Professional Documents
Culture Documents
Elektrik Guc Sistemlerinde Matlab SimulinkIle Kisa Devre Ariza Analizi PDF
Elektrik Guc Sistemlerinde Matlab SimulinkIle Kisa Devre Ariza Analizi PDF
VAN-2007
TC
YZNC YIL NVERSTES
FEN BLMLER ENTTS
ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI
VAN-2007
tarafndan hazrlanan
bu
alma
. / . / ..
Elektronik Mhendislii Anabilim Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.
mza
ye
mza
ye
mza
.......
Enstit Mdr
i
ZET
ii
ABSTRACT
SHORT CIRCUIT FAULT ANALYSIS WITH MATLAB SIMULINK IN
ELECTRICAL POWER SISTEMS AND THE STUDY OF VAN ENERGY
TRANSMISSION LINE AS AN EXAMPLE
DORUER, Veysi
M.Sc, Electrical and Electronics Engineering Department
Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Nihat NAN
September 2007, 96 pages
From the point of view of the interesting calculation methods in analysis of temporary
events in power systems such as the safety of the personnel and the equipment, selection of
the safety relay and appropriate conductor section, the short circuit fault analysis is one of the
most important method.
In this study it is aimed to explain the probable single phase-to-ground, phase-tophase, double phases-to-ground and three phases short circuit faults in power systems with
real line parameters using MATLAB simulink.
In order to get short circuit event understood, it is shown herein the values relating to
the short circuit event and the method to calculate the impedances of the network elements.
In the calculations performed manually the connection circuits of probable short circuit faults
is shown by using symetrical components method.
Consequently; short circuit fault analysis is studied and the simulation results are
given.
Key Words: Power Systems, Short Circuit, Fault, Simulink.
iii
NSZ
Veysi DORUER
iv
NDEKLER
Sayfa
ZET
ABSTRACT
ii
NSZ
iii
NDEKLER
iv
EKLLER DZN
vii
ZELGELER DZN
ix
EKLER DZN
xi
1. GR
2. LTERATR BLDRLER
3. MATERYAL VE YNTEM
10
10
10
10
13
14
15
15
16
16
18
19
21
22
23
v
3.3.3. Bara empedanslar
25
27
27
28
29
30
31
33
34
36
38
40
41
43
44
45
46
50
53
57
62
65
66
66
3.8.2. Simulink
3.8.2.1. uygulama ara kutular (Toolbox)
67
68
69
3.8.3.1. Bloklar
69
3.8.3.2. Ktphaneler
69
vi
4. BULGULAR
70
4.1. Van li Enerji Nakil Hatt (ENH) Parametreleri
70
70
70
70
74
75
77
78
79
80
81
82
5. SONULAR
83
KAYNAKLAR
85
EKLER
87
ZGEM
96
vii
EKLLER DZN
Sayfa
ekil 3.1. Generatre yakn fazl bir ksa devre arzasnda gerilimin sfrdan
ekil 3.2. Endktif gerilimin sfrdan getii ebekede meydana gelen ksa devre
akmnn deiimi.
ekil 3.3. Ksa devre olay esnasnda gerilimin sfrdan farkl bir deerde olduu
ekil 3.4. Generatre uzak bir noktada meydana gelen ksa devre akmnn deiimi.
12
13
18
20
21
21
25
26
ekil 3.13. Dikdrtgen kesitli baralarn faz km. bana endktif reaktans deerleri.
26
28
34
ekil 3.16. fazl dengesiz bir sistemin a) Pozitif b) Negatif c) Sfr Bileen gerilim
36
38
47
ekil 3.19. Faz-toprak ksa devre arzasnda doru, ters ve sfr bileen devreleri.
48
viii
ekil 3.20. Faz-faz ksa devre arzasnn genel gsterimi.
50
ekil 3.21. Faz-faz ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri.
51
54
ekil 3.23. ki faz-toprak ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri.
55
58
ekil 3.25. fazl simetrik ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri.
58
ekil 3.26. Generatrden dorudan beslenen tesisat paralarnda ksa devre olumas.
61
ekil 3.27. Generatrden elektrik sistemine bir transformatr zerinden bal ksa devre
hali.
63
71
72
73
77
78
79
80
81
82
ix
ZELGELER DZN
Sayfa
izelge 3.1. Bakr iletkenli kablolara ait dc diren deerleri.
23
izelge 3.2. Bakr ve alminyum havai hat iletkenlerinin 20 C lik evre scaklnda
faz ve km bana diren deerleri (DIN 48 201e gre)
24
33
74
74
74
75
x
EKLER DZN
Sayfa
Ek 1. Senkron Generatre Ait Mask Parametreleri
87
88
89
90
91
92
93
94
95
xi
SMGELER ve KISALTMALAR DZN
Simgeler
a
Her hangi bir fazr saat ibresinin tersi ynnde 120 dndren operatr
Gerilim faktr
Ey
Frekans
[Hertz. Hz]
Faz as
[Derece]
ip
[kA]
Akm iddeti
[A]
I1,2,0
IB
[kA]
Ib
[kA]
IG
[A]
Ik
Ik
[A]
Ik
[A]
I k1
[A]
I k2
[A]
I k2t
[A]
I k3
[A]
letken scaklklar
uzunluk
[H/faz]
L 0
[H/km.faz]
Snm katsays
Pu
Per-unit
[ 0C]
[m]
(birim deer)
xii
P
Aktif g
[W]
Pkcu
Reaktif g
iletkenin yar ap
Ro
Ra
[ohm/faz]
Grnen g
[VA]
SB
[MVA]
Sb
[VA]
SG
Generatrn nominal gc
[MVA]
Sk
[VA]
STR
Transformatrn nominal gc
[MVA]
Td
[s]
Td
[s]
Tg
[s]
UB
[%]
UG
[V]
uk
[%]
uR
[%]
ux
[%]
[V]
Un
Nominal gerilim, AC
[V]
u k12
u k23
u k31
Faz-ntr gerilimi, AC
Vf
Arza noktasnda var olduu kabul edilen edeer gerilim kayna [V]
[VAR]
[mm]
[ohm/km.faz]
[V]
[V]
xiii
Asal frekans
[2..f, 1/s]
[ohm/km.faz]
[ohm]
XL
[ohm/faz]
XC
[ohm/faz]
XB
[ohm/faz]
Xd
[ohm/faz]
Xd
[ohm/faz]
Xd
[ohm/faz]
[X=x.L, ohm]
[ohm]
[ohm/faz]
Zn
[ohm]
Zk
[ohm/faz]
Ksaltmalar
ANCI/IEEE
Bkz.
Baknz
EMTP
ENH
HTML
MATLAB
TM
Transformatr Merkezi
VDE/IEC
1. GR
Elektrik tesislerinde akm kayna ile tketicilere kadar olan her eit iletme aracnda
yaltmn bozularak plak iletkenlerin birbirleri ile temas etmesine ksa devre denir. Elektrik
enerji sistemlerindeki geici olay analizlerinin, tesisteki can ve mal gvenliinin salanmas,
koruma rleleri ve enerji iletim hatlarnn iletken kesiti seiminin uygun ekilde
boyutlandrlmas, hesap yntemlerinin ilgi ekicilii asndan en nemlilerinden biri ksa
devre arza analizidir. Bu analiz bir tesisin proje aamasndan iletmesine kadar ok geni bir
alanda karmza kmaktadr.
Ksa devrenin elektrik tesislerindeki tesirleri ok farkl olabilmektedir. Ksa devrenin
darbe eklinde ani olarak ba gstermesi ile devreden geen byk ksa devre akmlar, tesis
elemanlar zerinde dinamik kuvvetlerin olumasna ve bunlarn mekanik yoldan
zorlanmasna yol amaktadr. Devreden uzun sre geen, srekli ksa devre akmlar ise tesis
elemanlarnn snmasna ve malzemenin termik bakmdan zorlanmasna sebep olmaktadr. Bu
sebeple hem tesis hem de iletme personeli bundan zarar grebilir. Ksa devre olaynn sebep
olduu arzalar sonucunda; iletme ksmen veya tamamen durur ve kademe kademe enerji
retimi, iletimi, datm ve tketimi artk normal olarak devam edemez. Ayrca arzann
sebep olduu hasar byk onarm masraflarn da beraberinde getirir.
Elektrik sisteminde eitli nedenlerden dolay meydana gelen ksa devreler,
dengesizlikler, ar gerilimler gibi istenmeyen olaylarn nceden saptanmas, hesaplanmas
gerek tesisat elemanlarnn gerekse bu tesisatla balantl dier tesisat elemanlarnn ve
tketicilerinin seimi, sistemin emniyetli bir ekilde altrlabilmesi asndan nemlidir.
Bu ekilde hesaplara uygun olarak tesis edilmi bir elektrik sisteminde meydana
gelebilecek bir arzada, dengesizlikte veya ar gerilimde tesisat elemanlar arzann olumsuz
etkilerine rahatlkla dayanabilecek ve arza en ksa srede sistemden izole edilebilecektir
(Kk. 2005).
Bu aratrmann amac: G sistemlerindeki ksa devre arza analizini varsaylan hat
parametreleri yerine, Van iline enerji tayan enerji nakil hattnn gerek hat parametreleriyle,
muhtemel ksa devre analizleri yaplacaktr. Daha nceki almalarda, elektrik g
sistemlerinin modellenmesi iin kullanlan (MICRO-CAPIII, EMTP ve MATLAB) bilgisayar
programlar yerine gnmz bilgisayar programlar iinde daha kullanc dostu olan
(MATLAB-SMULNK) program ile yapmaktr. Yaplan simlasyon program ile farkl hat
parametreleri
iin
sistemlerindeki
ksa
devre
arza
analizi
yaplabilecektir.
2. LTERATR BLDRLER
gereken
nem
verilmez
ise
salkl
bir
rle
koordinasyonunun
3
standartlarndan alan ve bu standartlara ok yakn sonular veren bir bilgisayar programnn,
bir ok ksa devre analizinde rnek ebeke modeli olarak 20 gzl bir ebekeye
uygulanmasyla elde edilmi sonularn ayn ebekenin EMTP ile modellenmesi ile elde
edilen sonularla kyaslanmtr. EMTP de veri dosyalarnn hazrlanmasnn kat kurallara
bal olmas programn ou zaman anlalmas ok g olan hatalar vermesi gz nne
alnrsa, daha kullanc dostu programlar kullanlmasnn elverili olabilecei belirtilmektedir
(zdemir. 1997).
Aygen ve ark. (1997),
analitik yntem kullanlarak arza akmnn olaslk younluk fonksiyonlar elde edilmitir.
Her iki yntemle elde edilen sonularn benzerlii saysal uygulama sonularnda
grlmektedir. Analitik yntemle yaplan ilemler bilgisayar bellei ve zaman asndan
stndr. Bu yntemin daha karmak sistemlere uygulanabilecek ekilde gelitirilmesiyle
Monte Carlo ynteminin yerine geecei belirtilmektedir.
MATLAB da n baral bir enerji sistemi iin yazlan bir program ile, rnek olarak ele
alnan baral, alt baral ve Bursa yresini 154 KV ile besleyen dokuz baral enterkonnekte
sistemde (bota alan) tm baralarn da tek faz toprak, iki faz, iki faz toprak faz ksa
devre arzalar incelemitir. MATLAB da hazrlanan enteraktif programda verilerin girilmesi
aamasnda yaplan yanllklar verilerin tekrar girilmesini gerektirmektedir. Grsel bir
program hazrlanmasyla veri girilerindeki bu olumsuz durumun ortadan kaldrlabilecei
belirtilmektedir (Bayazt. 2000).
