VISKOZNOST

(latinski viscositas lepljivost, tegljivost)

Viskoznost je karakteristi~na osobina te~nosti koja se javlja pri laminarnom (slojevitom) kretanju te~nosti, kao posledica trenja izme|u slojeva. Mo`e se definisati i otporom kojim se te~nost suprotstavlja te~enju, odnosno protivi pomeranju susednih slojeva te~nosti.
[to je ve}a otpornost ve}a je i viskoznost.
Prou~avanjem viskoznosti bavi se nauka o proticanju te~nosti
reologija. Ime poti~e od gr~kih re~i rheo (proticati) i logos (nauka).
Ova nauka bavi se i svim pojavama koje nastaju kao posledica pomeranja unutra{njih slojeva pod dejstvom spolja{njih sila. Prema tome,
reologija je nauka koja prou~ava proticanje i deformaciju materije.
Kretanje te~nosti izme|u dve paralelne plo~e od kojih je jedna
pokretna a druga nepokretna, mo`e se slikovito prikazati {pilom
karata (slika 1). Sloj te~nosti uz pokretnu plo~u kreta}e se istom brzinom kao i plo~a, a onaj uz nepokretnu osta}e nepokretan.
Ako se pokretna plo~a kre}e nekom brzinom v (koja zavisi od
primenjene sile F), obrazova}e se gradijent brzine proticanja susednih slojeva na rastojanju x, (dv/dx). Usled ovoga javlja se trenje izme|u susednih slojeva te~nosti, tzv. unutra{nje trenje F. Ono ne zavisi
od pritiska, ve} od povr{ine slojeva i njihove relativne brzine. Te~nost koja se kre}e kroz cev malog pre~nika, npr. kapilaru, ima razli~ite brzine kretanja slojeva. Slojevi u sredini cevi imaju najve}u brzinu, a ka zidovima cevi sve manju, da bi u grani~nom sloju uz sam zid
cevi brzina bila jednaka nuli (slika 2).
Njutn (Newton) je dao matemati~ki izraz za silu unutra{njeg trenja:

F=.A.

dv
dx

(1)

Teorijski princip

Slika1.

Slika 2.
Laminarno kretanje te~nosti
kroz cev

gde je:
konstanta srazmere, tj koeficijent viskoznosti, koji zavisi od
prirode te~nosti i temperature
A povr{ina slojeva te~nosti na koju deluje sila unutra{njeg trenja
dv/dx = V gradijent brzine.

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Tako se Njutnova jedna~ina (1) mo`e jednostavnije prikazati:

F=.A.V

(2)

Ako su povr{ina A i gradijent brzine V jedini~ne vrednosti, sledi

da je:

F=

(3)

{to zna~i da je koeficijent viskoznosti ili, kra}e, viskoznost jednaka sili unutra{njeg trenja. Ova viskoznost naziva se apsolutna ili dinami~ka viskoznost.
Jedinice dinami~ke viskoznosti izvode se iz Njutnovog zakona:

(=)

F
(=)
A.V

N
N
(=)
(=) N . m2s (=) Pa . s
m/s
1
m2 .
m2 .
m
s

Paskal-sekund (Pa.s) je izvedena jedinica, a defini{e dinami~ku

viskoznost homogenog fluida koji laminarno struji i u kome, izme|u dva paralelna sloja na rastojanju od 1 m i gradijentom brzine od
1 m/s, nastaje napon smicanja od 1 paskala.
Recipro~na vrednost dinami~ke viskoznosti je fluiditet . To je
merilo lako}e kojom te~nost mo`e da te~e.
U tablici 1 date su vrednosti za dinami~ku viskoznost nekih te~nosti na 20C.
Tablica 1.
Dinami~ka viskoznost nekih
te~nosti na 20C

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Te~nost

(Pa s)

Ricinusovo ulje
Maslinovo ulje
Sulfatna kiselina
Salicilna kiselina
Glicerol
Etanol
Voda
Ksilol
Toluol
Benzen
Hloroform
Etar

0,986
0,084
0,025
2,7110-3
1,4910-3
1,2010-3
1,00510-3
0,8110-3
0,5910-3
6,5210-4
5,8010-4
2,3310-4
Medenica / Male{ev

Pored dinami~ke, definisana je i kinemati~ka viskoznost , koja

se ~e{}e koristi:

(4)

gde je gustina fluida.

