Ismet Zeki Eyubolu

Trke Kkler
Szl

REMZ KTABEV
Ankara Caddesi, 93 STANBUL

BYK FKR KTAPLARI DZS:

ISBN 975-14-0130-5

Remzi Kitabevi A..

Selvili Mescit S. 3 Caalolu - stan:bul

Tel. 522 05 83

EVRM

522 72 48

Matbaaclk Ltd. ti.

Selvili Mescit S. 3 Caaloglu - stanbul 1989

93

 NDEKLER

Birka Sz

Giri

Ksaltmalar

17

Anlam erii

19

Eylem Eki

21

Pekitirme Ekleri

23

ncl Ses

25

Ses Dzeni

26

Yabanc Kkler

29

Yansma Sesler

33

DZ KKLER

35

ARTIMLI KKLER

183

Kkler Dizini

193

Kaynaklar

199

BRKA SZ

Bu alma, son sz ben sylyorum, yalnz benim dediim dorudur

gibi okuyucuyu -daha balangta- ynlendirmeyi dnen bencillik sav
larndan yola kan bir anlam ierii tamaz. Trk dili, alarn ak iin
de, nerdeyse yeryuvarlann drtte birini kapsayan bir alana yaylm, s
rekli deiimler-dnmler geirmi, krk dolaylarnda beklere ayrlm bir
varlktr. Bu dilin, yayld-konuulduu btn blgelerde, besleyici kaynak
lar, etkilenme odaklar olmutur. Trkenin kklerini aratrrken, bu ge
ni yaylma alann gzard ederek, belli bir yrede, belli nyarglarn
nda yrmeye kalkmak, klandrc almalar hep bakalarndan, zellik
le anadili Trke olmayan bilginlerden beklemek allagelmi yozlatrc bir
gelenektir. Kendi dilini aratrmayan, boyuna bakalarnn emeklerinden ya
rarlanmay baar sayan bir bilim anlay (buna bilim anlay denirse) d
nsel yozlamanp en belirgin kantdr. Yeryznde tarihini, corafyasn,
kazbilimini, dilbilgisini, tzesini, ynetim kurumlarn bakalarnn incele
yip tantmaya alt biricik uygar-ada topluluk biziz. Hunlardan Osman
llara dein, ikibin yl akn bir sre, Asya-Afrika-Avrupa gibi byk l
kede kl sallam, ynetim kurmu, egemenlik salam bir ulusun dilini
bakalarndan renmesi, baka uluslarn dillerinden aktarlan ereti sz
cklerle anadilinin gelitiini, varsllatn ileri srmesi, dahas byle bir
tutumla vnmesi, uygarlk adna ok zc bir olaydr.
Trk dili, kimliini, uygarlk alanndaki yerini, deerini, nemini ancak
Atatrk'n gerekletirdii Dil Devrimi>>nden sonra anlama olana bulmu,
Trk denen insan, yalnzca bu devrimden sonra kiiliinin, benliinin bi
lincine varabilmi, bir ulus olmann yaratc odan arama gereini duymu
tur. Trk dilini, Arap-Acem dillerinin yardmyla gncel gereksinimleri kar
layan yzeysel-yavan-s bir anlatm arac diye gren szde aydnlarn ulu
sal bilince ulatklar sylenemez. Ulusal bilincin ldan yakan konuu
lan dilin zgn ieriidir. Kkleri zgn olmayan, bilinmek-renilmek is
tenmeyen bir dilin gelitirici, yaratc z de yoktur. Kendi dilinin olanak
laryla dnemeyen, sktka baka dillere el aan bir toplumda bilin
aydnll.nn yerini dil tutsakl almtr. Dil tutsakl, kiiyi znden
koparan, varlnn bilincine varmaktan uzaklatran, dnsel yaratcl
aktarmacla dntren, verimsizliin karanlnda el yordamyla yrme
ye altran, stelik bunu bir baar sayan olumsuz bir durumdur. Trk
'
ulusu, dokuzuncu yzyldan 1928 ncesine dein 1100 yl bu ac gerein
arl altnda ezilmeye altrlm, Arap-Acem dillerinin salad dayanak
larla ayakta durmaya alm (dnce alannda), dnsel varlnn bes
leyici elerini baka topraklarn rnlerinden edinmeye yneltilmitir. Bir
ulus kendi dilinde konuup-dnemezse onda bamszlk, zgrlk, benlik,

TRKE KKLER SZLG

erdem, ycelik, doruluk, qzllk, yaratclk, kiilik, tze bg. insan biim
lendiren (dnsel ynden) kavramlarn retilmesi olacak i, beklenecek ba
ar deildir.

Trk dili, ancak Trkn dili olabilir, bakalarnn ilgi alanna giren

bir ura aracna dntrlemez. Dilini sevmek, bilmek, kendini anlamak,

kendi kiiliinin evre izgilerini belirlemektir. Ulusal dilin baat rn ulu

sal evredir. Yabanc szcklerle beslenen, gelitii ileri srlen bir dilde

ulusal bilincin uyanmasn beklemek, dahas ulus kavramnn ieriini kav

ramak yldzlarn yrngeleri zerinde devinmelerine bakarak gelecei an

lamaya almaktr.

Bu alma, btn nyarglann tesindedir, son sz syledik savn

da deildir. Bu alanda alanlarn emeklerinden yararlanrken onlara sayg

duymaktan geri kalnmam, ancak yarglarna yumuk gzlerle balanmak

tan da kesinlikle kanlmtr. Bilimde son sz hep aratrma syleyebi

lir. Sonradan gelen ncekini geersiz klabilir, kimi durumlarda gndem-d

brakabilir, bundan alnmamak, gcenmemek gerekir. almamzda yanl

dmz yerler vardr kukusuz, onlar dzeltecekier, bize daha salkl bir

k kayna gsterecekler olacaktr. Ancak, bizim bildiklerimizi, incelediimiz

kaynaklar, onlarda katlmadmz dnceleri ne srerek eletiriye girie

ceklere szmz yoktur. Baka aratrma ipliklerinden rlm dokumalarn

boyasn deitirerek bir gelin duvana brnp ortaya kanlara, hangi alan

larda baar saladklarn, hangi rnlerle topluma yararl olduklarn da

sormamza kzlmasn. Bilimsel almalar aydnlatc, yolgsterici, retici,

uyarc bir anlay tabanna oturur, ii smrlm-sorulmu kavramlarla sz

oyunlarna yaslanmaz. Ortaya konan rnn-baarnn deerini ancak baar

ma yetenei olan bilebilir, ssl szcklerden, boyal kavramlardan rlm

bartlerine brnp boy gstermeyi sevenler deil.
Bir kk, bizim yorumlarmzn dnda kalan, ayr bir kaynaktan gele

bilir, bizim tutumumuz bu kaynaa aykr olabilir, olmas da doaldr. Bu

na karn, o gvenilen kaynan bilimsel geerlilii de eletiriden, tartma

dan beri saylmamal. Trk dili gibi kkleri ancak sekizinci yzyl dolayla

rnda yazya geen (onu yazanlar da yabanc olursa) bir varlk konusunda
kesin kaynak budur deme olana yoktur. Bir kk (Trk dilinde) baka

dillerden deiip dnerek Trkeye geebilir, ancak bunun da tartma

sz bir kaynaa dayand syienemez. Moolcadan, inceden, Trkeye ge

tii sylenen kklerin-szcklerin ounu biliyoruz. Oysa, o dil varlklarnn

ince-Moolca olduunu sylerken de, yazya ok sonra geirilen Trkenin

geliimini gzden rak tutmayalm. O szckler inceye, Moolcaya Trk

eden geebilir, bu konuda eksiksiz bir yorum retmek pek tutarl deildir.

Trk dilinin kkleri konusunda baka almalar beklemek, daha aydnla

tc, daha baarl yaptlarn sergilenmesini istemek;

syleyelim, etkisinden kurtulamadmz bir eilimdir.

btn itenliimizle

GR

Ti"k dilinin geliimi kklerinin kesin biimi almasyla balam, dn

ce rnlerinin sergilenmesiyle genilemitir. Bir dil, yalnzca kkleriyle de
il, o kklerle retilen dnce rnleriyle varln srdrebilir. Kendisiyle
dnlmeyen, yalnzca baka dillerden aktarmalarla yetinmeye altrlan
bir dil, verimsiz balarn karanlk sna olmaktan te bir anlam tamaz.
Dnmek dille salanr, dil dnmekle g kazanr. Dil, yaln bir anla
ma-szleme arac deildir, dahas dil, ara deil kkensel-zgn varlktr.
Onun insana ball-insanla yanyana yry aralndan deil, varedici
-gelitirici znden kaynaklanr. Bir dilde dnmek-kiisel varln bilin
cine varmak kkleri bilmekle, dnsel retmenin elerini kavramakla sa
lanr. Szcn kkn bilmeden dndn sanan bir kimse, kiisel san
larn hangi aamasnda bulunursa bulunsun, kendi kendini kandrmann ka
ranlnda yuvarlanmaktan kurtulamaz. Dil, kiiye, kendini kandrmay de
il anlamay, bilmeyi retir; bu grevini yerine getiremiyorsa dil olmaktan
km, avutucu bir elence nesnesi durumuna gelmi demektir. Dil, doal
bir varlktr; ancak gelimesi-ilerlemesi doa yasalarna deil, dnen ki
inin retici gcne baldr. Dile doal bir varlk derken, nesnel eler
alann deil doal varlk olan kiinin evrimini gznnde bulundurmak ge
rekir. Hangi uygarlk yaylmnda hzl gelime, gl retme varsa orada
dilin hzla verimlendii-biimlendii grlr. Dil bir biimlenmedir, kendi
varlnn ilkelerini nesnelletirmedir. Bu nesnelleme, sesin sze dnmesi
dir. Bir uygarlk alannda-ulusal sivrilmede byk ba olmann nemi,
geerlii (bilimsel dzeyde) yoktur, deer tayan yalnzca retici batr.
Szc yaratan kk, dnmeyi salayan zdr, retmeyi glendiren e
dir. Bir dnrn, aydnn, bilgenin, bilginin, yarat erinin (sana.tnn),
yazarn belleinde ne denli ak seik szck kkleri varsa, baar kapsna
gtren izgi o lde dzdr, belirgindir.
Sevgili okuyucu; szck kklerine. ynelik bu alma g balad ko
lay bitti. Balangc yksek renim yllarmn ilk dnemine, 1948 yrele
rine gider. Yksekrenim kurumunun kapsndan ieri girdiimin nc
aynda kendimi felsefe, Latin-Yunan dillerinin retildii blmlerde bul
dum. retmenlerim gzel kiilerdi, rencelerde aklamalar, anlatlar
kavramlarn kklerinden balard. Hocam, W. Krariz'n nl logos kav
ramn rence sresince anlatn-aklayn unutamam. Hocam Ma
cit Gkberk'in Platon'la ilgili aklamalarnda szcklerin nereden balad
n renme gereini vurgulay, dnmenin kavram kavramakla atba
yrdn syleyii, sesi bugn .de belleimdedir. Hocam Takiyettin Men-'
golu'nun Almanca Vernuft/us szcnn Kant'taki anlamn aklama
m isteyen nerisi beni ok mu ok etkilemitir. Tatl syleyili Hocam J.
9

TRKE KKLER SZLG

Ritter, btn syleilerinde bilgece tutumunun ar bastn sezdiim Ho

cam H. Heimseth gibi dnrlerin dile, dilin kkenine (felsefe kavramla
rn anlama ynnden) verdikleri nem Bat uygaFlnn hangi anlayla
ada aamaya geldiini fsldayan uyarlard.
Kkl dnce kk bilinen dilden kaynaklanr, beslenir, retici, geli
tirici odaa varabilir. Dnmeye almam, yalnzca bakalarndan edin
dii szckleri aktarmakla yetinen bir bilimsel anlay, iin kk nemli
saylmaz, kkn nemi anlamn kavrayacak yeterlikte olmaya dayanr. Kk,
kendisine yaklaldka, kiiye birtakm sorular sorar (szsz, sessiz diliy
le), yant ister, aklamay-tartmay gerektiren nedenler ileri srer. Bu
durumu kii yalnzca z-dilinde bulabilir, sonradan renilen dilde (uzman
lar dnda) bu konuyu kavramak gtr, dahas olanakszdr. Szgelii di
limizde grmek diye bir szck vardr. Peki grmek nedir? Bir yere
gzle ynelmek anlam dnlrse yeterli deil, bakmak var. yleyse
biraz derine inelim, grmckin gzden geldiini bilelim. Peki bakmak
ne oluyor? Bakan gz, gren gz deil mi? Neden iki szck deiik biim
de sylenir de zde anlam gndeme gelir? Oysa bakmak, grmek deildir,
kii grmeden bak-abiljr, bakmadan grebilir (burada sevgili okuyucu ev
resine ynelsin). Bu iki szcn gz denen rgenden kaynakland belli,
ancak kkler ayr: Bak, gz... Baktm da grmedim-grdm de bakma
dm ite szcklerde kkn tad nem, deer buradadr.
Trk dilinin, kk bakmndan, nemini kavramak en eski yazl kaynak
larna dein geriye gitmeyi gerektirir. Bu kaynaklarn en byk blm
Orkun Yaztlar ad altnda toplanan, onlara komu, onlarla e sre evre
sinde bulunan rnlerdir. te yandan, in, Mool dillerinde belgelenmi
Trke szckler bilinmektedir. Dil tarihileri Trkeyi .. V. yzyllara
dein gtrmekte, Dou'dan Bat'ya doru yaylagiden Trk topluluklarnn
dil kalntlarnn varln ileri srmektedir. Kimi dil uzmanlar ise, Smer
ceyle Trke arasnda kkensel bir yaknlk grp gstermektedir. Bu tar
tmal konular bir yana, dahas yetkili uzmanlara brakarak, yazl kaynak
lara dayanp soruna yaklamamz gerekirse, Trke kklerin Trk-Mool-in
ls yresinde olumaya baladn syleyebiliriz. Yeryznde Trk ad
verilen bir topluluk, bir ulus vardr, bu ak bir gerek. Bu ulusun kendine
zg bir dili de vardr, bunda da kuku aramamal. yleyse, Trk toplulu
unun konutuu dilin zgn kkleri de bulunmak gerekir. Bir topluluk
ancak kendi diliyle, kendini biimlendiren dnce odayla varlk alanna
kabilir. Kkleri olmayan dil dnlemez. Kkn bulunduu yerde dilin
ilerlii, geliimi gndeme gelir, gelien dil gelien topluluu baarya iter,
bu kanlmaz bir olaydr. En ilkel kiide bile bir devingenlik, bir retken
lik vardr (ok dar ller iinde olsa bile). Elimizde bulunan yazl kaynak
larn ierdii szckler zerinde srdrlen bu almada binikiyz (1200)
dolaynda Trke kk saptanmtr. Bu kklerin 900 dolaynda olanlar z
gn, lOO'e yakn artml, 200 evresinde bulunan da yansmaldr.
Trke szcklerin kkleri irdelendiinde doal varlklarla yzyze ge
linir, bylece kk ses'in doadan kaynakland anlalr. Burada yansmal
kk derken belli bir nesneyi gstermeyen, yalnzca ses niteliinde grlen
eyi anlarz (t-, gr-, k-, ar-, a- bg.). teki sesler, doada nesnel bir

10

GR

varla dayanr (el, gz, dil, ka, ba, ta, gk, yel bg.). Kklerin ilk geli
im odan saptamak gtr, elimizde yalnzca yanyana gelen sesler, ses
lerin nne, arasna, bitimine gelen tller (a--u---i bg.) vardr: b- (ba),
t- (t, ta), g-z (gz), k-s (ks/kz-gz), y-1 (yel) rnekleri byledir (bk. Ses
Dzeni). Ses sze dnnce ek denen enin belirdii-biimlendii grlr.
Bu ek in szcn durumuna gre bata-arada-bitimde bulunduu gzden
kamaz. Trk dilinde, nde bulunan eklerin byk bir blm pekitirmeye
yarayan, szcn balang sesiyle uyum salayan elerdir (yep-yeni, yes-yeni,
sap-sar, kp-kzl, ap-ak, bom-bo, dop-dolu bg.). Trkeyi baka dillerden
ayran baat zelliklerden biri budur (pekitirme nekleri). Pekitirme neki,
baka dillerde retme neki biimindedir (szgelii, Alman dilinde stehen
/durmak, ver-stehen/anlamak, Latincede arceo/kapatmak cum-arceo/coerceo
/evirmek, skca sarmak, kuatmak). Hind-Avrupa dillerinde nekin anlam
genilemesi salad biliniyor (bk. Pekitirme Ekleri). Trkede anlam ge
nilemesini salayan araekler (ortaekler)dir.
'

Trk dilinde, birka rnek bir yana braklrsa, eklerle kkler arasnda
kurulu bir ses uyumu egemendir. Sylenen szcn belli kesimlerinde vur
gulanmas ekleri etkilemez sanlmasn. zellikle sylevlerde eklerin zerin
de vurgular oluturmak konumaya etkinlik kazandrr. Bu, Trkeye zg
bir durum deildir, ancak Trkede uzatmal ses olmadndan vurgulama
lar sesin kalnlk-incelik zelliine gre uygulanr. Vurgular birer uzatmadr
(szcn ses uyumuna aykr dse bile), anlamn nemini bildirirken vur
gulayann arlk verdii dnceyi de yanstr.
Trk dilinde, yaps gerei, anlam szckler arasnda kurulan balant
dzenine dayanr. Bu nedenle yazma eyleminin, sylevin, konumann daha
ilk szcklerinden varlmak istenen sonucun ne olabilecei nceden kesti
rilebilir (bu genel geerlik tayan bir durum deilse de, uyarc bir zellik
tir). Oysa baka dillerde, zellikle Latince, Almanca, Arapa bg. szdizisi
bitmeden anlam btnlyl kavrama olana yoktur. Szdizisinin sonuna
getirilen bir szck, balangcn sezdirdii anlam tersine evirebilir. Demek,
Trkede balang szcnn kk nclk ettii anlatmn ynn be
lirlemede etkilidir. Kukusuz bu da deimez bir kural deil, kimi zellik
leri gstermek iindir (bu sylenenler). Trkede szckler diili-erkekli ol
madndan adllar ak deildir. Szgelii dendiinde belirtilmek iste
nenin dii, erkek, doal bir nesne trnden J;angisinin dnld (sz
dizisi dnda) anlalmaz. Oysa Almanca, Latince, Arapa bg. dillerde adl
nenin dnldn aka gsterir. Durum Latince kkenli dillerde de
byledir kukusuz. Duygusal durumlar aklamada-yanstpada Trk dili
nin tartlmaz bir stnl vardr. Bunu, bildiimize gre, dil tarihinde
ilk gndeme getiren Ali ir Nevai'dir. Onun Muhakenat'l-Lgateyn (ki Di
lin Karlatrlmas) adl yapt bu alanda ilk rnektir. Yine bu alanda Sad
ri Maksudi Arsal'n Trk Dili in (1930) adl yapt Trkenin baka dil
lerle karlatrlarak zelliklerini konu edinir, Ahmet Cevad'n ise Trke
nin Hint-Avrupa Dili le Mukayesesi (1934) balkl yazsyla Trkenin Hind
-Avrupa dilleri karsndaki yerini saptamay amalad glr. N. H. Onat'
n Arapann Trk Diliyle Kuruluu (1944) adn tayan almas, tartma
lara yolamasna karn, Trke bakmndan ok nemli bir etkinlii ka-

11

TRKE KKLER SZLG

ntlar. Trk Dil Kurumu, Trk Tarih Kurumu gibi bilimsel aratrma odak
larnn oluturulmasndan sonra Trkenin nemini vurgulayan almalar

hzlanm, zellikle Trkenin kaynaklar , azlar, geliimi, yaylm alann

da verimli almalar srdrlm, srdrlmektedir. Bata Ruslar olmak
zere, Batl bilginlerin Trk diliyle ilgili aratrmalar, yaptlar byk bir
kitaplk oluturacak niceliktedir. Ancak, Bat biliminin (Trk dili alannda)
arlk verdii konu Asya Trkesidir, biraz da Osmanl Trkesidir.

imdi, burada, baka bir konuya geelim, Osmanlca denen zl Trk

diline. Dilciler, zellikle eskiye balananlar, Osmanl Trkesini, Trk dili

nin en gelimi, en verimli-retken bir bei sayarlar. Bilimsel bakmdan

bu yanltc, saptrc bir olaydr. Osmanlcann yzde doksan Arapa-Fars

a szcklerdir, kimi yerde yalnz ekler Trkedir. Osmanlca, Osmanl top

lumunun (padiahlarn ou kendilerine Trk demez) karmak dilidir. Bu

dilde aa yukar altmbin dolaynda szck vardr. Bu szcklerin ou

Arap-Fars dillerinden aktarlm eanlaml dil varlklardr. Osmanl aydn

bir szcn Arapas yannda Farsasn, kimi yerde Trkesini Jmllanmay

bir baar sayar. zgelii, ilah, allah, rab, yezdan, huda, yll, hak, mevla

szcklerinin hepsi tanm> karldr. te yandan, cam, kadeh, sagar, pey

rnane, piyale bg. szcklerin hepsi iki barda anlamndadr. te ok varsl,

gl bir dil denen Osmanlcann zellii buradadr. Trk dnce tarihin

de, Trk szcnn deer, anlam kazanmas Atatrk'le, O'nun kurduu

TDK, TTK ile balamtr, kim ne derse desin, bu tartma gtrmez bir

olaydr, bir tarih bilincinin uyandr. Bize kalrsa tarih bilincinin uyanma

syla dili kuran kklerin bilinmesi birbirini gerektirir, bilinci uyandran kk,

kk ileyen de bilintir.

Biz, bu almamzda, elimizden geldiince, gcmz yettiince salt Tr].(

e olduuna inandmz kkleri diziledik. Trke olmayan, ancak olmad

kesinlikle saptanamayan, baka dillerle zdelik gsteren (zellikle Mool

-in dillerinden getii sanlan)

kkler konusunda

tartma kapsn ak

braktk. Burada vurgulanmas gereken nemli bir konu daha vardr: Fars

aya, Arapaya Trkeden gemi, unutulmu kkler bulunmaktadr. Bun

lar aratrrken dilin dnsel yapsn, anlamsal ieriini gznnde tut

tuk. Szgelii Arapa sanlan kesr szc Trkedir, kk kes (kesmek, keser),

eylem eki mek'tir. Arapa ayet szcnn kk Trke sylemek-demek

anlamn ieren ayt/et'tir. te yandan Trkeden Farsaya geen, sonra

Farsa sanlarak Osmanlcaya aktarlan szckler de epeycedir. Bu gibi sz

ckler zerinde durmadk. Burada unu da syleyelim: Trklerle Moollar

komuluklar yannda dil bakmndan da 'e kaynaa balanmaktadr . Ural

-Altay Dilleri denen bek bu iki ulusun dilini de kapsamaktadr. Bu ne

denle karlkl bir dil alverii olasdr. Szgelii su szc konusunda ileri
srlen grler deiiktir. Bu szcn eski biimi suv-sub (b/, v/b d
nmesi)

diye geer, sulak, slak, st, svamak-suvamak, suvarmak bg.

szcklerinin kkdr. Oysa, suv-sub szcn Harezm dilinden gelmi

gsterme yaygn bir grtr, biz de yle yaptk. Ancak in, Mool dillerin

de de bu szck grlmektedir. Harezm dilinde tsob biiminde yazlp sy

lenen suv'un baka kkenli olmas da gndemdedir. Harezm dili Farsann

trevlerinden biridir, oysa Farsada ab szc su anlamndadr. Uygur Trk-

12

GR

esinde sug-suk szckleri su karldr. Trk Dilinin Etimoloji Szl

almamzda su szcn Trk dil bilginlerinin grlerine uyarak yle
akladk, doru mu yaptk? bilmiyoruz. Demek, kimi yerde yetkelere da
yanmak, gvenmek sorunlar aklamaya yetmiyor. yle bir soruyla kar
larz: Trkler itikleri su'ya ne derlerdi? Ka. szlnde suv geiyor, krka
yakn trev veriliyor.
Kklerle ilgili kaynak almalar-aratrmalar srdrlrken yetkele
rin yarglarn kesin-deimez basamak diye almann hep yarar salad
kansnda deiliz, bunu kendi almalarmzda grdk, ne denli yanld
mz anladk (kimi konularda, zellikle Anadolu uygarln Asya'ya kaydr
may tutku edinenlerde). Bu tr almalarda, aratrmalarda felsefe, tarih,
budunbilim, halkbilgisi, inan bg. deiik alanlarla ilgili kaynaklar gzden
uzak tutmamak, onlarn ndan yararlanp konuyu geni evreli bir b
tn diye dnmek gerekir. Bu da kimi kklerin gelimesinde, biimlen
mesinde ad geen bilimlerin ilgi alanna giren olaylarn etkinlii yznden
dir. Eskian bitimiyle ilkan balarna dein, kiiolu, evresinin etkisi
altnda kalm, ilk dnce rnlerini, inan elerini bu etkinin nda
retebilmitir. Bir toplulukta nesnesi bulunmayann kk de aranmamal,
aratnlmamal, taban olmayann tavan da olmaz.
Trkenin kkleri aratrlrken baka dillerin kkleriyle ses zdelii
grld, ancak kkn ierii, ald eklerle salanan anlam genilemeleri
bu benzerliin yapay olduunu gsterdi. Szgelii, sal kk Arapada da,
Farsada da vardr, ancak anlam yaknl bulunmaz. Oysa, Bedros Keres
teciyan Efendi, bu tr benzerlikleri kk zdelii sayarak yanlgya dm
tr. Bu tr yanlmalar doaldr, kklerin kesin bir biimini saptamak sa
nld gibi kolay deildir. Trke kklerin yaps-ierii az ayrlklarn
dan da etkilenmitir demitik, buna kimi sesler arasnda sregiden kar
lkl dnmeleri rnek gstermitik. Bu deimeler-dnmeler kimi az
larda ylesine artc, ylesine ar olmu ki, Trkenin bir kolu deil
de, ayr bir dil ortaya km sans uyanmtr. Yakut, uva bg. Trke
leri byledir. Bu nedenle kimi dilciler bunlar ayr birer dil saymakta, Trk
dilinden deil de Trk dillerinden szetmekteler. zellikle Rus bilginleri
'
Trk Dilleri deme yanlsdrlar.
Trk dilinde kQk deimeleri (az ayrlklar nedeniyle) birer ses dei
mesine dayanr demitik. Bunun yannda, yine az ayrlklarndan kaynak
lanan, ekim deimeleri vardr. ekim deimeleri, bugn Anadolu agzla
rnda bile, ilgin bakalklar gsterir. imdi bu alanda Uygur, Kazak, Krgz,
Anadolu, Azeri Trkelerinde beliren ayrlklar artcdr. stanbul az,
Trkenin yapsna en aykr azdr, zellikle onun btn ekimlerin sonu
na getirilen yor taks ses uyumunu bozmaktadr. Bu yor taksnn aklan
da karktr. Kimi dilciler bunun imekin deiik bir biimi olduu;kansn
ileri srerken kimileri bunun bozuk bir aznlk aznn l-.n olduu gr
ndedir. Nitekim kimi Anadolu yrelerinde yor yerine yon delllilektedir
(birinci, ikinci kiiler iin. Szgelii: gidiyom-gidiyon-gidiyo) .. . Uygur Trk
esinde ekimin banda adl yer alr: men gelir men (ben gelirim), sen kelir
sen (sen gelirsin), ol kelir ol (o gelir). bk. Kutadgu Bilig ncelemesi, A. Dilaar,
1972, s. 62) ...

13

TRKE KKLER SZLG

Asya Trkesinde; balangta denebilir, kklerin yumuak seslerle ba

lamas sonradr, nceleri incelme yoktu. Szgelii d sesinin t, g'nin k ile d
nt; Ka.'da ise sesinin hep g biiminde sylendii grlr (birka r
nek dnda). Dahas, Ka. szlnde g sesiyle balayan szck bulunmaz
(bir iki rnek dnda). Durum Uygur Trkesinde de yledir. Krgz Trk
esinde c ile balayan szck ok, y ile balayan yok denebilir (birka szck
dnda). Oysa, Anadolu'ya gelince k-g arasnda karlkl dnme hzlanr,
yaygnlar. Bu tr az ayrlklarnn retkenlii konusunda ak bir yarg
da bulunacak gcmz yok imdilik, bu alanda (kklerin az ayrlklaryla
reticilik ilikisinde) doyurucu bir alma da sergilenmemitir. Yresel az
larla ilgili almalar, yaynlar birka gememektedir.
Trk dilinin kklerini saptamada balca glk, birbirinden ok uzak
kalan az ayrlklarnn incelenmesidir. Bu az ayrlklarnn hangi dorul
tuda gelitii, ne gibi bir retim gc kazand, ne yazk ki kullanlan ABC
dizgelerinin birbirine benzemeyii nedeniyle iyice bilinemiyor. Bugn Trk
topluluklarnda uygulanan ABC saylar epeyce kabarktr. Yalnzca Anadolu'
da, Cumhuryet ncesinde, Arap, Ermeni, Grek, Sryani, ABC'lerinin kulla
nldn, bu yazlarla birtakm rnlerin ortaya konduunu biliyoruz (szge
lii: Evangelinos Misailidis-Temaa-yi Dnya ve Cefakar-u Cefake, 1 872, yay.
Robert Anhegger-Vedat Gnyol, 1986, bu yapt Seyreyle Dnyay balyla
yaymlanmtr... , Yuvanaki Panayotidis-Kamus-i Rumi, 1897, Arap-Yunan ya
zsyla...), Trkiye dnda yaayan Trklerin kullandklarf yazlar da zet
olarak yledir: Rusya'da Kiril ABC'si, Bulgaristan'da Bulgar ABC'si, Srbis
tan'da Srp ABC'si, Orta Asya'da in ABC'si (en eskisi de budur), Orkun
Yaztlar'nda Orkun ABC'si (Trk dilinin ilk yazs bu saylyor), Uygurlarda
Uygur ABC'si, Azerbaycan'da Arap-Fars ABC'leri bg. B: deiik ABC'lerin
Trke sz kklerini deiik ses dzenlerine gre yanstt biliniyor. 1928'den
sonra uygulanan Latin ABC'si, Trkenin ses yapsna en uygun gelenidir
(birka eksii dnda). Bu deiik yazlarn Trke szckleri yanstmasn
da ortaya kan eksiklikleri gidermek iin evriyazs denen zel bir imler
dizgisi kullanlmaktadr, bu dizgi de yalnzca az ayrlklarnda grlen zel
syleyi biimlerini aklamay amalamaktadr. Bu uygulamann yarar ya
nnda yararszl da szkonusudur. Yarar, deiik azlarn syleyi biim
lerini saptamaktadr, yararszl da az ayrlklarnn srp gitmesine yar
dmc olduundan seslerde btnlemeyi-zdelemeyi nlemesindedir. Biz
ce nemli olan, Anadolu'da, syleyi btnl salayp az ayrlklarnn git
tike bymemesi iin dil renimini btn lke dzeyine yaymak, bu az
ayrlklarn elden geldiince bir bekte uzlatrabilmektir. Bu uygulama dil
de kke dayanan dnsel retimi yaygnlatrr, dil birliinin salanma
sna yardmc olur. Birbirinden gittike uzaklaan az ayrlklarnn retim
gc azalr kansndayz.
Trk dilinde kklerin saptanmas yalnzca dil aratrmalarnn szck
lere zg blmne dayanmaz. Szck kklerinin hangi nesnel varlklar, d
nsel kavramlar yarattn gznnde bulundurmak gerekir. Bir szcn,
kkn Asya Trkesiyle ilgili yazl kaynaklarda yeralmas Trke saylma
sna yetmez, daha baka odaklara gitmek, daha salkl irdelemelere giri
mek gerekir. Szgelii, bitki, iek, ekin, aa, hayvan, bcek, balk bg. ad14

GR
!arnn kkeni aratrlrken, bu doa varlklarnn yetitii-yaad ortam
da, bu ortamla kkler arasnda doal bir uzlamann bulunup bulunmad
da dnlmeli. Bir bitki Asya'da yetimiyorsa, Asya'nn doal konumu-top
rak rts byle bir bitkinin yetimesine elverili deilse, o bitkiyle ilgili

szcn kkenini baka yerlerde aramak gerekir. Trklerin, tarihleri bo

yunca yaadklar yerlerde hangi doa varlklar yetiiyorsa, ancak onlarla

ilgili szckler bir kant saylabilir. Msr denen bitkinin yetimedii bl

gede, onunla ilgili szcklerin kklerini de baka yerde (bitkinin yetitii y

rede) arama gerei vardr. kincisi, bir aracn adnn Trke olmas, onu

Trk'n yaratmasyla koulludur. Arac kim bulmusa onun dn da kendi

dilinden kan bir kkle dzenlemitir. Asya Trklerinin yaadklar blge

lerde bilinmeyen-bulunmayan bir diri yaratn (balinann, hamsinin, lferin,

fok balnn bg.) adn yine bu blge Trklerinin koymas dilin doal kay
nana aykrdr. Trklerin yaadklar Orta Asya'da kahve, mandalina, por
takal, fndk, kiraz, limon, zeytin, ttn, patates, dpmates bg. bitkiler-aalar

yoktu kukusuz (bunlarn birou Akdeniz bitkileridir, kimi de Amerika ile

yrelerinden getirilmitir). yleyse bunlarla ilgili adlarn kklerini (sonra

dan retilen yapay karlklarn deil) Trkede aramak yanltcdr. Bunun

gibi bulularla ilgili szck kklerinin de o bulular retenlerin dilinde (dil

lerinde) aranmas bilimsel bir yntemin ncl ilkesidir. Bunu ieklere de

uygulayabiliriz. Evlerde yetitirilen iekler, tr olarak, Asya Trklerinin ya

ama ortamnda yoksa, adlarn da yetitiricilerinin dillerinde arama gerei

aktr. Elilerinde, Trk'n yaratmad-retmedii bir gerecin adn Trk

ede bulmaya-gstermeye kalkmak yanlgnn kapsn aralamaktr.