Metz-Noblant
ve
ark.
(2000),
Elektrik
tesisatnn
ve
gerekli
tehizatn
boyutlandrlmasnda, bunun yan sra can ve mal gvenlii iin gerekli nlemlerin
alnmasnda, ebekenin her noktas iin ksa devre hesaplarnn yaplmas gerekmektedir.
Alak gerilim radyal ebekeleri ile yksek gerilim ebekelerinin IEC 60909 standardna gre
ksa devre akmlarnn hesap yntemleri gsterilmektedir. Ayrca ksa devre akmlarnn
hesaplanmasnda bilgisayar programlar kullanlsa dahi ksa devre akm hesabnn ileri
seviyede kavranmasnn amaland belirtilmektedir.
Elektrik devrelerinin hesabnda genellikle nde gelen kural ve teoremlerin banda
Ohm, Theven, Kirchofftur. Karmak devrelerde Kirchoff kanunundan kp da Thevenin
denkliine geildiinde, bu karmak devre hesaplar ksmen kolay bir manzara grnmne
4
brnr. Ancak yksek gerilim sz konusu olduu zaman bunlarn yerini alan niter sistem
(per-unit sistem) bu kural ve teoremlerin yetiemedii sorunlara el atar. Per-unit sisteminin
tantm ve yksek gerilim reten jeneratr ile yksek gerilim datan transformatrlerle ilgili
baz uygulamalarn ortaya koyulduu belirtilmektedir (Haktanr. 2001).
5
3. MATERYAL VE YNTEM
Ksa devre; elektrik tesislerinde, faz iletkenleri arasnda veya yldz noktas
topraklanm ebekelerde faz iletkenleri ile toprak arasnda izolasyonun herhangi bir ekilde
ortadan kalkmas ya da yanl operasyonlar sonucu oluan akmn ok byk deerlere
ulat bir arza halidir.
Bu durumda; sistemde, kaynaklar ile ksa devre noktas arasnda empedans ok kk
olup, akm yolu zerindeki btn tesisat elemanlar ksa devrenin termik ve dinamik etkilerine
maruz kalrlar. ayet tesisat elemanlar ksa devrenin bu etkilerine, rleler tarafndan
belirlenen srede dayanacak ekilde seilmi ve tesis edilmise bir sorun kmaz. Ancak bu
elemanlar yeterli kapasitede deilse hem kendileri tahrip olur, hem de evreye zarar vererek
can ve mal gvenliini tehlikeye sokarlar.
Ksa devrenin kayna i veya d etkiler olabilir. Ksa devreye neden olabilecek
balca i etkiler; ar ykleme sonucu izolasyonun ar derecede snmas ve bozulmas, ar
gerilimler sonucu meydana gelen delinmeler ve atlamalar ile izolasyondaki yapm hatalar ve
yalanmalardr.
Balca d etkiler ve nedenler ise; kablo ve izoleli hava hatt iletkenlerinin
izolasyonlarnn zedelenmesi, hava hatlar ile atmosfere ak elektrik tesislerine yldrm
dmesi, hava hatt izolatrlerinin krlmas, atmosferik artlardan (kirlenme, rutubet, hava
hatlarna konan kular gibi) dolay oluabilecek atlamalardr. Hava hatlarnda kar, buz ile
oluabilecek atlamalar ile transformatr merkezlerine giren eitli hayvanlarn, topraklanm
ksmlar ile gerilim altndaki ksmlar arasnda veya fazlar arasnda demeleridir. Bakm
esnasnda gvenlik amac ile kapatlan topraklama ayrclarnn tesisata tekrar gerilim
verilirken unutulmalar veya yaplan yanl manevralardr (Kk. 2005).
6
3.1.2. Ksa devre akm
Ksa devre akmlar, genellikle nominal akmlarn katlar eklinde meydana gelir.
Byk dinamik ve sl etkilerinin yannda zaman zaman kabul edilemeyecek lde tehlikeli
gerilimleri de beraberinde getirir. Bu olumsuz etkilerin tesis elemanlarn harap etmesi ve
personel hayatn tehlikeye atmas gvenlik nlemlerini zorunlu klmaktadr (zdemir. 1997).
Bir ksa devre olaynda meydana gelen akmn alternatif bileen deeri;
EY =
(3.1)
Olmak zere
EY
Z (1, 2 ,0 )
(3.2)
iin, ksa devre yolu zerindeki tesisat elemanlarnn empedanslar arasnda generatr
empedansnn zel bir yeri vardr. Ksa devre sresince uyarma alan, endvi reaksiyonundan
dolay zayflar ve generatr klemens gerilimi der. Ksa devre olmadan nce, ksa devreyi
besleyen makinenin emk. i sabit kabul edilirse, klemens geriliminin azalmasnn, generatr
empedansnn artmasndan ileri geldii kabul edilmektedir. Generatr empedansnn
bymesiyle; ksa devre akm, ksa devre noktas generatre ne kadar yakn ise, o kadar hzla
dmektedir. Tam uyarmal ve klemensleri aniden ksa devre edilmi fazl bir generatrn,
fazlarndan herhangi birinin tipik ksa devre akmnn deiimi ekil 3.1de R-faz iin rnek
olarak gsterilmektedir.
ekil 3.1. Generatre yakn fazl bir ksa devre arzasnda, gerilimin sfrdan
devre akm, I P ) ykselmekte ve bu akm nce hzl, daha sonra az hzl olarak kararl bir
deer olan srekli ksa devre akmna ( I k ) dmektedir. ekilden de grld gibi, akm
ksa bir sre iin yatay eksene gre asimetriktir. Ksa devre akmnn bu ilk tepe deerini daha
iyi anlamak iin ekil 3.2deki erinin t=0 anndan hemen sonraki deiimine bakmak
gerekir.
Ksa devre olay gerilimin tam sfrdan getii anda meydana gelirse, oluacak ksa
devre akm, ksa devre yolunun yaklak olarak tam endktif olmasndan (sadece generatrn
kaak reaktansnn etkisinden) dolay ekil 3.2de grld gibi yaklak 90 bir faz
kaymasna maruz kalacaktr. Bylece t=0 annda ksa devre akm maksimum deerine hzla
kmak isteyecektir. Ancak; generatr direncinin endktif karakterinden dolay, ksa devre
akm maksimum deere ulaamayacaktr. Pratik olarak t=0 annda, yine sfr deeri ile
balayacaktr. Bu durumda, doru akm bileeni de gerekli kompanzasyonu yapacaktr. Ksa
devre akmnn doru akm bileeninin balang deeri, alternatif bileenin t=0 anndaki
deerinin negatif iaretlisine eit olup, deeri de birka periyot sonra klmektedir. Bu son
ifadeden de anlalaca gibi; ksa devre akm alternatif ve doru akm bileenlerinden
meydana gelmektedir. Alternatif akm bileeni zaman eksenine gre simetrik iken, doru
akm bileeni zaman ekseninin bir tarafnda meydana gelmektedir.
ekil 3.2 Endktif gerilimin sfrdan getii ebekede meydana gelen ksa devre akmnn
deiimi.
Ksa devre akmnn herhangi bir anndaki deeri, alternatif ve doru bileen akmlarn
toplamndan meydana gelmektedir. ekil 3.2den de grlecei zere; ksa devre akm sfr
deeri ile balar ve yarm dalga (50 HZlik frekansa sahip bir sistemde 10 milisaniye) sonra
en yksek tepe deerine ular ve daha sonra doru ve alternatif bileen akmlarn zaman
sabitlerine uygun olarak kararl ve srekli deere der.
Yukarda belirtilen artlarda generatr terminallerinde meydana gelen ksa devre olay
esnasnda dier iki faz iletkeninin gerilimleri ekil 3.3 de grld gibi nominal
deerlerinin %86.6 deerine dmektedir.
ekil 3.3 Ksa devre olay esnasnda gerilimin sfrdan farkl bir deerde olduu
9
Ortalama olarak 90 geride bulunan her iki faza ait alternatif akm bileenleri,
maksimum deerlerinin %50 si ile balar. Ksa devre olaynda oluan her fazdaki doru
akm bileenlerinin toplam da, tpk alternatif akm bileenlerinin toplam gibi sfr
olmaktadr. S ve T fazlarndaki doru akm bileenlerinin daha kk olmasndan dolay, ksa
devre akmnn zaman eksenine gre deiimi daha az simetrik olmaktadr.
Ksa devre alternatif akmnn srekli ksa devre alternatif akmna dnmesi, endvi
reaksiyonundan ileri gelmektedir. Bu reaksiyon uyarma alann zayflatarak emk.i
azaltmaktadr. Bu ekilde ksa devre akm, olduka yava bir ekilde kararl, srekli ksa
devre akmna gemekte ve bu olay transiyent gei olarak adlandrlmaktadr. Buna tekabl
eden ksa devre alternatif akmna da transiyent ksa devre akm denmektedir. Ksa devre
olaynn balangcnda oluan ve ok hzl olarak azalan ksa devre alternatif akmna ise
subtransiyent ksa devre akm ad verilmektedir.
Ksa devre akm; generatre ok uzak olmayan bir noktada meydana gelirse, deiim
yaklak olarak generatr klemenslerinde meydana gelen ksa devre akm gibidir. ayet ksa
devre olay, generatrden uzakta bir noktada meydana gelirse, generatr empedanslar ebeke
empedanslarna gre etkilerini kaybederler. Bu nedenle, ksa devre akmnn deiimi ekil
3.4te grld gibi olur. ekilden de grld gibi; ksa devre akmnn balang deeri,
kararl ksa devre akm deerinden ok az farkldr (Kk. 2005).
ekil 3.4. Generatre uzak bir noktada meydana gelen ksa devre akmnn
10
Subtransiyent ksa devre akm; Ksa devre akmnn alternatif bileeninin, ilk
periyottaki en byk deeridir. Ksa devre hesaplarnda, ksa devre yolu zerindeki tesisat
elemanlarnn, kaynaklar dhil karakteristiklerinden yararlanarak hesaplanan ilk byklktr.
Ve dier byklklerin hesaplanmasnda kullanlr. Efektif deer olarak verilir. ekil 3.1 ve
3.4te maksimum deer olarak iaretlenmi olduundan;
2 k , pozitif ve negatif
Transiyent ksa devre akm; Ksa devre olay esnasnda subtransiyent ksa devre akm
ile srekli ksa devre akm arasndaki gei akmna verilen addr.
Srekli ksa devre akm; Geici olaylardan sonra geriye kalan, snmsz ksa devre
akmnn efektif deeridir. Ksa devre olay esnasnda ayn ebekeden beslenen tketiciler de,
srekli ksa devre akmnn bykl zerinde bir etki yaratmaktadr. ayet ksa devre
noktas generatrden uzak ise, bu durumda ebekenin toplam empedans generatr
reaktansndan daha byk olup, generatr klemenslerindeki artk gerilim bymektedir. Bu
11
yzden tketiciler belirli bir miktar akm ekebilirler ve bu akm yznden arza noktasn
besleyen ksa devre akm klr.
Ksa devre esnasnda ebekeye bal tketiciler Z yk gibi bir empedansla gsterilirse;
bu empedans generatr klemensleri ile ksa devre noktas arasnda paralel balanm bir
empedans olarak alnr. Bu durumda; generatrden fazl bir ksa devre arzas esnasnda
ekilen toplam akm aadaki ifadeden hesaplandr.
yk + I k3
=
Xd +
Ey
Z eb .Z yk
(3.3)
Z eb + Z yk
Ik
In
(3.4)
/ I n ) oranna bal olarak izilmi ekil 3.5 ten yararlanlr. Bylece fazl
olmak zere, ( Ik3
(3.5)
max deerlerinin;
Turbo generatrler iin 1.3 kat,
kk kutuplu generatrler iin ise 1.6 kat alnmas gereklidir.