Dinami~ka viskoznost koristi se za definisanje osobina samo ~istih (jednokomponentnih) te~nosti, tzv. njutnovskih sistema koji
se pona{aju po Njutnovom zakonu, prikazanom jedna~inom (1).
Ostale te~nosti, tzv. heterogeni disperzni sistemi ne pona{aju se po
ovom zakonu i nazivaju se nenjutnovskim sistemima.
Ako se radi o binarnim sistemima, rastvorima, koriste se relativna, specifi~na, redukovana i unutra{nja viskoznost.
Relativna viskoznost (r) predstavlja koli~nik viskoznosti rastvora () i rastvara~a (0):

r =

(5)

To je mera promene viskoznosti rastvora u odnosu na ~ist rastvara~ i zato je uvek ve}a od jedinice. IUPAC* preporu~uje da se ova
veli~ina naziva viskozitetni koli~nik.
Specifi~na viskoznost (sp) prikazuje prira{taj viskoznosti rastvora iznad jedinice, prouzrokovan prisustvom rastvorene materije:

sp =

0
0

= r 1

*International Union of Pure and

Applied Chemistry (Internacionalna
unija za ~istu i primenjenu hemiju)

(6)

Specifi~na viskoznost zavisi od vrste rastvara~a. Kako i relativna i

specifi~na viskoznost zavise od koncentracije, uveden je pojam redukovane viskoznosti (red) koja predstavlja koli~nik specifi~ne
viskoznosti i koncentracije:

red =

sp

(7)

Redukovana viskoznost predstavlja prira{taj specifi~ne viskoznosti po jedinici koncentracije. Za slu~aj da c g 0 definisan je tzv.
grani~ni broj viskoznosti ili unutra{nja viskoznost []:

[] = lim
cg0

sp

(8)

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Ovaj broj odre|uje se ekstrapolacijom, sa grafika red u funkciji

c, za vrednost c = 0 (slika 3).
Za polimere velike molarne mase (ve}e od 30 kg mol-1) veza izme|u unutra{nje viskoznosti [] i molarne mase M, mo`e se prikazati Kun-Mark-Hauvinkovom (Khun-Mark-Houwink) jedna~inom:

[] = K . Mn

Slika 3.
Grafi~ko odre|ivanje grani~nog broja
viskoznosti

(9)

u kojoj konstanta K zavisi od prirode supstancije i temperature na

kojoj se odre|uje [], a konstanta n od geometrije makromolekula.
Vrednosti ovih konstanti za odre|eni sistem polimerrastvara~ mogu se na}i u literaturi. Na ovaj na~in, odre|ivanjem viskoznosti razbla`enih rastvora polimera, mo`e se odrediti njihova molarna masa.
Viskoznost koloidnih disperzija zavisi i od oblika ~estica disperzne faze. Disperzni sistemi sa sfernim ~esticama pokazuju manju
viskoznost, a sa linearnim ~esticama znatno ve}u. Ako se koloidna
~estica linearnog oblika nalazi u rastvara~u prema kome ima mali
afinitet, te`i}e da zauzme sferni oblik, {to }e uticati na smanjenje
viskoznosti takvog disperznog sistema.
Viskoznost te~nosti zavisi od temperature, tj. sa porastom temperature za 1C viskoznost vodenih rastvora opada za 2 3%. Na osnovu eksperimentalnih rezultata do{lo se do slede}e empirijske jedna~ine zavisnosti viskoznosti od temperature:

log= A +

(10)

gde su A i B konstante za ispitivanu te~nost.

Odre|ivanjem viskoznosti neke te~nosti mo`e se izra~unati njena va`na aditivna i konstitutivna veli~ina reohor. Aditivnost zna~i
da zavisi od vrste i broja atoma ili atomskih grupa u molekulu, a
konstitutivnost od na~ina vezivanja atoma. Izraz za reohor glasi:

. 8
R=
t + 2p
1

Eksperimentalna fizi~ka hemija

(11)

Medenica / Male{ev

gde je:
M molarna masa
dinami~ka viskoznost
t gustina te~nosti
p gustina pare.
U tablici 2 date su vrednosti reohora za neke atome i atomske
grupe, pa se na osnovu aditivnosti mo`e izra~unati reohor slo`enijih
jedinjenja.
ATOM/ATOMSKA GRUPA

REOHOR

C
H (u CH)
H (u COH)
O (etarski)
Cl
Br
CH2
COO (kiseline i estri)

