziyade, artk

asz

yemeksiz, a

balk

ehir, amur, balk, bataklk

bark

ev, mezar, trbe, abide

bay

zengin

baz

yabanc, tbi

bediz

resim, heykel, nak, ekil, ss

bedizi

ressam, nakka

beng

ebed, daim, sonsuz

bilig

bilgi, fikir, dnce, zek

birle

ile

biti-

yazmak

bitig

yaz, yazma, kitabe, kitap

bodun

budun, ulus, millet, kavim

bulug

taraf, yan

buna

bunca, bu kadar, byle

bung

keder, sknt, dert, zahmet, eziyet, minnet

ay

yoksul, fakir

ei

amca, aabey

edg

iyi

erin

olacak, olmal, tabi, elbette, -dr / -dir

ertr-

erdirmek, yaptrmak

duk

mukaddes, kutlu, mbarek

gar

ar, deerli, nemli, hrmetli

rak

uzak

igit-

beslemek, bakmak, yetitirmek, bytmek, ilgilenmek

illig

illi, vatanl, lkeli, devletli

ilsire-

ilsizlemek, devletsizlemek, ilini kaybetmek, esaret altna girmek

Sayfa: 31

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

ini

kk karde

kagan

hakan, hkmdar, kaan

kaganlg

bamsz, mstakil, kaan olan

kagansrat-

kaanszlatrmak, esaret altna almak

kang

baba, peder

kap

kap

kazgan-

kazanmak, toplamak, biriktirmek, zapdetmek, ele geirmek, fethetmek

kedimli

giyimli, giyim kuam olan, zrhl

kelr-

getirmek

kergek bol-

yok olmak, lmek, vefat etmek

kln-

yaratlmak, yaplmak, meydana gelmek

Krkz

Krgz

kisre

sonra, ondan sonra

kony

koyun

kop

ok, hep, pek, tamamen

kgmen

Kgmen Da, orman, Sayan Da

kngl

gnl, kalp, yrek, i, fikir, dnce, akl, anlay, arzu, lk

kurgaru

bat, batya doru

kut

devlet, ikbal, saadet, baht, talih

kutay

ipek, ipekli

ses, n, an, hret, san

kntz

gndz

men

ben

neng

nesne, ey, mal, eya; h,, asla

olur-

oturmak, tahta oturmak, kaan olmak

ot

ate

anne, vey anne

gz

rmak, nehir, deniz

kn-

piman olmak, eseflenmek, hayflanmak, kendine gelmek, zlmek

tn-

arz etmek, rica etmek, dilek dilemek

sakn-

dnmek, dnceye dalmak, endielenmek, dnp tanmak, yas tutmak

sgt

alama, feryat figan etmek, szlamak, matem

skr-

diz ktrmek, dize getirmek

sub

su, nehir

sig

tatl, lezzetli

Sayfa: 32

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

sle-

ordu sevk etmek, akn dzenlemek, sefere kmak

sngk

kemik

sng-

snglemek, mzraklamak, arpmak, savamak, harp etmek

ad

Trk devletinin bat ksmnn bakan, yabgu

antung

antung Ovas

Tabga

in, inli

teg

gibi

Tengri

Gk, Tanr, ilh, Allah, Gk Tanrs

tigin

Kaan'n oullarna verilen unvan, prens

tirgr-

yaatmak, diriltmek, canlandrmak

tiyin

diye, diyerek

tiz

diz

tok-

vurmak, dvmek, arpmak, dokumak, sokmak, batrmak, tokmaklamak, yontmak

tonsuz

elbisesiz, plak

toru

doru, doru rengi

toruk

zayf, bitkin, takatsiz, kuvvetsiz

tr

tre, kanun, nizam, rf ve adet, grenek, dzen, devlet nizam

tn

gece

ua bar-

vefat etmek, lmek, kergek bolmak

ud-

uyumak

Umay

bir Tanra ad

iin, dolay, yznden

ok, fazla

lg

ksmet, pay, nasip, ans

yabz

yavuz, fena, kt, perian

yablak

kt, fena, perian

yada

yaya

yag

dman

yarlka-

buyurmak, ltfetmek, balamak, esirgemek, korumak

yal

yeil

yeltr-

koturmak

orman, ormanlk da

yig

iyi

yo

natem, yas, l yemei, cenaze treni

ygrt-

koturmak, aktmak

Sayfa: 33

Gktrk Yazsn renme Klavuzu | Yavuz TANYER

www.bilgicik.com

Kaynaka

1- ERGN, Muharrem, "Orhun Abideleri", Boazii Yaynlar, stanbul, 2005

2- ERCLASUN, Ahmet Bican, "Trk Dili Tarihi", Aka Yaynlar, Ankara, 2005
3- ALYILMAZ, Cengiz, "Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu", Kurmay Yaynlar, Ankara, 2005
4- TEKN, Talat, "Orhon Yaztlar", TDK Yaynlar, Ankara, 2006
5- TEKN, Talat, Orhon Yaztlar, Yldz - Dil ve Edebiyat, stanbul, 2003
6- GABAIN, A. Von, "Eski Trkenin Grameri", TDK Yaynlar, Ankara, 2003
7- ATSIZ, Hseyin Nihal, Trk Edebiyat Tarihi, rfan Yaynevi, stanbul, 1997
8- EMRE, Ahmet Cevat, Trk Lehelerinin Mukayeseli Grameri, stanbul, 1949
9- AKSAN, Doan, Trkiye Trkesinin Dn, Bugn, Yarn, Bilgi Yaynevi Ankara, 2005

TRK Ulusu'nun Gktrkler gibi acunu titretebilecek gce kavumas iin, ltfen bu klavuzu
evrenizdekilerle paylan.

Hazrlayan ve Sunan

Yavuz TANYER
letiim: bilgi@bilgicik.com

Sayfa: 34