12
ki fazl bir ksa devre olaynda, srekli ksa devre akmnn hesaplanmas maksad ile
/ I n ) oran iin, ekil 3.5te apsis eksen deerleri 3 ile, faz-toprak ksa devre arzasnda
( I k2
/ I n ) oran iin ise, ayn apsis deerleri 3 ile arplmaldr.
( I k1
Bu tanmlara uygun olarak iki fazl ksa devre arzasnda srekli ksa devre akm
I k2
I n
(3.6)
ifadesinden, faz-toprak ksa devre arzasnda srekli ksa devre akm ise
I k1 = 3I n
(3.7)
eitliinden hesaplanmaktadr.
eitli ksa devre durumlar iin yukarda (3.5), (3.6), ve (3.7) nolu eitliklerde
verilmi olan ifadelerden de grlecei gibi; fazl ksa devre durumunda srekli ksa devre
akm, iki fazl ksa devre durumundaki srekli ksa devre akmndan daha kk ve iki fazl
ksa devre durumundaki srekli ksa devre akm ise faz-toprak ksa devre durumundaki
srekli ksa devre akmndan daha kk olmaktadr.
Yani; I k3 < I k2 < I k1 durumu olumaktadr.
/ In
I k3
(a) Turbo Generatrler
/ In
I k3
ekil 3.5. (a) turbo (b) kk kutuplu generatrlerde nn deeri (Noblat ve ark. 2000).
13
3.1.3.4. Darbe ksa devre akm ( I p )
Darbe ksa devre akm; Ksa devre olay baladktan sonraki ilk periyottaki en byk
deerdir. Bu deer; efektif deer olarak deil, maksimum deer olarak alnr. Deeri, ksa
devre anndaki gerilimin durumuna ve ebekenin empedans yapsna bal olarak deiir. Bu
deer; tesisatn eitli ksmlarnn dinamik, g anahtarlarnn ise devreyi ama
zorlanmasnda nemli rol oynar. Bu deer; ksa devre olaynn meydana geliinden 10 ms
sonraki akmn en byk deeridir. Bu deer; gerilim sfr deerinde olduu anda ksa
devrenin meydana geldii ve ksa devre akmnn gerilimden yaklak olarak 90 (ebekenin
tam endktife yakn olmas hali) geri olduu durumda hesaplanan ya da llen bir deerdir.
ebeke empedansnn omik diren deerinin byk olmas durumunda ksa devre akm,
gerilimden 90 den daha az geri fazdadr. Bu nedenle; ksa devre akmnn ilk tepe deeri,
ksa devre olu anndan 10 ms sonra deil de biraz daha nce meydana gelir. Yine bu
durumda; gerilimin, ksa devre olaynn meydana geldii anda, sfrdan getii kabul
edilmektedir. Darbe ksa devre akmnn (I p
elemanlarnn empedanslarna (R/X) bal olarak deiimi ekil 3.6 da ki gibidir. K terimi
darbe ksa devre akm katsaysdr.
ekil 3.6. Tesisat elemanlarnn R/X oranna bal olarak Knn deiimi (Anonim.1998).
Alternatif akm bileeninin snmedii generatrden uzak bir noktada meydana gelen
ksa devreler iin ekil 3.6da R/X oranna bal olarak
K=
p
2 Ik
deiimini gstermektedir.
(3.8)
14
Darbe ksa devre akm katsaysnn deeri tesisat elemanlarnn karakteristiklerine
bal olarak
K 1.02 + 0.98e
3R/X
(3.9)
Ksa devre ama akm; ksa devrenin kesilmesi annda kesicinin kontaklarnn
ayrlmas esnasnda kesiciden geen ksa devre alternatif akmnn efektif deeri olup, g
anahtarlarnn devreyi ama zorlanmasn tayin eden esas byklktr. Ksa devre akmnn
sona ermesini, g anahtarlarnn minimum ama gecikmesi tayin etmektedir. Bu da, g
anahtarlarnn kendi zamanlarna ve ama iin alan rle ve dier cihazlarn minimum
gecikmesine baldr. Koruma cihazlarnn ve g anahtarlarnn tipine gre bu zaman 0.08 ile
0.25 saniye arasnda deiir.
Ksa devre akmnn doru akm bileeni, bu gecikme zaman iinde tamamen
snmemi ise, asimetrik ksa devre akmna ait ksa devre ama akmnn efektif deeri
I b(as)
-t/Td
-t/Td 2
(Ik - Ik )e +(Ik - Ik )e +Ik +2 Ik e
- t/Tg
(3.10)
ifadesinden bulunur.
Ksa devre akmnn simetrik devre ama akm ise
Ib
(Ik - Ik )e
t/Td
- t/Td
+ (Ik - Ik )e
+ Ik
ifadesinden hesaplanr.
(3.11)
15
(3.10 ve 3.11) nolu bantlarda geen subtransiyent (balang) zaman sabiti ( Td )
ile transiyent (gei) zaman sabiti generatrlerin zaman sabiti olup, generatre ait byklkler
blmnde aklanmtr.
Elektrik sisteminin herhangi bir noktasnda meydana gelen ksa devrenin dinamik
zorlamasn inceleyebilmek iin darbe ksa devre akm I p alnmakla beraber, ama akmnn
( I b ) veya bu akmla bantl olan ama gcnn ( Sb ) de bilinmesi daha uygun olmaktadr.
Doru akm bileeninin zaman sabitesinin kk olmas ve minimum ama
gecikmesinin ( t 0.1 saniye) olmas durumunda asimetrik devre ama ile simetrili devre
ama akmlar arasndaki fark ok kk olacaktr. Dolaysyla ksa devre ama gcnn
tayininde simetrili ama akm kullanlmaktadr. Ksa devre akmnn doru akm bileeninin
etkisi kk ise, ihmal edilmektedir. G anahtarlarnn minimum ama gecikmesi 0,08
saniye ile 0,25 saniye arasnda olduundan, bu ihmalin bir sakncas yoktur.
fazl sistemlerde fazl simetrik g;
Sb = 3 U I b
(3.12)
ifadesinden hesaplanr.
ebekenin
herhangi
bir
noktasnda
meydana
gelen
ksa
devre
akmnn
hesaplanmasnda, ksa devre yolu zerinde bulunan elemanlarn; gerilim, reaktans ve zaman
sabitleri gibi byklklerinin bilinmesine ihtiya vardr. Bu devre elemanlar iinde generatr;
ksa devrenin olumasnda, devamnda ve snmnde eitli ekillerde nemli rol oynar.
Generatrn ksa devre olaynda etken olan byklkleri ve hesaplamalar aadaki gibidir.
16
3.1.4.1. Generatrn reaktanslar
Ksa devre olaynda, ksa devre yerini besleyen generatr reaktanslarnn nemli yeri
vardr. Subtransiyent, transiyent ve srekli ksa devre akmlarna karlk gelen ve her biri ayr
olan farkl reaktans vardr.
Bu reaktanslar;
X d subtransiyent reaktans, generatrn stator ve rotor sarglarnn kaak reaktansn
ihtiva etmektedir. Subtransiyent reaktansa darbe kaak reaktans veya balang reaktans
adlar da verilmektedir. Subtransiyent reaktansn bal deeri, turbo generatrlerde %12,
amortisman sargl kk kutuplu generatrlerde ise %18 civarndadr.
X d transiyent (geici) reaktans, generatrn stator ve uyarm sarglarnn kaak
reaktanslarn iermektedir. Deer olarak subtransiyent reaktanstan genellikle daha byktr.
Transiyent reaktansn bal deeri turbo generatrlerde %18, amortisman sargl kk kutuplu
generatrlerde ise %27 civarndadr.
X d senkron reaktans, endvi sargsnn toplam reaktans olup endvi reaksiyonundan
ileri gelir.
Reaktans ifadelerindeki d harfi; reaktanslarn, rotorun sarg ekseninin statorun sarg
ekseni ile st ste akt konumdaki duruma ait olduunu gstermektedir.
Bir ksa devre olay esnasnda; ksa devre noktas ile generatr arasndaki reaktanslar
ve generatr reaktanslar, ksa devre akmnn balang ve son deerlerini tayin eder.
Generatr reaktanslar ksa devre olay esnasnda deimekte olup, deerleri generatrn
zaman sabitleri tarafndan belirlenir.
Generatrn zaman sabitleri;
Subtransiyent zaman sabiti ( Td ); bu zaman sabitesi, rotor akm devresinin snme
zelliklerine baldr. Bu zaman sabiti generatr ve ebeke reaktanslar cinsinden
17
Td =
X d + X eb
Td0
X d + X eb
(3.13)
ifadesi kullanlarak hesaplanr.
Transiyent zaman sabiti ( Td ); bu zaman sabiti, uyarma devresinin amorti edici
zelliklerine ve ksa devrenin tipine baldr. Ksa devrenin fazl, iki fazl veya faz toprak
oluuna gre deerler deimektedir.
fazl ksa devre durumunda Td zaman sabiti, generatr ve ebeke reaktanslar
kullanlarak
=
Td(3)
X d + X eb
X d + X eb
(3.14)
Td0
ifadesinden hesaplanmaktadr.
ki fazl ksa devre durumunda T d zaman sabiti doru bileen empedansn yannda
ters bileen empedansnda etkisi gz nnde bulundurularak
Td(2)
X d + X 2 + 2Z eb
X d + X 2 + 2Z eb
(3.15)
Td0
ifadesinden hesaplanmaktadr.
Faz-toprak ksa devre durumunda Td zaman sabiti doru ve ters bileen empedanslar
ilave olarak sfr bileen empedans deeri de gz nnde bulundurularak
Td(1)
X d + X 2 + 2Z eb + X 0
X d + X 2 + 2Z eb + X 0
ifadesinden hesaplanmaktadr.
Td0
(3.16)
18
Doru akm bileeni zaman sabit ( Tg ) : Bu zaman sabiti stator doru akm devresinin
zelliklerinden yararlanlarak tayin edilmektedir. Yani stator sargsnn ve d ksa devre
yolunun endktif direncinin omik dirence oran tarafndan belirlenmektedir. Deiik arza
durumlarnda pratik olarak doru akm bileeni zaman sabiti
Tg
X d + X eb
(R a + R eb )
(3.17)
fazl bir g sistemi normal halde hesaplamalarda kolaylk olmas asndan 1 faz
ve 1 ntr den ibaret olarak dnlr. Sistem genellikle dengeli olduundan ve bu halde ntr
iletkeninden bir akm gemeyeceinden, bir devre diyagram izilecei zaman ntr hatt ihmal
edilir. Bunun yannda sisteme dhil olan cihazlarn edeer devreleri yerine, bunlar iin
dnlm standart semboller kullanlarak diyagram sadece 1 faz ihtiva eden bir hat olarak
ifade edilir ki, buna sistemin tek hat diyagram denir.
Tek hat diyagramnda ama; sistem hakknda nem arz eden bilgilerin ak bir ekilde
gsterilmesidir. Analizi yaplan probleme gre, tek hat diyagramndaki bilgiler deimektedir.