Kklerin aratrlmas konusunda, yerleme-kurumlama olaynn da gz

ard edilmesi yanltcdr. Uzun sreyi gerektiren yerleme olaynda szck

kklerinin kaynan belirleyen bir dururp vardr. Szgelii yetimesi yllar

gerektiren bir aacn (yemi veren aacn) adn, kkenini srekli konar-g
er yaama dzenine bal bir topluluun dilinde arayamayz. Durum top

lumsal ilikilerde de byledir. Bir topluluk hangi dayanma dzeyindeyse

rettii-kulland szckler (kkler) de. onunla balantldr. Toplumsal ku

rumlamalarn sreklilik kazanmad yerlerde, onlarla ilgili, kavramlarn

aranmas da bir oyalamadan teye gemez. Kurumlarn (toplumsal oluumla

balantl birimlerin) tabann oluturan dnce Urnleri hangi uygarlktan

kaynaklanrsa, ilgili kavramlar biimlendiren eler de onunla iliki iinde

dir. Szgelii vergi denen yasal denei biimlendiren toplumun, onunla

ilgili birimleri olacaktr. Yurtt"atan vergi alma yasal gerekimlere dayanmaz

sa, alnan vergi deil, bask yntemine bal gelirdir. Vergi, nce yurtta

olmay gerektirir, yurtta durumunda bulunmayan bir kimseden alnan ver

gi deil, soygundur. Vergiyi alan kuruluun vergiyi deyene kar grevleri

vardr. Yarglama salkl-dzenli, tabana oturmu, yasal bir kurumun iidir,

yaplan bir iin kurallara uyup uymadna dayanr. Bu i kurallara uygunsa

yasaldr (ister olumlu, ister olumsuz nitelik tasn), yasalar uygulamakla

yetkili odaklar eylemin hangi llere gre yapldn aratrmakla ykm

ldr, buna da yarglama denir. Ya:-gnn yasal kurallara balanmad yer

de, onunla ilgili kavramlarn kkenini baka alanlarda aramak gerekir. Do

al yaama ortam (evre), szcklerin kklerine olu olana salar, kiinin

15

TRKE KKLER SZLG

yaad ortamn kendisine, veremediini, szcklerin kkleri alannda da

retemez.

Trk dilinin kklerini aratrrken, baka bir eyi de gndemde bulun

durmak gerekir. Dili kuran kkleri besleyen veriler vardr. Bu veriler, d

nme eyleminin yaratt rnlerdir. Bir szck kk dnce rnleriyle

doldurulamazsa yaama gcnden yoksun braklm demektir. plak bir

kk (kk olarak kald srece) yalm bir sestir; onu sze dntrrken iini
bo brakmamak, dnce verileriyle doldurmak gerekir. Dnmeyi bir ya

ama ilkesi edinemeyen topluluklarda szck kklerinin yansma seslerden

te bir anlam kalmamtr. Yansma seste doal uyar etkinlii vara da

dnsel reticilik yoktur. Oysa dnmeyi ilke edinen bir ba, iledii kok
de bo brakmaz, gereken anlam ieriiyle doldurur. Bu nedenle, uygarlk
denen baarlar dizisi, anlam ieriiyle doldurulmu kklerin birbiriyle ya

na giritii alandr.

16

KISALTMALAR

al.

Almanca

Arapa
ar.
A. v. Gabain: Annemarie von Gabain (Alttrkische Grammatik)
AV

Ahmed Vefik Paa (Lehe-i Osmani)

bg.

bunun gibi
Bayazd Ktphanesi

BK
Brh.
in.
uv.
es. tr.
fars.
fr
.

gr.
har.
HKK
Hz.-Ir.
ibm.
ibr.
itl.
Ka.
Kaz.
Kr.
Kit.
Kut.
lat.
MK
mo.
AA
os.
rus.
sanskr.

Franszca
Greke (szlk iin kaynaklara bk.)
Harezmce
Hseyin Kazm Kadri
Hamid Zbeyr-shak Refet (Anadilden Derlemeler)
bn Mhenna Lgat (yay. Abdullah Tayms)
branice
talyanca
Kagarl Mahmud (Divan Lgat-it-Trk)
Kazaka (Kazak Szl)
Krgzca (Krgz Szl)
Kitab'l-drak (Szlk)
Kutadgu Bilik
Latince
Millet Ktphanesi
Moolca
mer Asm Aksoy
Osmanlca
Rusa
Sanskrite

SDD

Sz Derleme Dergisi

SK
sm.

Sleymaniye Ktphanesi
Smerce

emseddin Sami (Kamus-i Trki)

Tar. Sz.

Tarama Szl

TDK
tr.

Trk Dil Kurumu

TS
Uyg.
yay.
zend.

z
TKS 2

Brhan- Kat'i (Mtercim Asm evirisi)

ince
uvaa (uva Szl)
Eski Trke
Farsa (Farsa-Trke Szlk)

Trke
Trke Szlk
Uygurca (Eski Uygur Trkesi Szl)
Yaynlayn
Zend dilinde
Ziya kn (Farsa-Trke Szlk)

17

ANLAM

ERG

Bu almada, kklerin aklannda,

anlam ierii

diye bir anlatm kul

lanlmtr. Okuyucunun ilk bakta dul-aksayabilecei bu anlatmn z u

dur: Bir kk kuran seslerin biri sesli, teki sessiz olmak zere iki yazyla
(harfle) balad biliniyor. Biz, kk aklarken ardarda dizilen ekleri gs

termedik, kkn eksiz biimini almakla yetindik. Oysa kk, birtakm ekler
alarak geliirken, yeni bir kk biimine de girebilir. 'Bu yeni sese (kke ek

lenen ilk sese)

artm

adn verdik (bk. Artml Kkler), bununla kke getirilen

ekin yaratt yeni anlam dndk. Szgelii

t'dir. Bu ek

ar-t

ar

kkne gelen artml ek

biimine girerek yeni bir kke dnyor,

ar

kkn anlam

genilemesine uratyor. te bu deiik, birbirini izleyen kklerin ierdii

anlam btnne, bir kkten (ald yeni ekleri de gz nnde bulundurarak)

treyen szcklerin geni anlam kapsamna anlam ierii dedik. Kk, ilk du
rumunda anlam bakmndan snrldr, alam dardr, eklerin ardarda dizilme

siyle genileme geerlik kazanr.

Szgelii, dilimizde, tut diye bir kk vardr. Bu kkten tutmak, tutun

mak, tutku, tutum, tutucu, tutuculuk, tutsak, tutu, tutak (dudak, t/d d
nmesiyle), tutkun bg. ayr ayr anlamlar kapsayan szckler retilmitir,

retilmektedir de. te, biz, bu ayr ayr anlamlar ieren szcklerin bala
d ilk kk (tut'u) aklarken bunlarn hepsini
da topladk. Demek

anlam ierii

anlam ierii

bal altn

denince kkn ekli, eksiz btn szck

lerini dnmek gerekir. Bu szcklerin soyut-somut anlamlar vardr, bun

larn hepsi anlam ieriinin kapsamndadr.

esinde

t)

Dmek

eylemi d (Asya Trk

kknden gelir. Dmek bir doa olaydr, yksekten inmeyi,

yukardan aa doru alalmay anlatr. Oysa,

dnce,

dll kknden gel

mesine karn, soyut bir kavramdr, onda anlam bakmndan

mi yotur. Dil, kke kazandrd anlam genilemesiyle

balamtr.

Anlam ierii

dmek eyle
dnce'yi dmek'e

dilde yaratcln rndr. z diliyle dnmeye bala

yan bir kimse, retme eylemine ynelir, szcn kk genileme gsterir

(ald eklerle). Bu genileme biri soyut, teki somut olmak zere iki ynde

srdrlr. Yarat alannda kkn geniledii oranda verim atlm artar,

hzlanr. Bu nedenle dille dnmek yaratmay pekitirir, glendirir. Kk,

dnmek eyleminin gelimesiyle geniler, ierdii anlamn alan byr. An

lam alannn bymesi yabanc szcklerin saysyla ters orantldr. Yabanc

szcklerin says arttka yaratc atlm salayan anlam genilemesi da

ralmaya ynelir. Bu olay

anlam ierii'nin

yozlamasdr. Trk dilinde an

lam ieriinin yozlamas, daralmas da yabanc kkenli szcklerin artma

syla, dnmek eyleminde aktarmacln hzlanmasyla balamtr. Anlam

ieriinin daralmas (yabanc kkenli szcklerin etkisiyle) yalnzca dnsel

verimi yozlatrmakla kalmaz, bakalarnn azlaryla konumaya: olanak sa-

19

TRKE KKLER SZLG

lar. Bakalarnn azlaryla konumann (Osmanlca bunun en ak, en tar

tlmaz rneidir) rn dilde ypranmak, kendi znden uzaklamaktr.

Kendi dilinin zgn kkleriyle dnemeyen, sktka, gereksedike ba
kalarnn azlaryla konumaya alan bir ulusta yaratc-bulucu atlm g
rlmemitir.
Anlam ierii'ni btn kklerde kullandk, bylece, bir kkle hangi ey
lemlerin, kavramlarn retildiini gstermeye altk. Kimi szcklerde kk
le kavram arasnda eliki bulunmaktadr. Bunda az ayrlklarnn etkisi
byktr. Szgelii, l (slaklk) kknden treyen lm'le l ( ekiyle an
lam genilemesi), zde kkenlidir, ancak arada anlam birlii yoktur. Dur
kknden treyen durak ile durum arasnda, anlam genilemesi nedeniyle,
ieriksel yaknlk yoktur. Burada anlam ierii genilemeyle salanmtr.
U kknden treyen uak szc kimi Trk azlarnda kart anlamldr:
Uak (gen, delikanl, yiit. Dou Karadeniz az), uak: Yanama, ii, biz
meti, kul, kle (stanbul az). Bu kartlk kkensel genileme bakmndan
ilgintir.
Burada, nemli bir dil gelimesi daha var, dnmekle retilen kavram
lar kkten uzakla'.yor. Szgelii kk denince daha ok aacn, bitkinin top
raa dalan uzantlar, besleyici -rgenleri anlalr. Oysa bu szck, anlam
genilemesiyle, soy, kaynak, dou, taban, ata bg. karlklarda da sylen
mektedir. Bu unu gsterir: T'.rk dilinde btn kkler (yansmalar ayr bir
sorun) doal nesnelere dayanmaktadr, anlam ierii bu nesnel varlklarla
balantldr.

20

EYLEM EK

Bu almada kkleri aklarken eylem eki dediimiz bir konu ortaya

kmtr. Eylem eki biri dorudan doruya, biri dolayl olarak kke taklan
seslerdir. Birinci durumda kk ses deiikliine uramaz, seslerde yumua
ma grlmez: Sk-mek, bk-mek bg. kinci durumda kke gelen ekler y
znden ses deimesi, yumuama balar: Git-mek/gid-i, gid-er-ken bg. Eylem
eki burada sese gre biimlenir. Kk e-i- seslerinden birini alrsa eylem
eki mek olur, bunun nedeni ses uyumudur. Kk a--o-u seslerinden birini
ierirse eylem eki mak olabilir, bunda da ses uyumu egemendir, bu olay yal
nzca Trk dilinin kkensel bir zelliidir. Bu zellik az ayrlklar nede
niyle, kimi szcklerde, bozulmutur; gelen ekler sonucu: Kar-de (dorusu
karda. Burada karnda demek gerekirse de ek ksalmas yrrlktedir:
Kar--n/kann/kann-da/kar-(n)-de). Kar-da-lk, karn-da-lk, kar-de-lik bg.
rnekler eklerin yaratt deiikliklerdir (zellikle stanbul aznda uyum
suz bir incelme grlr).
Eylem eki, iki ynde geliir, geniler. Birincisi kke gelen ses uyumu
na dayal ektir. Yukarda mek-mak rneklerinde grld gibi. kincisi k
ke getirilen ortaekl;;rle balantldr: Grmek (eylem eki mek aracsz kke
takldr), oysa gr-n-mek'te eylem eki mek'in nnde n ortaeki vardr.
te yandan gs(gz)-t-er-mek'te eylem ekinin nnde t-er-/ter ortaeki yer
almtr. Yer al mak ta yer ayn bir kktr (ad'dr), al-mak ise al (el) kkyle
ilgilidir. Yer-almak denince bileik szck oluurken almak'n eylem eki
mak szce egemen oluyor. Bu szc yer-almak diye yazarsak bir yer'i
almak, satn almak, kendi zerine yazdrmak anlam kar: Arkadam: dn
dnm yer ald. Oysa yeralmak biiminde sylenirse bulunmak, bir
yerde olmak, varolmak anlamlar kar: Kardeim sulular arasnda yer
ald bg. Demek, ekler kkte birtakm anlam deiiklii yapar. Bu deiik
lik bir yandan kke dolaysz gelen ekte, teki bileik szcklerde grlr:
Bovermek/nemsememek, aldrmamak, bo-vermek/elinde bulunan bir nes
neyi boaltp vermek, dolu vermemek bg. Bu olayda eylem ekinin etkinlii
aktr. Kimi dilciler bu bileik szcklerin hepsini ayrp yazmak yanlsdr
(bo vermek, yer almak, yz vermek bg.), oysa kkte beliren anlam deiik
li i unutulmakta, szcn anlam ierii saptrlmaktadr. Bu durum eviri
ilemlerde yanltc gelimeler gsterir. Bizce, btn bileik eylemler (sz
etikler) bitiik yazlmaldr: Yeralmak, yzvermek, yolalmak bg.
Bu Y!J.rdmc szcklere (etmek, eylemek, almak, itmek bg.) dilimizde
yeterince nem verilmediinden anlatm bulanklklar ortaya kyor. Ken
di bana bir anlam tamayan bu yardmc szckler (yardmc eylemler)
kke gelince, baka szckle birleince etkinlik kazanr: Szetn:lek, iedin
mek, geylemek, baemek, gngrmek, yzsrmek, eleylemek, szatmak,
yereylemek bg.
-

'

21

TRKE KKLER SZLG

Eylem ekinin gelimesiyle dilde ilerleme, ierik varsll salanr. Bir

dilde eylem eklerinin ilerlii dnmek denen ilemin ilerlemesini salar.
Bir dili verimsiz duruma getiren etkenlerden biri de bu eylem eklerinin
yabanc szcklere taklmasdr: Karar-vermek, hkm-vermek, ezber-lemek,
taarruz-etmek, ar-eylemek, ishal-olmak, tahliye-edilmek, sefer-eylemek (sefe
re-kmak), kar-etmek bg. Bu tr szckler dnmeyi engeller, yabanc sz
cklerin egemenlii altna srkler. Bu szcklerle dndn, baar ka
zandn sananlar yalnzca kendilerini kandrrlar. Kk yabanc, yardmc
eylem yerli. Bu durumda anlam kke yklendiinden dnmek deil, bi
linsiz aktarma gndeme gelir. Yabanc kkenli szcn anlam iindedir,
kapaldr, o szc kullanmak yeni bir anlam ierii gelitirmek deil, an
lam bir yerden baka bir yere tamaktr. Anlam, eklerle, tanrsa retici
olmaktan kar, deimeyen bir yk durumuna geliverir. Oysa dnmek,
tamak, aktarmak deil, retmektir.
Eylem eklerinin kullanm da dnmeye baldr. Dnmenin ilerlii
eylem ekinde anlam genilemesini salar. Eylem eki tanr nesne duru
muna getirilirse kk de aktarlan nesneye dnverir. Aktarlan nesnede
de reticilik aranmaz, yalnzca yer deitirmenin nemi, anlam belirtilir.

22

PEKTRME EKLER
Pekitirme eklerinin, yalnzca eklerle ilgili bir almann iinde yer
almas gerekirdi, ancak kklerin nne gelme ii ortaya knca burada bir
aklama yapmay yararl bulduk. Bu ekler, tekiler gibi kkn ardnda de
il nnde grlilr. Bu tr eklerin baat zellii kkn etkin sesine uyma,
kkn seslendirici nlsn almadr. Kkte hangi etkin ses varsa pekitir
me ekinin yaps ona gre kurulur. Szgelii yeil'in etkin sesi e'dir, pekitir
me eki buna uyarak y-e-m (e sesi) /yem biimine girer, szck yem-yeil olu
verir. Bu ilemde pekitirme ekinin bitim sesi olan m'yi ynlendiren yeil'in
sesidir. Yem-yeil'de m- uyumu sakldr. Kp-kzl'da pekitirme eki kp'tr,
onu biimlendiren de kzl'n k sesidir; bylece p-k uyumu salanr.
Trk dilinde, aa yukar, btn seslerde pekitirme eki oluturma ola
na vardr; nemli olan pekitirmeye yatkn szcn kullanmdr. Sz
gelii: Ap-ak, bam-baka, cas-cavlak, r-plak, dop-dolu, dm-dz, gm-gk,
ip-ince, kap-kara, kp-kzl, mas-mor, ol-orta, sap-sar, sip-sivri, m-k, tos-to
parlak, up-uzun, yem-yeil, yep-yeni, yes-yerii, yus-yuvarlak bg. .. Konu irde
lenirse, pekitirme eklerinde dilsel bir gelimenin vurguland anlalr
(Trkede). Dil, bir yerde, kendini yetersiz bulunca retime yneliyor, ite
eklerin dou nedeni budur.
Pekitirme ekleri nek saymayan dilciler de vardr. Onlara gre, Trk
dilinde nek yoktur, yaps-ierii buna elverili deildir. Bu tutarsz, y
zeysel bir dncedir, daha dorusu dnr gibi gsterilen dnmemek
tir, dnememektir. nekleri yaratan dilin kksel kuruluudur, nek kke
baka bir varlk alanncfan, yabanc bir lkeden gmen olarak gelmiyor,
dil topluluunun iinden kyor. Nitekim bu pekitirme ekleri incelendi
inde, baka dillerden Trkeye giren szcklerin nne de gelebiliyor. Sz
gelii mavi (ar. ma/su'dan) szc mas pekitirme ekini alarak mas-mavi
durumuna geiyor, krmz (ar. krms/kzl) kp ile kp-krmz'dr, beter
(fars.'dr) bes ile bes-beter oluverir. Demek Trkede pekitirme eklerinin
retimi yerli bir ileme baldr.
Dilimizin yapsnda ek alma kaps aktr, bu ekler dnsel gereksi
nimlerin rndr besbelli. Dnmek, bir eylem olarak, srdke dilde
alm balar, szcklerle dnceler arasnda karlkl itimler (retmeye
ynelik basklar) artar, kanlmaz olur. Bu bir ilerleme atlmdr, dilin d
nsel znden kaynaklanr. Dnlmeyen, yalnzca bir aktarma arac diye
anlalan dilde bu zellik bulunmaz. Dnmek eki kke balamay gerek
tirir. Ekin kkle birlemesi dnmek eyleminin adm atmaya balamasdr.
Dnmek eyleminde kkn yetersizlii ileri srlerek baka dillerden e
reti szckler alma yoluna gidilirse, eksiklii kkte deil, dnen retme
gcnde aramalyz. retme gc aktarmaya, ereticilie ynelen bir ayd
nn yaratcl tartma gtrr. te slam lkelerinde zgn bir felsefe

23

TRKE KKLER SZLG

retisinin geliemeyiinin baat nedeni budur. Oralarda retici dnme

yerine baka dillerden evirme, aktarma deer kazanmtr. Ortaya konan
rnler de kavramlarn kkensel tabanna inen irdelemelerin deil, dei
meyen kke deimeyen karlk aramann trevleridir.
Burada pekitirme eklerinin gndeme getirdii nemli sorun, kklerin
nek alp alamayaca tartmasdr. Pekitirme eki, zgn bir nek sayl
masa bile retmenin kapsn aralamaktadr. Bu pekitirme eklerinin pek
az Asya Trkesinde grlr (says birka gemez), buna karn Anadolu
Trkesinde retken bir durum vardr bu alanda. Pekitirme eklerinin yal
nzca niteleyici zellik tad ne srlebilir, ancak dnmek denince de
nitelemeye dayal bir ilemin gndeme gelebilecei unutulmamal. Gnde
me getirilen, zerinde allan, aratrmal ra giriilen bir konu aklanr
ken ie nitelemelerle balandn dnlim. zerinde allan konunun
nce evre izgileri ekilir, varlk alan belirlenir, ardndan bu alana girile
rek konunun ierii didiklenir, kurucu eler bir bir ayrlr, yorumlar-ak
lamalar ileri srlr; bunlarn hepsi birer niteleme deil mi? Aa, topra
n derinlerine inen klcal kkleri araclyla besinini salar aklamas d
pedz bir nitelemdir. Alabaln kpkzl bezekleri, teki balklardan ayrde
dilnesini salar derken bu szcklerin arkasnda nitelemeden kaynakla
nan bir aklama, tanmlama vardr, bu da kpkzl szcnde odaklar.
Bir nesnenin boyasn anlatrken kzl, yeil, sar, ak demek yetmez (kimi
durumlarda), szckleri glendirmek iin kpkzl, yemyeil, sapsar, apak
denir. Dilde akla ap-ak zde nitelemeyi iermez, ikincisi birincisinden
daha inandrcdr. ayrlar yeil demekle ayrlar yemyeil arasnda
ayrml bir anlam ierii vardr. Pekitirme eklerini birer abartma esi
saymak yanltcdr. Abartma olduundan ok grp gstermeye dayanr,
pekitirme ekiyse nitelik ayrmn vurgular, niteliin artlarda dizilen aama
larn gsterir.
Trkede, zellikle, Dil Devrimi'nden sonra, pekitirme eklerine dayal
bir nek gelimesi grlmektedir. Yer yer bileik kavram, bileik szck re
timine ynelen bu nek gelimesi yaygnlayor, hzlanyor, dile yeni bir ve
rim alan salyor. Bu alanda, kimi neklerin adlardan kurulduu da belli
dir: Ba-bakan, ba-ke (fars. kue ile), ba-mdr (ar. mildir/dndren,
eviren ile), n-gr, n-gr, n-taslak, n-kurulu, n-yarg, gen-soru, e-de
er, e-biim, e-l, n-sezi bg. rnekleri daha da arttrabiliriz. Ancak, bu
neklerin eylem retmede ilerlii salanamad; bu da dnmek denen i
lemin duraanlndan gelir. Aydnlarmzn byk bir blm kavram akta
rcln dnmeye yeliyor. Nitekim btn uluslarn dillerinde taban ku
ran kk'tr, ekler daha sonra retilmi rnlerdir. Balangta kk salttr,
bunu szcklerin kklerle balamasndan anlamaktayz. Trk dilinin, bu
alanda, nemli bir ayrcal vardr, o da deiik ekler almada tad el
verililiktir. zellikle ekimlerde kkn deitii ok az grlr (yumuama
kk deiiklii saylmyor). Bize kalrsa kk deiikliinin baat ilkesi an
lam ayrldr. Kurucu seslerin deimesi v/b, p/b, b/p, b/v, .y/, k/g, g/
bg.) anlam deiikliini salarsa gelime gndemdedir.

24

NCL SES
ncl ses, bir kke getirilen, ilk sestir. Bu ses, kkn yapsna, uyumu
na uygundur, anlam genilemesini salar. Szgelii: l-er-mek, i-ir-mek sz
cklerinde ncl ses birincisinde e, ikincisinde i'dir. Eylem eki bu ncl sese
baldr (ses uyumu ynnden). U-u-r-mak, uz-a-t-mak szcklerinde ncl
birincide u, ikincide a'dr (ses uyumuna gre), eylem eki de bu uyuma da
yaldr.
ncl ses Trk dilinin nemli, baat esidir, anlam ierii bu sese da
yanr. ncl sesin ardndan artml kk gelir (bk. Artml Kkler). ncl
sesler Trkede ses uyumu denen olayn ilkeleridir, bunlar olmadan ses
uyumu dnlemez. Az ayrlklar nedeniy}e bu uyumun bozulduu da
grlyor (zellikle stanbul aznda gereksiz incelmeler, yumuamalar ne
deniyle Trkenin ses uyumu bozulmaktadr). Szgelii: Ayol szcnn do
rusu ay oul'dur. Trkede a sesinin ncl olduu szckte o sesi bulun
maz, bunun kart geerlidir (o sesi ncl olursa a sesi ardndan gelebilir:
Kolay, konak: Ko-1-a-y, ko-n-a-k bg.) . .. Trkede oluk, soluk denir de co n
clnden nce u gelmediinden) kart sylenmez, szgelii sulak, ulak den
mez, kkn yaps buna elverili deildir (az ayrlklar kural nitelii ta
maz burada).
ncl sesler reticidir, dnmek eyleminin geliip genilemesini sa
lar. Btn dnme rnleri bu ncl seslerin artmasna dayanr (ses uyu
muna uymak kouluyla). ncl sesin says kklerinkiyle doru oranldr,
ikisi birbirini gelitirir, besler.
Trk dilinde drd kaln, drd ince olmak zere sekiz ncl ses oda
vardr (kaln sesler: a--o-u, ince sesler: e-i--. Bunlara kaln sesliler, ince
sesliler de denir.).. . Bu sekiz sesin dnda bir kk bilinmiyor (Trkede).
Ancak bu sekiz sesin retkenlii saylaryla balantl deildir, sekiz sesin
hepsine geri kalan btn sessizler gelebilir (b-c--d-f-g-h-k-l-m-n-p-r-s--t-v-y.z).
(Trkede bulunmayan j sesi buraya alrmamtr.) Bu szcklerin bilinebi
len hepsi bu almada gsterilmitir (yalnzca kkensel olarak). Bu alma
nn zellii nedeniyle Trk dilinin btn szcklerini kapsamas dnle
mez; bu alma bir kkler szldr, sozckler szl deil.
ncl seslerin yansma kklerde de geerlii vardr. Yansma seslerin
(kklerin ) nemli bir blm ilk sessize eklenen ncl sesliyle kurulur. Sz
gelii:t--s-/ts. Burada ilk sessiz t, onu izleyen ise ncl sestir. Kk ba
latan ilk ses bir sesli (a-u---u-e bg. ) olabilirse de baka ek almadan yans_ yamaz. Szgelii U ile balayan bir yansma ince seslerden birini b-c-d-g-k-y
bg.) almasa bile etkisini gsterir: uuuuu, ancak . kk durumuna gelemez;
kk hangi koullar altnda bulunursa bulunsun, ince seslerden birini gerek
tirir (ay, y, v, z, h, bam, ban, bm, bn, br, b, bt, bv, by, bz bg.).
25