12,8
5,5
10,5
10,0
21,3
35,8
23,8
36,0

Tablica 2.
Vrednosti reohora nekih atoma
i atomskih grupa

Za farmaciju je poznavanje viskoznosti od velikog zna~aja prilikom formulacije farmaceutskih preparata i njihovih oblika za adekvatnu primenu (emulzije, paste, supozitorije ili filmovi za oblaganje tableta). Proizvodnja medicinskih i kozmeti~kih krema, pasta i
losiona zahteva dobro poznavanje i reolo{kih osobina, kako bi preparat bio pogodan da se primeni na ko`u. Ta~no definisani reolo{ki
parametri od presudnog su zna~aja prilikom izrade injekcionih hipodermijskih rastvora, da bi prilikom primene nesmetano proticali
kroz iglu.
Istiskivanje pasta iz tuba, pakovanje granuliranih preparata i
mnogi drugi postupci u farmaceutskoj industriji zahtevaju dobro
poznavanje zakona reologije.
Prou~avanje viskoznosti, kako pravih rastvora tako i koloidnih
disperznih sistema, pored teorijskog ima i prakti~no zna~enje. Merenjem viskoznosti koloidnih rastvora mogu}e je odrediti molarnu
masu koloida i objasniti oblik koloidnih ~estica. Ovo je veoma zna~ajno u proizvodnji rastvora za zamenu krvne plazme (npr. dekstra-

Eksperimentalna fizi~ka hemija

na). Pored ovoga, poznavanje viskoznosti va`no je i za predvi|anje

procesa apsorpcije leka iz gastrointestinalnog trakta.
Za odre|ivanje viskoznosti koriste se ure|aji koji su zasnovani
na:
a) Poazejevom (Poiseuille) zakonu za isticanje te~nosti kroz kapilarnu cev metoda kapilarne cevi.
b) Stoksovom (Stouks) zakonu za brzinu padanja kugle kroz stub
te~nosti metoda padanja tela.
Metoda kapilarne cevi

Ako se koeficijent viskoznosti odre|uje merenjem brzine isticanja te~nosti pod dejstvom Zemljine te`e (slika 4), onda je pritisak
stuba te~nosti p jednak sili F1 koja pod uticajem sile zemljine te`e
deluje na povr{inu popre~nog preseka stuba te~nosti S:

p=
Kako je:

F1
S

p=h.g.

(12)

(13)

gde je:
h visina stuba te~nosti
g ubrzanje Zemljine te`e
gustina te~nosti,
to se iz jedna~ina (12) i (13) dobija izraz za silu F1, koja pod uticajem sile Zemljine te`e vr{i smicanje slojeva:

F1 = h . g . . S

Slika 4.
Metoda kapilarne cevi

Te~nost po~inje da isti~e kada se sila trenja F (jedna~ina 2), koja

spre~ava kretanje slojeva, izjedna~i sa silom F1, koja pokre}e slojeve:

F = F1

Eksperimentalna fizi~ka hemija

(14)

(15)

Medenica / Male{ev

Iz jedna~ina (2), (14) i (15) dobija se izraz za koeficijent

viskoznosti:

h.g..S
=
A.V

(16)

Po{to su veli~ine h, S i A konstante koje zavise od karakteristika

viskozimetra, a g konstanta Zemljine te`e, to se ova jedna~ina mo`e napisati u slede}em obliku:

=K

(17)

Kako gradijent brzine (V = dv/dx) ima dimenzije (1/s), to se mo`e zameniti sa 1/t (gde je t vreme isticanja te~nosti iz viskozimetra), pa jedna~ina (17) dobija slede}i oblik:

=K..t

(18)

Za odre|ivanje viskoznosti iz brzine isticanja te~nosti koristi se

Ostvaldov (Ostwald) viskozimetar (slika 5).
To je relativna metoda, jer se upore|uje brzina isticanja odre|ene
zapremine te~nosti poznate viskoznosti, standarda (npr. vode) sa
brzinom isticanja iste zapremine te~nosti nepoznate viskoznosti na
istoj temperaturi.
Prema jedna~ini (18), koeficijent viskoznosti vode izra~unava se
iz:

H2O = K . H2O . tH2O

Slika 5.
Kapilarni viskozimetar po Ostvaldu
A gornja oznaka
B donja oznaka

(19)

a koeficijent viskoznosti te~nosti nepoznate viskoznosti:

x = K . x . tx

(20)

Ako se vremena isticanja analizirane te~nosti i vode mere istim

viskozimetrom, tada su konstante K iste.

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Deljenjem jedna~ina (19) i (20) i re{avanjem po x dobija se izraz iz koga se izra~unava koeficijent viskoznosti:

x = H2O

x . tx
H2O . tH2O

(21)

gde je:
x koeficijent viskoznosti analizirane te~nosti
H2O koeficijent viskoznosti vode
tx vreme isticanja analizirane te~nosti
tH2O vreme isticanja vode
x gustina analizirane te~nosti
H2O gustina vode.