Bir g sisteminin yk etdnde kesici ve ayrclarn tek hat diyagramnda gsterilmesine
gerek yoktur. Ancak, sistemin bir arza durumunda geici rejim altndaki kararllnn
incelenmesi durumunda; sistemdeki kesici, ayrc ve rlelerin belirli bir hz ile sistemin
arzal ksmn devreden karmalar istendiinden, bu elemanlar tek hat diyagramlarnda
gsterilmelidir (akr. 1986).
ekil 3.7de rnek bir g sisteminin tek hat diyagram gsterilmektedir. Bu
diyagramda; generatr, motor, ykseltici ve indirici transformatrlerin yldz noktalarnn
reaktans ya da rezistans zerinden toprakland grlmektedir.
19
Bir enerji sisteminde yk etd veya ksa devre etd yaplabilmesi iin, tek hat
diyagramndan sistemin empedans diyagramna geilmesi gerekir. Empedans diyagramna
geebilmek iin, sistemi meydana getiren elemanlarn her birinin edeer devrelerinin
bilinmesi gerekir. Bunlar ekil 3.8deki gibi ksaca zetlenebilir. ekil 3.8den grld
gibi,
a) Empedans diyagramnda generatrler, endklenen elektromotor kuvveti (emk) ne
seri bal birer empedans ile
b) Tama hatlar yeterli dorulukta T ve devrelerinden biri ile
c) Transformatrler kendi edeer devreleri ile gsterilir.
Yk etd yaplacak ise, endktif ykler seri bal birer diren ve reaktansla ifade
edilir.
Empedans diyagramnda, tek hat diyagramlarnda grlen generatrlerin ntrleri ile
toprak arasndaki akm snrlandrc empedanslar gsterilmez. nk dengeli halde generatr
ntrleri sistem ntrleri ile ayn potansiyelde olacandan, bunlarn zerinden bir toprak akm
gemez.
Ayrca, empedans diyagramndaki ayn bir gerilime, yani transformatrlerin sekonder
veya primer gerilimine gre ifade edilir. Yukardaki aklamalar nda ekil 3.8deki
edeer devreler ekil 3.7 deki yerlerine konursa, kolayca ekil 3.9daki empedans
diyagramlar elde edilir.
20
Edeer devre
K. D. hesaplar iin
(empedans diyagramnda
kullanlan edeer
kullanlan)
devre
semboller
21
ekil 3.9. ekil 3.7de tek hat diyagram verilen sistemin empedans diyagram.
Arza etd yaplrken, direnler genellikle ihmal edilebilir. Yksek gerilim hatlarnda
omik diren, reaktansn 0.1 katna kadar inebilir. Bu durumda, yksek gerilim hatlarnda
diren ve reaktans vektrel olarak toplanacandan; empedans, reaktanstan pek farkl
bulunmaz. Z=X olarak kabul edilebilir. Alak gerilim hatlarnda ise; reaktans, omik direncin
0.1 kat olabilmektedir. Burada da reaktans ihmal edilerek Z=R kabul edilebilir.
Arza hesaplar iin; btn statik ykleri, direnleri, transformatrlerin mknatslanma
akmlar ve tama hatlarnn kapasitif akmlarn (Ksa devre akm yannda ok kk
kaldklar iin) ihmal edersek, ekil 3.9daki sistemin empedans diyagram ekil 3.10daki
gibi reaktans diyagramna evrilmi olur.
Ksa devre hesab yaparken, ebeke elemanlarnn empedanslarnn doru olarak tespit
edilmi olmas gerekmektedir. Ksa devre akm hesabnda, empedans metodu ve IEC 60909a
gre simetrili bileenler metodu bulunmaktadr. (Bu yntem ayr bir konu bal altnda
22
incelenmitir). Simetrili bileenler metodu; asimetrik fazl bir vektr sistemini; ayr ayr
simetrik vektr sistemi olarak meydana gelmesi prensibinden hareketle elde edilmitir.
Burada, simetrili bileenler metodu ile ortaya kan formller kullanlacaktr.
Empedans deeri (Z), bileenden oluur. Birinci bileen ( Z1 ) ksa devre yolundaki doru
empedans (Pozitif bileen), ikincisi ( Z 2 ) ters empedans (Negatif bileen) ve ncs ( Z 0 )
sfr empedans bileeni (Sfr bileen) dir. Empedansn mutlak deeri yani bykl
Z = Z1 + Z 2 + Z 0 olarak gsterilebilir.
Z = Z1 = Z 2
(3.18)
R = R1 = R 2
(3.19)
X = X1 = X 2
(3.20)
Kablolarn diren ve reaktans (ou kez endktans, mH/km) deerleri retici firma
kataloglarnda faz ve kilometre bana ohm olarak verilmektedir. IEC 60909a gre ayet; ac
diren elde edilemiyor ya da hesaplanamyorsa, bunun yerine dc direnci hesaplarda
kullanlabilir. Yaklak hesaplar iin reaktans deerleri, ortalama olarak 0,1 ohm/faz.km
alnabilir.
20 C lik evre scaklnda bakr iletkenli kablolara ait dc diren deerleri faz ve km
bana izelge 3.1 de verilmitir
23
izelge 3.1. Bakr iletkenli kablolara ait dc diren deerleri.
2.5
7.41
4.61
Kesit ( mm )
50
dc direnci (ohm/km
0.387
Kesit ( mm )
dc direnci (ohm/km)
2
10
16
25
35
3.08
1.83
1.15
0.727
0.524
70
95
120
150
185
240
0.268
0.193
0.153
0.124
0.0991
0.0754
R20 =
1
56.q
(3.21)
R20 =
1
36.q
(3.22)
ifadesinden de hesaplanabilir.
evre scaklnn 20 C den farkl C olmas halinde iletkenlerin diren deerleri;
R = 1 + ( 20 0 ) R20
(3.23)
ifadesinden bulunur.
fadede geen sabiti bakr iletkenler iin 0,00393 1/ 0C , alminyum iletkenler iin
ise 0.00403 1/ 0C alnr.
Havai hatlarda da pozitif ve negatif empedanslar yani pozitif ve negatif omik diren ve
reaktans deerleri birbirine eittir. (Bkz. 3.18) ifadesi.
24
Kablolarda olduu gibi, havai hat iletkenlerinin de faz ve kilometre bana ohm
olarak diren deerleri retici firma kataloglarndan kolayca bulunur. izelge 3.2de bakr ve
alminyum iletkenlerin, diren deerleri gsterilmektedir.
izelge 3.2. Bakr ve alminyum havai hat iletkenlerinin 20 C lik evre
scaklnda faz ve km bana diren deerleri (DIN 48 201e gre)
letkenin nominal
Bakr
Alminyum
( mm )
(ohm/km)
(ohm/km)
10
4.10
1.806
16
5.10
1.139
1.802
25
6.30
0.746
1.181
35
7.50
0.527
0.834
50
9.00
0.366
0.579
70
10.50
0.276
0.437
95
12.50
0.195
0.309
120
14.00
0.155
0.246
150
15.80
0.124
0.196
185
17.50
0.100
0.159
240
20.30
0.075
0.119
300
22.50
0.061
0.097
kesiti ( mm )
letkenin ap
2
d e = 3 d1.d 2.d3
(3.24)
ifadesinden hesaplanan iletkenler arasndaki ortalama mesafe olmak zere, fazl alternatif
akm sistemlerinde faz km. bana endktans deeri;
25
d e
L 0 3 = 2.10 7 0,25 + ln
r
[H/m]
(3.25)
ifadesinden bulunur.
Endktansn bu deerinden yararlanarak faz km. bana endktif reaktans deeri
X = L 0
[ohm/km.faz]
(3.26)
olarak hesaplanr.
Ask tertip
Mesnet tertip
d2
d1
d2
d1
d3
d3
X=0.35 ohm/km.faz
alnabilir.
Datm tesislerinde baralarn endktif reaktanslar, baralarn tesis ekline gre ekil
3.12deki gibidir. Baralarn direnleri ise ok kk olduundan hesaplarda ihmal edilir.
26
Baralarn endktif reaktans imalat kataloglarndan alnabilecei gibi aadaki formllerle
de hesaplanabilir.
2 A + h
L = 2ln
+ 0,03 .10 1 [H/m]
d + h
X = 2fL
(3.27)
[ohm/m]
(3.28)
d
h
ekil 3.13. Dikdrtgen kesitli baralarn faz km. bana endktif reaktans deerleri.
27
3.3.4. Transformatr empedanslar
3.3.4.1. ki sargl transformatr empedanslar
Z TR
U k .U n 2
=
[ohm/faz]
100.S TR
(3.29)
RTR =
U R .U n
P
= kcu2 [ohm/faz]
100.S Tr 3.I n
(3.30)
X TR
U .U
= X n
100.S TR
[ohm/faz]
(3.31)
ifadelerinden hesaplanr.
Yzde olarak ksa devre bal kaak gerilimi
U X = Uk 2 U R2
(3.32)
eitliinden bulunabilir.
ayet U R deeri verilmemise, Pkcu transformatrn anma akmndaki bakr kayplar olmak
zere, bu deer;
U R = 100
Pkcu
Un
(3.33)
28
Elektrik
tesislerinde,
genelde
elektrik
retim
merkezlerinde
sargl
sargl
transformatrlerin
empedans
deerlerinin
hesab,
iki
sargl
transformatrlerdeki gibi basit deildir. ekil 3.14te yldz edeer diyagram verilen
sargl transformatrn gei empedanslar, pozitif ve negatif bileen devreler iin
transformatrn karakteristik deerleri kullanlarak;
Z12
u k12U n 2
=
[ohm/faz]
100.S12
(3.34)
Z13
u k13U n 2
=
[ohm/faz]
100.S13
(3.35)
u k 23U n 2
[ohm/faz]
100.S 23
(3.36)
Z 23 =
eitliklerinden hesaplanr.
29
Yldz edeer devredeki empedanslar ise, gei empedanslarndan yararlanlarak;
Z 1 = 1 [Z12 + Z13 Z 23 ]
2
(3.37)
Z 2 = 1 [Z 23 + Z12 Z13 ]
2
(3.38)
Z 3 = 1 [Z13 + Z 23 Z12 ]
2
(3.39)
ifadelerinden bulunur.
(3.37), (3.38) ve (3.39) nolu ifadelerdeki empedanslar negatif iaretli elemanlar dolaysyla
negatif kabilir, aret nemsizdir.
sargl transformatrn diren deerleri ok kk olduundan ihmal edilebilir
(Kk, 2005).
U BU n 2
U BU n
XB =
=
[ohm/faz]
100.S B 100. 3.I B
(3.40)
30
ifadesinden yararlanarak hesaplanr.
Reaktans bobinin diren deerleri, ayet R B / X B 0.03 veya daha kk ise
hesaplarda ihmal edilir (Kk, 2005).
x d = 100
X d
3.I n X d
= 100
Zn
Un
(3.41)
x dU n 2
X d =
[ohm/faz]
100.S G
(3.42)
ifadesinden bulunur.
Senkron generatrn omik diren deerleri ise;
RG = 0,15 X d
31
32
nceki ebekenin edeer ebeke reaktans bulunur ve bu noktadan sonraki hatlarn,
transformatrlerin vb. tesis elemanlarnn reaktanslar ilave edilmek suretiyle istenen
noktadaki ksa devre akmlar ve gleri hesaplanabilir.
Sonu olarak; ulusal elektrik ebekesinin herhangi bir noktasndaki balang ksa
devre gc bilinirse, bu noktadan nceki ebekenin edeer reaktans bulunur (Kk, 2005).
I k =
Un
3.Z k
(3.43)
X eb
U
Un
= n =
S k
3.I k
(3.44)
elde edilir.
35 kV un zerindeki havai hat ebekeleri iin
Z eb = X eb
(3.45)
alnabilir.