SES DZEN

Trk dilinde szckleri kuran seslerin yaps yanyana gelile balant

ldr. Bu seslerin syleni biimini belirleyen eler a+o-u-e-i-- gibi sekiz
dir, Bu seslerin kimi szcn nne, kimi ortasna, kimi de sonuna gelir :
a-l--m (a bata, ortada), d-u-y-g-u- (u ortada u sonda), i-n-c-e (i bata, e
sonda), g--n-e- ( ortada, e sonun banda), d-0-l-u, (o ortada, u sonda)
i-k-i-n-d-i (i bata, ortada, sonda), b-i-l-g-i (i ortada, sonda) , e-l-l-i (e bata,
sonda) , -l- ( bata, il sonda). Bu rneklere gre, szc seslendir.e n, onun
azdan karken biimlenmesini salayan bu sekiz sesliden biri ya da bir
kadr. Trk dilinde sessizlerin yanyana gelii szck ortasnda, bir de so
nunda olabilir. T.rkede iki sessizle balayan, sessizle biten szck yok
tur. Dahas, Trk dilinde iki sessile biten szcklerin says da bellidir :
Sevi-n, kva-n, bili-n , v-n, kak-n, dal-n, be-rk, i-lk, sa-lt, k-rk , -st,
a-st bg. Szcklerin byk bir blm bir sessizle biter: Bili-m, geli-n, kal-n,
yal-n, gn-!, gr-, bulu-, bak-, l-m , diri-m, aya-k, kuca-k, ko-1, di-1,
g-z, s-z, gne-y, aa-, ku- bg. Burada dilbilgisi, sesbilgisi gibi ayr uz
manlk isteyen konular zerinde durmayacaz, o konu yetkimizin dnda
dr. Bizi ilgilendiren, kkleri kuran seslerin zelliidir.
Trk dilinde, yukarda saylan sekiz seslinin (tlnn) dnda szck
oluturan e yoktur (Anadolu Trkesi rnek alnrsa). Asya Trkesinde,
zellikle O:rkun Yaztlar'nda ayn bir zellik grlmektedir; yanyana dizi
len tszler okunurken arada bir tl varm gibi davranlr (zellikle
de szck ortalarnda).
Trke szcklerde, kesin olmamakla birlikte, yanyana gelen sessizler
de bellidir : Ay-r- (r-y), ba-k-a (-k), sal-k-m (1-k), sa-r-m-a (r-m), ba-s-m-a (s-m),
a-s-k- (s-k), a-n-m-a (n-m), r-g- (r-g), -r-t- (r-t), a-z-g+n (z-g) bg. imdi bu
yanyana gelen seslerin ou szck sonunda baka durum kazanr. Szgelii
z-m, m-z, n-m, m-n, -m, m-, m-s, s-m, t-n, n-d, d-, s-d bg. sesler yanyana
gelmez (szck bitiminde). Oysa baka dillerde byle bir zellik grlmez
(Trkenin yaps gereince).
Bir szcn Trke olup olmadn anlayabilmek iin bu yapsal zel
lii gznnde bulundurmak gerekir. Asya Trkesinde biraz burundan
kar gibi iitilen ng, n sesleri, gerekte, kimi yazlarn (harflerin) syleni
zelliinden kaynaklanr : Knl (g-n-()-l), ndl(-g-dl, iki sesten bi
rinin dmesi , daha dorusu iki sesmi gibi yazlan bir sesin ksalmas).
Anadolu halk az, Asya Trkesinde geerli saylan kimi kurallarn dna
kmaktadr, bu da sslerde sregiden karlkl dnmeler nedeniyledir.
Bu dnmler genellikle m/n, n /m, k/g, g/, v/b, b/'v, y/, /y, y/v, v/y,

l/m, l/n, m/l, /, / bg. Bu konu da ayr bir aratrmay gerektirmekte

dir, bizim iimiz deil.
Anadolu Trkesinde geen birok szcn kkenini bulma gln

26

SES DZEN

yaratan bu ses dnmeleridir. Bunlar yazyla saptanmadndan gerei

bulmak uzun irdelemeleri, karlatrmal almalar gerektiriyor. te Trk
enin gemiten bugne dein geirdii geliim aamalar, aratrma, ser
gileme gerei bundan kmaktadr. Bu konuda dilde deime deil ba
kalama sorunu gndeme gelir. Szgelii cJ.l szcnn ndl-dl,
biimin bmak ile balantsn bulmak ilk bakta kolay deildir. Bu
nun gibi gzle gsteri, gzle gr szckleri dilde yetkili olmayan
yanltabilir. Bunun bir de Asya Trkesinde kz diye sylendiini d
nelim (kz-gz-gs-gr geliimi ilgintir).
Seslerin szckleri retmesi de nemlidir. Szc biimlendiren se
kiz sesliden (a-u, e- bg.) birinin bulunduu kk gznne getirelim: Sez
(s-e-z) szc (kk) s-z ile kurulur, gz'n eleri g-z (Asya Trkesinde
k-z) ile verilir, bilim b-l-m (b-i-1-i-m) balamldr. Bu kklerden e ile 'y
atsak geriye sz, gz kalr. Bu seslerle bir szcn elerini saptamak g
tr (gz/g-i-z/giz de olabilir g--z/gz de), te yandan sz seslerinin arasn
da i'de, de gelebilir (szck birincisinde s-i-z/siz, ikincisinde s--z/sz olu
verir, oysa iki sesin arasnda u ya da a girerse s-u-z(suz, fars. yakma), g-a-z/gaz
(bildiimiz akaryakt) ortaya kar, ikisi de Trke deildir. Aratrcnn
szckleri incelerken bu zellii gznnde tutmas kanlmazdr. Bu olay
sesin sze dnmesi sorununa dayanr. Ses sze dnrken dnce rn
lerinin biimlendii grlr. Bir ulusta hangi dnce rnleri yerliyse (o
ulusun yaratt bir nesneyse) ses sze dnrken onlar etkinlik kazanr.
Bunun en belirgin rnei soyut kavramlarn retilmesidir. te burada fel
sefe denen yarat alannn kaplar alverir. Felsefeyi reten ulusun di
linde sesin sze dnmesi dnmenin ekirdeini oluturur. Bir rnek
verelim: Trklerde evrensel bir din geliememitir (evrensel dinler soyut
kavramlarla beslenir), bunun nedeni de Trk topluluunun somuttan syr
lp soyuta varma eiliminden uzak bulunmasdr. Trk topluluu sesi sze
dntrrken doal ortamn dna kmaz; hep eliyle-gzyle 'dnr. Bu
olay bir yaama biimidir, dahas yaam kuraldr. Trk topluluklarnn en
gelimi, uygarlk bakmndan en baarl olan Uygurlar'dr. Elimizde bulu
nan yazl kaynaklara dayanarak Uygurlar'n dinlerini, inanlarn inceledi
imizde hep baka uluslardan etkilendiklerini, inan kurumlar aldklarn
grrz. Uygur dilinde geen dinle ilgili kavramlarn en nemlileri Sanskrite,
Tibete, Arapa elkkenlidir. Uygurlar, kendilerine zg bir inan dzeni ya
ratamamlardr. Bu durum on_larn dnme eyleminde doaya ballk
larndan kaynaklanyor. Bu bir eksiklik deil, bir tutumdur, yaama bak
biimidir.
Sesi sze dntrmede baarl uluslarn, uygarlk alannda, byk
yaratmalar ortaya koyduklarn gryoruz (Smerler, Grekler, Latinler, Hind
liler, inliler, ranllar bg.). Konu biraz daha geniletilirse, felsefe, din, ya
zn, yarat alanlarnda bylesi uluslarn verimli, retken olduklar grlr.
Bu ad geen uluslar iinde dinlerin yaratclar Dou, felsefeninkiler ise
Bat toplumlardr. Ses sze dnrken kavram retme Bat'da balam
tr (Anadolu da bu alana girer, zellikle felsefenin doac retisiyle). Ya
zl kaynaklar, bize , Dou uluslarnda byk felsefe rlarnn geliemedii
ni gstermektedir.
27

TRKE KKLER SOZLG

Anadolu halk aznda yansma seslerden kk retme eilimi gittike

arlk kazanyor. Szgelii amak szcnn kk a yansma sestir, As
ya Trkesinde yoktur, bu szck gnmzde Arapa hayret'in karldr. Bu
szcn, gittike, dnsel bir kavram ierii kazanma eilimi gsterdii
anlalyor. Yine Arapa tahrik anlamnda kkrtma deniyor, bunun da kk
k yansma sestir. Birinci szckte , ikincisinde k e ses (kurucu ses)
durumundadr. Bu olayda kk seslerin oluumu gndeme gelir. Kk ses
doadan yansyan ses zellii gsterir. Trk dilinin kk seslerini anlayabil
mek iin, kkte bulunan sesliyi karmak gerekir. Szgelii yaz-'dan y-z(y/a/z),
bas-'tan b-s(b/a/s), dur-'dan d-r(d/u/r) bg . . . Bu yntemi S. G. Glauson Ka.
szlne dayanarak yazd yaptnda uygulad, ancak Arap yazlarn ba
samak edindiinden ok dar bir alanda kald. Onun uygulad yntem
Ka. szl dnda kalan szckler iin verimli grlmyor.
Ses, sze dnrken, syleyenin konuma biimini de vurgular, az
yapsn, az ayrln belirler. Bu almay srdrrken ilgimizin odakla
t sorun buydu. Az ayrlklar diye bir olay vardr, Trk dili bilginlerinin
ou bu olay saptamakla uram, kkende yatan sorunu kulak arkas
etmiler. Az ayrlnn tabannda hangi bilinmeyen-grnmeyen etken yat
maktadr? Neden bir Azeri hyr derken bir Dou Karadenizli kay, s
tanbullu kyor demektedir? Hangi doal etki bu ayr azlarn biimlen
mesini salamtr? Dahas, az ayrl nedir? Szcn syleniindeyse bu
yeterli neden deildir. En gvenilir szlkten seilen bir szc yazl bel
gede okuyan, renen bir Rizeli yurttala Urfal soydamz baka trl sy
lyor, gzle verilen biimsel ses (yazya dklm, szce dnm ses)
deimiyor, buna karn syleyi deiiyor.
Ses dzeninin nemi, az ayrlklarnda daha geni bir anlam alanna
yaylyor, ierik dlaarak kabuksu bir nitelik kazanyor, daha dorusu ka
buk ierii geersiz klyor. Szgelii, stanbullunun dedii yazyorum Of
lunun yazayrumundan, Erzurumlunun yaziyreminden daha etkili olu-.
veriyor. Bu durumda ses aralar (harfler) etkisiz kalmaktadr. Bir rnek:
Geldim (stanbul), keldum (Of-Srmene), eldum (Rize), eldm (Bayburt),
g()eldem (Svas dolaylar). Bu ses dnmelerini kaynaklandran elerin
bulunmas dil denen varln kkenini aydnlatmaya yeter kansndayz. Ses
dzeni, hangi nedenle olursa olsun, dnme biimini yaratr, kii syle
dii gibi dnr, dnd gibi konumaktan kanr (ikiyzllk denen
olayn kayna) . Bunda az ayrl, ses dzeninin arkasna saklanm, ii
baka-d baka grnmenin tadna varmtr. Ses dzeninin, syleyi ba
kalyla deimesi (deitirilmesi) fke yaratabilir. Bir stanbullu, ayr az
la konuan, bir yurttala syleirken onun azn kullansa, szckleri onun
azyla karsa krgnlk doar, alaya alnma olay gndeme gelir. Bu bize
azlarn kiilerin snaklar olduunu gsterir. Kii hangi snaa girmi
se ses dzeni de ona elverili nitelikte oluur. te szcn kknde bu
derinlere varan etkinlik sakldr.

28

YABANCI KKLER

Trkede, kkler yapsal deiiklie uramadndan, yabanc kklerin

genellikle ilk biimlerini koruduu grlr. Bu kklerin kimi Trkenin
ses uyumuna gre ekimlere uram, kimi de plak birer szck niteliin

de kalmtr. Trk az bu yabanc kkleri ekime vururken- birtakm ekler

getirmekle yetinmi z deimemitir. Yabanc kkler nceleri in, Sans
krit, Mool dillerinden alnm, daha sonra buna ran, Arap kaynakllar
eklenmitir. Mool kkenli szckleri Trkeden ayrmak kimi yerde g
lk yaratmaktadr. Bu da iki dilin kaynak bakmndan birbirine yaknl

nedeniyledir. Szgelii
kk de Smercede
c de Moolcada

erdem szcnn dem eki Moolca saylmaktadr, er

ur ile eanlamldr. te yandan Trkede geen erk sz
erke ile zdetir. Bu szckleri aklarken, ses benzerlik

lerinden yararlanarak, ncekini sonrakinin kkeni sayma alkanln sr

dryoruz.
Trkeye Arapadan geen

s szc (ar. ss) slenmek biiminde e

st ile zdelemitir. Oysa ie dil asn
dan baklrsa durum deiir. Arapa ss szc kurmak, yerlemek, d
zenlemek, yapmak bg. deiik anlamlar ieren bir kktr tesis, messese
gibi szckler bu kkten retilmitir. Kimi Trk azlarnda stlenmek (y
km altna girmek) ile Arapa kkenli slenmek (bir yerde yerlemek, kurum
oluturmak bg.) szckleri zde saylr. Bu durum iki kkn s- ile ba
lamas nedeniyledir. Trkede orlanmak diye bir szck vardr, bunun k
kime uram, nerdeyse Trke

k Trke deildir, sayrlk anlamna gelen or'dur. Oysa Trk az bunu

zmlemi

or

(/ dnmesiyle) biimine getirerek ilemitir. Bunu an

lamak iin bu kke getirilen

lan-mak

eklerini kaldrp kavram retmeye

ynelmek gerekir. Bu kkten kavram retemiyoruz.

Yerli kkten kavram retilir, yabanc kkten yerli kurala gre kav
ram retmek gleir. Burada

lan-mak, len-mek eklerini atnca iin iyz

tra, zehir, sr (gizem anlamnda) Trke deildir, bu
na karn tralamak, zehirlenmek (zehirlemek), srltnmak (gizlenmek , g
rnmez olmak anlamnda) szckleri -kkler deimeden- yalnzca la-mak
le-mek, lan-mak, len-mek bg. eklerle ekilir, ancak i kavram kurmaya gelin
aydnlanr. Szgelii

ce bu ekler geersiz kalr. Trk dili, kendi kklerinin ekiminde, gereken

ekleri bulabilir, anlam genilemesi yannda

gelii

grmek

retkenlii

de vurgular.

Sz

eyleminin kk olan gz/grden yalnz szck deil, kavram

da retilir: Gr, grnt, grnm , grg, grev, grece, grelik , grkem

bg. rnekleri oaltabiliriz. Oysa Arapa

ss

kknden yalnzca eylem eklerini

kullanarak ekim salanabilir, gr kknn verimi ssten beklenemez

(Trk dili kurallarna gre), durum

sr, zehr, tra, kibr, lisan, bina

bg. sz

ckler iin de geerlidir. Bundan anlalqna gre Trk dili yabanc kk

lerden szck retemiyor, ald kke getirdii eylem ekleriyle (le-Ia-li-l-l-

29

TRKE KKLER SZLG

lu-ma-me-lan-len-mak-mek bg.) yetinme gereinde kalyor. Trk dili SSten

slenmek yapabiliyor da snmek-smek bg. szckler retemiyor. Oysa

gr kkn elealnca grnmek-grmek bg. eylemleri gelitiriyor.
Trk dilinin kkleri deitirme-yourma zellii yoktur, anlam geni
lemesi kke getirilen eklerin ekim olanana baldr. Bu ekim biimini
de yabanc kklere uygulama yeterlilii azdr. Kklere istenen ekler geti
rilip umulan gelime salanamazsa dnmek eyleminin geerlilii kalmaz.
Eylem, kkten balayp gelitike uzaklar, bir daha geri dnmemek zere
kkten ayrlr. te retimin gizemi de buradadr. Eylemle kk arasnda s
rekli dnme varsa retme atlmnn yerini kavram oyunculuu alm de
. mektir. Burada sz edilen dnme kkten ayrlmamak, hep kkn buy
ruu-denetimi altnda kalmaktr. Bu durumda kkte alma-genileme de
il, belli bir dorultuda yrme szkonusudur. Kkn verimlilii yanla
ra almakla, deiik ynlere dnk anlam birimleri retmekle balant
ldr. Trk dilinde yabanc kklere dayanlarak byle bir gelime salama
yolu kapaldr. Nereden geldii bilinmeyen, yalnzca aktarmaya elverili y
zeysel anlatm arc nitelii tayan szcklerle dnmek reticilik deildir.
imdi, kk konusu gndeme gelince, Trke kklerin nemli bir zel
lii akla kavuur. yle: Dnmek kk bilmekle, kkten yeni bir rn
ler yaratmakla salanr. Trke kkler kullanlrsa, retimin kaps alr,
dil kendi gcn gsterme olana bulur. Dnlmeyen, retici alana ta
nmayan bir dil katlar, buzullar, buna dilin lm denir. Trke
yabanc szcklerin egemenlii altnda bu lm yaamtr. Bir kkn an
lamsal ierii, nceden denetim altna alnr, dilin hangi kavramlarla, hangi
ynde dnmesi gerektii baka bir kaynaka belirlenirse zgrl kald
rlr. Bunun en ak-belirgin rnei tektanrc dinlerdir. Bir din, inan ku
rumu olarak, nenin dnleceini, usun hangi yntemlere gre alabile
ceini , nceden gsterirse, dnmenin yolunu kendi anlayna gre saptar
sa, bunun dna kmay su sayarsa dilde yozlama, katlama balam de
mektir. Dnlmesi gerekeni baka yetkeler _deil, dilin retici yaps belir
ler, gidecei yolu kendi seer. Bir yerde yalnzca gsterilen ynteme gte d
nmek anlay egemense orada yaratc atlmdan szedilemez. Ortaa
boyunca dnmek, Dou'da da Bat'da da, denetim altndayd. Kklerin ie
riini belirlemeye alan din kurumlaryd. Bu kurumlarn belirledii anlam
dnda kkten yeni szckler, yeni kavramlar retmek yasakt. te bu yasa
n en ar ykn ekenlerden biri de Trkedir. Trk dili slam ortaa
nm denetimi altna girince yabanc kklerin saldrsna uramtr. Bu kk
lerden kendi ses uyumuna gre retim yapamaynca, Arap-Fars dillerinden
kavram aktarmaclna girimi, bu yabanc kkenli kavramlarla aktarlan
dnce krntlarn zgn dnmek sanmtr.
ki nemli sorun vardr. Birincisi, yabanc kklerin Trkenin ya
psna aykrl nedeniyle retmeye elverili olmay, ikincisi Trklerde
zgn bir dnce odann geliemeyiidir. imdi sabahlamak, hkmetmek,
ereflendirmek, desteklemek, lekelemek, liflemek, ziflemek, kalplamak, le
himlemek, mandallamak, neelenmek, keyiflenmek, meraklanmak, neticelen
dirmek, renklendirmek, temizlemek , selamlamak, selamlamak, postalamak,
mhrlemek bg. kk Trke olmayan, yalnzca eklerle Trkeletirildii
30

YABANCI KKLER

sylenen szcklerle hangi anlam retimi salanabilir? Kk Trke olma

ynca onunla dnce retme olana nereden bulunabilir? Syletiiniz bir
kimseye nce destek szcn aklayacaksnz, bunun Fars dilinde ne an
lama geldiini Trkeyle anlatacaksnz, sonra bu szcn Trkede ne
anlamda sylendiini bildireceksiniz. Bu ilem ne denli doyurucu grlse
bile dnsel al gidermez. Trk aydn dest, destek szckleriyle d
nemez, onun dil alam el szcyle balamldr. Ona el-tutmak, yardm
etmek derseniz, bu szc belleinde akla kavuturduundan anlama
gl ekmez. Ehin ne olduunu nce iki elinden anlamaktadr, oysa
dest-destek szcklerini ele dntrdkten sonra anlayabilecektir (d
nce retme bakmndan) . Bir Trk elden elemek, ellemek, elek, ellemek,
eletirmek bg. szcklerini retebilir, retirken de dnr, oysa bunu dest
ile yapamaz, dest szcnden elle rettiklerinin birini bile tretemez,
buna dilin yaps aykrdr. Dilin yapsna aykr den bir giriim dnme ey
lemini kke dntrr, onu ilerlemekten alakoyup kkn evresinde dnd
rr, ite kke dnmeden kardmz anlamlardan biri de budur. Ayna
szc Trke deildir, bunun Trke karl gzden gelen gzglidr.
Trk bu gzden birok szck retmitir, oysa aynadan bunu yapamaz,
ancak aynaya ekler getirebilir, ondan grmek eylemini tret.emez.
Yabanc kkler, baka dilde, retilmi szcklerin kayna durumun
dadr. O kklerin ierdii dnceler vardr, kkn ereti olarak alnmas
ierdii dnce rnn de yannda gtrr; bylece kkn yannda ier
dii dnce de emeksizce alnm olur. Bu durum dilde retme olanan
ortadan kaldrr. Bu nedenle yabanc kk anadilde dnmeye dayal ge
liimi engeller. Trk diline giren yabanc kklerf, byk bir blm, ad
niteliindedir, bunlarn ekimi ada getirilen Trke eklerle salanr demi
tik. Bu tr kklerin kimi bir seslidir, szgelii ar (utanma, sklma) szc
lan-mak eklerini alarak ar-lan-mak eylemine dnr, kkn anlamnda bir
deime-gelime grlmez, yine bu yabanc szck l, sz ekleriyle ar-l, ar-sz
biimine giriverir. Bu szcklerden ter (slak), ten (gvde) , tak (asma, zm
kt) bg. Trkeye girmi, yerlemi, Trk dilinin ses uyumuna gre ek
ler alarak yaylmtr. Yabanc kklerin, son dnemlerde, Bat dHierden
Trkeye girdii, zellikle bilim-yazn alannda byk bir yer kaplad g
rlmektedir. Bu tr, Bat kkenli szckler, ayr bir szlk oluturacak ni
celiktedir (Trkede). Bu olumsuz gelime, dnp retmeye yanamayan,
engen aydnlarn tutumundan kaynaklanr. zellikle de bilgili, aydn ge
inmeye zenenler arasnda gittike yaylan bu Bat kkenli szck akta
rm Trkeyi ypratmaktadr. Bu tr kklerin kulianmmda, az ayrlk
larnn da etkisiyle, anlam karklklar olabilir, kk gerek anlam dna
ekilerek alanndan uzaklatrlr. ?ellikle evirilerde bylesi durumlarla
sk sk karlalr. Bundan kurtulmak iin zgn kkn anlam alanna gir
mek, anlamlatrmay kkten balayarak srdrmek gerekir.
Szgelii Farsada cft'ten Trkeye geen ift szc deiik anlamda sy
lenir: iftlemek (dii-erkek birlemek, ikili duruma getirmek, iki nesneden
bir birlik oluturmak), iftelemek (hayvanlarda tekme atmak, arka ayakla
ryla vurmak, iki nesneyi bir araya getirmek bg.), iftlik (tarla, ekin alan,
tarm alam), iftilik (tarmla uramak, iki kz sapan-boyundurua ko31

TRKE KKLER SZLG

arak tarla srmek, tarmclkla uramak),

ifte

(iki namlulu av tfei)

bg. . . Kimi yabanc kkenli szcklerin kullanmnda, szcn alnd di

lin kurallarna uyulduu grlr. Szgelii teekkr, tereddt, tahliye, te
cesss, tercme, temin, tediye, teslim, tahsil, taksim, tah kir, tahkik, tahkim,
talim bg. Bu tr szcklerin Trkeye giriinde retici dnmenin etkisi

yoktur, yaplan yalnzca bilinsiz bir aktarmadr. Bu olayda szc kulla

nan, okluk, ne anlama geldiini bile dnmez, bilmez. Bunun en ak

rnei deveden st samak anlamna gelen idrardr. Dilimizde ak kar
l kullanlan beyaz da yledir (bu szck Arap dilinde yumurta, yu
murta ak karlnda beyz'den gelir, oysa Trkede kara'nn kart,

anlamnda sylenir).

ak

Yabanc kklerin kullanmnda olumsuz gelimelerden biri de, konuur

ken zgn anlamdan uzaklamaktr. Bu uzaklama, yaratc dnme eyle
mini baarszla uratr, kiiyi dnmeden-bilmeden konumaya altrr.
Buna rnek verelim:
fazla oktur . . ,
blm . . . ; ,

Zati divannda byle fuzuli beyitler lzumundan

F. Kprl, Divan Edebiyat Antolojisi, 1934

Zati ile ilgili

Kutadgu Bilig'in asl ksmnda bu tabire tesadfen rastlan

mamakta . . . R. R. Arat,

Eski Trk iiri, 1965,

s. XII. . . . kisi de dil bilgini

saylan bu yazarlarn kavramlar kullanmakta yabanc kkenli szckleri

ne denli anlam alan dna ektikleri grlmektedir. te yandan, inlilerle
Trklerin yzyllar boyunca sregiden yakn komuluklar nedeniyle , bugn

iin kimden kime getii kesinlikle saptanamayan kkler vardr, bunlarn

en ilginci sin'dir. lnn gmld yer, ukur, kuyu bg. anlamlar ieren
bu szcn, kimi dilcilere gre kk incedeki ts'in'dir. Oysa, Trk dilinde bu
kkle ses benzerlii tayan

sin-

kk vardr (inceden gelen

rlmtr). Bu kk kimi azlarda

sn-

biimindedir:

lemek, saklamak, karmak, krmak bg.). Yine bu

sin ile kart

Sn-mak (denemek, giz
kkn s-mak (krmak,

ldrmek, yoketmek, yenmek bg.) eylemi biliniyor. Nitekim Osmanl dne

minde Srplarla yaplan bir savata

Srplarn yenilgiye uramalar

(1363),

nedeniyle, buraya Srplarn yenildikleri yer anlamnda Srpsnd den

mitir. Bu tr ses deimelerinin (/i, i/ dnmesiyle) kklerde olumsuz
etkileri grlmse de, konu irdelenince sapmann az ayrlklarndan kay
naklai:d anlalr. Szgelii Trkede

sinir szcnn

eski biimi sinir'dir,

bu szck Hind-Avrupa dilleriyle, zellikle Zendeyle benzerlik gstermek

tedir, ancak bu benzerlik kkn baka kaynaktan geldiini gstermez

Dilinin Etimolojisi

adl almamzda, bu

szck

gzmzden

(Trk

kaan bir

dizgi yanl nedeniyle Zendeden tremi diye gsterilmitir. Nitekim yine bu

almamzda

sin-

kkyle in.

ts'in,

sin/lnn gmld yer bitbirine

kartrlmtr, bu yanllk ikinci blmde dzeltilmitir) .

Trkede, ses benzerlii nedeniyle yabanc kkenli sanlan szckler:den biri
de rgen'dir. Bu szck r (bk.) kknden gelir, oysa bunu Grekedeki organ'dan
dnm sananlar vardr.

Organ-organon

bamsz birer szcktr, Trke r

kkyle. ilgili deildir. Trke r kkne gelen

gen,

okluk, ara yapma ekidir,

dilimizde pek ok rnei vardr (szgelii: Gn-gen/takvim, gnleri gsteren

ara; ser-gen/kurumak iin gnee serilen zm sergisi).

32

YANSIMA SESLER

Trk dilinde, kklerle karan, kimi yerde kavram oluturacak nitelikte

gelien yansma seslerin bulunduunu sylemi, birka rnek de vermitik.
Bu blmde yansma ses olaym daha geni bir biimde ileyerek rnek
lendirici bir sonuca varmak istiyoruz. Trkede yansma ses bal bana
bir olaydr, bir ucu, birok ikinin kar kt Gne Dil Kuram>>na de
in varr. Biz, burada, Gne Dil KuramIn savunmay stlenmiyoruz, an
cak bu kuramda bilimsel bir gerein bulunduunu da sylemeden gee
meyiz. Dillerin douu, szcklerin oluumu insan soyunun yana eit bir
gemie uzanr. Gkten inmi, olduu gibi kalm, srdrlm bir szck yok
tur. Uluslarn dillerini incelediimizde, balanglara varlrsa (olanaklarn
elverililii orannda) kiinin doa varlklar karsnda birtakm sesler
kard anlalr, bu durum yadsnamaz. Bunun en ak rnei, bugn bile,
birtakm doal seslere yknmeden kaynaklanan szcklerin bulunmasdr
(dilimizde, daha nce rneklerini verdiimiz rnekler bir yana). Bu yans
ma szckler btn dillerde, kendi az yaplarna gre, vardr. Yansma
seslerin ncl kayna doadr, kklerin kavram retecek aamaya gelmesi
uygarln geliim izgisi zerinde yrmeye balamasndan ok mu ok
sonradr. nsan, doa karsnda kard, sesleri biimlendiren-dizgeleti
ren bir varlktr, onun teki diriler karsnda baat zellii budur.
Trk dilinde, kimi olaylar anlatmada, byk bir nem tayan yansma
seslerin (doadan gelmesine karn) deiik odaklar vardr, burada onlar
aklamaya alalm.
1
Dorudan doruya doadan, doal olaylardan kaynaklanan yans
ma sesler: Gk grltleri, yellerin esmesi, yldrm-imek, sularn k,
aalarn sallan, denizlerin-gllerin kabar bg. Bu tr sesler, esmek, gr
lemek, uuldamak, alamak, patlamak bg. eylemlerle yanklanr. Bunlarn
kkleri: Es, u, a, ar, al, ak, pat, gm, gr, gud, gul, r, tr, ta bg.
-

2
Kimi yabanlarn barmasndan yanklanp yansmaya dnen ses
ler. Szgelii kurt-akal gibi yaratklarda uuu, u, ul . . bg. Bu tr sesler ge
nellikle ulumak eylemiyle vurgulanr.
-

3
Kimi evcil yaratklarn kard seslerden retilen szck birim
leri: At, eek, kei, kedi, kpek, koyun, boa, inek, kz, tavuk bg. Bu ses
ler de ki, an, g, miy, hav-av-af, me, b, maa, gd 'bg.'dir. rnekler: Ki
nemek, anrmak, gdlamak, miyavlamak, havlamak, (av, af sesleri de k
pekler iindir: Av av etmek, afkurmak), melemek, brmek, maaa diye ses
karmak (ineklerde), yine brmek (kzlerde), gdaklamak.
-

4
Srngenlerin kard sesler genellikle s (ylan) ile balar. Ylan
sss diye bir ses karr.
-

TKS 3

33

TRKE KKLER SZLG

Bceklerden kan seslerin ou , c, ck bg. niteliindedir, ki

5
mi bceklerde sz-vz-cz sesleri bilinir.
-

6
Kularda genellikle yansma ses cv (cvldamak) ile t izlenimini
verir. Kargalarda gak, ug belirgindir. Atmaca, doan gibilerde ay, y ses
leri aktr.
-

7
Yaprakl aalarda h sesi egemendir (esintilerin etkisiyle) . Bu
seslerin deiik yansmalar vardr (aalarn trne gre) .
-

8
Kimi nesnelerin krlmasndan, blnmesinden, paralanmasndan
kan sesler: Yrt (kadn, bezin yrtlmasndan kan sestir) .
-

9
Kiilerin, doaya zenerek kardklan sesler vardr: K, kr, kz,
ks, kt, kt bg. (Kkrtmak, yrtmak, krmak, kzmak, ktklamak, ktle
mek/yrek arpmasndan) . Bu sesler eyleme dnnce retken bir nitelik
kazanr.
-

Birbirine arpllan-vurulan nesnelerden kan sesler (patlamak, at

10
lamak, kertmek, izmek, gcrdatmak, ah-oh-oy etmek, tokmaklamak/tok tok
-tak tak bg.).
-

Yukarda saylan rnekleri istediimizce oaltabiliriz , dahas bunlar ay

r bir szlk oluturabilir (Szgelii: Tfek, tabanca, top, kl, ok bg. sa
va aralarnn kard sesler: Bom, bum, dum, gav, gau, ak, uk, hss
bg.) . . . Burada tartma kapsn aralayan, karsavlarn ileri srlmesine ola
nak salayan sorun udur: Dil aratrcs, szcklerle ilgilenmeye balayn
ca nnde hep son biimini alm rnekler bulur. Bu rneklerin geliim
izgisini yazl kaynaklarn en eskilerine dayanarak balatr. Bu, gven ve
rici bir alma yntemi deildir. Yazl kaynan en eskisinde bile Son bi
im budur dedirtebilecek bir kesinlik bulmak gtr. Bir szcn ilk bi
imi buydu, son biimi de budur denemez. Dil srekli bir deiim ak
iindedir, dn bugnne yetiemez. Yansma seslerin incelenmesi, dilcinin
nnde, yeni bir dnme evreni aar, kiiyi doay daha yakndan anlama
gereiyle yzyze getirir.