Metoda padanja tela

Primenjena je kod viskozimetra s kuglom, a zasniva se na Stoksovom zakonu:

F = 6 . . r . v

(22)

gde je:
koeficijent viskoznosti te~nosti
F sila trenja pri kretanju kugle kroz stub te~nosti
r polupre~nik kugle
v brzina kretanja kugle (v = l/t, gde je l du`ina stuba te~nosti,
a t vreme padanja kugle).
Kugla pada pod dejstvom Zemljine te`e, a sila koja deluje na
kuglu jednaka je:

F1 =

4 3 .
r g( t)
3

(23)

gde je:
g ubrzanje Zemljine te`e
gustina kugle
t gustina te~nosti.

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Medenica / Male{ev

Kada se ove dve sile izjedna~e, kugla se kre}e uniformno kroz

te~nost brzinom v. Tada iz jedna~ina (22) i (23) sledi:

2r2g
9l

( t)t

(24)

Kako su veli~ine u razlomku konstantne, to sledi izraz:

= K( t)t

(25)

Za odre|ivanje viskoznosti po ovoj metodi koristi se Heplerov

(Hppler) viskozimetar (slika 6).
Cev je napunjena te~no{}u poznate gustine. Kuglica, poznate gustine, pada kroz cev ~iji je pre~nik neznatno ve}i od pre~nika kuglice. Meri se vreme padanja kuglice izme|u ozna~enih linija A i B. Ceo
postupak izvodi se uz termostatiranje. Prethodno je potrebno (u
uputstvu za ure|aj) na}i vrednost konstante K za kuglice poznatih
gustina i pre~nika.
Slika 6.
Heplerov viskozimetar

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Odre|ivanje viskoznosti
metodom po Ostvaldu

Zadatak eksperimenta
w Odrediti vreme isticanja odre|ene zapremine standarda (vode)
i analizirane te~nosti.
w Iz srednjih vrednosti vremena isticanja, tabli~nih podataka za
gustinu i viskoznost vode i gustine analizirane te~nosti na radnoj
temperaturi izra~unati koeficijent viskoznosti (x) ove te~nosti sa
ta~no{}u datom za viskoznost vode.

Aparatura i hemikalije
w

Kapilarni viskozimetar po Ostvaldu (slika 5)

Termostat sa me{alicom
w Hronometar
w Analizirana te~nost
w Destilovana voda (standard)
w

Kalibracija viskozimetra
Kalibracija viskozimetra podrazumeva odre|ivanje konstante K, koja zavisi od karakteristika viskozimetra. Konstanta K odre|uje se
merenjem vremena isticanja vode i izra~unava iz izraza:

H2O = K . H2O . tH2O

(26)

Vrednosti za H2O i H2O na temperaturi merenja nalaze se u

tablici 1 u Prilogu.
Viskozimetar postaviti u termostat u vertikalni polo`aj i uklju~iti
me{alicu. Pipetom odmeriti odre|enu zapreminu vode, sipati je u
viskozimetar i desetak minuta termostatirati na temperaturi od
20C ili 25C. Zapremina vode zavisi od zapremine ve}e kugle
viskozimetra i mora biti tolika da menisk vode bude ni`i od donje
oznake B, ali da omogu}ava podizanje nivoa vode iznad gornje oznake A.

Eksperimentalna fizi~ka hemija

Medenica / Male{ev

Preko gumenog nastavka vodu povu}i iznad gornje oznake na

viskozimetru i pustiti da slobodno proti~e kroz kapilaru. Hronometar uklju~iti kada se menisk poklopi sa oznakom A, a isklju~iti kada se menisk poklopi sa oznakom B na viskozimetru. Vreme isticanja,
izra`eno u sekundama, zapisati sa ta~no{}u hronometra. Merenje
vremena isticanja vode (tH2O) ponoviti deset puta. Viskozimetar zatim isprati sa malo etanola i osu{iti na vakuumu.
Postupak
Kao i kod kalibracije viskozimetra, suvom pipetom odmeriti istu zapreminu analizirane te~nosti i izvr{iti deset merenja vremena isticanja analizirane te~nosti (tx) na istoj temperaturi.
Iz eksperimentalno dobijenih srednjih vrednosti vremena isticanja i datih vrednosti za gustinu i viskoznost vode (tablica 1 u Prilogu) izra~unati koeficijent viskoznosti (x).
Rezultate prikazati tabelarno.

11

Eksperimentalna fizi~ka hemija

11

t = ..... C
V = ..... mL (odmerena zapremina te~nosti u viskozimetru)

t = .......C
H2O= ....... kg m-3(tabli~na vrednost)
H2O = ....... Pa s (tabli~na vrednost)

12

Medenica / Male{ev