35 kV a kadar olan ebekelerde, ayet yeterli bilgi yoksa;
X eb = 0.995.Z eb
(3.46)
Reb = 0.1. X eb
(3.47)
33
3.4. Edeer Gerilim Kayna
Ksa devre hesaplarnda, ksa devrenin olduu noktadaki gerilimin o andaki deerinin
farkl olmas ve tam olarak ortaya konulamamas nedeniyle sistemin yapsna uygun bir
edeer gerilim kaynann belirlenmesi gerekir. Bu edeer kaynak; ksa devre anndaki
generatrlerin uyarmasn, statik yklerin etkisini ve transformatrlerin kademe pozisyonlarn
hesaba katar.
Ksa devre annda sistemde sadece edeer gerilim kayna aktif olup, btn fiderler
senkron ve asenkron makineler i empedanslar ile temsil edilirler. Ksa devre hesaplarnda
sadece ksa devre noktasnda bir kaynak olduu kabul edilerek, dier btn kaynaklar ksa
devre edilir ve bu edeer gerilim kaynann arzay besledii dnlr.
Edeer gerilim kaynann deeri;
Vf =
C.U n
(3.48)
olup, U n sistemin nominal iletme gerilimini (fazlar aras), C ise gerilim faktrn
gstermektedir. Gerilim faktrnn deeri ayet ulusal bir standart yoksa izelge 3.3 ten
maksimum ve minimum ksa devre akmlarnn hesaplanmas iin ayr ayr bir deer seilir.
izelge 3.3. Maksimum ve minimum ksa devre akmlarnn hesaplanmasnda
kullanlan gerilim faktrleri ( C).
Nominal gerilim
Cmax
Cmin
Alak gerilim
100 V 1000 V
(IEC Puplication 38,Tablo I)
a- 230 V / 400 V
1.00
0.95
b- Dier gerilimler
1.05
1.00
1.10
1.00
1.10
1.00
Orta gerilim
> 1 kV 35 kV
(IEC Puplication Tablo II
Yksek gerilim
> 35 kV 230 kV
(IEC Puplication Tablo IV)
34
ekil 3.15/a da tek hat diyagram verilen bir sistemin C barasnda meydana
gelebilecek bir arzada balang ksa devre akmnn hesaplanmas iin ekil 3.15/b de
pozitif bileen devre diyagram ve arza noktasnda var olduu dnlen edeer gerilim
kayna gsterilmitir. ekil 3.15/b den grld gibi arza noktasndaki edeer gerilim
kayna btn kaynaklar ksa devre edilmi, fiderler, hatlar, transformatr gibi statik devre
elemanlar pozitif bileen empedanslar ile gsterilmitir (Kk, 2005)
(a)
(b)
ekil 3.15.a) Enterkonnekte ebekeden bir transformatr zerinden beslenen tketici
grubunun tek hat diyagram. b) C barasnda meydana gelebilecek bir ksa
devrenin hesaplanmas iin edeer gerilim kaynann da gsterildii
edeer devre.
fazl alternatif akm sistemleri sadece teoride dengelidir. Pratikte ok zel durumlar
dnda dengeli bir sisteme rastlamak pek mmkn deildir.
fazl simetrik ksa devre dnda ki arza hallerinde akm ve gerilim deerlerinin
hesaplanmas, klasik hesap metotlar ile zordur ve ok zaman alr. Sistemin biraz byk
olmas halinde hesaplarn iinden klmaz olur.
35
Fortescue nun simetrili bileenler metodu, ok fazl sistemlerin basitletirilerek
incelenmesi amac ile gelitirilmi ve zellikle fazl sistemlere uygulanmas ile yaygnlk
kazanmtr (Arifolu, 2002).
Bu metoda gre dengesiz fazl sistemin her bir fazr, fazl bir sistem iin
farkl ve kendi aralarnda dengeli pozitif, negatif ve sfr bileen fazrlerin vektrel
toplamdr.
1- Pozitif Doru Bileen Sistemi; eit byklkteki fazrden meydana gelir. Bu fazrler
arasndaki faz fark 120 dir. Fazrlerin faz sras, orijinal fazrlerin faz srasndadr.
2- Negatif (Ters) Bileen Sistemi; eit byklkteki fazrden meydana gelir. Fazrler
arasndaki faz fark 120 dir. Fazrlerin faz sras orijinal fazrlere tam ters faz srasndadr.
3- Sfr Bileen Sistemi; eit byklkteki fazrden meydana gelir. Fazrler arasndaki faz
fark 0 dir (Grainger ve Stevenson, 1994).
Bu almada, doru, ters ve sfr bileen sistemleri birok kaynakta gsterildii gibi,
srasyla 1, 2 ve 0 indisleri ile gsterilecektir.
fazl dengesiz bir sistemdeki VR , VS ve VT gerilim fazrleri simetrili bileen
fazrlerin vektrel toplam olarak
V R = V R1 + V R 2 + V R 0
V S = V S1 + V S 2 + V S 0
(3.49)
V T = V T1 + V T 2 + V T 0
eklinde yazlabilir.
ekil 3.16da fazl bir elektrik sisteminde, dengesiz fazrn dengeli grup
fazrden meydana gelen faz gerilimleri gsterilmektedir.
36
(a)
(b)
(c)
(d)
ekil 3.16. fazl dengesiz bir sistemin a) pozitif. b) Negatif. c) sfr bileen gerilim
fazrleri d) bunlarn toplamndan meydana gelen dengesiz gerilim fazrleri.
37
alarnn toplam sonucunu verdiinden; bir kompleks say fazr olarak gsterilmek
istenirse, bu kompleks say 1 kompleks says ile arplr. Sonu olarak elde edilen
kompleks say, orijinal fazre eit fakat as kadar saat ibresinin tersi ynnde
dndrlm bir fazr gsterecektir. O halde 1 kompleks says bir operatrdr ve fazr
saat ibresinin tersi ynnde as kadar dndrr.
Bir fazr saat ibresinin tersi ynnde 120 dndren operatr ise a harfi ile bilinir.
O halde, bir fazr saat ibresinin tersi ynnde 120 dndrlmek istenirse o fazrn a
operatr ile arplmas yeterli olur.
Bu operatr birim byklkte kompleks bir byklk olup,
a = 1120 0
(3.50)
eklinde gsterilir.
a operatr polar formda yukardaki gsterimden faydalanlarak
a = Cos120 0 + jSin120 0
(3.51)
eklinde de yazlabilir.
a operatrnn katlar
a.a = a 2 = 1240 0
(3.52)
a 2 .a = a 3 = 1 120 0.1120 0 = 1
(3.53)
1 + a + a 2 = 0 + j0
(3.54)
olup,
bulunur.
ekil 3.17de a operatrnn deiik kuvvetler iin fazr diyagram gsterilmitir.
38
Fazlar sras ile R, S ve T olan fazl bir sistemin gerilim fazrlerinin pozitif, negatif
ve sfr bileenleri R faz referans alnarak gsterilii
R - FAZI
S - FAZI
T - FAZI
V R0
V S0 = V R0
V T0 = V R0
(3.55)
V R1
V S1 = a 2 V R1
V T1 = a V R1
(3.56)
V R2
V S2 = a V R2
VT2 = a 2 V R2
(3.57)
(3.58)
VS = V R0 + a 2 V R1 + a V R2
(3.59)
VT = V R0 + a V R1 + a 2 V R2
(3.60)
eklinde yazlabilir.
39
Bu ifadeler kullanlarak R faznn simetrili bileen gerilimleri, ebeke gerilimleri cinsinden;
( V R + VS + V T )
(V
+ a VS + a 2 V T
(3.62)
(V
+ a 2 VS + a V T
(3.63)
VR0 =
VR1 =
VR2 =
(3.61)
eklinde yazlabilir.
VR0 eitliinden de rahatlkla grld gibi, sistem dengeli olursa ebeke
gerilimlerinin vektrel toplam sfrdr ve bu yzden sistemde sfr bileen mevcut deildir.
Yukardaki eitlikler matris formunda u ekilde gsterilir.
V R 1 1 1 V R0
2
V S = 1 a a V R1
V T 1 a a 2 V R2
(3.64)
1 1 1 V R
V R0
2
V R1 = 3 1 a a V S
1 a 2 a V
V R2
(3.65)
Dier fazlarn bileen gerilim deerlerini bulmak iin (3.55), (3.56) ve (3.57) nolu
eitliklerden yararlanlr.
1 1 1
[A] = 1 a 2 a
1 a a 2
[A]
1 1 1
1
= 1 a a 2
3
1 a 2 a
(3.66)
(3.67)
40
V R
[V RST ] = VS
V T
(3.68)
V R0
[V 012 ] = V R1
V R2
(3.69)
(3.70)
(3.71)
olarak yazlabilir.
Gerilimler iin yazlan eitliklere benzer eitlikler akmlar iin, aadaki gibi
yazlabilir.
I R 1 1 1 I R0
I = 1 a 2 a I
R1
S
I T 1 a a 2 I R2
(3.72)
1 1 1
I R0
1
I = 1 a a 2
R1 3
1 a 2 a
I R2
(3.73)
I R
I
S
I T
Akmlar iin yukarda matris formunda yazlan eitlikler daha ksa formda aadaki gibi
yazlabilir.
41
(3.75)
fazl bir sistemde akmlarn vektrel toplam, sistem dengeli ise sfrdr. ayet bir
dengesizlik sz konusu ve sistemde ntr iletkeni var ise, ntr iletkeninden bir akm akar ve
deeri
I R + IS + I T = I N
(3.76)
ifadesinden bulunur.
Yukarda akmlar iin yazlan matris eitliklerinden yararlanarak
I R0 =
(I R + IS + IT )
(3.77)
3I R0 = I R + IS + I T = I N
(3.78)
I N = 3I R0
(3.79)
elde edilir.
Bu son ifadeden de grld gibi ntr iletkeni olmayan, rnein gen ( ) bal
sistemlerde sfr (homopolar) bileen akm akmaz.
Devre hesaplar gerek deerlerle yaplabildii gibi, bunlar temsil eden Per-Unit
deerlerle de yaplabilirler. Hesaplamalarn herhangi bir kademesinde arzu edilirse gerek
deerlere dnmek her zaman iin mmkndr (akr, 1986).
42
Gerek bir elektriksel deerin, referans (Baz) olarak seilen bir deere oran elektrik
mhendisliinde per-unit (pu) ifadesi olarak kabul grm olup, bunun 100 kat ise %
olarak adlandrlmtr.
Per - unit =
Gerek Deer
Baz Olarak Alnan Deer
(3.80)
(3.81)
43
Bir fazl ebekelerin herhangi bir noktasndaki g, zellikle yaygn olarak kullanlan
bir g ile herhangi bir gerilim baz alnarak dier iki byklk, akm ve empedans
hesaplanabilir.
I BAZ =
Z BAZ =
(S1 ) BAZ
VBAZ
VBAZ
I BAZ
[A]
(3.82)
[ohm]
(3.83)
Z BAZ
(VBAZ ) 2
=
(S1 ) BAZ
[ohm]
(3.84)
olarak bulunur.
Dier taraftan hesaplarda gerektiinde
(S1 ) BAZ = (P1 ) BAZ = (Q1 ) BAZ
(3.85)
olarak alnabilir.
Bu tanma benzer olarak empedans, diren ve reaktans baz deerleri de birbirine eit
alnabilir.
Z BAZ = R BAZ = X BAZ
(3.86)
44
fazl ebekeler hesaplarda genelde kolaylk olsun diye, faz iletkeni ile ntr
iletkeninden meydana gelmi gibi tek devreler halinde gsterilir. Bu durumda fazl verilen
(g ve gerilim) tek fazl olarak hesaplanmas gerekmektedir. Bilindii gibi fazl sistemde
g, tek fazl sistemdeki gcn kat, fazlar aras gerilim ise faz-ntr geriliminin 3 katdr.