34

DZ KKLER

Trk dilinde, yaps gerei, iki trl kk bulunduu biliniyor. Bunlar

dan biri artml kklerdi. Bu kklerde, kkn taban sesine ikinci bir ses
ekleniyor, kkte syleyi uzamas grlyordu (ar-t, yr-t) . B:u blmde birinci
bee, dz kklen>e geiliyor.
Dz kkler iki bekte toplanr. Birinci bekte yalnzca iki sesten kurulu
szckler toplanr (ar, as, a, at, et, ev, t , l, n, z bg.) ; ikinci bekte
ses.liler yeralr (gr, gr, gt, gs, kr, kl, ku, tut, ser, yar bg. sesten
oluan kkler dizilir). Bunlarn hepsine, kk sesine ikinci bir ses gelmedi
inden dz kkler dedik. Az ayrlklarndan etkilenerek srekli dn
m-deiim geiren bu kklerdir. Bu kklerde anlam ierii eklerin ege
menlii altndadr, kkte (ald eke gre) hzl bir anlam kaymas olabilir.
Kaln seslilerle balayan kklerde, ncl ses deise (baka bir ncl sesle
dnse) bile anlam ieriini kuran eler (anlamsal eler) durumu kur
tarr, oysa ince seslerde (szgelii bil, bir, k, tak, yar, yaz, yz bg.) ncl
sesin yerini yakn bir sese vermesi de anlam ypratabilir (szgelii gr-kr
kklerinden ikincisi Farsada kur/kr, grmeyen demektir, g/k dnmesi
gr' kr eder).
Dz kkler, az ayrlklarna gre hzl-srekli deiiklik gsterir; bun
lar artml olmaya elverililik gsterdii oranda anlam sapmalarna urar,
ses yaps bile bakalar. Dz kklerin balca zellii, deimeye urama
d srece anlam ieriini korumaktr. Bu kklerde ses deiiklii anlamn
alanm geniletir, kimi azlarda anlam baka kklerinkilerle zdeleir. Sz.
gelii Ka. szlnde, kklerin iinde yeralan, t/d, d/y, g/, k/g, g/k, /v,
b/v, v/b bg. seslerin durumu byledir. Uygur Trkesinde durum daha da
karktr. Yakut, Kazak Trkelerinde dz kklerin deimesi baka bir dil
(Trkeden kaynaklanan ayr bir dil) biimi oluturur (bu yapay bir olu
madr). Anadolu halk azlarnda durum bambakadr. Anadolu'da nerdey
se il saysnca az vardr (pek az ses deiiklikleriyle olsa bile aratrcy
yeni bir dil sorunuyla kar karya getirir. Szgeili: /, /, ka-g-y, p/ b
,

b/p, t/d, d/t seslerinde yledir).

35

A.
a-,

Trk dilinin birinci sesi, szcklerin balang esi olarak vurgulanan

a'nn ierdii anlam ald eklerle salanr. a sesinin kayna doa olaylar
karsnda duyulan aknlkla balantl grlr, byle bir kuram vardr.
Yalnz bana bir anlam iermeyen bu sesin, Hind-Avrupa dillerinde syle
nii de bakadr, toplumlarn az zelliklerine gre deiir, ancak doa
olaylar karsnda duyulan aknl anlatmada zde ierik tad gz
den kamaz.
a sesi, dilimizin kaln seslilerinden ilkidir, bu nedenle azdan k dol
gun bir ses yaps gsterir. Dilimizde a sesinin yanna baka bir sesli gele
mez, yalnzca ona uygun sessizler gelebilir. Bu sessizler de diziye gre y
ledir: ab-ac-a-ad-af (yansma), a-ag-ah (yansma) ak-al-an-ap-ar-as-a-at-av
-ay-az . . . Dilimizde am sesi yoktur, bu sesle balayan szcklerimizde um'la
dnme vardr.
Trkenin ses uyumuna gre a ile balayan bir szckte yalnzca -u sesli
leri bulunabilir (sessizlerle yanyana olma kouluyla), e-i-o-- seslileri (sz
ck bileik deilse) grlmez (karde szc gibi olanlar deiiklie
uram, ksalm dil varlklardr: kar-da/karn-da bg.). Dilimizde
a-e+i-o--u-- seslileri yanyana gelemez (ae, a, ai, ao, a, au, a yanyanal
szkonusu deildir. Burada ai/ay yaklam i/y dnmesi sonucudur,
i kimi azlarda y sesini verir.) . . . Bunun gibi ae sesi de ay diye okunur
(baka dillerin etkisiyle) , ancak Trkeye aykrdr, kart rnek diye gs
terilemez.

ab-,
Trk dilinin bu sesle balayan szckleri azdr, kk az ayrlklar nede
niyle ap durumunda da sylenir: ap-armak bg. ab kk a- eklerini alarak
szck retir. Yine az ayrlklar yznden ab kkne ikinci bir b sesi
nin geldii grlr. ab kknde yansma seslerle ilgili szckler yalnzca
ocuksu duygular ierme eyleminde bulunur. Kimi Trk azlarnda ab
kkne u seslisi birinci ek olarak gelirse de bu pek yaygn deildir. Trk
dilinin mo., ar., fars. dilleriyle karan, benzerlik gsteren szckler ab
kknde oktur, ancak bu kkn ap biimini almasyla elszckleri d
lanr. ab kkne a- seslilerinin gelmesiyle mak eki etkinlik gsterir:
ab--t-mak (abmak) gibi. ab kk, ek almaynca, ap biiminde sylenir.
ab kk, genellikle, rtme, kapama, devinme, yaylma anlamlar ie
ren szckleri retmeye yarar.
ac-,
bu kk, genellikle, a biiminde sylenir, kimi azlarda a (bk. kknn
sesi ald eklerle c sesine dnr, bu da az ayrlklan nedeniyledir:
37

A
ac--mak, ac--k-mak bg . ac kk okluk sesleriyle geniler. Bu kkiln

ac- ( ekiyle) dnda bir gelii mi grlmedi. Szgelii:

ac-n-mak, ac-n-drmak, ac--t-trmak. . . (bk. a).

ac--t-mak (actmak),

a- ,
bu kk ac ile dnr , genellikle c sesi sesi oluverir. Az ayrlklar ne
deniyle a kk a+u seslerini alr. Bu kk genellikle genileme , boalma,
kcpma, dalma, ayrlma, uzaklama, yrtma, gvenme, arlk, kesme, yar
ma, bozma, duygusal eilim anlamlarn ieren szckleri retmeye yarar.
Bu kkn ald ekler a, , u seslileriyle oluur, kimi yerde g, gu ekleriyle
ekleriyle ara, aygt adlar retilir: a-g, a-gu, a--k, a-a-r, a-a-cak (bu
szcklerin ak dnda hep si anahtar anlam n dadr) . Kk mal ekiyle
geniler, ilk eylem a-mak biiminde grlr, teki eylemler a ekleriyle
belirir: aa-r, a--k(lamak). Kkn znde sakl anlam genilemesiyle yal
nzca eklerle salanabilir. a kk ara-gere anlamlarna gelen szckle
rin retiminde genellikle ak (a-ak), ar (a-ar) eklerini alrken genileme- de
gsterir (kz kapy aar), (bu aar altn sapldr) rneklerinde birincisi
eylem, ikincisi ara karldr. a kkne gelen ikinci ekler gen-ken bi
iminde de grlr: a-ar-ken, a-ar-gen (burada gen eki az ayrlndan
kaynaklanan yumuama nedeniyledir, dilin yapsna aykrdr) . a kk
ne getirilen bu e sesli ekler dilin uyumuna uygun deilse de yaygndr.
a kkne u sesi gelerek a-uk (ak) biimi de var (Ka.).

ad-,
ilerleme, gelime, devinim, atlm, deerlendirme, adlandrma, frlatma,
yrme, atlama, atma bg. deiik anlamlar ieren kk. Bu kk, az ay
nlklar nedeniyle, at biiminde de sylenir (ad-a-mak/at-a-mak). Kke ge
len nekler a- seslileriyle balar, kimi azlarda u, o yansmas gsterir
(bu olay seyrektir) . ad kknn ald ilk sesliler a ile 'dr. Bu sesliler
den sonra, deiik anlamlar ieren szcklerin retilmesine elverili ses
sizler gelir. Bu sessizler de c---k-m-n-r-s--t bg. bir dizi oluturur. Sz.
gelii: ad-a, ada-ck, ada-, ad-a-k/ada-k/ad--rn, ad--n/ad-n, ad-an-mak,
ad-1-r-mak, ad-a-, ad-a-t-mak . . .
ad kk, deiik Trk azlarnda, zellikle Kuzey Trkesnde d se sinin
y sesine dnmesiyle ay biimine girer. Ka. szlnde d sesinin y se
sine yakn nitelikte sylendii grlr: adak/ayak (ayak denen yrme-de
vinme esi), bu sesi dh ile kar layan Trk azlar da vardr. zellikle
ar. z-d (dad sesiyle kartrld szckler de az deildir). Bunun nedeni
d sesinin deiik biimde sylenmesidir. Asya Trkesinde ad kkne g-
seslerinden biri eklenerek adg-/ad biimi olutuu gibi y, h seslerinden
biri de getirilir : ad-y, ad-h bg. (bk. Ka.). ad kknn hangi dnemde nem
li bir deiiklie urad bilinmiyor, az ayrlklarna dayanarak olay
saptama, belli b ir dneme balama olana da yoktur.

af-,
Trk dilinde byle bir kk yoktur, az aynlklar nedeniyle v/f, b/f,

dnmeleri grlrse de, bu bir kk retme anlamn iermez.

3S

/f

AL

ag-,

bu kk k, seslerinin baka bir syleniidir, Trk dilinde ag gibi bam

sz bir kk yoktur (bk. a-, ak-).

a-,

Trk dilinin en verimli birka kknden biridir, g/k dnmesine uraya

rak deiik anlamlar ieren szcklerin .olumasna olanak salamtr. Bu
kk yansma sesten tremi izlenimini vermektedir. a kk ykselme,
genileme, yaylma, devinme, yrme, ilerleme, zlme, sevinme, sapma,
ayrlma, dalma, fkrma, dknme, alama, deime (boyalarda) , geli
me, byme, kalnlama, kabarma, ime bg. ok deiik anlamlar ieren
szcklerin kaynadr. Az ayrlklar sonucu sayz syleni biimi var
dr. Kimi azlarda ay, ai, adh bg. biimlerde sylenir. Kke mak eki ge
tirilerek eylem retilir. Kkn ald ilk sesli a ile 'dr, az ayrlklar
sonucu u sesini ald da grlr (a-ufa bg.). Yine bu kke baka ekler
(ikinci ek olarak) getirilerek genileme salanr. a kknn ald a-
sesleri deimez, onlardan sonra gelen ekler ise anlam genilemesini sa
lar: a-a-r-mak, a--r-mak (armak eyleminin ilk sylenii). Bylece a-a
ile a- szckleri kkn birincil rn niteliindedir. Yine bu kke, sy
leni ayrl yznden, la eki getirilerek anlam genilemesine dayal sz
'
ck retimi salanr: A-la-mak eyleminde grld gibi (bk. ag-, ak). A.
lamak dilimizde, aglamak-aklamak biimlerinde de sylenir (zellikle Arap
yazlarnn kullanlmasyla) . . .
a kk, az ayrlklar sonucu, eliik anlamlar ieren szcklerin re
tilmesine de elverilidir. A-a-r-mak (aklamak) , a-a-r-mak (gn domak,
aydnlanmak, arlamak, yorulmak, yalanmak) , a-r- (sanc , zc du
rum, yaradan doan sarsc etki) bg. A-la-mak (gznden ya akmak, bir
nesneyi ak boyama evirmek, beyazlatrmak) bg. Bunun dorusu aklamak'
tr (bk. ak-).

ah-,
Trk dilinde ah diye bir kk yoktur, ancak g/h, k/h dnmesi sonucu
a/ah, ak/ ah biimleri olumutur. Halk azlarnda ah ile balayan sz
ckler varsa da, onlarda yeralan, ah yerel yansma sestir, bamsz bir kk
deildir.

ak-,
Trk dilinin g- sesleriyle (dnme sonucu) balantl olup devinme, y
rme, deime, dklme, ilerleme, saldrma, savama, atlma, ayrlma, yer
deitirme, oalma, kopma, uzaklama, eilim duyma, sevme, geveme,
dalma bg. ok ayr anlamlar ieren szcklerin kaynadr. Az aynlk
lar sonucu retkenlii artan br kktr. Bu kke gelen seslerin nclleri
a ile 'dr, u sesi yalnzca az ayrlklarnda grlr. Ak-a, ak-m, akt bg.
Kke gelen mak eki ise yalnzca eylem retmeye yarar: ak-mak gibi. A-
seslerinden sonra gelen ekler Trkenin uyumuna gre artlarda dizilir.
al-,
Trkenin verimli kklerinden biridir, a- ncl seslerini alarak genileme
gsterir. Birincil ses a, ikincil ses ise dr, mak eki eylem gelimesini sa'

39

AM
lar. Bu kkn ilk sesi olan a'da, az bakal yznden

e sesi sakldr:

elma denen yemiiR dorusu alma olduundan af e dnmesinin en ak

rneidir.
al kknn ald ilk sesliler a ile 'dr, ikincil sesler yalnzca eklerden
oluur. Az ayrlklar nedeniyle bu kke

u sesinin getirildii de grlr.

Szgelii al szc alu biiminde sylenir. Kke gelen a ile tretilen r

nek szck al-a-cak, al-an bg. sesi ile tretilen kkler szck al- (al--)
biimindedir. Yine bu kke getirilen eklerde baat ses uyumu a- dorultu
sundadr. al genellik.le kapsama, ele geirme anlamna gelen szckleri ierir.

ain-,
Trk dilinde byle bir kk yoktur, ama szc ufa dnmesi sonucudur ,
dorusu uma'tr. Trkede, kk Trke olarak sylenen am kl sz

cklerin an (bk.) kaynakl olduu aktr, nfm dnmesiyle anf am biimi

olumutur.

an-,

Trkenin an gibi sylenen kknden olumutur, Asya Trkesinde an

biiminde sylenirdi (Ka., Uyg.) . an kknn baat eki sesini verir, a
sesi baat deildir, yalnzca mak ekinin trevleri olan taklarda grlr
(an-mak, an-la-mak, an-lat-mak bg.) .
an kknn anlam alan dardr, balca ierii kavramak (anlamak) sz
cnde younlamtr (birinin adn sylemek, bellekte saklamak, unut
mamak, bellemek, yinelemek, dnmek bg. belli bir anlam dorultusunda
bulunan szcklerde grlr, geni bir anlam alan olmad gibi, yaygn
kapsaml szckleri de azdr).
Bu kkten oluan anmak eyleminin trevlerinde anlam genilemesi de
nemli deildir. Asya Trkesinde, Anadolu halk aznda an kkne g, k, n
eklerinin getirildii grlr. Bu g eki kimi azlarda gl biiminde sylenir
(an-gl-makfanlmak) .

ap-,
bu kk ab (bk.) ile dnme gsterir, zellikle Trk azlarnda, bfp d
nmesiyle oluan bir dil geliimi vardr. Asya Trkesinde ap pekitirme
neki niteliindedir (Ka.) , daha sonralar bu kk ap-a-r-mak eyleminin
olumasn salamtr. Kimi szcklerde yansma ses nitelii de gsterir.
Bu kk, genellikle, a- seslerini alarak geliir (a-p-a-mak, ap-l ap-l yrmek
bg.), ap---mak bg.
ap kk eylem bildirir, zellikle alp gtrmek, karmak, lgarlamak,
almak, bir yerden baka bir yere srmek, kendine ekmek, ardna takmak
gibi anlamlar ieren. szckleri oluturur.

ar-,
ald a- ncl sesleriyle eylem, oalma, inceleme, byme, genileme,
gelime, iyileme, arnma, incelme, gszleme, ayrma gibi ok deiik,
kart anlamlar ieren szcklerin retilmesini salayan ilek bir kktr.
Bu kk, a- seslerinden nce t sesini de alp genileme gsterir (ar-t-mak

40

AT
gibi) . Bu kkn en verimli eylemi ara ile balayan ara-mak'tr, teki eylem
ler bundan tretilmitir (aranmak, aratrmak, aratmak bg.) .
Kke a sesinde olduu gibi sesinde de birbiri ardnca deiik sesleri
ieren ekler getirelerek anlam genilemesi salanr. Kkte eliik szckler
retme gc sakl: artmak, aramak, artmak eylemlerinde anlam yaknl
yok (oysa kk birlii apak) . Trk dilinin ses uyumuna en yatkn kkler
den biri olan ar'da anlam genilemesi sreklidir. Bu kkn de en retici eki
mak'tr (ara-mak, ar-t-mak, ar--t-mak bg.).

as-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: devinme, sallanma, bo
lukta dolama, sarkma, aa doru inme, sallandrma, bakasnn srtn
dan geinme, sarkntlk etme, yaklama, ldrme, balama, kanma, uzak
lama, ini, d gibi deiik anlamlar ieren szckleri oluturan kk.
Bu kk yalnzca a- seslerini alarak genileme gsterir, bu seslerin dnda
la ile mak ekleriyle birleir. Szgelii as-a-lak, as--k, as-la-mak, as-mak rnek

lerinde olduu gibi. Bu kkn balca zellii, ald eklerde bile devinme
anlamn barndrmas, anlam kaymasna uramamasdr (ok zel durum
lar dnda).
as kknn, az ayrlklar yznden, ses deiikliine uramas do
aldr (zellikle Kuzey Trkesinde) .

a-,
Trk dilinde teye geme, ykselme, tama, da kma, ycelik, ululuk,
dlleme, stn gelme, sapma , yar kazanma, uzaklama, gme, ayrlma,
grnmez olma, baarma bg. deiik anlamlar ieren kklerden biridir.
Anlam genilemesiyle alma, lgarlama, koparp alma, yenme, stnlk sa
lama gibi karlklar da ierir. ncl sesleri a-'dr, eklerin de bu seslere
uygunluu aktr. Bu kkn eylem oluturmada en yaygn eki mak'tr
(a-mak). teki ekler -a seslerine uyularak artlarda dizilir. Kke getirilen
sesinden treyen a--n, a--r gibi szckler ise anmak, armak eylem

lerini oluturur.

at-,
Trkede ad kkyle anlam balants bulunan at, d/t ,t/d seslerinde sre
giden dnme sonucu anlam deiiklii gsterir. Bu kkte; uzaklatrmak,
frlatmak, teye gndermek, gtrmek, kovmak, yere sermek, yrtmak,
uurmak, drmek, grevlendirmek , n salmak, sramak, binmek, dl
lemek, komak , kamak, sapmak, aykr bir yol tutmak , kanmak-kandr
mak, ykselmek, aa inmek, gitmek, yklmak, vurmak, uzanmak, yatmak
bg. anlamlar sakldr, eklerle retilen szckler bu anlamlar ierir. Bu kk
a- sesleriyle geliir, balca eylem eki mak tr (at-mak), la ekiyle anlam ge
'

nilemesi gsterir, btn ikincil ekler a- ses uyumuna dayanr (at--l-mak,

at-a-mak, at---mak). at kknn ikinci bir t sesi ald da olur: at-t-rmak,
at-t--rtmak bg.

Asya Trkesinde at kknn, teki a ile balayan kklerde grld

gibi, g sesini ald (at-g) biliniyor (Ka., Uyg.) . Bu kk, az aynlklar ne
deniyle, retken bir dil varldr, stelik Hind-Avrupa dillerinde de ad, an,

41

AV

ar, as kkleri gibi yaygndr. Hitit dilinde Trkeye yakn bir anlam ierii
tar (attas/ata), Bergama Kral Attalos adyla at-t yaknl ilgiye deer.
av-,
bu k k

b sesiyle yaknlk-dnme gsterir. Trk dilinde

av kkyle ba

layan szcklerin b/v, v/b dnmesi sonucu ncl olann saptama gl

vardr. Bu kkn ierdii szcklerde anlam eylemde younlar; elikili
bir durum ortaya kar. Kkn anlam kapsam yledir: yakalamak, ldr
mek, kandrmak, tuzaa drmek , oyalamak, elenmek, sevinmek, bir olay
karsnda kendi kendini elendirmek (avunmak) , ileri atlmak , beklemek,
katlanmak , direnmek, ummak, komak, izini srmek, yolkesmek, soygun
culuk etmek, savamak, tutsak etmek, saptrmak, azdrmak bg.
av kknn baat ncl sesi u'dur, kimi azlarda sesi u'nun yerini
alr. Yine bu kke gelen eklerin ou la ile balar (av-la-mak, av-la-n-mak,
av-la-mak, av-la-t-mak) . u sesiyle balayan retken eylem ise av u dan kay
naklan r: av-u-nmak, av-u-tm ak bg.
av kknn btn trevlerinde biri zneye, teki znenin dnda ka
-

'

lan nesneye olrtak zere, ikili ynelme vardr (avunmak-avlamak rnekle

rinin birinci zneye, ikincisi ozne dnda kalan nesneye yneliktir) .

ay-.-,
d-dh sesleriyle karlkl dnme gsteren, genellikle devinme bildiren,
kimi azlarda ai biiminde sylenen retken kk. Bu kk a- sesleriyle
balayan ekler alp genileme gsterir. Asya Trkesinde a- seslerinden
sonra yumuama sesinin geni, bir yer kaplad, az ayrlklar yziln
den, kimi yerde dt

biliniyor.

Bu kke gelen ekler arasnda baat ses

a-ag-ak gibi dizilir, yine bu ses -g-k biimini gsterir (ay-ayg-ayk).

Burada y sesiyle dh ile gsterilen y arasnda az ayrl vurgulanr (adhak
/ayak). Oysa dh sesi t-d seslerinde de sezilir (bk. ad-). Bu kkn eylem

eki mak'tr.
ay kk uyanmak, kendine gelmek , devinmek, anlamak, kavramak, bil
mek, sezmek, duymak, semek, ayrmak, uzaklatrmak, blmek, uyarmak,
klandrmak (gkteki ay'dan dolay) , gezinmek, yrmek, dolamak, ele
mek bg. anlamlar ieren szcklerin kaynadr.

az-,
ald eklerle sapma, ayrlma, yanlma , teye geme, arla varma, ta
knlk , yk,sekten ama, dengesizlik, saldr, dzensizlik, yozlama, bozul
ma, tutku, doymazlk, saygszlk, lszlk, utanmazlk, kopma, k,
ykm bg. anlamlar ieren szckleri olutura!} bir kktr. Bu kkn ba
at sesi dr (az--t-mak), eylem eki mak'tr (az-mak), az nad olarak da
sylenir (az az) . Bu kk, bu son anlamyla, . eksiklik b ildirir (ancak bu an
'

lam hangi koullar altnda kazandn saptamak kolay deildir) .

42

B
b-,
Trk dilinin ikinci sesidir, ABC dizisinde ikinci yeri alr, vurgulan yu
muak, yaylml, uzuncadr. Bunun da yansma ses nitelii tadn gs
teren, doaya zenilerek retilen bir dil rn olduu sylenebilir. b sesi
a-e--i-o--u- seslilerinin hepsini alarak szck dizisi yapabilir: ba-be-b-bi
-bob-bu bg. bir dizi kurabilir: bakmak-beenmek-bkmak-bilmek-boulmak
-blnmek-buyurmak-bymek gibi.

b sesi, szck retiminde kural olarak a--o-u seslerinin bulunduu

dizide e-i-- sesleriyle balayan ekleri alamaz (bk. a) . (Burada olaand
durumlar ayrdr) .

hac-,
Trk dilinde yalnzca bac szcnde geen bu kkn kayna ak de
ildir, nereden geldii kesinlikle bilinmemektedir. Buna karn bac'nn
Trke olduunu syleyen kaynaklar oktur. Bunun mo. olduunu ileri
srenler varsa da kesin kant getireni grmedik. Bize kalrsa , bu szck,
epeyce deiiklie uram, bac-nak/bacanak (bk.) biimine girerek ger
ek kaynandan uzaklamtr. Bu

bac kknden tremi, eylem ieren

szckler oluturmu rnek grlmemektedir. Dilimizde /c dnmesi

gznnde tltulursa bu kkn de byle bir olayla balants varsaylabilir.

had-,
bk. bat-.
ba-,
b-a seslerinin yanyana gelmesiyle uzama gsteren yumuandan kuru
ludur. Ba-/ba kk bititirme , iliki kurma, yanyana getirme, ykml
lk, dev, grev , uzlama, anlama, kaynama, bir yerde durma , dizilme,
dayanma, ortaklk, uyum, dzen, derlenip toplanma, yaknlama gere
kim, sorumlu olma, sevme, izini srme , tuzak, tutsak etme, yakalama, ko
ruma, btnlk, birlik, buyruk altna girme bg. anlamlar ieren szckle
rin kaynadr. Bu kkn ald ilk sesli a'dr, a'nn ardndan gelir. Bu
kkn sesinde g/, g/ k, k/ dnmesi vardr (ba-a/bu szck es . tr.

baka'dan gelir. Ba- bg.) . Kkn eylem ekleri la mak tr (ba-la-mak).

-

'

hah-,

h sesi Trkede bulunmadndan bah da Trkede -k seslerinin d

nmesinden domutur. zellikle halk aznda, Azeri Trkesinde bak
kk bah (k/h dnmesi) biiminde sylenir (akam/aam/aham), Ana
dolu halk aznda bakmak/bamak/bahmak diye vurgulanr. bk. bak.

43

BAK
bak-,
Trkenin verimli kklerindendir, kimi azlarda

bah-ba biiminde sy

lenir. Bu kk grme, anlama, yardm, eitim, koruma, kollama, tarm, ye

titirme, kavrama, zenme, yknme, besleme, dnme, dzenleme, ge
lime, byme, gzetleme, sevme, eilim duyma, ykselme, glenme bg.
anlamlar ierir. Baat ses ile a, eylem eki mak'tr. Kke getirilen sesler
le ekler byk-verimli bir anlam genilemesi salar (bak-a-r, bak--m,
bak-mak bg.) .

bal-,
verimli bir kk deildir, baat sesleri a-'dr. Bu kk ma, parlama , ya
pma bg. anlamlar ieren szckleri oluturur (bal-k--mak, bal-k-urmak
bg.).

bam-,
genellikle pekitirme neki niteliindedir (bam-baka), zgn bir kk de
ildir, n/m dnj.imesiyle deiiklik ierir.

ban-,
verimli bir kk deildir, m/n dnmesyle deiiklik gsterir.

ban kkn

de batrmak, derine dalmak, gmlmek, yksek ses karmak (yansma

ses olarak) anlamlar sakldr. Kkn eylem eki mak, ilk sesleri ise a-'dr.

bar-,
bu kk b/v, v/b dnmesiyle var biiminde de sylenir (barnak/varmak
bg.), ilk sesleri a-'dr, eylem eki ise mak'tr. Trkenin verimli kklerin
den biridir. bar kk anlama, balanma, uzlama, korunma, kollama,
ulama, parlama (p/b dnmesiyle) , birleme bg. anlamlar ierir.

bas-,
kimi szcklerde pekitirme neki niteliindedir, ncl sesleri a-'dr, ey
lem eki

mak'tfr. bas kknde saldrma, stnlk salama, oalma, oturma,

ezme, sindirme, alalma, geliememe, nclk etme, skma , younlama,

katlama bg. anlamlar sakldr.

ba-,
Trk dilinin en verimli kklerinden biridir, ncl sesleri a ile 'dr, eylem
eki mak' alnca anlam genilemesi gsterir. Bu kkte nclk, gzclk,
ynetme , dzenleme, kurumlatrma, bakm, ulama, stnlk salama,
eitme, retme, biimlendirme bg. anlamlar sakldr.

ba kknde eklerle salanan yaygn bir anlam genilemesi vardr,

zellikle deiik azlarda sylenen trevleriyle salam bir retkenlik gs
terir.
bat-,
az ayrlklar nedeniyle d/t, t/d dnmesine urayan bu kkte yansma
ses zellii de vardr. Kkn ncl sesleri a-'dr, anlam genilemesini sa
layan eylem eki mak'tr. bat kknde dibe inme, gmlme, kme, ykl-

44

BEG
ma, snme, lme, yitme, salnma, sarslma, gme, yoksullama, urume,
gc azalma, ykm, tuzaa drme, kandrma, saptrma, azdrma, yanlt
ma, devinme bg. anlamlar sakldr. Bu kk, az ayrlklar nedeniyle, bad
biimine de girmi, baka bir anlam kazanmtr.

bav-,
Trkede yalnzca yansma ses nitelii tayan bu kk , kimi azlarda,

b/v, v/b dnm dolaysyla bab biiminde de sylenir, ancak ak bir

anlam iermediinden nemli bir gelime gsterememitir.

bay-,
Trkenin en eski, en yaygn kklerinden biridir, anlam genilemesi de
ilekliine dayanr. bay kk, kimi azlarda, bey-beg biimlerine girmise
de ierii deimemitir. Bu kkn ncl sesleri -a'dr, ald mak eylem
ekiyle anlam genilemesi gsterir. bay kknde u anlamlar sakldr: yk
selmek, varlkl olmak, ynetmek, kvanmak, sevinmek , stnlk, baar,
kutluluk, ycelik, egemenlik, byklk, kendinden gei (baygnlk, bayl
ma) , sarslma, dengesizlik, dzen, dzensizlik, lllk, bilgelik , iyilik
severlik, gllk, birini sevmek, eilim gstermek, ilgilenmek bg. Bu eli
ik anlamlarn az ayrlklarndan kaynakland aktr.

baz-,
bu kk s/z dnmesiyle ortaya kmtr, dorusu
verimli, yaygn deildir.

bas (bk.) biimindedir,

be-,
yansma sesten oluan, daha ok ocuk diline zg bir kktr, yaygn ol
mad gibi ilerlii de yoktur. Bu kkn balca eki yine be'dir (be-be-le

-mek) .

bec-,
Trkede, zellikle, becermek eylemiyle belirginlik kazanan bu kk,
dnmesine uramtr (bk. ba). Baarmak beermek-becermek
-

/c

bed-,
bu kk

y/d dnmesi sonucudur, zgn deildir (bk. bey).

beg-,

k/g dnmesiyle ortaya km, kimi azlarda be biimini

k-g- seslerinde sregiden karlkl dnme
ye dayanr (bk. bek). Bu kkn ncl sesi e, eylem eki ise mek'tir, kimi yer
de, anlam genilemesi nedeniyle i sesini alverir (beg-e/bege-n-mek) .
Trk dilinde

almtr. Bu kkn geliimi

be-,

bek-b eg kknn yumuamasyla ortaya kmtr, ncl sesleri e-i'dir.

Bu kk sevme, onaylama, uygun bulma, egemenlik , stnlk, ycelik bg.
bek'le ilgili anlamlar ierir (bk. bek).
45

BEK
bek-,
ilek, deiken-dnken bir kktr, ald eklerle anlam genilemesine
uram, varsllamtr. Bu kkn k sesinde g- seslerine ynelik srekli
bir yumuama grlr. Kke gelen ncl sesler e ile i'dir. erdii anlam
lar: ynetme, stnlk, varsllk, egemenlik, koruma, bekleme, gzetleme ,
onaylama, sevme, ynelme, gllk, byklk, arballk, lllk, den
gelilik, tart, beenme, kayrma, savunma, baskn, uzlatrma, sindirme,
ynlendirme bg. Bu kkte k/g/ dnmesiyle gelime sreklidir: bek-i,
beenmek, beg-bey, beylik, bek-lemek bg. Kimi halk azlarnda bek karn
doymu, kimseye gereksinme duymayan kii anlamndadr. Trkede ok
geerlik tayan bay-bey (hepsinin kk bek'le balantl) szckler k/y
dnmesinin rndr: bek-beg-be-bey.
bel-,
renme, eitim, aratrma, inceleme, altrma, yetitirme, gelitirme, kaz
ma, ekin ekip bime, saklama, koruma bg. anlamlar ieren ilek bir kk
tr. ncl seslri e-i, eylem eki mek'tir.
ben-,
zdelik, yaknlk, itenlik, zlk, kiilik, ra, alma, yaklatrma, uzla
trma, -uyum, dzen, dizi bg. anlamlar ieren szcklerin kaynadr, m
sesiyle dnme gsterir, ncl sesleri e ile i, eylem eki mek'tir.
her-,

e/i dnmesiyle bir biiminde de sylenir (bk. bir), yaknlk, izlemek, ar

dnca gelmek, pekitirme, glendirme, _yaklama bg. anlamlar ierir, pek
retken _deildir. Bu kkte b/v dnmesi vardr.

bes-,
daha ok gelitirme, yetitirme, dayanak, byme, renme, bilgi edinme,
glendirme, kayrma, koruma, yedirip iirme bg. anlamlar ieren ilek
bir kktr. ncl ekleri e-i, eylem eki mek'tir.
be-,
bu kk e/i dnmesiyle bi biiminde de sylenir, gerekte bir saydr
(5), zgn kk nitelii tamaz, ancak ald eylem ekleriyle birtakm sz
ck oluturmaya yarar.
bet-,
bu kk Asya Trkesinde bit-pit/bet-pet biimlerinde sylenir, ancak in.'
den gemi, Trkenin ses uyumuna gre gelitirilmitir. Gnmz Trk
esinde anlatma, aklama, tanmlama, niteleme bg. anlamlar ierir.
bey-,
bk. bek-beg. bey szc k/y, g/y dnmesinin rndr, bamsz, zgn
bir kk deildir.