Gerek deerlerdeki bu oran, per-unit olarak bulunan/hesaplanan deerlerde yoktur. Yani 3
fazl gcn, fazl sistemde seilen bir baz gcne oran 1 fazl sistemdeki bir gcn bu
sistemde baz gc oranna eittir.
(Per - Unit)1 = (Per - Unit) 3
(3.87)
Benzer ekilde 3 fazl sistemde fazlar aras gerilimin bu sistemde seilen fazlar aras
bir baz gerilimine oran, 1 fazl sistemde faz-ntr geriliminin bu sistemde seilen bir fazl
(faz-ntr) baz gerilimi oranna eittir.
1 fazl alternatif akm ebekelerinde olduu gibi, 3 fazl alternatif akm ebekelerinde
de seilen (baz g ve baz gerilim) deerler kullanlarak baz akm ve baz empedans deerleri
aadaki gibi hesaplanr.
I BAZ =
(S 3 ) BAZ
ZBAZ =
3.U BAZ
U BAZ
I BAZ
[pu]
(3.88)
[ohm]
(3.89)
Z BAZ =
(U BAZ ) 2
(S3 ) BAZ
[ohm]
olarak bulunur.
Dier taraftan hesaplarda 1 fazl ebekelerde olduu gibi gerektiinde
(3.90)
45
(3.91)
olarak alnabilir.
Elektrik sisteminde kullanlan Generatr, Transformatr, Motor vb. elektrik
tehizatnn per-unit deerleri genelde kendi nominal deerleri kullanlarak hesaplanr. Ve
etiketine yazlr ya da ilgili dokmanlarla birlikte verilir. ayet bu elemanlardan oluan bir
ebekede eitli amalar iin bir hesap (gerilim dm, akm dalm, yk ak, ksa devre)
yaplacak ve sistemde seilen baz deerler de bu elemanlarn baz deerlerinden farkl olacak
ise, mevcut per-unit deerlerin yeni baz deerlerine gre hesaplanmas gerekir. Yani
ebekenin btn elemanlarnn per-unit deerlerinin ayn baz deerlerine gre olmas gerekir
(Kk, 2005).
46
Daha sonra ihtiyaca gre, tesisatn eitli noktalar iin ksa devre akm hesaplar ayr
ayr yaplr.
Elektrik sistemindeki arzalarn ok nemli bir ksm dengesiz olup, ok az bir ksm
dengelidir (simetrik). Arzalarn pratikte oluma skl, tesisatn yapsna, evreye ve blgeye
gre deise de sralama genelde ayndr.
Bir aratrmaya gre bu sklk;
fazl simetrik ksa devre iin
%5
%10
%15
%70
olarak belirlenmitir.
fazl simetrik ksa devre oluumu nadirdir. Genelde operasyon hatalar sonucunda
oluur (gerilim altndaki hatlarn yanllkla topraklanmas gibi). Arzalarn nemli bir ksm,
balangc farkl olsa da fazl ksa devreye dnebilir. fazl simetrik (dengeli) ksa
devre tesisat elemanlarnn pozitif bileen empedanslar kullanlarak kolayca bulunabildii
halde, dier arzalarn hesaplanabilmesi iin arzann tipine gre doru, ters ve sfr bileen
empedanslarn belirlenmesi, bileen devrelerin izilmesi gerekir.
ekil 3.18de faz-toprak ksa devre arzasnn genel grn verilmekte olup, toprak
arza empedans Zf ile gsterilmektedir. Genelde arza empedansnn bykl hem net
olarak ortaya konulamadndan hem de ksa devrenin bykl zerinde ok fazla etkili
olmadndan hesaplarda ihmal edilir. Arza empedans ark empedans olarak da
yorumlanabilir.
47
I R0 = I R1 = I R2 =
Z (0)
Vf 0 0
+ Z (1) + Z ( 2) + 3Z ( f )
(3.92)
eklinde yazlr.
Bileen akmlarndan yararlanarak faz-toprak ksa devre arzasnda faz akmlar (Bkz.
3.72) matrisinden srasyla;
R faz iin
I k1(R) = I R0 + I R1 + I R2
(3.93)
yazlabilir.
(3.94)
48
ekil 3.19. Faz-toprak ksa devre arzasnda doru, ters ve sfr bileen devreleri.
Dier faz akmlar ise benzer ekilde (Bkz. 3.72)de verilen matristen yararlanlarak
I k1(S) = I R0 + a 2 I R1 + a I R 2
(3.95)
I k1(T ) = I R0 + a I R1 + a 2 I R 2
(3.96)
yazlabilir.
1 + a + a 2 = 0 olduu bilindiinden S ve T fazlarnn faz-toprak ksa devresindeki deerleri
I k1(S) = 0
(3.97)
I k1( T ) = 0
(3.98)
olarak bulunur.
Ksa devre bileen akmlar ksa devre noktasnda R faznn bileen gerilimleri, V F
arza noktasnda arza ncesi gerilim olmak zere
49
V R0 0 Z (0) 0 0
V
=
V
0
Z
0
(1)
R1
F
V R2 0
0 0 Z (2)
I R0
I R1
I
R2
(3.99)
matrisinden yararlanarak
V R0 = Z (0) I R0
(3.100)
V R1 = V F Z (1) I R1
(3.101)
V R2 = Z ( 2) I R2
(3.102)
olarak bulunur.
Bylece arza noktasnda R faznn topraa kar gerilimi
V R = V F ( Z ( 0) + Z (1) + Z ( 2) )I R1
(3.103)
(3.104)
V T = V R0 + a V R1 + a 2 V R2
(3.105)
eklinde bulunur.
ayet arza empedans Z F = 0 olursa
I k1(R) =
Z (0)
VF 0 0
+ Z (1) + Z ( 2)
(3.106)
50
bulunur. Bu durumda
VR = 0
(3.107)
olur.
Faz-toprak ksa devre arzasnda arzal iletkenden topraa akan ksa devre akm genel
olarak
I k1 =
Z ( 0)
VF 0 0
+ Z (1) + Z ( 2)
(3.108)
eklinde gsterilir.
Faz-faz ksa devresi genelde iki iletken arasndaki izolasyonun bozulmas, ok nadir
olarak da yanl balantlar veya manevralar sonucu oluan bir arza eklidir. ekil 3.20de
faz-faz ksa devre arzasnn genel grn verilmi olup, iletkenler arasndaki arza
empedans yine Z F ile gsterilmitir.
51
devre olan R ve S fazlarnn ksa devre akmlar ynleri ters olmakla beraber mutlak deer
olarak birbirlerine eittir.
ekil 3.21. Faz-faz ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri.
yani
I k2(T) = 0
(3.109)
I k2(R) = I k2(S)
(3.110)
Bu durumda, ksa devre olan faz iletkenleri arasnda arza empedansndan dolay oluan
gerilim
V RS = V R V S = Z F I k2(S)
(3.111)
dir.
I R0 = 0
I R1 = I R2
V F 0 0
=
Z (1) + Z ( 2) + Z F
(3.113)
olarak yazlr.
Bileen akmlardan yararlanarak faz-faz ksa devre arzasnda fazlarn ksa devre
akmlar (Bkz. 3.72) matrisinden yaralanlarak srasyla;
52
I k2(T) = 0
(3.114)
(3.115)
olarak bulunur.
Ksa devre bileen akmlar (3.112) ve (3.113) nolu eitliklerden belirlenebildiinden,
ksa devre noktasnda R faznn bileen gerilimleri, V F arza noktasnda arza ncesi gerilim
olmak zere
V R0 0 Z (0) 0 0
V
=
V
0
Z
0
(1)
R1
F
V R2 0
0 0 Z (2)
I R0
I R1
I
R2
(3.116)
matrisinden
V R0 = 0
(3.117)
V R1 = V F Z (1) I R1
(3.118)
V R2 = Z ( 2) I R2 = Z ( 2) I R1
(3.119)
eklinde bulunur.
Faz gerilimleri ise, daha nce bulunan simetrili bileenlerden yararlanlarak
V R = V F + I R1 ( Z ( 2) Z (1) )
(3.120)
V S = a 2 + I R1 (a.Z ( 2) a 2 .Z (1) )
(3.121)
V T = a + I R1 (a 2 .Z ( 2) a.Z (1) )
(3.122)
eklinde yazlr.
Faz-faz ksa devre arzasnda, R ve S fazlar arasndaki gerilim
53
U RS = V R V S
(3.123)
eitliinden, daha nce bulunan deerlerin yerine konmasyla
U RS = 3 (V R130 0 + V R2 30 0 )
(3.124)
(3.125)
olarak bulunur.
Faz-faz ksa devre arzasnda; ksa devre olan iletkenler arasnda akan ksa devre
akmlar mutlak deer olarak birbirine eit olup, arza empedans Z F = 0 alnmasyla
I k2
VF 0 0
=
Z (1) + Z ( 2)
(3.126)
eklinde gsterilir.
54
(3.127)
V R = Z f I k2t(R)
(3.128)
V S = Z f I k2t(S)
(3.129)
olur.
55
ekil 3.23. ki faz-toprak ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri.
I R1 =
Z ( 0) + Z ( f ) +
Vf 0 0
( Z ( 2) + Z (f ) )( Z ( 0) + Z ( f ) )
(3.130)
Z ( 0) + Z ( 2) + 2Z (f )
Z ( 0) + Z ( f )
I R2 =
.I R1
( Z (0) + Z (f ) ) + ( Z ( 2) + Z ( f ) )
(3.131)
Z ( 2) + Z (f )
I R0 =
.I R1
( Z ( 2) + Z (f ) ) + ( Z ( 0) + Z ( f ) )
(3.132)
bulunur.
Dier taraftan;
I k2t(R) = I R0 + I R1 + I R2 = 0
(3.133)
olduundan
I R0 = (I R1 + I R2 )
yazlabilir.
(3.134)
56
ki faz-toprak arzasnda, faz akmlar (T faz akmnn I k2t(T) = 0 olduu daha nce
yazlmt) simetrili bileenlerden yararlanlarak aadaki eitliklerden kolayca hesaplanr.
I k2t(R) = I R0 + a 2 I R1 + a I R2
(3.135)
I k2t(S) = I R0 + a I R1 + a 2 I R2
(3.136)
(3.137)
bulunur.
Yukarda tesisat elemanlarnn karakteristiklerinden yararlanarak bulunan simetrili
bileen akmlar kullanlarak iki faz-toprak ksa devre arzas iin gerilimlerin simetrili
bileenleri
V R0 = Z 0 I R0
(3.138)
V R1 = V f Z 1 I R1
(3.139)
V R2 = Z 2 I R2
(3.140)
eitliklerinden hesaplanabilr.
V R 1 1 1 V R0
2
V
=
1
a
a
S
V R1
V T 1 a a 2 V R2
matrisinden bulunur.
(3.141)
57
yararlanlarak kolayca
VR = 0
(3.142)
VS = 0
(3.143)
yazlabilir. Bu durumda;
V R0 = V R1 = V R2 = V f Z 1 I R1
(3.144)
olur.