46

B
bez-,
Asya Trkesinde

d sesnn az ayrl nedeniyle urad deiimden

olumutur. Bu kkte ssleme, donatma, dzenleme, bakm, besleme, ka

barma, ime, bkknlk bg. anlamlar sakldr. ncl sesleri e ile i, eylem
eki mek'tir. Anadolu Trkesinde ilek bir kktr.

bc-,
yansma sestir, ilek deildir.

b-,
kesme, bime, dorama, ayrma, blme, izmek, aralamak, yenmek, ldr
mek, yaralamak, kymak bg. anlamlar ieren bir kktr. Bu kkn ncl
sesleri a-, eylem eki ise mak'tr. Bu kk, ald eklerle, yaygn bir anlam
genilemesine uram, az bakalklar nedeniyle de, yeni anlam ierikleri
kazanmtr.

bk-,
bg/b dnmesiyle balantl bir kktr; usanmak, ekinmek, kanmak,
saknmak, gten kesilmek, beenmemek, istememek , emek, incitmek, g
cendirmek bg. anlamlar tayan szckleri ierir. ncl sesleri -a, eylem
eki mak'tr.

hl-,

yansma sestir, kavramsal bir ierii yoktur (bu kk

bldr szcyle ka

rtrlmamaldr) .

hm-,

yansma sestir.

hn-,

.yans.ma sestir.

hr-,

Bu seslerin hepsi , az ayrlklarna gre; ekler ala

rak olaylar yanstmada geerli klnr, ancak kavram
retme olana grlmedi (imdilik) .

yansma sestir.

bs-,
yansma sestir.

b-,
yansma sestir.

bt-,
yansma sestir.

bi-,
kesme, dorama, ayrma , blme, dilme, ldrme, kazma bg. anlamlar ie
ren szcklerin kk. Bu kk b (bk) ile balatldr. ncl sesleri e-i,
eylem eki mek'tir. Anadolu Trkesinde verimli bir kk nitelii tayan

bi kavram oluturmaya elverilidir.

47

BL
bil-,
renme, anlama, kavrama, diinme, keskinlik, tanma, yaknlk bg. an
lamlar ieren kk. Bu kkn ncl sesleri

e-i,

eylem eki

mek'tir. Anlam
bil zellikle

genilemesi kke gelen eklerle salanr. retici bir kk olan

dnsel alanda ilerlik gsterir.

bin-,
ilek bir kk saylmaz, anlam genilemesine urayacak bir zellii de g
rumedi. Bu kkte ste kmak, yenilgiye uratmak, eklemek, yklemek,
bastrmak bg. anlamlar sakldr. Eylem eki

mek,

ncl sesleri ise e-i'dir.

bir-,
yansma ses izlenimi uyandran bir kktr, bir saysnn ad olmas nede
niyle, btn anlamlar bu sayya (bir-1) dayanmaktadr. Bu kkn ncl
sesleri

e-i,

eylem eki le-mek'tir. Bu kkte

b/v, v/b

dnmesi nedeniyle e

liiklik vardr (birmek-virmek-vermek, virmek-birmek-vermek bg.).

Bir-mek

biiminde sylenen eylem virmek (vermek) anlamnda olduundan, eylem

eki

mek bir

dil, vir kkne gelmitir. Bu kkte egemen anlam: uzlatr

ma, anlama, badama, dayanma, topluluk, ortaklk, pekitirme, g

lenme bg. szckleri ierir.

his-,
yansma sestir, ilek-verimli bir kk deildir.

hi-,

yansma sestir, ilek-verimli bir kk deildir.

bit-,
b/p

dnm nedeniyle

ncl sesleri

e-i,

pit

biiminde de sylenir (az ayrl) . Bu kkn

eylem eki mek'tir. Bu kkte u anlamlar sakldr: tken

mek, yetimek, bymek, olgunlamak, anmak, ypranmak, gsz kal

mak, lmek,

yitmek,

uzaklamak, sonsuz olmak, azalmak, yavalamak, yo

unlamak,katlamak, ar eilim gstermek (birini lgnca sevmek) bg.

biz-,
bu kk de

e-i,

ben gibi, bir gibi zgn bir szck nitelii tar, ncl sesleri
mek'tir, yansma ses olduu izlenimi var, ayrca birinci oul
bildirir (ben-biz bg.). Bu kkn eyleme dnmesi le-mek ekleriyle

eylem eki

kiilik

salanr, ilek-verimli bir kk deildir.

bod-,
bk. boy.
bog-,
bu kk

k/g/

dnmesiyle balantldr, bamsz deildir. zellikle az

ayrlklar nedeniyle yaygnlaan bu dnme yeni bir kk sans uyandr

d, gerekte Trk dilinde

48

bog

kk

bo

biimindedir (bk.

bo).

BC
bo-,

yansma ses izlenimi uyandran bir kk olup, ncl sesleri a-u, eylem eki
mak'tr. Bu kkte daralma, skma, katlama, lme, bunalma, burkulma,

dnme, yuvarlaklama, yorulma, ime, tkanma, bastrma, ldrma, dur

ma, yavalama, savama, vurma, krma, datma, genileme bg. anlamlar
sakldr. bo kknn sesi ile k arasnda dnme vardr, bu nedenle
bo/bok kkensel zdelii ierir.

bok-,
bk. bo.
bol-,
bu kk Asya Trkesinde olmak anlamna gelen bolmak'la zdetir, Ana
dolu Trkesinde b sesi dmtr. Nitekim eski kaynaklarda b.nlmak-olmak
zdelii aktr. Ancak, bugn, b sesinin hangi dnemde, hangi koullar
altnda dtn saptamak gtr. Bu kkn ncl sesleri de ak de
ildir; kke dorudan doruya gelen bir sesli (a-u--e--o-) grlmedi, yal
nzca la-lu eklerini ald biliniyor (bol-la--mak, bol-luk bg.) .

bo-,

yansma ses izlenimi veren bir kktr, ncl sesi a'dr, eylem eki mak
olmakla birlikte baka bir sesten sonra gelir (bo-a-mak, bo-a-1-mak bg.).
Bu kkn ierdii anlamlar yledir: slamak, anlamszlk, gereksiz, ge
ersiz, gsz, nemsiz, tutarsz, dayanaksz, dengesiz, emeksiz, da tama,
ierikten yoksun kalma, dolu olmama bg.

boy-,
byme eylemiyle balantl bir kktr, az ayrlklar nedeniyle deiik
lie uram, kkensel anlamndan uzaklamtr. Asya Trkesinde d se
siyle yaknl vardr (d/y, y/d dnmesi) ancak srekli geliim gstere
rek anlam genilemesine pek uramamtr. Balca sesleri a-u, eylem eki
ise mak'tr. Bu kkn o sesi u ile dnmldr.

boz-,
anlam genilemesiyle ierii varsllam bir kktr, ncl sesleri a-u, ey
lem eki mak'tr. Bu kk zlme, dalma, yklma, kme, deime, yoz
lama, dengesizlik, geersizlik, blnme, ufalma, klme, kopma, anla
yiszlk, tutarszlk, dzensizlik bg. anlamlar ierdii gibi , sararp solma,
boyasn deitirme karl da sylenir.

bc-,

bk. b.

bd-,
bk. b.
b-,
yansma ses nitelii tayan, anlam genilemesine urayarak gelien ilek
bir kktr. Bu kkte k-g--d-c seslerinde az ayrlklarna dayanan srekTKS

49

BR
li dnme vardr. Bu kk, deikenlii nedeniyle, zellikle Anadolu halk
aznda ilerlii orannda retkendir. Kkn ald ncl sesler e-i--, ey
lem eki mek'tir. Anlam ierii yledir: barmak, korkmak, ekinmek,
kanmak, saknmak, zlmek, sklmak, daralmak, korkutmak, rkmek,
uzaklamak, alay etmek, glmek, saygszlk etmek , yermek, yenilgiye u
ratmak, dvmek, aramak (hayvanlarda yavrusunu istemek), izlemek (hay
vanlarda yavrusunu aramak) bg.

br-,
Asya Trkesinde kurt anlamnda sylenen bri szcnden te bir trevi
grlmedi. Anadolu Trkesinde brek varsa da bkmek eylemiyle ilgili
dir. Bu kkn ncl sesleri e--i'dir.

bu-,
bu kk bi (bimek) ile balantl olup az ayrl nedeniyle, bu bii
mine girmitir. Bunun en bilinen rnei buuk'tur, bu szck de bimek'
ten tretilmitir. Anlam genilemesine urayan bu kk u, bitim yeri,
blme, ayrma ,bg. karlklar ieren szcklerin kaynadr.

hud-,

Asya Trkesinde but kkyle balantldr (t/d dnmesi) . Bu kkn n

cl sesleri u-a, eylem eki mak'tr (bud-u-n, bud-a-mak). Kkte anlam ge
nilemesini salayan ncl ses a'dr. Anlam ierii: kesmek, ayrmak, kr
'
mak , dkmek, vurmak, yenmek, ezmek, dvmek, uzaklatrmak, korkut
mak, karmak, yalnz brakmak bg.

hu-,
uma, yaylma, ykselme (ar s nedeniyle), kabarma, dalma gibi an
lamlar ierir, ncl sesi u'dur, eylem eki u sesine gelen ikinci eklerle olu
ur (bu-u-lan-mak).

buk-,
bu kk Asya Trkesinde bk karl geerliydi (Ka.), Anadolu Trke
sinde u/ dnmesiyle anlam deitirdi. Asya Trkesinde katlama, ka
lnlama, younlama, balama , egemenlik altna alma bg. anlam ieren
szcklerin kaynagdr, ncl eki a'dr.

bul-,
ilek bir kk olup, ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr, anlam genilemesi
kke getirilen eklerle salanr. Bu kkn ierdii anlamlar: akla ka
vuturmak, gndeme getirmek, yapmak , yaratmak, varolmak, bir yerde dur
mak, ortaya konmak, gelitirmek, retmek bg.

bwn-,
yansma ses olup, grlt anlamn ierir, ilerlii yoktur.

bun-,

ilek olmayan, yalnzca belirtme bildiren bir kk olup, mun (mo.)dan

az ayrl sonucu tremitir, Asya Trkesinde bun diye bir kk bilin
miyor.

50

BK
bur-,

ilek bir kk olup; ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Kkn ierdii an
lamlar: dndrmek, devindirmek, evirmek, delmek, krmak, yarmak, a

mak, ezmek, uyarmak, dvmek, korkutmak, sindirmek, yenilgiye uratmak,

zlmek, skmak, katlamak, gs\izlk , beceriksizlik , verimsizlik, gev
eklik bg.

hu-,

Asya Trkesinde geerlidir, Anadolu Trkesinde pek ilek deildir, n

cl sesi u, eylem eki mak'tr (Ka.). Bu kk genellikle zlmek, sklmak,
gcenmek, bunalmak bg. anlamlar ierir.

but-,
bk.

bud. Bu kk d/t, t/d dnmesiyle gelimitir.

buv-,
yansma sestir,

y/v dnmesiyle donmak, buzlamak, katlamak bg an

buy).

lamlar ierirse de zgn bir kk deildir (bk.

buy-,
y/z, z/y dnmesiyle olumu bir kktr, donmak, buzlamak, katlamak,
enmek, ekinmek bg. anlamlar ierir. Bu kkn ncl sesi u, eylem eki
mak'tr. Anadolu Trkesinde grevlendirmek, ie komak, ynlendirmek,
dev vermek, ykmllk altna sokmak, baml klmak bg. anlamlan
kapsar.

buz-,
katlama, donma, younlama, kanma, ekinme, enme bg. anlamlar
ieren bir kktr. Bu kkn ncl sesi u, eylem eki

la ile birleen mak'tr. -

bd-,
Asya Trkesinde geerlidir (Ka.) , ncl sesi , eylem eki mek'tir. Bu
kkte oynamak, devinmek, kmldamak anlamlar sakldr.

bg-,
bu kk k, , y sesleriyle dnmldr, ncl sesi , eylem eki mek'tir;
emek, krmak, kendine ekmek, balamak, rktmek, korkutmak, sindir
mek,. azdrmak, ekinmek, bymek, glenmek bg. anlamlar ierir (az
ayrlklar nedeniyle).

b-,
bk. b, bk.
bk-,
eski bir kk olup g//y sesleriyle dnmeye uramtr, ncl ses

u,

eylem eki mek'tir. Bu kkn ierdii anlamlar: emek, krmak, deitir

mek, dndrmek, yenilgiye uratmak , katlamak, yere yatrmak, datmak,

51

BR
blmlere ayrmak, saptrmak, kvrmak, stste ymak, krtrmak, sars
mak bg.

br-,
ncl sesi ,- eylem eki mek'tir, ierdii anlamlar: kaplamak, rtmek, sar
mak, yaylmak, nlemek, serpmek (brkirmek).
bs-,
pekitirme nekidir, retici bir kk nitelii tamaz, kimi azlarda
siyle dnme gsterir.
b-,
yansma ses olup kk nitelii tamaz, kimi azlarda

se

sesiyle dnr.

bt-,
ald eklerle anlam genilemesine urayp ilerlik kazanan verimli bir
kktr, ncl sesi , eylem eki sesiyle birleen mek'tir. Bu kkte by
me, gelime, ykselme, olgunlama, ycelme, yaylma, genileme, etkinlik,
egemenlik, ergenlik, eksiklikten arnma, salamlk, gllk bg. anlam iec
ren bir zellik vardr.
bv-,
yansma sestir, kk anlam tamaz.
by-,
boy, by kkleriyle dnme gsteren (/o, /) verimli, ilek bir kktr.
Bu kkn ncl sesi , eylem eki mek'tir. Bu kk g- sesleriyle dnnce
etkileme . anlam kazanr (bylemek, byclk bg.), ierdii anlamlar
az ayrlklarna gre trlenir: etkileme, gelime, genileme, olgunlama,
glenme, uzama, yaylma, erginlik, ycelik, ululuk, sayg, sevgi, arbal
lk, egemenlik bg. a,nlamlar ieren szckleri olutrur.
bz-,

az ayrlklarna gre anlam genilemesine urayan kkn ncl sesleri

-e, eylem eki mek'tir. erdii anlamlar: kaslma, daralma, skma, ka
tlama, krlma, krma, ekinme, kanma, enme, me, beceriksizlik,
ufalma, klme bg.

52

c--,

Trk dilinde bu sesle balayan btn szckler yansmadr. Bu ses yalnz

ca szcklerin ortasnda bulunur, bamsz bir szck, zgn bir anlam

oluturmaz.

sesi, genellikle halk aznda, sesine dnerek szck retmeye

yarar. Bu sesten treyen, kimi pekitirme neki durumunda olan sesler:

cab-cac-caf-cak-cap-car-cas-cav-caz/ cev-ck-clk-cv-cz /cr-cob-cub bg.
Anadolu Trkesinde, zellikle Arap.,;:a-Farsann etkisiyle halk cliline
bile sokulan kimi yabanc szckler, halk aznda ses deiikliine u
rayarak yeni bir biim kazanmtr. Trk dilinin ses uyuma gre dzen
lenen bu biim kimi Trke szcklerin yabanc kkenli, kimi yabanc sz
cklerin de Trke kkenli sanlmasna, dahas saylmasna yolamtr.
Bu

sesinin Trkeye girmesinde balca etken Arapa-Farsa olsa gerek.

Az ayrlklar nedeniyle a--o-u- seslileri alan

c,

zellikle Anadolu halk a

znda yaygndr. Bu yaygnlk, kimi dilcileri yanltarak, Trkede

ile ba

layan kklerin de bulunabilecei savna yolamtr.

cab-,
ub ile birlikte sylenir, suya, derine batarken kan sesi yanstr: cab-cub.
cav-,
yansma sestir, havaya atlan bir nesnenin kard sesi yanstr:

cav-lamak.

caz-,

yansma sestir, zellikle ocakta yanmay, yanan bir nesneden kan sesi bil
dirir: ya tavada

cazzz

etti

(czz da denir). caz-lamak.

cv-,

zellikle ku seslerini yanstr:

cv--l-damak,

cvlt, cvldamak. Bu kk

civcivlerin kard seslerin havaya sklan kurun sesini de yanstr.

cz-,

yanan bir nesneden kan sesi yanstr. Ayrca zc bir olay karsnda du
yulan aciy dilgetirir (yrei czzz etti). ten kamak anlamnda da sy

lenir

(cz-lamak).

coz-,

ocaa dklen svnn kard sesi bildirir

(cozz, coz-lamak).

Bu ses kimi

azlarda cv, civ ile benzerlik gsterir. ten kanmak iin gereksiz yere
grlt patrt yapmak, anlamsz konumak.

53

cuz

cuz-,
coz ile zdetir.

cv-,
bolua atlan bir nesnenin kard sesi yanstr: kurun

cy-,
cz ile zdetir.

cz-,
cuz ile zdetir (cuzz-czzz bg.).

54

cvv etti.

-,
Trkenin ses uyumuna gre yapsal nitelii ald eklerle belirlenen kk
balangcdr. Az ayrlklar nedeniyle , g, k c seslerine de dnt g
rlmektedir. Bu ses, dilimizin sekiz kaln seslisini birinci ek olarak almak
tadr.
sesine eklenerek szck oluturan seslilerde, zellikle, ofu, ufo, /,
/ arasnda srekli dnme vardr. Bu dnmenin balangcnda hangi
sesin bulunduunu, kimi szcklerde, saptamak gtr. Elimizde bulunan
yazl kaynaklarn en eskisinin sekizinci yzyldan kalmas bu gl daha
da arttrmaktadr. te yandan bu szcklerin, baka uluslarn yazlaryla
aktarlmas da ayr bir dil sorunudur.
a-,
tr. a (durum bildiren, benzerlik gsteren ek, bk. e). Bu ek de Trkedir,
fars. ile ses benzerlii vardr, anlam zdelii yoktur, Ka. bunun benzet
me eki olduunu sylyorsa da, gnmz Trkesinde yer bildirmeye ya
ryor: uzak-a/uzaka (uzak yer, biraz uzakta olan) .
a ekinin baka bir zellii de ilgi anlamn iermesinde grlr; sz
gelii bir iin kimin eliyle yapldn bildirir: Bu yap duvarc Osman
Toprak-a yaplmtr (bu yap Osman Toprak eliyle, onun tarafndan ya
plm.tr), bylece a-ca-e-ce ekleri ar. taraf szcne dayanlarak tara
fndan karl sylenir olmutur. Bu eklerin hangi ada olutuunu sy
lemek, saptamak kolay deildir, btn savlar (bu konuda) bir varsaym
olmaktan teye geemez.

ab-,
yansma sesten oluan bir kktr, ncl sesi a, eylem eki ise bu a'ya tak
lan seslerle uyum salayan mak'tr. Bu kk genellikle devinme, kmldama,
alma bg. anlamlar ieren szcklerin kaynadr, anlam genilemesi az
ayrlklarna, alnan eklere dayanr.

a-,
yansma sestir, kimi szcklerin nne gelerek (az ayrlklar nedeniyle)
pekitirme neki grevini srdrr. Yine az ayrlklar nedeniyle a, a
biiminde sylenir (zellikle Dou Karadeniz yrelerinde) .
ad-,
bu kk az ayrlklar nedeniyle at'n baka bir syleniidir; zellikle
t/d dnmesi sonucu ortaya kmtr. ncl sesleri -a, eylem eki mak'
tr. Anlam ierii: fkelendirmek, kzdrmak, bartmak, arabozuculuk et
mek (cad ile zdelik).

55

AF
af-,
cav kknn baka bir syleniidir (v/f dnmesi), zgn bir anlam ie
rii grlmemise de af af bg. yansma ses zellii de tar (gevezelik bil
dirir).

ag-,
ak (kknn baka bir syleniidir (k/g dnmesi) . Bu kk, ayrca a
ile de dnmldr (bk. ak, a).
a-,
yansma sesten oluan bir kktr. Bu kkte yksek ses karma, baskn
gelme, rktme, tama, sular iin akma, yksekten dklme, arla var
ma, coku, fkrma gibi anlamlar sakldr. Szckler, bu kke getirilen
eklerle retilir. Bu ekler de hep a- sesleriyle balantl olabilir: a-la-mak
/alamak) , a--1-t (alt) gibi. Ar,lam genilemesi kke getirilen artl
arda dizilen eklerle salanr: armak, arm, armak gibi. te yan
dan a-la-ya: (alayan). ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr.

ak-,
yansma sesten olumu bir kktr, anlam genilemesi ald eklere da
yanr. Kke gelebilen ncl ekler a- sesleriyle balar, az ayrlklar ne
deniyle beliren ses deimeleri yeni bir kk oluturma anlamna gelmez.
ncl sesler ak-ar/akar, ak-/ak rneklerinde grlr. Hangi
sessiz harf gelirse gelsin a ya da ile balamas gerekir (szgelii: akr,
akr, akor gibi sesleri veren ekler bu kkle badamaz) . Kkn eylem
eki mak' tr (akmak gibi).

al-,

Trk dilinin devinim bildiren kklerinden biridir. Bu kkn balca zel,

lii duraan durumlarla ilgisiz kaldr. Kkn ald eklerle kazand

anlamlar yledir: sallamak, kmldatmak, yerinden oynatmak, alp gtr
mek, karmak, elenmek, arla kamak, sevinmek.
al kknden szck retilirken, genellikle a- sesleriyle balantl ek
ler kullanlr. Bu kkte anlam genilemesiyle sylenti, yk, dinleme, duy
ma, kandrma gibi durumlar grlr. te yandan, yine bu kkte, gsteri
anlamn ieren szckler de bulunabilir (alm, alml, alm satmak bg.).
Bu kk, en eski Trke kaynaklarda vardr. Kkn eylem eki mak'tr.

an-,

es. tr. ang biiminde sylenen yansma ses. ncl sesi a, eylem eki mak'
tr, ald eklerle anlam genilemesi gsterir. Bu kk yksek ses karmak,
gereksiz yere szler sylemek, az kalabal etmek, ortal kartrmak,
grlt koparmak bg. anlamlar ieren szcklerin retiminde kullanlr.

ap...:.,..

yansma sestir, ncl eki a, kimi azlarda -u, eylem eki ise mak tr Bu
kk vurmak, krmak, almak, alp gtrmek, saptrmak, azdrmak, art
mak, kazmak, emek, lmek bg. anlamlar ierir.
'

56

EB
ar-,
yansma sesten oluan bir kktr, ncl sesi a, eylem eki mak'tr. Bu kke
getirilen eklerle anlam genilemesi salanma yannda yeni szckler ret
me olana da bulunmaktadr.

as-,

yansma sestir, kimi olaylarda doal sesleri yknlerek anlatm kolayl

bulunur: as-avlak (cas-cavlak).

a-,

yansma sestir, yeni szck retmede kullanlr, zellikle artma, saptr

ma anlamn ieren szckler oluturur. Bu kkn ncl sesi , az ayrlk
larna gre, -u, kimi yerde a'dr. Bu kkn yine deiik azlarda, zellik
le Kuzey Trkesinde, eylem eki mak diye grlyor.

at-,
yansma sesten kurulu ilek bir kktr. Bu kkn ncl sesleri a- ise de
kimi azlarda u'nun da ilerlii biliniyor. Kkn ierdii anlamlar: vur
ma, grlt, satama, dvme, ezme, saptrma, birleme, buluma, kavuma,
birbirine dolanma, yarl!Ila, kopma, ayrlma, kme, dalma, blnme,
zlme, sayrlanma, fkelenme bg.

av-,

yansma sestir, sesiyle dnme gsterir. ncl sesi u, eylem eki mak'tr.
erdii anlamlar: bildirme , devinme, ulatrma, iletme, arma, gtrme
bg.

ay-,

yansma sesten olumu bir kktr, sesiyle dnr (y/, /y), ncl sesi
, kimi azlarda a'dr. Anlam ierii : akma, yksekten dklme, yksek
ses karma, hzla devinme, genileme, yaylma, yaknma, sapma, dnme bg.

az-,

-yansma sestir, zgn bir anlam ierii yoktur, genellikle gevezelik anlam
n ieren szcklerle birlikte sylenir, belli bir ncl eki yoksa da nne
geldii szcn ses uyumuna balanr.

e--,

benzetme ekidir, geneHikle szcklerin sonuna gelerek anlam genilemesi

salar.

eb-,
yansma sestir, ep biiminde de sylenir
tur, eylem eki mek'tir.

(b/p dnmesi), ncl sesi yok

57

EG
e-,

yansma sestir, ncl sesi e, eylem eki mek'tir.

ek-,

Trkenin ilek kklerinden biridir, ncl sesleri e-i, kimi azlarda ,

eylem eki mek'tir. Anlam ierii: srme, ardnca gtrme, katlanma, da
yanna, zlme, sklma, gcenme, brakma, sapma, ayrlma, oyma, ileme,
ssleme, uzatma, rme, izme, yarma, dilme, blme, belirleme bg.

el-,

genellikle saptrma, kandrma anlamlarn ieren bir kktr, ncl sesi i,

kimi azlarda e, eylem eki mek'tir.

en-,

pekitirme nekidir, zgn bir anlam ierii yoktur.

en-,

ald ekle (en-t) kesme, yarma, dilme, izme, belirleme bg. anlamlar ie
rir, ncl sesi (ald eke gre) e-i, eylem eki ise mek'tir.

ep-,

bk. eb. evirme, sarma, uatma, dolanma bg. anlamfar ieren bir nek
nitelii de tar (ep-evre, epc:-evre) .

er-,

Trkeye mo.'dan geerek yaylan, az ayrlklarna gre anlam kazanan

bir kk saylrs da halk aznda trevleri vardr, yansma ses zellii de
gsterir.

es-,

yansma sestir, kimi azlarda pekitirme neki niteliindedir.

e-,

yansma Se$tir, kimi azlarda pekitirme neki niteliindedir.

et-,

yansma sestir, mek eylem ekiyle szck retmeye yarar. Anlam ierii:
belirlemek, izgi ekmek, uyarmak, sz dokundurmak bg. Bu kkte, yan
sma olmasna karn, ncl sesler e-i, kimi azlarda 'dr.

ev-,

evirme, evreyi dolanma, kuatma, sarma, devinme, gezme, dndrme,

engelleme bg. anlamlar ieren szcklerin kaynadr. Bu kk e bii
minde de sylenir (v/, /v dnmesi).

58

IR

ey-,
e-ev biiminde de sylenen bir kktr, ilek deildir, az ayrlklar
nedeniyle deiik anlamlarda sylenir.

ez-,

yansma sestir, genellikle pekitirme neki niteliindedir, iz kkyle d

nme gsterir (i/e dnmesi) .

b-,

yansma sestir, okluk p biiminde sylenir (bk. p). Bu kk ncl ses

olarak , kimi azlarda a alr, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yavaa
vurmak, dvmek, kovmak, uzaklatrmak, yldrmak, karmak, rktmek,
stesinden gelmek bg.

-,

barma, arma, seslenme, ylma, younlama, toplanma, yuvarlakla

ma bg. anlamlar ieren bir kktr, ncl sesi , eylem eki mak'tr.

k-.

Trkenin retken kklerinden biridir, ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr.
Anlam ierii: ylma, yuvarlaklama, uzaklama, ayrlma, brakma, kan
ma, gitme, saldrma, vurma, kovma, incitme, gcendirme, boaltma, ko
parma, sapma, bozulma, dalma, tama, dklme, akma, yuvarlanma, kay
ma bg. Bu kkte ki dnmesi vardr.

l-,
Asya Trkesinde (Ka.) geen bir kk olmasna karn yansma ses nite
lii de tamaktadr. Ka. szlnde bu kkten tremi szckler slaklk
anlamn iermektedir. te yandan ldamak szc ldr ldr etmek
diye aklandna gre (Ka.) l kknn yansma ses olduu sav geer
lik kazanyor. Anadolu Trkesinde l kk yansma ses arl tar. Bu
kkn ncl sesleri -a, eylem eki ise nak'tr.
n-,

bk. im.

n-,

yansma sestir, la-mak ekleriyle anlam genilemesine urayp, eylem olu

turur.

p-,
yansma sestir, b'n baka bir syleniidir (bk. b}.
r-,
yansma sestir, ald eklerle eylem oluturan bir szck nitelii kazan
mtr, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: ses karmak, lmek, iki nes
neyi birbirine Vtirmak, almak, izmek, dzenlemek, ynlendirmek bg.
Ayrca: debelenmek, didinmek, didirnek, zlmek, dnmek.
,

59

IS
s-,

yansma sestir.

Bu yansma sesler, kimi halk azlarnda -a ncl

seslerini, mak eylem ekini alarak zgn kkler gibi
ekime uratlr, ancak anlam ierii kesin bir aklk
kazanmaz.

-,
yansma sestir.

t-,

yansma sestir.

v-,

yansma sestir.

y-,

yansma sestir, ald

lat-mak ekleriyle slatmak anlamn ierir.

z-,
yansma sestir.

i-,

yansma ses izlenimi uyandrmasna karn ilek bir kktr. Bu kkn

ncl sesi e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ezmek, basmak, iki nesne
arasnda sktrmak, yenmek , dvmek , vurmak, ldrmek, yutmak, yeter
sizlik, kabalk, saygszlk, eitimsizlik, bilgigsizlik, grgszlk bg.

il-,

Asya Trkesinde (Ka.) dvme sonucu yzde kalan izleri bildiren bir sz
ck niteliindedir, trevleri arasnda balcalar illemek, illenmek bg.
Bu kkn eylem eki mek'tir, ancak ilek deildir, yansma ses izlenimini
de vermektedir.

hn-,
pek verimli bir kk saylmasa da deiik anlamlar ieren trevleri vardr.
Bu kkn ncl sesi yok, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: yzmek, de
vinmek, salnmak, trnaklarn batrp actmak, fkelendirmek, uyarmak
bg. (Bu kk m biiminde de sylenirse de, dorusu budur).

i-,

yansma sestir.

it-,

yansma sestir, ncl sesi i, eylem eki le-mek'tir. Anlam ierii: birbirine
srtmek, ses karmak, amak bg.

iv-,

eski bir kktr, ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: delmek, kes
mek, batrmak, iine sokmak, gmmek, incitmek, dokundurmak (sz do
kundurmak), knamak, gcendirmek, yermek, ktlemek, kar kmak bg.