Arzasz hattn (bu almada T faznn) topraa kar gerilimi ise;
V T = V T0 + V T1 + V T2
(3.145)
V T = 3V T1
(3.146)
bulunur.
ki faz-toprak ksa devre arzasnda ksa devre akm, arza empedans Z F = 0 alnarak, genel
olarak;
I k2t =
Z (1)
Vf 0 0
Z ( 0) .Z ( 2)
+
Z ( 0) + Z ( 2)
(3.147)
fazl ksa devre arzas; simetrik bir arza olup, ksa devre akmlar her fazda
genlik olarak farkl olmasna karn modl olarak birbirine eittir (dengeli). ekil 3.24te F
gibi bir noktada fazl simetrik ksa devre arzasnn genel grnm verilmekte olup, Z F
58
ksa devre empedansn gstermektedir. fazl ksa devre arzasnda yldz noktasnn
topraa bal olmas veya olmamas ya da bir diren veya reaktansa bal olmas ksa devre
akmnn bykl zerinde bir etki yapmaz.
ekil 3.25 te ise fazl simetrik ksa devre arzas esnasnda tesisatn doru, ters ve
sfr bileen devreleri gsterilmektedir. ekilden de grld gibi sadece pozitif bileen
devre aktif olup, bir gerilim kaynana sahiptir. ( Vf , arza ncesi gerilim).
ekil 3.25. fazl simetrik ksa devre arzasnn doru, ters ve sfr bileen devreleri
Tesisat elemanlarnn karakteristik deerlerine bal olarak, fazl simetrik ksa
devre arzasnda R faznn doru, ters ve sfr bileen akmlar ekil 3.25ten yararlanlarak
59
I R1 =
Vf 0 0
Z1 + Z f
(3.148)
I R2 = 0
(3.149)
I R0 = 0
(3.150)
I R1 =
Vf 0 0
Z1
(3.151)
olur.
fazl simetrik ksa devre olay dolaysyla oluan faz akmlar (Bkz. 3.72)
matrisinden yararlanlarak srasyla;
I k3(R) = I R1 =
Vf 0 0
Z (1) + Z f
I k3(S) = a 2 I R1 =
I k3(T) = a I R1
Vf 240 0
Z (1) + Z f
Vf 120 0
=
Z (1) + Z f
(3.152)
(3.153)
(3.154)
olarak bulunur.
Bu son eitlikten de grld gibi, her fazn ksa devre akmlar mutlak deer olarak
birbirine eit olup, aralarnda 1200 faz fark vardr.
60
Yine ekil 3.25ten grld gibi bileen devreler kendi empedanslar zerinden
ksa devre edildiinde
V R0 = 0
(3.155)
V R1 = Z f I R1
(3.156)
V R2 = 0
(3.157)
olur.
Yine simetrili bileenlerden ve yukardaki sonulardan yararlanlarak fazl ksa
devre arzas esnasnda faz gerilimleri
V R 1 1 1 0
2
V S = 1 a a V R1
V T 1 a a 2 0
(3.158)
eitliinden
V R = V R1 = Z f I R1
(3.159)
V S = a 2 V R1 = Z f I R12400
(3.160)
V T = a V R1 = Z f I R11200
(3.161)
bulunur.
Bu arza tipinde her faz iletkeninden geen ksa devre akmlar mutlak deer olarak
birbirine eit olup genel olarak
I k3 =
Vf 00
Z (1)
(3.162)
61
ekil 3.26da olduu gibi generatrden dorudan beslenen tesisat paralarnda fazl
bir ksa devre olumas halinde, hesaplarda kullanlacak generatrn pozitif bileen
empedans,
generatrn
karakteristiklerinden
yararlanarak
hesaplanan
empedansn
(3.163)
olur.
Dzeltme faktr
KG =
C max
Un
U G (1 + X '' d .Sin G )
(3.164)
dir.
Buna gre; generatrn klarnda oluacak fazl ksa devre akm
I '' kG =
C.U G
3.Z Gk
olur.
ekil 3.26. Generatrden dorudan beslenen tesisat paralarnda ksa devre olumas
(3.165)
62
Senkron generatrn ters bileen devrelerindeki ters bileen empedans deeri, benzer
(3.166)
Z ( 2)G = Z Gk = K G Z G
eklinde bulunur.
kk kutuplu senkron generatrlerde ters bileen reaktans deeri ise
X (2)G = 1 / 2(X '' d + X '' q )
(3.167)
ifadesinden hesaplanr.
Sfr bileen empedans deeri ise; yine generatrn karakteristiklerinden yararlanlarak
hesaplanan sfr bileen empedans deerinin dzeltme faktryle arplmasyla
(3.168)
eklinde yazlr.
fazl simetrik ksa devre hesaplarnda olduu gibi, fazlar aras ksa devre ile fazntr ksa devre hesaplarndaki empedans deerleri de; generatrn karakteristiklerinden
yararlanlarak hesaplanan empedansn (3.164) nolu eitlikte verilen dzeltme faktr ile
arplmasyla bulunur.
ekil 3.27de olduu gibi generatr, elektrik sistemine bir transformatr zerinden
balysa ve ksa devre; generatr ile transformatr arasnda meydana gelmi ise, ksa devre
hesaplarnda
kullanlacak
generatrn
empedans
deeri
( ZGk ),
generatrn
63
KG =
C max
1 + X ''dSin G
(3.169)
ekil 3.27. Generatrden elektrik sistemine bir transformatr zerinden bal ksa
devre hali.
Transformatrn burada olduu gibi, primer sarg taraf (generatr taraf) iin
hesaplanacak dzeltilmi empedans deeri ise
ZTk = K T ZT
(3.170)
K T = C max dr.
(3.171)
olup,
(3.172)
alnmaldr.
Dengesiz ksa devre hesaplarnda kullanlacak ters ve sfr bileen empedans
deerlerinin de, benzer ekilde dzeltilmi deerleri kullanlmaldr.
64
ayet ksa devre (Bkz. ekil 3.27)de olduu gibi transformatrn sekonder (yksek
gerilim) tarafndaki tesisat paralarnda meydana gelirse, generatr ve transformatrn
yukarda hesaplanan dzeltilmi empedans deerlerinin G = U n(YG) / U G olmak zere,
transformatrn sekonder tarafna
2 G ZGk + 2 G ZTk
(3.173)
(3.174)
KGT =
U 2n(YG) U 2 AG
C max
2
2
''
U G U YG 1 + (X d X T )Sin G
(3.175)
eitliinden bulunur.
Eitlikte;
Un(YG) = Ksa devrenin olduu noktadaki sistemin nominal gerilimi
[ X T /( U 2 / ST ) ]
[v]
65
Transformatrn sekonder tarafnda oluacak dengesiz ksa devre hesaplarnda
kullanlacak ters ve sfr bileen empedans deerlerinin de benzer ekilde dzeltilmi
deerleri kullanlmaldr (Kk, 2005).
3.8. MATLAB
66
yardm masasn altrmak iin MATLAB ortamndaki Help mensnden Help Desk
semek veya Helpdesk komutu yazmak yeterlidir.
MATLAB n tm iletmen veya fonksiyonlar, yardm masasndan ulalabilen
HTML formatnda evrim ii bavuru sayfalarna sahiptir. Bu sayfalar basit help (yardm)
girilerinden daha fazla ayrnt ve rnekler salar.
Bunun dnda tm MATLAB ve eklenti programlarnn kullanm klavuzlarnn PDF
(Portable Document Format) biiminde dokmantasyonlar mevcuttur.
67
3.8.2. Simulink
68
otomatik olarak dorudan C kodu retir. Bu da gerek zaman donanmn da iine alan geni
bir bilgisayar platformu zerinde srekli zaman, kesikli zaman ve melez sistem modellerinin
icrasn mmkn klar. The Real-Time Workshop paket program aadaki durumlarda
kullanlr.
a) Hzl ilk rnek kurma (prototyping) : Hzl bir rnek kurma arac olarak bu paket
program, uzun elle kodlama ve hata izleme ilemi yapmadan tasarmlarn hzl bir biimde
yerine getirilmesini salar. Denetim, sinyal ileme ve dinamik sistem algoritmalar, grafiksel
simulink blok emalar gelitirmek ve otomatik C kodu retmek suretiyle yerine getirilebilir.
b) Gml gerek zaman denetimi: Bir sistem, simulink ile bir kez tasarlandktan
sonra, gerek-zaman denetleyicileri veya saysal sinyal ilemcileri iin gerekli kodlar
retilebilir. Ve seili hedef ilemciye yklenebilir. Bu paket program DSP kartlarn, gml
denetleyicileri ve eitli piyasa mal donanm desteklemektedir.
c) Gerek zaman benzetimi: Dng ii donanm benzetimlerinde (DIL) btn bir
sistem veya belli alt sistemler iin kod oluturmak ve icra etmek mmkndr. Eitim
benzetimcileri (simlatr), gerek zaman model dorulamas ve test etme gibi tipik
uygulamalar olarak gsterilebilir.
69
3.8.3. Simulink pencereleri
3.8.3.1. Bloklar
3.8.3.2. Ktphaneler
4. BULGULAR
Van (TM) nin 154 kVluk baraya bal enerji nakil hatlar ile indirici
transformatrlerin 33.6 kVluk baraya balantlar, ekil 4.1de gsterilmektedir.
Engil (TM)nin generatrleri, transformatrleri ve 154 kVluk baraya bal enerji nakil
hatt ekil 4.2de, Enerji Nakil Hattnn (ENH) omik deerleri izelge 4.1de, 100 MVA
Bazda Per-unit (pu) deerleri izelge 4.2de verilmektedir.
71
72
73
74
Hattn
Hat
Reaktr
Sfr Bileen
Uzunluk
Gerilimi
Km.
kV.
ohm
Ohm
Mho
Ohm
Ohm
Mho
Engil-Van
36.078
154
4.8
15.5
94.6
15.1
43.7
73.8
1x5
Erci-Van
92.93
154
12.5
40
243.8
38.9
112.5
190.2
1x5
Gzergh
MVAR
Hattn
Sfr Bileen
Uzunluk
Gerilimi
Km.
kV.
ohm
Ohm
Mho
Ohm
Ohm
Mho
Engil-Van
36.078
154
0.20418
0.65491
0.22445
0.63625
0.18417
0.01751
Erci-Van
92.93
154
0.52592
0.16869
0.05781
0.16388
0.47439
0.04511
Gzergh
Makinenin kendi
Generatrn
Says
Gc
Devir
(MVA)
Says(D/D)
Takat baznda
Gerilimi
(kV)
(pu)
(pu)
Engil (HES)
1.5
600
3.2
0.0133
0.2
Engil (G.T)
15
3000
10.5
0.0113
0.17
Erci (HES)
0.4
3000
15.8
0.0073
0.11
75
Transformatrn
stasyon
Says
Gc
Gerilimi
(MVA)
(kV)
(pu)
(pu)
Engil (Stromberg)
1.9
3.2/33
0.008
0.04
Engil (ESA)
16
10.5/33
0.005
0.06
Engil(ET+Elekt.)
50
154/33
0.005
0.12
Erci (E.Mekanik)
10
15.8/34.5
0.006
0.07
Erci (ESA)
25
154/34.5
0.005
0.12
Erci (ET)
50
154/34.5
0.005
0.12
Van (ABB)
100
154/33.6
0.005
0.12
Van (BEST)
50
154/33.6
0.005
0.12
Van transformatr merkezine bal Engil ve Erci TMdeki enerji nakil hatt ve
ekipmanlarnn simlasyon devresinin tasarm iin MATLAB simulinkte yeni bir model
sayfas alarak, Simulink Library Browserdaki toolboxlardan gerekli bloklar fare ile gelip
sa tua tklanldnda alan pencereden Add to Untitled seeneine tklandnda (ya da
simlasyon devresi iin verilen yeni isme) bloklar kendiliinden dosyann iine
yerlemektedir. Bu amala simlasyon devresinin tasarm iin;
Extra Library Machines Ktphanesinden adet Simlified Synchronus Machine pu
Units eleman,
Power System Blokset-elements Ktphanesinden iki adet Distrubuted Parameters Line
eleman,
Powerlib-extras/Three Phase ktphanesinden on adet 3-Phase RLC Series load, bir adet 3-
Phase Fault eleman, bir adet Inductive source With Neutral eleman,
Simulink-Sinks Ktphanesinden adet Scop eleman,
76
Power System-Connectors Ktphanesinden bir adet Bus Bar (Vert) eleman,
Powerlib2/Connectors Ktphanesinden bir adet Ground (Output) eleman,
Power System Blokset Ktphanesinden bir adet Discrete System ile bir adet powergui
eleman seilmektedir.