60

M
iy-,
yansma sestir, bk. i. Bu kkn anlam genilemesine uramasyla birta
km szcklerin retiminde kullanld biliniyor. Nitekim ince kraya da
iy denir. Bu kkn eylem eki nek'tir, ancak yaygn deildir.

iz-,

ilek bir kktr, ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: belirlemek,
im koymak, izgi ekmek, izlemek, ynlendirmek, ynelmek, belli bir aa
mada bulunmak, evresini kuatmak, evirmek, karalamak, yrrlkten
kaldrmak, geri evirmek, geersiz klmak bg.

o-,

artma, byme eylemini ieren bir kktr. Bu kkn ncl sesleri a-u,
eylem eki mak'tr, anlam genilemesi ald eklerle salanr. Az ayrlk
lar nedeniyle, bu kkte k-g--y seslerini kapsayan anlam genilemesi sre
gitmitir. Anlam ierii: byme, genileme, artma, ykselme, arlama bg.

ok-,
deiik Trk azlarnda g--y-h sesleriyle dnme gsteren k sesi yzn
den anlam genilemesine, anlam kaymasna uram bir kktr. Bu kkn
ncl sesi a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii o kkyle zdetir (bk. o).
ol-,

retken bir kk deilse de eskidir, genellikle gvdesel eylemlerde rgen

eksikliine degin sapmalar bildirir (olaklk, topallk bg.). Bu kkn n
cl sesi a, eylem eki mak'tr (ilek deildir) . Bu kkn anlam ierii: ak
samak, sapmak, yanlmak, ayrlmak, yanlamak, dengesizlik bg.

g-,

bk. k.

-,

bk. k.

k-,
ilek bir kktr, ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Az ayrlklar nedeniy
le anlam genilemesine uram verimli bir kktr. Anlam ierii: yklma,
dalma, bozulma, deime, sarslma, bunalma, geersiz kalma, yrrlk
ten kalkma, deerden dme, gc azalma, batma, dibe inme, azalma, unu
tulma, brakma-braklma, zlme bg.

m-,

dibe dalma anlam ieren, az ayrlklar nedeniyle anlam genilemesine

urayan eski bir kktr, ncl sesi e, eylem eki mek'tir. Bu kk kme,
batma, dibe inme, oturma, gmme, deinme, yzme, yenilgiye urama, bo
yun eme bg. anlamlar ierir.
61

n-,

Anadolu halk aznda geerli bir kktr, Asya Trkesinde yoktur. Hu k

kn ierdii anlam btn yledir: aa oyup kak yapma, gvdece ge
liememe, ufak ' tefek kalma, yorulma, aktma, atma, frlatma, beceriksiz
lik, dibe inmek, batmak, kabalk, allk bg. (SDD). Bu kkn ncl sesleri
e-, eylem eki mek'tir.

r-,
az ayrlklar nedeniyle deiiklie uram, kayna kolayca saptanama
yan bir kktr, er kkyle benzerlik gsterir, mo. olma olasl da var
dr. ncl sesi e, eylem eki le-mek'tir (rek-le-mek) . Anlam ierii: yuvar
laklamak, kendi evresinde dnmek, kendi evresinde kvrlmak, dibe k
mek, tabana yerlemek bg.
Bu r kk, Anadolu halk aznda yaygn olduu lde verimli, i
lektir. Yine halk aznda ncl eki 'dr. Kke getirilen ekler de deiik
tir, anlam genilemesi bu eklerle salanmtr. Burada r yorulma, tken
me, geliememe, ekip srkleme, su oluu bg. anlamlar iermekte, kimi
yerde fars . ur ile benzerlik gstermektedir (kimi szcklerde, SDD).

-,

yansma sestir, ilek deildir.

t-,

yansma sestir, Anadolu halk aznda ilek bir kktr, ncl sesleri e-,
eylem eki mek'tir. Anlam ierii: gvdesel geliememe, salkl kalma, ocak
ta dalama, birlikte bulunma, yumrulamak, balk avlamak, dallar buda
mak bg. (SDD).

v-,

Anadolu halk aznda yaygn bir kktr, ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: iemek, ivedilemek, sramak, frlatmak, kaymak, dengesiz
lemek, sarslmak, akmak, dklmek, ban yukar kaldrmak bg. (SDD).

y-,

Anadolu halk aznda geerli bir kktr, ncl sesi , eylem eki mek'tir.
Bu kkn az ayrlklar nedeniyle ses deiiklii sonucu olutuu anla
lyor. Kkn anlam ierii: eilmek, yanlamak, uyumak (el ayak uyuuk
olmak), oymak (aac oyup kap yapmak), devrilmek, baarszlk bg. (SDD).

z-

Anadolu Trkesinin ilek, verimli kklerinden biridir, Ka. szlnde

yoktur. Bu kkn ncl sesi , kimi yerde e, eylem eki mek'tir. Anlam ie
rii: aklamak, ayrmak, boalmak, bamsz kalmak, badan kurtulmak,
blnmek, bir sorunu akla kavuturmak, gl gidermek , uzlamak ,
barmak, anlamak, erimek, dalmak, gc azalmak , tutarszlamak, gil
cenmek-bozumak, ilgiyi kesmek, uzaklamak, akmak, gevemek, yumua"
mak bg.

62

UR
ub-,

yansma sestir, ilek deildir, kimi szcklerin nne getirilerek pekitir

me eki ilevini grr, Ka. szlnde ubartmak (plak brakmak) bii
minde geen szcn kkdr. Anadolu halk aznda b/ dnmesi gs
terir. Yine Anadolu halk dilinde k/ dnmesiye ilgili grlr. Farsa ub
ile ilgisi yoktur.

u-,
k/ dnmesiyle ortaya kan

bir kktr, Anadolu halk aznda ilektir,

ncl sesi u'dur eylem eki grlmemitir. Anlam ierii: buday sap y
n, kiinin gvdesi, yn, asarak ldrmek, sallanmak, somurtmak, y
zn asmak (SDD).

uk-,

eski bir kktr, g/ sesleriyle dnme gsterir, kimi azlarda y ile d

nr. Bu kkn ncl sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kazmak,
delmek, emek, oymak, dibe inmek, batmak, anlaysz olmak, kanmak,
uzaklamak, ii boalmak, kendinden gemek, sarslmak , saygszlk, alak
lk (kiilerde ra bakmndan), yozlama, sapmak , eilmek, azmak, uzakla
mak, grnmez olmak, tuzak, sinmek bg.

ul-,

yansma sestir, ilek-retken deildir, kimi azlarda ar. cull (ul) ile ka
rtrlmtr. Bu kk Ka.'da birka szckte geer, Anadolu halk aznda
daha yaygndr. ul kknn ncl sesi u'dur, anlam ierii: bir ku ad,
rtme, gizlenme, saldrma, snma, kanma (bu anlamlarda ar. cull ile
karma vardr).

um-,
yansma sestir, ilek-verimli bir kk deildir, k1mi szcklerin nne gele
rek pekitirme neki niteliine brnr.
u.n-,
yansma sestir, belli bir anlam ierii yoktur, genellikle grlt, patrt,
yksek sesle konuma karl sylenir (an un etmek, un un edip dur
mak bg.). Ka. szlnde unmak (ykanmak, yunmak biiminde geerse
de y/ dnmesinden te anlam yoktur). Anadolu halk aznda toplan
mak, imrenmek bg. szcklerin kkdr (SDD) .
up-,
yansma sestir, ilerlii, anlam ierii yoktur, kimi szcklerin nne ge
lerek pekitirme neki olarak kullanlr.
ur-:--,
yansma sestir, ilek deildir, kimi szcklerin nne getirilerek pekitir
me neki olarak kullanlr.

63

US

us-,
yansma sestir, Anadolu halk aznda alaya alma, yerme anlamnda syle
nir, zellikle hayvann (eein) barmasyla ilgili grlr.

u-,

yansma sestir, birisini eee, ata benzetme amacyla sylenir,

mak eylem
/ ne an

ekini de alabilir ( . . . ne uup durursun, umak sana yakr m?

rp, eek gibi barp durursun, bu sana yakk m ?) .

ut-,
yansma sestir, pekitirme neki olarak da kullanlr.

uv--.,
k/, g/, y/
(gne)

(SDD).

dnmelerine uram bir kktr, Anadolu halk aznda

szcnde geer,

uvalanmak

(gnelenmek)

eylemini

uva

ierir

uy-,
kama, rkme bildiren yansma sestir, ileklii grlmemitir.

uz-,
yansma sestir, ileklii szkonusu deildir.

-,

bir ek niteliindedir, Anadolu halk aznda, ald -k-1-m-n-r--v-y bg. ses

lerle deiik anlamlar oluturur. ncl sesi 'dr. Halk aznda yaygn bir
deime-dnme ieren bu

sesi zellikle fars. szcklerle karm, el

kkl sanlmtr. Ka. szlnde -b-k-l-m-n-r--v kk

leriyle balayan szckler grlrse de kkenleri tartmaldr. Bize kalr
sa

kk yansma sestir.

k-,
yansma sestir, zellikle kk ocuklarn erkeklik rgeni karl syle
nir

(k),

ancak kayna, yansma ses deilse, tartmaldr.

l-,
bu kk Ka. szlnde bozulmak, sznden dnmek anlamn ieren sz
cklerin kkeni diye gsterilmektedir. Anadolu halk aznda bu kkle ba

layan epeyce szck varsa da, kayna tartma gtrr. .

iin-,
Ka . szlnde geen bir kk olup suya dalmak (rdek iin) anlamm ie
rir. Bize kalrsa bu kk yansma sestir, Anadolu Trkesinde m ile z
detir.

n-,
yansma sestir , ncl sesleri

e-,

eylem eki mek'tir, anlam ierii: srt, arka,

sinekler bir yere toplanma, kesme, kandrma

64

(SDD).

Y
r-,

yansma sestir. Aynca fars. Cr szcnn bozulmuu (lr: bozuk, rk,

dknt bg.). Anadolu halk aznda geen, rmek eylepiyle ilgili gr
len bu kkn Trke yansmas olan r ile kartrld belli. Dilimizde
biri yansma ses, teki fars. olmak zere iki r vardr. Bu kkn ncl' sesi
, eylem eki ise yine ile balayan mek tir (r--mek).
'

s-,

yansma sestir (SDD).

-,

yansma sestir (SDD).

v-,

yansma sestir (SDD).

Bu sesler, Anadolu halk aznda, e- ncl ses

lri. mek eylem ekini alarak zgn kklermi
gibi ekilmektedir, ancak ak-seik bir anlam
ierii tamaz.

y-,

yansma sestir (SDD) .

TK.S

65

D
d-,
Trk dilinin ses yapsna gre ald eklerle geliim gsteren, az ayrlk
larna gre

t/d, d/t, d/z, z/l.

dnmeleri grlen bir sestir.

dad-,
Anadolu Trkesinde yaygn, ilek, verimli bir kktr, ncl sesleri
eylem eki mak'tr. Bu kk

tad/tat

a-,

ile srekli dnm iindedir. Anlam

ierii: alma, yaknlk duyma, benimseme, yetinme, yerleme, eilim duy

ma, sevinme bg.

Anadolu halk aznda dad kk baka anlamlar ierir: kular kandr

ma, tuzak kurma, i grme, alma, eitleme , tattrma, saygszca konuma, eldeirmeninde tlen undan e mek yapma, alma (SDD).

da-,

yansma sesle karm bir kktr, az ayrl nedeniyle,

sylenir. Bu kkn ncl' sesi

ta

biiminde de

eylem eki la-mak'tr. Anlam ierii: ayrma,

blme, yaylma, gezme, ufalanma, ulatrma, birine bir nesne verme, in

celme bg. Bu kk fars.

da

(yakma, yanma, yara) ile kartrmamaldr.

dak-,
yansma sestir, bk.

tak.

dal-,
es. tr. tal'dan gelir

(t/d

dnmesi), ncl sesleri

a-,

eylem eki mak'tr. Bu

kkn ierdii anlamlar: gmlmek, almak;, yaylma, suya batma, bir

topluluun iine girme, saldrma, yksekten szlerek inme, salnma, sap
ma, alkanma, kendinden geme, derin dnme , dengesi bozulma, korkma,
kama, vurma, dvme, ilgilenmeme, oalma, byme, ayrlma, uzaklama,
yzme (suda), plak olma (kl, ara, ayak bg.).

dam-,
Asya Trkesinde

tam

ile zde

d/t, t/d

dnmesi.ncl sesleri a-, eylem

eki mak'tr. Anlam ierii: akmak, dklmek, sarkmak, salnmak , ince

ince akmak , szmak, bir yerde bulunmak, bir yere gelmek, yksekten d

mek, stte olmak , emzirmek, st vermek, arndrmak (damtmak), araya

girmek, yre bg.

Anadolu halk aznda, az ayrlklar nedeniyle anlam genilemesine

uram, sansk.

66

tama

(duvar, rt) ile karmtr.

DED
dan-,

yansma sestir, Asya Trkesinde

dnmesi), ncl sesleri

(bilmek) eyleminin

dan

a-,

tan

kkyle dnme uramtr

eylem eki mak'tr. Bu kk fars.

(t/d
danesten

kkyle kartrmamal. B u kk genellikle ama,

donakalma, anlamsz konuma (dan dun etme) bildirir.

dap-,

pekitirme nekidir, zgn bir kk deildir.

dar-,

Asya Trkesinde

tar (t/d

dnmesi), ncl sesleri

a-,

eylem eki mak

(baka bir ses alarak), anlam ierii: skma, katlama, bunalma, kendin

den geme, zlme, gcenme, baygnlk, incitmek, uzaklama, kanma,

bkma, yzevirme, bzlme bg.

dav-,

Asya Trkesinde

tav (t/d

dnmesi, ncl sesi yoktur, ald eklerin hep

si a sesiyle uyum iindedir. B u kkn eylem eki mak ise de araya baka
ortaekler girmitir (dav-ran-mak). Anlam ierii: eylem, devinme, tutum,

bir olay karsnda kendi grn sergileme, gme, hzlanma, yrme,

saldrma, ayaklanma, karkoyma, direnme, dikelme, ba!'- aldrma, uzakla

ma, alma, alma, kmldama bg.

day-,

Asya Trkesinde

tay (t/d dnmesi), ncl sesi a, eylem eki mak'tr. Bu

tak-tag-ta-tay-day dizisini oluturan bir dnme vardr, bunun da
kayna az deiiklikleridir. day kknn anlam ierii yledir: yaslan

kkte

mak, gvenmek, snmak, tnde durmak, anlamak-uzlamak, birlik sa

lamak, korumak-korunmak, g kazanmak, katlanmak, direnmek, beslemek,

pekitirmek, arka kmak, kayrmak, yaknlk, doyuma ulamak, uzun sre

kalabilmek, salamlamak, kalnlamak bg.

daz-,
es. tr.

eki

taz (t/d dnmesi) nad niteliinde bir kktr, ncl sesi a, eylem
la-mak biimindedir, yaygn olmasna karn . ilek bir kk deildir, an

lam ierii: plak, ak, verimsiz, bo, anlamsz bg.

deh-,
yansma sestir,

depe

diye de sylenir. ncl sesi e, eylem eki

le-mek

bii

mindedir, anlam ierii: kmldama, rpnma, tepinme, yrr gibi ileri

atlma (bu kk ocuklarla ilgili eylemlerde daha anlamldr).

ded-,

yansma sestir, ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir, ilek bir kk deildir,

ocuk dilinde

dede

szcnn kaynadr. Anlam ierii: sylemek, ko

numak, anlatmak (demek, dimek, dedi-kodu, dedirmek, dedirtmek bg.) .

Bu kk kimi azlarda

did

biimindedir ( dimek eylemiyle zdetir).

67

DEG

de-,
dek/deg/de (k/g/ dnmyle) ilek bir kktr, ncl sesleri i-e, eylem

eki mek'tir. Anlam ierii: elle dokunmak, el srmek, baka biime girmek,
dnmek, bakalamak, incitmek, zmek, bir konu zerinde durmak, sy
lemek, deeri olmak, deeri olmamak, gerekmek, gerekmemek, birlemek,
yanyana gelmek, anlamak-uzlamak bg.

deh-,

yansma sestir, yalnzca deh-le-inek eyleminde geer.

dek-,
de kkin baka bir syleniidit (k/, /k dnmesi).
del-,
tel biiminde de sylenen bir kk. ncl sesi i, eylem eki mek olup, ilek,

verimli bir kJr. Anlam ierii: oyma, kazma, delik ama, kesme, girme,
bir yandan te yana geme, stn gelme, glenme, vurma, krma, dat
ma, ypratma, atlganlk, ylmazlk, korkusuzluk, azma, dengesi bozulma ,
sarslma, satama bg.

dem-,
dim/tim (t/d, e/i dnmesi) biiminde de sylenen bir kk. Bu kkn
ierdii anlam yalnzca sylemek, konumak, demek eylemlerinde dilegelir.
Kimi Trk azlarnda dimek (sylemek) , temek (sylemek), timek (syle
mek), demek (sylemek) biimleri vardr. Bu kkn de-di (te-ti) sesleriyle
balamas, mek'in eylem. eki diye anlalmas daha dorudur.

den-,

bu kk demek (dimek, temek, timek) eyleminin edilgen biimini dilegeti

rir, zgn deildir (denmek, denilmek, denir bg.), ancak Trkede den
diye sylenii de vardr; bu biimiyle yansma sestir (dert den - din din),
bize kalrsa dan. dan (yansma ses) ile zdetir. Halk aznda ilgilenmek, de
inmek bg. anlamlar ierir.

dep-,

genellikle vurma, geri tepme anlam ieren bir kk nitelii tar. Bu k

kn ncl sesi e, kimi azlarda i'dir (dep-e-lemek, depi-lemek bg.), tep
kkyle zdetir. Kkn eylem eki mek'tir. Anlam ierii: geri evirmek,
atmak, arkaya itmek, kar kmakbg.

der-,

ilek, verimli bir kktr, ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: d
zenlenmek, toplanmak, ylmak, birikmek, pekimek, dayanmak, birlik
oluturmak, anlamak, uyumak (uzlamak), btnlemek, kurumlamak,
salamlamak, glenmek, ayaa kalkmak, dikelmek, dirilmek bg.

68

DIL
de-,
es. tr. t-d (t/d dnmesi) kknn /e dnmesiyle Anadolu Trke
sinde ald biim. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: a
mak, da karmak, yarmak, delmek, iini dna evirmek, ayrmak, ak
lamak, zm getirmek, yorumlamak, bir sorun zerinde durmak, ayrn
tlarna dein incelemek bg.

dev-,
Trkede /v, t/d d:pmesine dayal bir kktr (te-tev-de-dev bg.), n
cl sesi i, eylem eki mek'tir (birtakm ortaekler alarak). Anlam ierii :
ykmak, emek, drmek, dndrmek, evirmek, altn stne getirmek,
yeniletirmek, eskiyi atmak, geersiz klmak, yuvarlamak, atmak, kovmak,
grevden uzaklatrmak, deitirmek, yenilgiye uratmak, teye gemek,
yksekten amak, aac kesip yere yatrmak, ldrmek, vurmak, yarala
mak, gc azaltmak, bakasna vermek, toplamak (devirmek) bg.

dey-,

az ayrlklarndan oluan bir kktr, hangi koullar altnda olutuu bi

linmiyor, ancak di-mek, de-mek gibi sylemek, konumak anlamn ier
dii tartma gtrmez. Bu kkn ncl sesleri e-i, eylem eki le-mek bii
mindedir ( dey-i-m-le-mek). Anlam ierii : syleme, bildirme, aklama, an
latma.
Anadolu halk aznda dey kk : buyurmak, trk, ilgili, bakmak, be
lirti, szck, sylenti, anlaml sz, olas (ar. htimal), gzetlemek gibi an
lamlar ierir (SDD).

db-,

Anadolu halk aznda yansma ses, ncl sesi , eylem eki mak'tr. Anlam
ierii : bebein ilk ayaa kalk, yaptrma, gelimemi, plak, yz (kii
nin yz), tysz bg. (SDD).

d-,

yansma ses, ncl sesleri a-z, eylem eki yok. Anlam ierii : alaya alma,
knama, yerme, bebei yrtme, yuvarlama, boyuna devinen, sresiz, kv
rml, ocuk sylenmek, almak (hayvanlarn kiilerle yaknl, zellikle
koyunlarda-keilerde), erken yetime (ekinler iin) artmak, hzl yrmek

(SDD).

dk-,
yansma ses, ncl sesi a, eylem eki mak'tr. Anadplu halk aznda ineyle
dvme yapma, saldrma, azlk, grlt, yemek yemek, gsz hayvan, b
lm, katlanmak gibi anlamlar ieren szck:lerin kkdr (SDD). Bu kk
t/d dnmesi sonucu tknmak (yemek, yutmak) eylemiyle zdetir.

dl-,
yansma sestir, gevezelik, boboazlk anlamlarnda sylenir, dl dl etmek'
ten baka trevi yoktur.

69

DIM
dm-,
yansma sestir, kimi yerde pekitirme neki olarak geer. Halk aznda
dmmak (uyumak), dmk (keser, u, lk), dmk (lk su), dmtmak
(ldrmek, bayltmak) gibi trevleri olduuna gre, ncl sesi , eylem eki
mak'tr (SDD).

dn-,
yansma sestir, t/d dnmesi sonucu tn(lamak) ile zdetir. Bu kkn
dn-gl, dngldamak, dnlamak bg. yalnzca sesle ilgili trevleri vardr. Halk
dilinde alay etmek, elenmek iin sylenir.

dr-,

yansma sestir, gevezelik anlamrn ieren trevleri vardr (drdr etmek,

drlamak, drlanmak bg.).

d-,

t/d dnme;;i, az ayrlklar sonucu t (dta olan, tarada bulunan, d

arda kalan) ile zdetir. Bu kkn ncl sesi a, eylem eki la-mak'tr. An
lam ierii: iin kart olan, srmek, uzaklatrmak, kovmak, nem ver
memek, ilgilenmemek, deersiz saymak, toplumdan karmak, atmak, ya
banc saymak, bakalaryla ilgili olmak, almak, genilemek, yaylmak bg.

dz-,
yansma sestir, ilerlii yoktur.

dib-,
b/p, p/b dnmesiyle dip. Bu kk, az ayrlklar nedeniyle, tip biiminde
de sylenir (bk. dip).

did-,
ilek bir kktr, ncl sesi i, eylem eki Ze-mek'tir. Anlam ierii: inceden
inceye arahrmak, dilim dilim etmek, blmek, ok ilgi gstermek, ayrn
tlara varmak, ufalamak, koparmak, gagalamak, ufak ufak paralar kopar
mak, yemek, krnt durumuna getirmek, kkrtmak bg. Anadolu halk a
znda ncl ses olarak e ald grlr (didek/gaga, didikleme aygt, SDD).

dig-,

bk. dik.

di-,

bk. dik.

dik-,
ilek bir kktr, Asya Trkesinde tik (tig) biiminde sylenir. Bu kkn
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ayaa kalkmak, ayakta
durmak , ykselmek, direnmek, kar koymak, ayaklanmak, bymek, g
lenmek, kendini beenmek, yetitirmek (aa, iek, bitki bg.), ineyle i
grmek, gi:ysi oluturmak, bititirmek, birbirine balamak bg.

70

DV
dil-,
Asya Trkesinde

til

biimindedir. ncl sesleri

e-i,

eylem eki mek'tir. An

lam ierii: blmek, doramak, kesmek, istemek, yakarmak, yalvarmak,

zlemek, gresi gelmek, sevmek, eilim duymak, sylenmek, konumak , tar
tmak, ekitirmek, kouculuk etmek, eletirmek, kar koymak, sayg
szlk etmek, ikiyzllk etmek, utanmazlk, oyalamak, nlenmek, birisini
ktleyerek gzden drmek bg.

dim-,
pekitirme nekidir, baka bir anlam ierii bilinmiyor.

din-,
Asya Trkesinde

tin (t/ d

dnmesi) . lek, verimli bir kktr, ncl sesi

e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: bir yerde sessizce durmak, yatmak,

uzanmak, esenlik , esen yeller karsnda durup serinlemek, glenmek, d

nmek, kar koymak, sz tutmak, uysallk etmek, uzlamak-anlamak,
uyum salamak, kayglanmak, dirilmek (canlanmak) , nemsemek, deer
lendirmek, durdurmak, yatmak, sinmek, gelimek, ilerlemek, yetimek
(olgunlamak) bg.

dip-,
b/p

dnmesiyle

dib/dip. Trkede ek alnca dib, ek almaynca dip

i, eylem eki Ze-mek'tir. Anlam ierii: taban,

minde sylenir, ncl sesi

bii
yere

deen yzey, bir nesnenin en alt blm, derinlik, kk, kaynak, alt bg.

dir-,
Asya Trkesinde

tir (t/ d

dnmesi) . Anlam ierii: yetimek, olgunla

mak, gelimek, canlanmak, salamlk, salk, ykselme, kar koyma, ayak

lanma, glenrne, ayakta durma, ayaa kalkma, byme bg. Bu kkn n
cl sesleri

e-i, eylem

eki mek'tir.

di-,

Asya Trkesinde

ti.

Bu szcn dar, dta olan, tara bg. szcklerle

anlam balants vardr. Kkn ncl sesleri

dii anlamlar:

blmek,

ei,

eylem eki le-mek'tir. er

koparmak, srmak , ezmek, bastrmak , yenmek

(yenilgiye uratmak), incitmek, sarsmak, sevimek, rktmek, karmak bg.

dit-,
d/t

dnmesiyle

did/ dit

(bk.

did)

ncl sesi yok, eylem eki mek'tir. Bu.

kk ince ince ayrmak, ince ince yarmak anlamnda sylenen szckleri

oluturur, ilek, verimli deildir. Anadolu halk aznda koparmak, tiksin
mek, gagalamak bg. anlamlar ierir

(SDD).

. div-,
Anadolu halk aznda kmldamak , devinmek (trtllarda), dilimli olmak,

blm, anma, oyulma bg. anlam ieren bir kktr. Bu kkn ncl ses
leri e-i, eylem eki mek'tir.

71

DY
diy-,

Anadolu halk aznda sylemek anlamna gelen dimek (demek) szcnn

baka bir biimidir.

diz-,
Asya Trkesinde tiz biimindedir. Bu kkn ncl sesleri e-i, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: dzenlemek, sralamak, uyum salamak, lmek, .
artlarda getirmek, birbirine balamak, birletirmek, bititirmek bg.

do-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: ortaya kmak, olmak,
yetimek, bymek, gelimek, ykselmek, yaratlmak, ilerlemek, dz ol
mak (doru, dorulmak), dikilmek, ayakta durmak, ayaa kalkmak, saldr
mak, ynelmek, yrmek bg.

dok-,

bu kk t/d dnmesiyle /tok/dok, dok/tok gibi deiik biimde sylenir,

ncl sesi u; eylem elti mak'tr. Kkn anlam ierii: kalnlama, kabar
ma, dolma, irilenme, rme, ileme, balama, bititirme, ekleme, doyma bg.
(bk. tok).

dol_:_,
Asya Trkesinde tol, ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii:
ylma, birikme, kabarma, ime, kalnlama, gelime, irilenme, bo kal
mama, beslenme, olgunlama, byme bg.

dom-,
kimi azlarda tam, ncl sesi a, eylem eki l-mak. Anlam ierii: yumul"
mak, kaslmak, eilmek, ne doru kapanmak, boyun emek, uysallamak,
ikiyzllk bg.

don-,
Asya Trkesinde ton; ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii:
younlamak, katlamak, giyinip kuanmak, sslenmek, gelimek, by
mek, ykselmek, rgtlenmek, kurumlamak, glenmek, tren , dn,
dernek, kvanmak bg.

dop-,
pekitirme nekidir, kimi azlarda b/p dnmesiyle kk nitelii kazanr,
yansma ses zeJlii de gsterir.

dor-,

Asya Trkesinde tor yazlr. ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam
ierii: bymek, yetimek, uzamak, gelimek, ykselmek , sivrilmek bg.

dos-,

pekitirme nekidir, anlam ierii yoktur.

72

;oun
doy-,
ilek, verimli bir kktr, nelli sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii:
dolmak, kabarmak, inanmak, kanya varmak, gvenmek, yetinmek, eksi
ini gidermek, dileine ermek, istedii olmak; bo kalmamak, aln gidermek, tutkular sona erdirmek bg.

d-,

bk. dv.

dk-,
ilek, verimli bir kktr. Bu kkn ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: aktarmak, boalmak, akmak, damlamak, erimek, genile
mek, yaylmak, incelmek , sslenmek, donanmak, dmek, demek bg.

dl-,

ncl sesleri e-, eylem eki le-mek, anlam ierii: artmak, oalmak, re
mek, bymek, gelimek , dourmak, yetimek , yerden bitmek (ekinlerde) ,
bg.

dn-,
t/d dnmesiyle tn/dn. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ie

rii az ayrlklarna gredir: sapmak, evirmek, kamak, gerilemek, kork

mak, kanmak, deitirmek, ayrlmak, ekinmek, rkmek, usanmak, en
. mek, ikiyzllk etmek bg.

dr-,
Asya Trkesinde tr ile zde (t/d dnmesi). Bu kkte -, t-d seslerinde
srekli dnme vardr. ncl sesleri e-ii, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
artmak, oalmak, remek (Anadolu halk aznda) , drt saysyla balan
tl olmak bg.

d-,

verimli, ilek bir kktr. Bu kkn ncl sesi e, eylem eki mek'tir. Anlam
ierii: dzenlemek, donatmak, sslemek, sergilemek, yaymak, amak, ge
niletmek, rtmek bg.

dv-,
d _kkyle zdetir (/v dnmesi), ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: ezmek, vurmak, ufalamak, ilemek, sslemek, yenilgiye u
ratmak bg.

dud-,
Asya Trkesinde tut/tud (t/d dnmesi). Bu kkn ncl sesleri a-u,
eylem eki mak'tr (bk. tut). Anlam ierii : yakalamak, kavramak; elde bu
lundurmak, saklamak, korumak, varsaymak , benimsemek, onaylamak, be
enmek, kayrmak, durdurmak, nlemek bg.

73

DUL
dul-,
dol kkyle zdetir (o/u dnmesi). anlam deiikliine uram, ierii

genilemitir. Bu kkn balca ncl sesi u, eylem eki ise mak'tr. Anlam
ierii: baylmak, kendinden gemek (gzleri dulundu/kendinden geti,
bayld), batmak bg.

dum-,

yansma sestir.

dur-,
Asya Trkesinde tur ile zdetir (t/d dnmesi), ncl sesleri a-u, eylem

eki mak'tr. Anlam ierii: bir yerde kalmak, b_eklemek, kmldamamak,

yerlemek, oturmak, ayaa kalkmak, varln srdrmek, belli bir yerde
bulunmak, anlaysz olmak, gerilemek, katlamak, verimsiz duruma gel
mek, yozlamak bg,

duy-,

verimli, ilek bir kktr, ncl sesleri a-u, .eylem eki mak'tr. Anlam ierii:
sezmek, anlamak; uyanmak, aylmak, bilmek, kavramak, nceden grmek,
dnmek, tasarlamak , iitmek; dinlemek, bildirmek, iletmek, retmek,
uyarmak, tlemek, armak, benimsemek, aklamak, sylemek, anlat
mak, gelitirmek, eitmek bg.

d-,

ilek bir kktr, dk/dg (k/g dnmesi) biimiyle de geerlidir. Bu

kkn ncl sesi , eylem eki mek'tir. erdii anlamlar: balama, bititir
me, ylatrma, elenme, anlama, uzlama, kapama, ilgi, sorumlu ' klma,
ykmllk. Anadolu halk aznda, Asya Trkesinde tg/t biimlerinde
de .sylenir.

dm-,,-,
p'ekitirme nekidir, bamsz bir anlam ierii yoktur.

dn-.,
Arya Trkesinde tn biiminde sylenen, ncl sesleri e-, eylem eki mek
,.()_lan ilek bir kktr. Anlam ierii ald eklerle geniler: kalmak, dtir
,inak, yatmak, iliki kurmak , elenmek, gn geirmek, gecelemek, snmak,
gemek (sre), yaknlk salamak bg.

dr-,
ncl sesleri -e, eylem eki mek'tir. Bu kkn anlam ierii: dermek, top
lamak, dzenlenmek, olumak, gelimek, almak, domak, mak bg.

d-,
Asya Trkesinde t diye geer. ncl sesi , eylem eki mek'tir. Anlam
ierii: yksekten aa inmek, alalmak, gc azalmak, yklmak, gerek
sinim duymak, derine dalmak, tasarlam3lk, kurmak, kendini kaptrmak,

74

DZ
kendinden gemek, retmek, oaltmak, sanmak, dzenlemek, yaratmak,
gelitirmek, dizgi oluturmak bg.

dt-,

yansma sestir.

dv-,

yanma sestir, v/, /v dnmne urar.

dz-,

Asya Trkesinde tz diye .geer, retken, ilek bir kktr. ncl sesleri
e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: kurmak, dizgi oluturmak, ynet
mek, ynlendirmek, dorultmak , egemen olmak, yerletirmek, koullan
drmak, dizilemek, biimlendirmek, yasallatrmak, baarmak, becermek bg.

75

E
e-,
a

sesiyle dnen, sylenii dudaks, yaylml bir sestir.

ed-,

az ayrl nedeniyle et kkyle dnen eylemsi bir kktr. ncl ses

leri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : yakmak, eylemek, ilemek, de
mek, olmak, kurmak bg.

eg-,
sesiyle dnr. bk. e.

e-,

ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: bkmek, uygulamak,
retmek, yetitirmek, gelitirmek, altrmak, egemenlik altna almak, ye
nilgiye uratmak, ezmek, krmak, ynlendirmek bg.

ek-,
g//y sesleriyle dnr, ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlan ierii:

retmek, bititirmek, yanyana getirmek, dizmek, yaymak, serpmek, yak

trmak, yaptrmak, takmak, bulamak, azaltmak, arttrmak bg.

el-,
Trkenin verimli, ilek kklerinden birdir. ncl sesleri e-i, eylem eki
le-mek'tir. Anlam ierii: ayklamak, semek, incelemek, ulatrmak,. oka
mak, gzden geirmek, tartmak, lmek, saklamak, yardm etmek, koru
mak, kayrmak bg.
em-,

ncl sesi e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: imek, almak, aba t
ketmek, baarmak, eree ulamak, smrmek (emmek) bg.

en-,
ilek, verinili bir kk deildir, ncl sesi e, eylem eki mek'tir. Anlam ie
rii: genilmek, yaylmak, almak, ksrlatrmak bg.

e:r-,
pekitirme neki olduu gibi, ald eklerle anlam genilemesi gsterir. Bu
kkte yansma ses nitelii grlmektedir.

er-,

ilek, verimli bir kktr, ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
ulamak, gelimek, yetimek, bymek, olgunlamak, glenmek, yksel
me:k, ycelmek, deerlenmek, younlamak, srp gitmek bg.
Aynca: akmak, gevemek, yaylmak, zlmek, sklmek.

76

EZ
es-,

ilek, verimli bir kktr, ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii :
yaylmak, genilemek, kvanmak, sevinmek, salk, mutluluk, gven, iyilik,
yeller esmek, retmek, dnmek, tasarlamak, dlemek, korumak, kayr
mak, yardm etmek, beslemek bg.

e-,
ilek, verimli bir kktr, ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
kazmak, oymak, ilemek, amak, bitmek (yerden ekin, filiz kmak) , ret
mek, denkletirmek, uzlamak, anlamak, birlik olmak, yaklamak , kayr
mak, dayanmak bg.

et-,
ilek, verimli bir kktr. Bu kkn balca zellii bileik szckler olu
turmas, yardmc eylem grevi stlenmesidir. ncl sesi e, eylem eki le-mek'
tir. Anlam ierii: yapmak, eklenmek, ilemek, retmek, gelitirmek, yak
lamak, birletirmek, baarmak, becermek, bulmak, olmak, yerlemek, otur
mak, kalmak bg.
_

ev-,

y/ sesleriyle dnr, ncl sesleri e-i, eylem eki le-mek'tir. Anlam ierii:
birlemek, yerlemek, dllenmek, kurmak, konut oluturmak, yaklamak,
uyum salamak, uzlamak, anlamak, kayrmak, korumak, yardmc olmak,
hzlanmak bg.

ey-,

et kkyle zdelik gsterir. ncl sesleri e-i, eylem eki le-mek'tir. Anlam

ierii: yapmak, baarmak, becermek, durmak, yerlemek, konmak, al

trmak, yetitirmek, gelitirmek, kayrmak bg.
ez--,

nelli sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: stn gelmek, yenilgiye
uratmak, basmak, bastrmak, yere sermek, dvmek, vtirmak, rktmek,
yldrmak, karmak bg.

77

F
f-,
Trk dilinde f sesiyle balayan bamsz anlam ierii tayan bir szck
yoktur. Bu ses, genellikle yansma szckleri oluturursa da kavram ret
me gc tamaz. Trkede bu sesle balayan kavramlarn hepsi yabanc
kkenlidir, kimi kavramlar ise Trk azlarnn ses uyumuna gre dei
mitir.

far-,
yansma sestir, anlamsz sz sylemeyi yanstr: far-fur, far-far.

fr-,
yansma sestir, birdenbire devinmeyi, kularda umay yanstr: fr-fr, frlamak, frlatmak bg.

fs-,
yansma sestir, hrt, fslt, slamak, fslatmak gibi trevleri vardr.

f-,

yansma sestir, yerden yukar doru kaynayp ykselme, srama anlamla

rn ieren sesleri yanstr (fkrmak bg.).

ht-,
yansma sestir, dengenin bozulmasn yanstr (fttrmak/ delirmek,. ldr
mak bg.).

fv-,
yansma sestir, hzla devinen, bolukta uan bir nesnenin kard sesi
yanstr.

hy-,

yansma sestir, kamay, bolukta umay difegetiren bir anlatm iin sy

lenir (fyy . . . )
.

fz-,
yansma sestir, vz yansmasyla zdetir.

fos-,

yansma sestir, anlamsz, bo anlatm iin sylenir: fos-lamak bg.

fs-,
yansma sestir, top, balon gibi nesnelerin delinmesi sonucu kan sesi yai
str.

78

FY

fus-,

yansma sestir, fos ile zdetir.

fs-,

yansma sestir, fs-fs ile zdetir.

fv-,

yansma sestir, hzla uan nesnenin kard sesi yanstr (uak fvv diye
utu).

fy-,

fv ile zdetir.

79

G
g-,

Anadolu Trkesine ilek bir ses olmasna karn Asya Trkesinde k sesi
ni verir, kimi szcklerin k-g seslerinden biriyle sylenmesi k/g dnmesi
yzndendir.

gag-,
yansma sestir, zgn bir anlam ierii yoktur, bu kk
dktan sonra ilerlik kaza;r (gaga-lamak gibi) .

gaga biimini al

gak-,

yansma se'stir, zgn bir anlam ierii yoktur.

geb-,
kabarmak szcnn kab kkyle balantldr (k/ g, af e dnmesi). n
cl sesi e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : lmek, imek, genilemek,
kabarmak bg.

gec-,
gemek eylemiyle balantldr
mek'tir. bk. ge.

(/c .dnmesi). ncl sesi e, eylem eki

ge-,
Asya Trkesinde 'ke biimindedir (k/g dnmesi). ncl sesleri e-i, ey
lem eki mek'tir. Anlam ierii : gitmek, uzaklamak (gemek), yrmek,
eskimek, ,yalanmak, ypranmak, gc azalmak, ilerlemek, amak, .baar
ma,k, becermek; deerlenmek, yetinmek, yaamak, gereksinimi salamak,
beslenmek bg.

ged-,
ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: delmek, yol amak, yarmak,
geit yapmak, blmek, ayrmak bg.

ge-,
yansma sestir, g/ dnmesine ugramtr. ncl sesi
tir (geirmek'te olduu gibi).

i, eylem eki mek'

gel-,
Trk dilinin ilek, .retken kklerinden biridir. ncl sesleri e-i, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: yaklamak, uymak, elverili olmak, bulu$mak, ya

ramak, yakmak, tasarlamak, dlemek, dnmek, kvanmak, karla$

mak, grmek; ulamak, varmak bg.

80

GIH

gen-,
Trkenin ilek, verimli kklerinden biridir. ncl sesi i, eylem eki le-mek'
tir. Anlam ierii: yaylmak, almak, enlilemek, dalmak, uzamak, esin
lenmek, sevinmek bg.
gep-,
pekitirme nekidir, zgn bir anlam yoktur.
ger-,
Trk dilinin ilek, verimli kklerindendir. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'
tir. Anlam ierii: yanlara almak, uzamak, dorulmak, uygun gelmek,
kzmak, gcenmek, darlmak, daralmak, fkelenmek, ii sklmak, bozu
mak bg.
get-,
Asya Trkesinde ket diye geer. ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ie
rii: bir yerden bir yere tamak (zneye yaklatrmak), ulatrmak, kavu
turmak, yaklatrmak bg.
gev-,
Asya Trkesinde kev denen kktr. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: yaylmak, genilemek, yumuamak, almak, uzlamak, an
!amak, uysallamak, uygunluk gstermek bg.
gey-,
bk. giy.
gez-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlain ierii: dolamak, dnmek, yti
rmek, almak, yaylmak, uzaklamak bg.
gc-,
yansma sestir, ald eklerle anlam genilemesine uramtr.
gd--,
yansma sestir, ald eklerle anlam genilemesi gsterir.
gg-,
yansma sestir.
g-,
yansma sestir.

Bu seslerde zgn anlam ierii bulunmuyor, ancak

kimi durumlarda olay yanstmaya yaradndan an
lam kazanma eilimi grlmektedir.

gh-,

yansma sestir.

TKS 6

81

GIK
gk-,
yansma sestir.

gr-,

yansma sestir.

gs-,
yansma sestir.
g-,
yansma sestir.

Bu seslerde zgn anlam ierii bulunmuyor, ancak

kimi durumlarda olay yanstmaya yaradndan an
lam kazanma eilimi grlmektel.ir.

gt-,
yansma sestir.
gv-,
yansma setfr.
gy-,
yansma sestir.
,
gz-

yansma sestir.

gid-,
Asya Trkesinde karl kit'tir. ncl. sesi e-i, eylem eki mek'tir. Anlam
ierii : uzaklamak, ayrlmak, baka bir yere varmak, gmek, gcenmek,
darlmak, kamak, ekinmek, snmak bg.
gir-,
.
Asya Trkesinde kir. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
ie inmek, sokulmak, yaklamak, yarmak, delmek, amak, batmak, kapan
mak; uzlamak, dvmek, vurmak, ldrmek, yaralarrak, saldrmak bg.
git-,
gid (d/t, t/d dnmesi) ile zdetir. ncl sesi ortaekler alarak i, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: gid'in zdeidir (bk. gid).
giy-,
Asya Trkesinde karl kiy'dir. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. An
lam ierii: kuanmak, sarnmak , rtnmek, grev ustlenmek, ykm al
tna girmek, donanmak, sslenmek bg.

giz-,

ncl sesleri e-i, eylem eki le-mek'tir. Anlam ierii: saklamak, kayrmak,
rtmek, gstermemek, korumak, barndrmak, bakasndan karmak, aa
vurmamak bg.

82

GS

goc-,

bk. ko.

gb-,

Asya Trkesinde kb-kp karl. ncl sesi e, eylem eki ald orta
eklerle oluur. Anlam ierii: kabarmak, imek, ykselmek, artmak bg.

gc-,
bk. g.
g-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: gitmek, kmek, ykl
mak, uzaklamak, ayrlmak, batmak, kaymak, dmek, szmek bg.
g-,
ncl sesleri e-, eylem eki ald ortaeklerle oluur (genellikle er-mek, mek).
Anlam ierii: yanrriak, sararmak, kzarmak, morlamak, ekinler olgunla
mak, kabarmak, gcenmek, zlmek bg. Bu kkte /v/y sesleri srekli
dnr, Asya Trkesinde k/ dnr (kks-kgs-ks bg.).

gk-,
ncl sesleri e-, eylem eki ald ortaeklerle biimlenir. bk. g.
gl-,
Asya Trkesinde kl karl. ncl sesleri i-e, eylem eki ald ortaek
krle 1 mek'tir. Anlam ierii: serinlik, glgelik, kapallk, gizlilik, saklama,
kayrma, koruma, karma, gstermeme, gizleme, snma bg.
gm-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: gizlemek, saklamak,
topran altna koymak, rtmek, karmak, gstermemek, tuzak kurmak,
ldrmek, vurmak, yenilgiye uratmak bg.
gn-,
ncl sesi ald eklerle e-, eylem eki ortaeklerle mek'tir. Anlam ierii:
yollamak, ulatrmak, gtrmek, ayrlmak, gitmek, uzaklatrmak, aktar
mak, kovmak bg.
gr-,
bu kk gaz ile zdetir (z/r dnmesi), ncl sesleri e-, eylem eki mek'
tir. Anlam i(;:erii: kavramak, anlamak, tanmak, alglamak, renmek, bak
mak, sezmek, dnmek, konumak, tartmak, sylemek, uzlamak, yar
dun etmek, kayrmak, korumak, kurmak, dizge oluturmak bg.
gs-,
gz ile balantl bir kktr (z/ s dnmesi), ncl sesi ald eklerle e,
eylem eki de ald eklerle mek'tir. Anlam ierii: aklamak, grdrmek,
sunmak, sergilemek, ortaya koymak, gndeme getirmek, anlatmak, bildir
mek, duyurmak, sezdirmek bg.
83

GT
gt-,
ncl sesi , eylem eki mek'tir. Anlam ierii: geriye tamak, arkaya ak
tarmak, bir yerden baka bir yere ulatrmak, yannda tamak, ortadan
kaldrmak, yoka indirmek bg.
gv-,
(v, g(v dnmesi gsteren bir kktr. ncl sesi e, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: nesnellemek (gvde), morarmak, kzarmak, olgunlamak
(ekinlerde), sararmak, yetimek (bitkilerde) , gelimek bg.
gy-,
ncl sesleri e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: yanmak, tutumak,
klmak, kmek, ortadan kalkmak bg.

y-

gz-,
Trk dilinin en verimli, en ilek kklerinden biridir. Bu kkn ncl ses
leri -e, eylep eki mek'tir. Bu kkte z(s/r dnmesi sreklidir (gzetmek,
gstermek, grmek). Anlam ierii: grmek, denetlemek, bakmak, incele
mek, anlamak, kavramak, kayrmak, aratrmak, yoklamak, beklemek (bek
ilik etmek), sezmek, duymak, izlemek bg.

gud-,
yansma sestir.
gug-,
yansma sestir.
guk-,
yansma sestir.

Bu seslerin olaylar aklamada etkinlii varsa da an

lam ierii kazanma nitelii grlmedi.

gul-,

yansma sestir.

guz-,

bk. kuz.

gc-,
(c dnmesi vardr. Bu kkn ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. An
lam ierii: incinmek, krlmak, zlmek, darlmak, alnmak bg.

g-,
ncl sesleri ald eklere gre e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: erkli
olmak, egemenlik salamak, stn duruma gelmek, ynlendirmek, bask
altna almak bg.
gd-,
bu kk gt ile zdetir (d/t, t/d dnmesi), ncl sesleri e-, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: yaymak, yaylma gtrmek, otlatmak, g?'.etlemek,
84

GZ
kayrmak, srmek, ynetmek, ynlendirmek, izini srmek, benimsemek,
buyruk altna almak, egemen olmak, buyruk altna girmek, geliememek,
yetersiz kalmak bg.

gl-,

bu kkn Asya Trkesinde sylenii

cl sesleri

e-,

kl (k/ g dnmesi) biiminde. n

eylem eki mek'tir. Anlam ierii: sevinmek, kvanmak, ala

ya almak, elenmek, yermek, knamak, mutluluunu aa vurmak bg.

gm-,
/ dnmesiyle gm'n

anlamn ierir. ncl sesleri

e-,

eylem eki

mek'

tir. Anlam ierii: grlt, gmmek, gizlemek, saklamak, kayrmak, koru

mak, batmak (gmlemek), yklmak, kmek bg. Bu kkte yansma ses

nitelii aktr

(gm

kkyle yaknl dnda) . Trkede

gm

diye yansma

bir ses vardr.

gn-,

adlardan olumu kklerden biridir (ba, gz bg.), ancak eylem retmede

ilek-verimli bir nitelik tar. ncl sesleri ald eklere gre deiirse
e-'dr. Eylem ekleri le-mek'tir. Anlam ierii: gne domas, ma, ay
dnlanma, kvanma, sevinme, ykselme, ycelme, gelime, ilerleme, bilgi .
bakmndan olgunlama bg.

gp-,

pekitirme nekidir, zgn bir anlam yoktur.

gr-,

yansma sesten olumu verimli, ilek bir kktr. ncl sesleri

le-mek

eylem ekleriyle uyum iindedir (e-), anlam ierii: yksek ses karma,

gelime, glenme , verimli-retken olma, soyunu srdrme, kendini gs

terme, ayaklanma, rktme, saldrma, akn etme, savunma, barma, yer
den kaynayp fkrma (sular) bg.

gt-,
bk.

gd.

gv-,
/

dnmesiyle gv,

k/g

dnmesiyle

kv

biimleri de olan bir kktr.

ncl sesi e'dir, eylem eki en-mek'tir. Anlam ierii: dayanmak, snmak,
kayrmak, gzetmek, birine yaslanmak (gvenmek), arka kmak bg. bk.

gz-,

biri gz'le, teki

gz

gv.

denen dnemle benzerlik gsteren kktr. Bu zel

lii nedeniyle anlam karmasna-anlam kaymasna uramtr. ncl ses

leri

-e'dir,

eylem eki

le-mek

(genellikle) ise de baka ekler de alr. Anlam

ierii: bitmek (tke,nmek, sona ermek), sararmak, gelimek, olgunlamak,

solmak, gc azalmak, gzel olmak

(gzel

szcU gz'den gelir) bg.

85

D
h-,

bu sesle balayan, retken Trke szck yoktur. Trk dili, tarihi boyun
ca az ayrlklarnn domas sonucu k/g//h dnm gsteren gelime
bu sesin kkensel bir ierik tad sansn uyandrmtr. Trkede ,
ncl h sesi yoktur, yalnzca k/h dnm vardr. Bu nedenle gnmz
Trkesinde h sesiyle balayan szcklerin hepsi (c, f, seslerinde olduu
gibi) yansmadr. h sesi, dilimizde , yansma szckler olutururken har,
hr, hor, hr gibi kklere dnr. Bu kklerden har-hur, harlamak, hr
lamak, horlamak bg. eylemler geliir. Ancak, burada, fars. har (aa, alak,
yoz) 'dan treyen hor-lamak (aalamak, yermek, hor grmek) szcn
kartrmamal.

86

Trk dilinin y nsesini alarak -y (r/yr biiminde) dnm gsteren et

kin seslerden biridir (yrmak-rmak, rlamak-yrlamak). Az ayrlklar ne
deniyle retl\en bir ierik kazanan bu (y) sesinin eylem eki nak'tr (la
ekinden sonra/la-nak). Bu kkn anlam ierii ald eklere dayanr.

h-,

yansma sestir, ncl , eylem eki nak'tr, ancak ak bir anlam iermez.
eriine rnek: bkmak (skmak, kanmak, batan savmak), bnmak
(dkln glke karmak) bg.

c-,

yansma sestir (C:k-mck, ck-vck bg.).

d-,

yansma sestir (dk-mdk, dklamak gdklamak bg.) .

-,

ncl sesi , eylem eki la-nak'tr. Yansma ses nitelii tayan bu kkn
anlam ierii: akmak, eilim, zellikle suyun ince bir ses karan akmts
(l). Asya Trkesinde -a kkleri zdetir (lamak/alamak, lamak/
alamak, Ka.).

k-,

yansma ses nitelii tayan bir kktr, ncl sesi , eylem eki mak'tr (n
ortaekini alarak k-n-mak). Anlam ierii: sklmak, daralmak, kendi ken
dine bask yapmak, soluunu tutup kendini zorlamak bg.

l-.

ncl sesi , eylem eki mak'tr. Anlam ierii: s, scaklk, yumuama, uy

sallk, kapp kama, alp gtrme (lgar), baskn bg.

nn-,

yansma sestir, ncl sesi , eylem eki nak'tr. Anlam ierii: uyuklamak,
uyur gibi davranmak, iki durum arasnda kalp kesin bir tutum taknma
mak (mzganmak) bg.
iP-,

pekitirme nekidir, kk deildir. Anadolu halk aznda birtakm szcn

kaynadr.
87

IR
r-,
yansma sestir; kk nitelii kazanmtr, Asya Trkesinde yr biiminde
sylenir. ncl sesi , a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: akmak, alamak,
alamak, uzaklk, ayrlma, gitme, gme, trk rma, kouk dzenleme
bg.
s-,

Asya Trkesinde iye (ar. sahib) karldr. Eylem nitelii tadnda yan
sma sestir, ncl sesleri ,-a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: seslenmek,
ses karmak, bir nesneyi elde bulundurmak (bu anlamda kk deildir),
sulandrmak (bu anlamda su;dan tremiti!'; slaklk, slanmak, slatmak
eylemlerinin hepsi su'dan gelir. Sulak-slak, seslerin yer deitirmesiyle),
dvmek, vurmak, batrmak, dilemek (srmak), scaklandrmak (stmak),
birine i yklemek (smarlamak) bg.

-,
ncl sesleri -a, eylem eki
k samak bg.

mak'tr.

Anlam ierii: aydnlanmak, parlamak,

t-,

ilek bir kk deildir, yansma sestir. ncl sesleri -a'dr. Anlam ierii :
itmek, kovmak, svmek, kmak bg. Bu kk szlklerde grlmedi, an
cak halk aznda, zellikle fkelenince syleniyor. Bize kalrsa bu it'in de
iik bir syleniidir.

v-,

yansma sestir. ncl sesi ;dr. Anlam ierii : gevezeik, anlamsz konu
mak, gereksiz teberi (vr zvr, vrmak-kvrmak bg.).

y-,
yansma sesir, ncl sesi grlmedi, anlam ierii de aknlk bildirmek
le snrldr. Bu ses daha ok Dou Anadolu azlarnda yy biiminde sy
lenip ac duyma, szlanma, can sknts bildirir.
z-,

mz'n baka bir sylenii olsa gerek, z-mz etmek biiminde geer, oca"
a dklen yan kard sesle zdetir (czz-zzz bg.).

88

1
i-,
Trkenin ilek, verimli seslerinden biridir.

ib-,

yansma sestir, kapsaml bir anlam ierii yoktur.

i-,
ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: iki u arasnda kalma, orta
da bulunma, dn kart olma, z, derin , dolgun, duygulu, emmek, sv
lar az yoluyla gvdeye aktarmak, sezmek, zlmek, alnmak, incinmek,
gcenmek, oyuk, kapsamak, kuatmak, doal tepki, yaknlk salama, senli
benli olma, elverili, verimli, yudumlamak, yaklama, uzlama-anlama, sin
dirme, eritme, zmleme bg.

i-,

kimi azlarda y nsesini alarak yi biiminde sylenir. ncl sesleri i-e,

eylem eki mek'tir. Anlam ierii: bkmek, emek, dndrmek, evirmek,
ilemek, batrmak, delmek, dokundurmak (sz dokundurmak), dikmek, ya
mamak, eklemek, tiksinmek, kanmak, enmek bg.

ik-,
iki saysnn kkdr, ierdii btn szckler ik kkne gelen i ncl
sesiyle balar, bu nedenle bu kk iki diye yorumlayanlar da vardr. An
lam ierii: kukulanmak, stste katlamak, gelitirmek, oaltmak, dl
lemek, yinelemek (zellikle Anadolu halk aznda boayla dlleen inein
gebe kalmamas durumuna ikileme denir), birlemek, anlamak, dayan
mak bg.

il-,
ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: birletirmek, eklemek,
balamak, yaklatrmak, saldrmak (zellikle erkein kadna satamast,
onunla sevimesi kadnn istei dnda erkein basksyla olursa bu olaya
ilime denir), bititirmek, ncl durumda olmak (ilk, ilkin, ilke bg.), ba
lamak, kaynak durumda bulunmak, nclk etmek, klavuz olmak, yn
lendirmek, ynetmek, diki dikmek, dme yeri amak, ulatrmak, gn
dermek, bildirmek, anlatmak, aklamak, ne srmek, gndeme getirmek,
yrmek, ykselmek, olgunlamak, gelimek bg.

im-,
Asya Trkesinde belirti, damga anlamna gelen bir szcktr, bundan
eklerle yeni szckler retilmektedir, bu nedenle kk diye alnmtr. n
cl sesi grlmedi, eylem eki ise le-mek'tir. Anlam ierii: belirtmek, vur
gulamak, damgalamak, zerinde durmak (bir konunun), bellemek (bir soru
na im koymak), gstermek, zenmek (imrenmek) bg.

89

N
in-,
Trk dilinin en ilek, verimli kklerinden biridir. ncl sesleri i-e, eylem
eki mek'tir. Anlam ierii : yksekten dmek, alalmak, aa doru yr
mek, gzden dmek, grevden ekilmek, yutmak, yemek, ezmek, dr
mek, ykmak, yere sermek, yukardan aa gtrmek, srklemek, gcen
dirmek, zmek, darltmak, knamak, ufaltmak , tmek, yermek, aala. mak, ktlemek, daraltmak, sktrmak bg.

ip-,
pekitirme nekidir, ald eklerle szck reten kk durumuna gelmitir.
Bu kk, Asya Trkesinde y nsesini alarak yip biiminde sylenir (ipek
-yipek, ine-yine bg.). Bu kkn ncl sesleri i-e (eklerle), eylem eki ise
le-mek'tir . Anlam ierii: ince tel (iplik) oluturmak, ilgilenmek, asmak,
ldrmek (ip denen aracnn adndan), nemsemek, alay etmek, yermek,
kmsemek, aalamak, deer vermek, salnmak, sarsmak, evirmek, ku
atmak bg.

ir-,
ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. Bu kkte i/e, e/i dnmesi vardr
(ermek-irmek, irte-erte). Anlam ierii: gelimt:k, yetimek, olgunlamak,
ulamak, varmak, yaklamak, uzamak, yarna kalmak, kalnlamak, kabar
mak , rkmek, sarslmak, kukulanmak, kayglanmak, akmak bg,

is-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir (ald eklerle). Anlam ierii: eilim
duymak, dilemek, benimsemek, ynelmek, ele geirmeye almak, buyur
mak, ynlendirmek, i vermek, grevli klmak bg.

i-,
Trk dilinin ilek-verimli kklerindendir, ncl sesleri e-i, eylem eki mek'
tir. Anlam ierii: almak, duymak, dinlemek, baarmak, retmek, o
altmak, yetitirmek, gelitirmek, eitmek, kullanmak, uramak bg.

it-,
id kkyle zdetir (d/ t, t/ d dnmesi) , ncl sesleri e-i, eylem eki mek'
tir. Anlam ierii: atmak, drtmek, kovmak, sarsmak, ayrmak, dlamak,
yapmak, eylemek, ilemek, almak bg.

iv-,
e sesiyle dnr, :qcl sesleri e-i, eylem eki mek'tir Anlam ierii: hz
.

lanmak, evirmek, dndrmek , komak, devinmek, oymak bg.

iy-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Bu kk e ile dnerek ey biiminde
de sylenir. Anlam ierii : ele geirmek, elde bulundurmak, kullanmak,
yardm etmek (iyilik etmek), dzenlemek bg.

iz-,
ncl sesi yoktur, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: etkilemek, ardndan
gitmek, yrmek, uymak, etkilenmek, benimsemek, srmek, yol bulmak,
aramak, incelemek, almak bg.

90

K
k-,

Trk dilinde g--h sesleriyle dnen, az ayrlklar nedeniyle ilerlik, ve

rimlilik, retkenlik kazanan bir sestir. Bu sesin ncl sesleri a--o-u kaln
laryla, e-i-- inceleridir.

ka-,

ek olduu gibi, yansma ses nitelii de gsterir.

kah-,

p sesiye dnr (b/p dnmesiyle kab-kap), ncl sesleri a-u, eylem eki
nak'tr (ortaeklerle). Anlam ierii: imek, kalnlamak, ykselmek, yum
rulamak, byklenmek , kendini beenmek, sarmak, kaplamak, kuatmak
(kabuk rneinde olduu gibi), rtmek, gizlemek, kayrmak, saklamak bg.

ka-,

nicelik bildiren, ald eklerle anlam genilemesine urayan bir kktr.

ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : soru sorma, uzaklama,
enme, brakma, ekinme, gizlenme, alp gtrme, alma, yasad eylem
lere girime, soygun, ldrma, dengesizlik, hrszlk, vurgun, svmak bg.

kad-,

kat kkyle yaknlk gsterir (d/t, t/ d dnmesi) . ncl sesleri a-, eylem
eki mak'tr. Bu kk, Trkede kat biimiyle ilerlik kazanr. bk. kat.

ka-,

Asya Trkesinde yaygn bir kktr, . Anadolu Trkesinde ilek deildir.

ncl sesi a, eylem eki mak'tr.

kak-,
ncl sesi , eylem eki mak'tr. Anlam ierii: delmek, kesmek, batrmak,
ta-demir,tahta ilemek, emek, sivri bir nesne sokmak, izmek , itimek bg.
kal-,
ncl sesleri a--u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: bir yerde durmak, var
ln srdrmek, bulunmak, direnmek, dikelmek, ayaklanmak, gelimek,
ykselmek, ykseltmek, yaamak, okluk bg.

kam-,
ilek bir kk deildir, Asya Trkesinde bulunmasna karn, yabanc k
kenli olduu sylenir, bu sav kesin deildir, ancak kkn pek retken ol
mad aktr. ncl sesleri a--u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: ge
nelletirme, iyi grememe (kamamak) , beceriksizlik, engenlik bg.