Seilen bu elemanlar ifadelere uygun olarak balanrsa mekanik eitliin simulink
modeli ekil 4.4te grlmektedir. Simulink Library Browser grnts, her kullanc iin
farkl olabilmektedir. Bunun nedeni satn alnan MATLAB CDsinin farkl toolboxlar
iermesinden kaynaklanmaktadr.
Tasarlanan devrede; kesici kesme sresi ve otomatik tekrar kapamayla ilgili bir analiz
yaplmadndan ve devrenin sadeletirilmesi amacyla, kesici eleman kullanlmamtr.
77
Bu blmde fazl g sistemlerinde olmas muhtemel faz toprak, faz-faz, iki faztoprak, toprak temasl ve toprak temassz fazl ksa devre arzalar MATLAB Simulink ile
tasarlanan devrede simlasyonlar gerekletirilmitir. Simlasyonda her bir arzann gerilim
ve akm grafikleri elde edilmi ve bu arzalar gerek arza durumlar ile karlatrlp, yaplan
simlasyonlar yorumlanmtr.
78
4.3.1. Faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri
79
4.3.2. Faz- faz arzasnn gerilim ve akm grafikleri
80
4.3.3. ki faz-toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri
81
4.3.4. fazl simetrik arzann gerilim ve akm grafikleri
82
4.3.5. faz toprak arzasnn gerilim ve akm grafikleri
5. SONULAR
Elektrik enerji sistemlerindeki geici olay analizlerinin; tesisteki can ve mal gvenlii,
koruma rleleri ve enerji iletim hatlarnn iletken kesiti seiminin uygun ekilde
boyutlandrlmas, hesap yntemlerinin ilgi ekicilii asndan en nemlilerinden biri ksa
devre arza analizidir. Bu amala; fazl g sistemlerinde MATLAB Simulink te Van
ENH nn gerek hat parametreleriyle ksa devre arza analizi yaplmtr.
Bilgisayar donanm ve yazlmndaki gelimeler; g sistemi tasarmclarnn ksa
devre, kararllk vb. g sistemleri analizlerini bu sistemdeki devre elamanlarn bilgisayar
ortamnda modelleyerek analizlerini yapmaya yneltmektedir. Simlasyon programlarnn her
geen gn gelimesi, yaplan modellemelerde, doruluk derecesinin kullanlan yntemden
ok, modellemesi yaplacak sistemin birok parametresinin elde edilmesine ve elde edilen
verilerinin doruluuna baldr.
G sistemleri ok sayda retim niteleri, transformatrler ve balant hatlarndan
olumaktadr. Bylesi byk bir sistemdeki tesis elemanlarnn karakteristik deerlerini
bilmek ve bylesi karmak bir ebekenin herhangi bir noktasnda ksa devre arza analizini
yapmak bir tasarmc iin olduka zordur. ebekenin bu tr hesaplarn ebekeyi ileten
kurulular, zel program ve metotlar kullanarak yapar ve belirli periyotlarda bltenlerinde
yaynlarlar. Bu blten ve raporlara ulamak, tasarmclar iin genellikle zor olmaktadr.
lkemizde ebeke iletmecisi olan TEAn yapm olduu bu almalar ve hat ile ilgili
parametreleri web sayfasnda tketicilere sunmas, tketicilerin bu verileri elde etmesini
kolaylatracaktr.
MATLAB Simulink ile tasarlanan simlasyon devresinden elde edilen sonular
zetlendiinde;
G sistemlerinde el ile yaplan hesaplamalar yerine MATLAB Simulink ile
modelleme yaparak yaplan analizlerin daha avantajl olduu grlmektedir. Simulink;
sistemde bir ok ekipman ve bu ekipmanlarn karakteristikleri ihmal edilmeden analiz
yapmay mmkn klmaktadr.
El ile yaplan hesaplamalarda; ksa devre olaynda, darbe ksa devre akm
hesaplanmakta ve ksa devre olaynda geen dier byklkler kendi aralarndaki katsaylarn
yardmyla elde edilmektedir. Simulinkle yaplan analizde ise, ksa devre olaynn zamana
bal olarak incelenmesi mmkn olmaktadr.
84
Simulinkte, generatr ve motorlar gibi karmak parametrelere sahip devre
elamanlarnn ayrntl olarak modellenmesi mmkndr. Bu elemanlarn, ksa devre annda
deien durumlarnn ksa devre analizine dahil edilmesi yaplan incelemenin doruluunu
arttrmaktadr.
Simlasyon devresinde kullanlan model bloklara ait empedanslarn, her modelin
kendi takat gcnde pu deer cinsinden bilgisayar ortamna aktarlmas, sistemle ilgili
toplanan verilerin yeniden seilecek baz deerlere gre hesaplanma ihtiyacn ortadan
kaldrmakta ve program biraz daha kullanl duruma getirmektedir.
G sistemlerinde olumas muhtemel olan; faz-toprak, faz-faz, iki faz-toprak ve
faz ksa devre arza analizlerine ait yorumlar (Bkz. 4. Blm) muhtemel arza trlerine ait
elde edilen grafiklerle beraber yaplmtr.
Daha nceki almalarda; g sistemlerinde ksa devre arza analizinin bilgisayar
ortamnda yaplmasnn avantajl olduu ve doru sonularn elde edildii belirtilmitir.
Ancak; EMTP ile yaplan modellemede data dosyalarnn hazrlanmasnn ok kat kurallara
bal olduu, programn ou zaman anlalmas ok g hatalar verdii belirtilerek, bu
amala daha kullanc dostu programlarn kullanlmasnn elverili olaca belirtilmitir.
MATLAB Simulink ile tasarlanan simlasyon devresinde, verilerin bilgisayar ortamna
aktarlmas kolay ve anlalr olmaktadr. Ayrca; tasarlanan simlasyon devresi zerinde,
devre ekipmanlarnn parametreleri kolaylkla deitirilerek, farkl deerler iin analiz
yapmak mmkn olmaktadr.
MATLAB Simulink teki gelimeler aratrldnda yeni kacak versiyonlarnda,
simulink model ktphanesinin daha zengin toolboxlara sahip olduu, dinamik ekipmanlara
ait modellerin daha detayl modellendii ve u an iin son derece kullanl olan ara yznn
daha gelitirildii grlmektedir.
Bundan sonraki almalarda; sistemdeki yklerin dinamik modelleri kullanlarak ksa
devre arza analizi yaplabilir. G sistemlerinin ilgi ekici konularndan biri olan, sistem
kararll almalar iin, enerji retim eleman olan generatrlerin kontrol, otomatik tekrar
kapamann sistem kararll zerindeki etkilerinin incelenmesi amacyla model devreye
kesici elemanlar ilave edilerek analiz yaplabilir. Ksa devre olaynda geen byklklerin
snrlandrlmas iin, transformatr ntrlerinin eitli tekniklere gre topraklanmas
modellenerek, analiz yapmak daha verimli sonular elde etmeyi mmkn klacaktr.
85
KAYNAKLAR
Anonim, 1998. IEC 60909. Short - circuit current calculations in three phase a.c. systems 45.
Anonim, 2005. Connection to the HV utility distribution network. Schneider Electric Electrical installation guide 37.
Anonim, 2006. TS EN 609090. fazl a.a. sistemlerde ksa devre akmlar blm 0:
akmlarn hesaplanmas, mart 2006. 57.
Arifolu, U., 2002. G Sistemlerinin Bilgisayar Destekli Analizi. 1. Bask. Alfa Basm
Yaym datm Ltd. ti., Yay. No: 1065, stanbul. 459.
Arifolu, U., 2005. MATLAB Simulink ve Mhendislik Uygulamalari. 1. Bask. Alfa
Basm Yaym datm Ltd. ti., Yay. No: 1637, stanbul. 934.
Aygen, Z., Batman, M. A., Tarkan, N., 1995. Elektrik Enerji sistemlerinde Monte Carlo
Yntemi Kullanlarak Olasla Bal Ksa devre Analizi. Elektrik Mhendislii
6. Ulusal Kongresi Bildirileri. 11- 17 Eyll 95. Bursa. 41-44.
Aygen, Z., Batman, M. A., Tarkan, N., 1997. Olasla Bal Ksa Devre Analizinde Analitik
Yntemin ve Monte Carlo Ynteminin Karlatrlmas. Elektrik Mhendislii
7. Ulusal Kongresi Bildirileri. 1997.
Bayazt, B., 2000. Enerji sistemlerinin Ksa Devre Arza Analizi ( yksek lisans tezi.). SA .
Fen Bilimleri Enstits. Sakarya.
Chen, T.H., Chuang, H.J., 1996. Applications of the complex short-circuit MVA method to
power flow studies. Science Direct Electric Power Systems, (38):135-143.
akr, H., 1986. Elektrik G Sistemleri Analizi. Y , Mhendislik Fak., stanbul. 321.
aml, N., 1995. Ksa Devre Akm ve Toprak direncinin Primer ve sekonder Cihazlarn
seimine ve Rle Koordinasyonuna Etkileri. Elektrik Mhendislii 6. Ulusal
Kongresi Bildirileri. 11-17 Eyll 1995. Bursa. 162-167.
Grainger, J.J., Stevenson, W.D., 1994. Power System Analysis. McGraw- Hill, Inc.
America. 777.
Haktanr, D., 2001. Yksek Gerilimde Ksa Devre Ve Ksa Devrelerin Uniter Hesab.
Emobilim, cilt no (1) say 2:8-13.
86
Metiner, D., Dakran. F.Z., 2002. Trkiye Ulusal Elektrik Andaki Havai Hatlarn
Trafolarn ve Generatrlerin Elektriki Karakteristikleri TEA Bilgi lem
electric.com.
zdemir, A., 1997. EMTP Yardmyla Ksa Devre Akmnn Dinamik Simlasyonu
(yksek lisans tezi). T, Fen Bilimleri Enstits. stanbul.
zgenenel, O., 1992. Enerji letim Hatlarnn Modellenmesi ve Mesleki Eitime Katks
(yksek lisans tezi). M . Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
Yksel, ., 2000. MATLAB le Mhendislik Sistemlerinin Analizi ve zm. II. Bask.
U , Glendirme Vakf Yay. No: 167, Bursa. 266.
87
EKLER
88
Ek 2. Fazl G Transformatrne Ait Mask Parametreleri
89
Ek 3. Fazl Enerji Nakil Hattna Ait Mask Parametreleri
90
Ek 4. Fazl Seri RLC Yke Ait Mask Parametreleri
91
Ek 5. Fazl Gerilim-Akm lm Baras Mask Parametreleri
92
Ek 6. Fazl Arza Generatr Mask Parametreleri
93
Ek 7. Edeer G Kayna Mask parametreleri
94
Ek 8. Scope Mask Parametreleri
95
Ek 9. Datm Baras Mask parametreleri
96
ZGEM