91

KAN
kan-,
Trkenin ilek, retken kklerindendir. ncl sesleri a-, eylem eki mak'
tr. Anlam ierii: inanmak, gvenmek, kzarmak, fkelenmek, sindirmek,
anlamak, kavramak, saptamak, belgelemek, gelimek, bymek, canlanmak,
tuzak kurmak bg.

kap-,
ilek bir kktr, p/b, p/b dnmesi gsterir. ncl sesleri a--u, eylem
eki mak'tr. Anlam ierii: kuatmak, iermek, almak, sarmak, evirmek,
gtrmek, yutmak, vurmak, avlamak, rtmek, gizlemek , saklamak, kar
mak, snmak, yaranmak, ikiyzllk etmek bg.

kar-,
ilek, retken bir kktr. ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ie
rii: kazmak, emek, oymak, birbirine katmak (kartrmak), aydnl gi
dermek (karartmak) , sndrmek, dikelmek, ayaklanmak, bakaldrmak, bu
latrmak, fkelenmek, denk gelmek, nne kmak, nlemek, yermek, k
tlemek, gmmek, demek, yarmak bg.

kas-,
ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: daraltmak, kstrmak,
sktrmak, germek, byklenmek, kendini beenmek, bzlmek bg.

ka-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: trnaklarla, baka bir
arala outurmak (kamak, kanmak), iemek, oyalamak, karlkl oy
namak (ka gz etmek), krtmak bg.

kat-,

kimi azlarda d/t, t/d sesleriyle dnme gsterir. ncl sesleri -a, eylem
eki mak'trt Anlam ierii: dllenmek (halk aznda) , eklemek, bkmek,
stste ymak, dayanmak, baemek (katlanmak), younlamak, donmak,
kurumak, kavrulmak, soumak, acmasz-anlaysz, olmak, kabalk etmek/
saygszlk, eitimsizlik, bilgisizlik, beceriksizlik, elverisizlik, uyumsuzluk,
uzlamazlk, dengesizlik, lszlk, sevgiden yoksunluk, kalnlk (duygu
sal ynden), kabalk bg.

kav-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: sarmak, tutmak, kapsa
mak, anlamak, renmek, bilmek, alglamak, sezmek, duymak (iitmek),
iermek, yakalamak, avlamak, ele geirmek, sarlmak (dolamak) bg.

kay-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: suyun zerinde kaykla
gitmek, buzda-karda kzakla gitmek, dmek, sapmak, ayr bir yol tutmak,
sznden dnmek, fkrmak, ocakta ok snmak, tamak, st zerinde
kaln bir kat oluturmak, kanmak, enmek, akgzlk etmek, kamak,

92

KES
almak, gmek (toprak kaymas) , yuvarlanmak, devrilmek, yanlamak, y
klmak bg.

kaz-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : emek, yeri oymak, s
mrmek, derisini yzmek, derinletirmek, yolmak, kesmek (tyleri, kllar),
skmek, ldrmek, almak (paray) . kemirmek bg.

keb-,

bu kk yalnzca Asya Trkesinde (Ka., Uyg.) birka szckte gemekte

dir, ilek-retken deildir; bize kalrsa k/g, geb/kep dnmesine uram,
az aynlklar nedeniyle deimitir. Anadolu halk aznda gebermek (l
mek-hayvanlar iin) szc kebermek-kepernek biiminde sylenir.

ke-,
bu kkle Asya Trkesinde birka szck varsa da yaygn, retken deil
dir. Bu kk ge kkyle dnmtr. bk. ge.

kek-,
yansma sestir, ilek deildir.

kem-,

yansma sestir, ilek deildir. Bu kk kem-i-r-mek szcnde geerse de

trevleri birka amaz.

ken-,
ilek bir kk deildir, ncl sesi e, eylem eki, ald ortaeklerle nek'tir.
Bu kk kin kkyle zdetir.

kep-,
Anadolu halk aznda ilek bir kktr. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: kurumak, yozlamak, dengesizlik, beceriksizlik, saygszlk,
ykmak, kmek, dalmak, gevemek (SDD).

ker-,
ilek bir kk deildir, ald ortaeklerle birka szcn retilmesini sa
lamtr (ker-t kkyle kert-en-kele, kert-ik, kert-mek). Bu kk yansma ses
nitelii tayor (kr, krt sesleri bu izlenimi veriyor).

kes-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: blmek, ayrmak, arala
(bak, keser, balta, hzar bg.) koparmak, ayrlmak, ilgisi kalmamak, at
mak, kovmak, doramak, ksalma (kesek yol), azalma (aylndan kesinti
yapld), kazma, eme, yarma, bime, eksiltme, uzaklama, varsayma, ta
sarlama, lme bg.
93

KE
kes-,
Anadolu halk aznda geerli bir kk olup, yansma ses nitelii tar. n
cl sesleri e-i, eylem eki mek'"tir. Anlam ierii: solmak, gsz kalmak,
lmek, amak bg.
.

ket-,
ged/ gid/ket dnmesi gsteren bir kkti.j.r, zellikle k/ g seslerinde sre.
giden deime nedeniyle az ayrlklarndan etkilenmitir. bk. ged.
kev-,
Anadolu halk aznda retken bir kktr. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'
tir. Anlam ierii: agr, sz, zlme, sklma, daralma, yorgunluk, kuruma,
katlama, yumuak ta, kt, kaba, ekinmek, saknmak, kanmak (SDD) .
key-,
g/k, k/g dnmesi gsterdiinden, Asya Trkesinde g yerine geer. n
cl sesleFi e-i, eylem eki mek'tir. Anadolu halk aznda trevleri vardr.
Arilam ierii : ky, byklenme, su kuyusu, sonra, dolay, yalanma, r
tnme (kepenek) , varsaym, katlama, oturmak (SDD). Bu kkte yansma
ses zellii de seziliyor.
kez-,
bk. gez.
kb-,
yansma sestir, anlam ierikleri :vardr.
kc-,
yansma sestir, anlam ierikleri vardr.
k-,
ncl sesleri -a, eylem eki, ald eklerle mak'tr (kgrmak, krmak sz
cklerinde grld gibi. SDD). Anlam ierii: barmak, arkasndan y
rmek, izlemek, kkrtmak, krklemek, tekmelemek, tepmek bg. (SDD).

kd-,
yansma sestir.
k- ,
y sesiyle sesi dnmelidir. ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam
ierii: barmak, yapraklar hrdamak, buz tutmak, pislmek, aldamak,
horoz tmek (SDD). Bu kkte yansma ses zellii de var.
kk-,
yansma sestir. ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: eskimek,
kkr kkr ses karmak, gimek, elenmek, oyalanmak bg.
94

.'KI

kl-,
ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yapmak, biimlendirmek,
ilemek , eylemek, nclk etmek, dzenlemek, bilemek, keskinletirmek,
inceltmek, baarmak bg.
kn-,

yansma sestir. ncl sesi , eylem eki mak'tr. Anlam ierii: devingen,
yerinden oynamak, salnmak, ufalamak, srnmek (srnerek yrmek) ,
katlatrmak (st katlatrp kmz yapmak. SDD), kurumak, ylmak,
iyesiz nesneleri ele geirmek, ii ardan almak, yavalamak bg.

kn-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: sulamak, inceltmek,
kaplamak, yarmak, oluk-yiv amak, kesmek, yermek, esirgemek , ypranmak,
geliememek, clz kalmak, alkanlk edinmek, kskanmak, yuvarlanmak,
dmek, elenmek (SDD).
kp-,
yansma ses zellii gsteren bir kktr. ncl sesler t-a, eylem eki mak'
tr. Anlam ierii : ap kapamak, rtmek, kmldamak, imrenmek, kskan
mak, elenmek, alaya almak,. glmece, oyalamak (SDD). Bu kk pekitirme
neki olarak da kullanlr (kpkzl bg.).
kr-,
ilek, retken bir kktr. nc,l sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii:
elenmek, devinmek, blmek, kesmek, ufalamak, ldrmek, bkmek, e
mek, gcendirmek, darlmak, dvmek , verimsizlemek, oyalamak, oynak
lk etmek, kandrmak, dklmek, sklmek, kurumak, kavrulmak, iki nes
neyi birbirinden ayrmak, uzaklamak, katlanmak, burumak , bozulmak,
azalmak, gten kesilmek, salnarak yrmek, sevimek bg.
ks-,

yansma sestir. ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: daral
ma, kesilme, boyu azalma, skma, bunalma, gszleme, elisk olma,
kkirtma, kouculuk etme, alma (gndelik, aylk gibi gelirleri azaltma,
kesme), geim sknts ekme, glme, alaya alma, ekememezlik etme, ba
kalarnn becerilerini-baarlarn ekememe (kskanma), bask altna al
ma, sulama, gil duruma drme, engelleme, verimsizlik, yakalamak , kav
ramak, tutmak bg. Bu kk ar. kst ile kartrmamal. Arapa kst szc
nn Trke ks kknden tredii de dnlebilir.

k-,

yansma sestir, k denen yl dneminin ad olmas yansmaln deitir

mez. Bu kkn ncl sesleri -a, eylem eki la-mak'tr. Anlam ierii : de
vindirmek, kmldatmak, eyleme itelemek, yanltmak, saptrmak, k denen
dnemi bir yerde geirmek, seslenmek, armak, mek, uyumak, eli
sklk etmek bg.
95

KIT
kt-,
yansma sestir, ar. kaht'tan treyen kt'Ia ilgisi yoktur. ncl sesleri -a,
eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kesmek, doramak, ses karmak (ktr
ktr kesmek, ktr ktr etmek), blmek, ufalamak bg.

kv-,
yansma sestir. ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kml
damak, devinmek, oynamak , sevinmek, katlamak, burumak, krlmak, s
klmak, daralmak, zlmek, kanmak, ekinmek, saknmak, yorulmak, g
c azalmak, salnmak, alkamak, bkmek, emek, baarmak, becermek,
almak, armak, derli toplu, dzenli bg.

ky-,
ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kesmek, doramak, vur
mak, yaralamak, ldrmek, blmek, dilmek, engellemek, nlemek, saldr
mak, pusu kurmak, almak, smrmek, yararlanmak, yasad kar sa
lamak , bozmak (kzl gidermek), bakasnn srtndan geinmek, ortadan
kaldrmak (yoketmek, kkn kazmak) bg.

kz-,

ncl sesleri -a, eylem eki nak'tr. Anlam ierii: sJ?.mak, ar lde s
cak olmak, yanmak, tutumak, tutkuya kaplmak, dllenme eilimi gs
termek (zellikle diilerde arla varan sevime istei duymak) , utanmak,
sklmak, fkelenmek, kkrtmak, azdrmak, kar-buz zerinde kaymak
(z/y dnmesiyle), kanlanmak, rengi kzl olmak (kzarmak), kendinden
gemek bg.

ki-,
Asya Trkesinde ilek olmayan, verimsiz bir kktr. Ka. szlnde ki
imek (kanmak, gidimek), kiinmek (orospu olmak, kanmak), kiitmek
(kanmak) gibi szcklerin kkdr. Kik (kk, Ka.) szc ise fars.
kuek (kk)ten geldii iin kk tr. deildir. Anadolu Trkesinde ki
kknn ilerlii grlmedi.

kik-,
Asya Trkesinde (Ka) geerli, verimsiz bir kktr. Ka. szlnde kik
mek (bilemek), kikrlmek (sokulmak), kikrmek (kkrtmak) gibi trev
leri vardr. Anadolu Trkesinde kik yansma sestir, kikirdemek, kikremek,
kikirik (SDD) gibi birka trevi varsa da, ilek deildir.
kim-,
Anadolu Trkesinde bala, soru ierii tayan bir szcktr, ancak t
revleri vardr (kk olmamasna karlk), ncl sesleri i-e, eylem eki yok
tur. Bu szck halk aznda da seyrektir, sesiyle dnmelidir (kimtik
-imdik) .

kin-,
ub kk geni (Ka. kin) szcnn kaynadr. bk. gen.

96

KOK
kip-,
Asya Trkesinde r, benzer, e (Ka.) anlamndadr, Anadolu Trke
sinde kk nitelii gsterir. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ie
rii: sk , dzgn, derli toplu, dzenli, uygun, biimli, yarar, gz seyir
mek, korumak, saklamak (SDD).

kir-,

ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: gcenmek, incinmek,
darlmak, fkelenmek (SDD), ie doru uzamak, dndrmek, eirmek, e
virmek, pislenmek, sokulmak bg. Bu kk gir ile zdelik tar (g/k, k/g
dnmesi, zellikle Asya Trkesinde) . kir kknn germek, uzatmak, siv
rilmek, keskinlemek bg. anlamlar da vardr.

kis-,

yansma sestir, ierii yoktur.

ki-,

yansma sestir, ilektir, ancak retken deildir. ncl sesi i, eylem eki
mek'tir (baka ortaekler alarak: ki-ne-mek), anlam ierii: ses karmak
(atlarda), balamak (kiemek. Ka.), olmak, biimlenmek (ar. insan kar
l sylenen kii szc bu kkn rndr) bg.

kit-,

bk. git (g/k, k/g dnmesiyle) .

ldz-,
yansma sestir (SDD), ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
ekinmek, kanmak, saknmak, tyleri yakmak, korkup kamak, fkelen
mek, hn duymak (SDD).

koc-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yalanmak, irilenmek,
bymek, nclk, kucaklamak, sarlp sarmamak, sevimek, koca ara
mak (kocasak/koca isteyen kz, SDD), kukulanmak, avlanmak (koca av/
srek av, SDD) bg.

ko-,
ncl sesleri u-a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: dmek, yiitlik, dl
lemek, avulamak, balamak, boyundurua vurmak, araba srmek bg.

ko-,
ncl sesleri u-a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: ekitirmek, arkasndan
sylenmek, knamak, kovalamak, sulamak, komak, koturmak, yermek,
ktlemek bg.

kok-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: koku yaymak, koklamak, ttmek, bozulmak, rmek, ktlemek bg.
TKs 7

97

KOL
kol-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: korumak, saklamak,
gzlemek, oalmak, ayrlmak, zellemek, elverili olmak, gvenlik, ya
, ranmak, kar salamak, smrmek, yaltaklanmak, dalkavukluk etmek,
oturmak (koltuk denen arac yapmak) , yaslanmak bg.
kom-,
ilek bir kk deildir, ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii:
buyurmak, yerletirmek, oturtmak, yapmak, saklamak, oluturmak bg.
kon-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yerlemek, durmak, ev
yapmak, oturmak, kalmak, sylemek, sylemek, anlamak, szlemek, tu
tunmak bg.
kop-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kesmek, ayrmak, bl
mek, karmak, komak, yrmek, ekip almak, dar karmak, gnder
mek, yollamak, seirtmek bg.
kor-,
ncl sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: saklamak, gzetlemek, bek
lemek, karmak, gzda vermek, rktmek, yanmak (odun kor durumu
na gelmek), kzarmak (korlamak), kayrmak, yardm etmek, beslemek,
bakmak, yetitirmek bg.
kos-,
ncl sesi a, eylem eki mak'tr (ald la ekiyle). Anlam ierii: byklk
taslamak, kendini beenmek, kabarmak (byklenmek), gl grnmek bg.
ko-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : balamak, ne srmek,
gndeme getirmek, uzlatrmak, kurumlatrmak, kurallatrmak, dayan
mak, birlikte igrmek, birlik oluturmak, yanyana bulunmak, seirtmek,
hzla yrmek, dzenlemek (kouk sylemek), gven vermek, belli ilkelere
balamak, ykmllk altna girmek bg.
kot-,
ncl sesi a, eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle: kot-a-r-mak) . Anlam ie
rii: boaltmak, aktarmak, letirmek, gndeme getirme.k, ortaya koymak,
datmak, ileri srmek bg.
kov-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : oymak, iini boaltmak,
uzaklatrmak, srmek (bir yerden baka bir yere), izlemek, ardna d
mek, aratrmak, soruturmak, arkasndan komak (kovalamak), korkut
mak, karmak, rktmek bg.
98

KV

koy-,
ncl sesfori a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : yerletirmek, oturtmak,
durdurmak, kucaklamak, sarmak (kollaryla), younlamak, katlamak, ie
girimek (ie koyulmak), balamak, uramak bg.
koz-,
bk. kuz.
k-,
bk. g.
kk-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald le ekiyle) . Anlam ierii: yer
lemek, yerli-salam olmak, remek , gemie doru uzamak, derinlemek
(toprakta), soylu olmak, dibe inmek bg.
kl-,
ncl sesi e, eylem eki mek'tir (ald le- ekleriyle) . Anlam ierii: balan
mak, buyruk altna girmek, zgrlkten yoksun kalmak, kullanlmak bg.
km-,
bk. gm.
kn-,
bk. gn.
kp-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: artmak, oalmak, ka
barmak, imek bg.
kr-,
bk. gr.
ks-,
ncl sesleri -e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: bzlmek, yakmak, bu
rumak, uzanmak, mek, dii erkei-erkek diiyi istemek, enmek, ka
nmak, yanmak (ocakta odun) , yorulmak, gc azalmak, yatmak (dii-er
kek dlletikten sonra), ktlemek, azgnlamak (inek boa aramak) bg.
kt-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald le ekiyle) . Anlam ierii: yer
mek, arkaya-geriye tamak (bk. gt/gtrmek), kouculuk etmek, aala
mak, vurmak, dvmek, topallamak bg.
kv-,
bk. gv.
99

KY

ky-,
bk. gy.
kz-,
ncl sesi e, eylem eki mek'tir (ald le sesiyle) . Anlam ierii: yanmak,
tutumak, kor durumuna gelmek, tkenmek, bitmek, anmak bg.
kuc-,
ncl sesi a, eylem eki mak'tr (la ekiyle). Anlam ierii: sarmak, sarlmak,
sevmek, kapsamak, iermek, benimsemek bg.
kud-,
bu kk Asya Trkesinde y sesiyle dnme gsterir. Anadolu Trkesin
de kuyruk, Asya Trkesinde kudruk (Ka.), Anadolu Trkesinde kuyu,
Asya Trkesinde kudug (Ka.) bg. Kkn ncl sesi u, eylem eki mak tr
(ur ekiyle: kudurmak). Anlam ierii: azmak, saptmak, fkelenmek, delir
mek, kendinden gemek, gaga gibi knt yapmak, gagalamak (SDD) bg.
'

ku-,
ncl sesi u, eylem eki mak'tr (ald ur sesiyle). Anlam ierii: tmek (g
vercinlerde), airmak, seslenmek, gebe kalmak (inek, manda) , imek bg.
kuk-,
yansma sestir, ncl sesi u'dur, eylem eki yoktur. Ses karmak, kuku kuku
diyerek korkuyu anlatmak iin sylenir.
kul-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (lan ekiyle) . Anlam ierii: dinlemek
(kulak vermk), yararlanmak, kar salamak, altrmak, ilemek, smr
mek, egemenlik .altna almak, ynetmek bg.
kwn-,
ncl sesi ald eklerle uyum salar. Ad olduundan , ilerlii azdr, verimli
deildir (kwncu, kumlamak, kumlamak, kumlu bg.).
knn-,
ilek, verimli bir kk deildir, Anadolu halk aznda geerlidir; ses dn
mesi sonucu baka dillerden gemi bir kk izlenimi uyandrr.
kup-,
pekitirme nekidir, ilerlii, retkenlii yoktur.
kur-,
ilek, retken bir kktr, ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ie
rii: yapmak, oluturmak, zgrle kavuturmak (kurtarmak) dzenlemek,
tasarlamak, dnmek, dlemek, ortaya koymak, yerletirmek, dnce
retmek, kurutmak, kurulamak, toplamak, dernek durumuna getirmek,
1 00

J(K
topluluk oluturmak, kayglanmak, dlere kaplmak, sayklamak, kendini
beenmek, byklenmek, stmak, suyunu gidermek, verimsizlemek, yapi
latrmak bg.

kus-,
ncl sesleri a-u, eylem eJ<:i mak'tr. Anlam ierii : dlamak, sararmak,
solmak, karmak, tarmak, dkmek bg .

. ku-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (la ekiyle) . Anlam ierii: kayglanmak,
sarslmak, salnmak, rkmek, avlamak (ku kulamak), umak, kuruntuya
kaplmak, gvenmemek, dl vermek, balamak, evirmek, sarmak, phe
lenmek, giyinmek, sslenmek, donanmak bg.

kut-,
ncl sesi u, eylem eki mak'tr (la ekiyle). Anlam ierii: ycelik, ululuk,
saygnlk, dokunulmazlk, uur, tapmak bg.

kuy-,
Asya Trkesinde kud (Ka.), ncl sesi u, eylem eki yok (Anadolu azn
da koy kkyle zdelik gsterdii szcklerde eylem eki mak'tr) . Anlam
ierii: ilemek, bezemek, sslemek, oymak, delmek, topra emek, derin
letirmek, eklemek bg.
kuz-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (ald baka eklerle) . Anlam ierii:
dourmak, yavrulam?ik (kuzulamak), gne grmemek, kuytulamak, serin
lik, glgelik bg.
k-,
Asya Trkesinde geerli bir kktr (Ka.), birka trevi vardr. Bu k
kn ncl sesi e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: bask altnda tutmak,
baskya dayanarak elinden almak, ktlk etmek, ezmek, arlamak, t
kenmek, lgarlamada birbiriyle yarmak, yetkili-etkili olmak.
Anadolu Trkesinde ufalmak, alalmak, ylgnlk gstermek (burada
fars. kuek/kk szcyle benzerlik grlyor) bg.

kf-,
kov kkyle ses dnmesi yaknl (kovmak/gevemek, ii boalmak/
kv-kf-kf). ncl sesleri ald eklerle e-, eylem eki yine ald eklerle
mek'tir. Anlam ierii: ii boalmak, gevemek, kabarmak, yaylmak bg.
(Bu kk ar.-fars. kaynakl kufe ile kartrmamaldr) .

kille-,
yansma sestir, ncl sesleri -e, eylem eki mek'tir (ald eklerle). Anlam
ierii: fkelenmek, saldrmak, barmak, yksek ses karmak, sinirlen
mek, mayalanp kabarmak bg.
101

KL
kl-,
ncl sesleri ald eklere gre e-, eylem eki len-mek'tir. Anlam ierii:
dibe kmek, incelmek, ufalmak, toz durumuna gelmek, rtlmek, unu
tulmak, snmek, gc azalmak, eksilmek, deerini 'yitirmek, gzden d
mek bg.

km-,
km-gm kkleriyle zdelik gsteren bu kkn ncl sesleri -e, eylem
eki le-mek'tir. Anlam ierii: gmlmek, topraa-suya girmek, toplanmak,
ylmak, birikmek bg.

kn-,
bk. gn. Anadolu halk aznda grlt-patrt anlamnda yansma sestir

(SDD).

kp-,
pekitirme nekidir, ncl sesleri e-, eylem eki grlmedi. Anadolu halk
aznda ilek-verimli bir kktr. Anlam ierii: imek, kapanmak, artmak,
su toplamak, irinlenmek, atp tutmak, itelemek, sprnt, hayvanlar bir
biriyle boynuzlamak, ayak sesi, ksa boylu-gbekli olmak (SDD) .

kr-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald eklerle). Anlam ierii: supur
mek, silmek, glenmek, yiitlenmek, ekmek (krek) , Ka. szlnde:
kzartmak, einmek, kartmak, gremek, kanlanmak, etlenmek, yemek
(bir yemek ad). Anadolu halk aznda: atmak, frlatmak, dzlemek, tak
taknmak, toplanmak (hayvanlarda), kar ylmak, kar birikip yuvarlan
mak, kediler dllemek, syrmak, kar sprmek, yellerin kar savurup bir
yere ymas (SDD).

ks-,

ncl sesleri e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: gcenmek, darlmak,

krlmak, bzlmek, ayrlmak, dayanmak, gvenmek, imrenmek, kaldrmak,
kar ylmak, tos vurmak bg. (SDD).

k-,

bu kk Ka. szlnde k-ermek (dolmak, tamak) biiminde bir yerde

geiyor. Uygur Trkesinde istek-dilek anlamnda k (ks-k) bi
imi var, ayrca bir lke ad diye gsteriliyor. Anadolu halk aznda k
kk geerli. Bu kkn ncl sesi , eylem eki le-mek/len-mek (kmlen
mek/kayglanmak, sklmak, kukuya kaplmak, SDD) biiminde. Anlam
ierii: sklmak, kayglanmak, utanma, kukulanmak, duraksamak (SDD).
Krgz Trkesinde k (demirci krnden kan yansma ses anlamn
da. Kr.) . Kazak Trkesinde k szc g, erk karldr. Ancak bu
kkten treyen szckler bask yapmak, sklmak, knmak, zorlamak-zor
lanmak, dayanmak bg. anlamlara geliyor (Kazak Trkesi Szl, 1984).

102

KZ
kt-,
ncl sesi , eylem eki mek'tir (ald eklerle) . Anlam ierii: kalnlamak,
irilenmek , katlamak, krgnlk, aksamak, arballk, samalama, atmak,
frlatmak, kt diye yansma ses karmak, vurmak, vurumak (SDD).

kv-,
bu kk Asya Trkesinde, ald eklerle deiik anlamlar ieren szckler
oluturuyor (Ka.), Anadolu Trkesinde k/g dnmesiyle anlam geni
lemesi salanyor (SDD). Kke gelen eklerin ncleri k, lek, lemek bg.
(SDD). Anadolu aznda kv/gv dnmesi. bk. gv.

ky-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: atmak, frlatmak, yan
mak, gzlemek, ivedilemek, rmek, diler dklmek, kuytu, tandrn hava
delii (SDD) ; beklemek, katlanmak, dayanmak (Tar. Sz.), kye (gve,
k/g dnmesi, Ka.), gveleri silkmek (Ka.).

kz-,
k/g dnmesiyle gz. Bu kk Asya Trkesinde, zellikle Uygurlarda var,
ancak ilek-verimli bir dil rn deildir. Trkede gz/kz (grme ay
gt, ocak koru) szcnn / dnmesiyle yeni bir anlam ierii ka
zand bellidir (gzel-gzelleme, gzellik bg.). Krgz Trkesinde ierdii
anlam Anadolu azyla zde. Kkn kz biiminde kullanm birka sz
ckle snrldr.

103

L
1-,
Trk dilinde, birka yansma ses dnda, bu sesle balayan, kavram ret
meye yarayan szck yoktur. Buna karn gerek az ayrlklar, gerekse
yabanc dillerden aktarma nedeniyle Trkeye pek ok l balangl szck
girmitir. l sesi, Trkenin ses yapsyla badamyor. Bu ses ancak ortaek,
sonek 'olarak geerlidir. Trk dilinde bu sesin getii kklerin hepsi
a-e--i-o--u- seslilerinden biriyle balar: al (almak), el, il, l, ol, l, ul, l
bg. teki szcklerde l sesi ancak baka bir sessizle balayan kke eklene
bilir: del-mek, gel-mek, bil-mek, sil-mek bg.

i04

M
m-,

Trk dilinde, birka yansma dnda, bu sesle balayan zgn bir szck
yoktur. Baka dillerden, az ayrlklar nedeniyle dnerek Trkeye ge
en m balangl szckler kimi dnrleri artm, bu sesin Trke
olabilecei sansn uyandrmtr.
Trk dilinde m sesiyle ilgili iki durum vardr. Birincisi bu sesin, yine
az ayrlklarna gre, b ile dnmesidir: men/ben, ben/men, bin/min,
min/bin. kincisi, daha ok Anadolu Trkesinde grlen yansma seslerdir:
miyavlamak, melemek, mrldanmak, mrlanmak bg. Ka. szlnde m
ile balayan 116 szck vardr. Bu szcklerin. byk bir blm b/m
dnmesi nedeniyledir: miz/biz, mana/bana, menzemek/benzemek, mun
galmak /bunalmak mnlmek/binilmek bg.
_

1 05

n-,

Trk dilinde n sesiyle . balayan biricik szck soru anlam ieren ne'dir,
o da doa olaylan karsnda duyulan aknln ne biiminde anlatmn
dan kaynaklanr. Bu ne kk dnda, bu sesle balayan szcklerin hepsi
baka dillerden alnmtr. Bu ne kkn, Ka. szlnde grlen, Anadolu
Trkesinde de geerli saylan trevleri unlardr:
ne soru karldr.
ne-e e ekiyle ka anlamnda sylenir (ka, hangi sayda).
ne-k k ekiyle niin, neden, ne iin anlamndadr.
nelek-nelik-nelk, lek-lik-lk ekleriyle oluan bu szckler de neden,
niin, ne iin anlamn ierir.
nerek rek ekiyle neye, nereye, ne gerek.
ne-tek, tek ekiyle nice, ne durumda, ne biimde karl sylenir.
nicelik, ni-ce-lik (ce-lik ekleriyle) say bildirir (kkensel anlam soru
sormaya dayanr).
nitelik, ni-te-lik (te-Iik ekleriyle) durumu sormaya yarar. Bu szckler
dnda n/ne, neg/ne, niye.

106

o
ob-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : topluluk, birlik, oymak,
belli bir yerde oturmak, ypranmak, a gemek, ukurlamak, anmak,
gereinden ok byltmek (abartmak), arla kamak bg.

oc-,
ncl sesi a, eylem eki yoktur. Anlam ierii: yakmak, yakmaya elverili
yer (ocak), oturma yeri, konak, konut bg. Burada c sesi d ile dnr
(ocak-odak. Bu oc kk od karldr. Odak/Ocak) , ev kurmak, evlenmek,
ate yakmak, yerleme bg.

od-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (kke getirilen baka eklerle) . Anlam
ierii: yerlemek, ev kurmak, odun yaklacak yer, ocak, belli bir yerde
toplanmak , ynlendirici e, yetki, yaklacak nesne (odun), katlamak, yo
unlamak bg.

of-,
yansma sestir, eylem eki la-mak'tr. Anlam ierii: yaknmak, kendine
acndrmak, bunalmak, sklmak, daralmak (yansma kk olmasna karn
znt bildiren bir anlam ierii kazanm saylmaktadr), yakkl, gzel,
beenilen (SDD).

o-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : dzenlemek, biimlen
dirmek, okamak, outurmak, retmek, yaratmak, yreklilik bg. Bu kk
te v/ dnmesi vardr (omak/ovmak, outurmak/ovuturmak, oma/
ovma bg.).

ok-,
ncl sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: renmek, almak, eit
mek , yetitirmek, bilgi vermek, dnce ynnden aydnlatmak-gelitirmek,
bir dernei-toplantya armak, anmak, sylemek, bildirmek, duyurmak,
aklamak, yaymak (bir dnceyi) , sylemek, konumak, vurmak (okla
mak), atmak (ok) bg.

ol-,
Trk dilinin en verimli, ilek kklerinden biridir. ncl sesleri a-u, eylem
eki ol-mak'tr. Anlam ierii : bulunmak, yaratlmak, ortaya kmak, varlk,
gelimek, yetimek, ykselmek, bymek, domak, bitmek (bitkiler-aa
lar), ermek (yemilerin yenecek duruma gelmesi), erginlik ana gelmek,

107

OM
oymak (oluk amak), uymak, denk gelmek, yaramak, yakmak, uyum sa
lamak, dolgunlamak, kurmak, yapmak, dzenlemek, varetmek bg.

om-,

bk. um. Bu kk, zellikle Asya Trkesinde m/n dnmesiyle sylenir

(onurga/omurga), Anadolu Trkesinde om/um biimindedir.

on-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : yapmak, eksiini gider
mek, dzenlemek, gelimek, ilerlemek, olgunlamak, pekitirmek, btn
letirmek , uygun bulmak, beenmek, bayndrlamak, yararl durumda ol
mak, verimlilik, dorulua inanmak, kt durumdan kurtulma, olutur
mak bg.
Anadolu halk aznda on kknn baka anlam ierii de vardr: bol,
verimli, reme, kazan, doum, saltmak, saltm, iyiletirmek, tatl, dz
gn, yetkin (SDD).

op-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: deprem nedeniyle yer
kmek , toprak kaymak, yarlmak, atlamak, kopmak, paralanmak, ay
rlnak, cin arpmak-arplmak, rkmek, korkmak, derin su, durgun su,
kuyu, ukur (SDD). Bu kk ob kkyle zdelik gsterir (b/p dnmesi).

or-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak tr. Anlam ierii: lmek, dzenlemek,
karlatrmak, bimek, kesmek, ara yerde (ortada) bulunmak, yardmla
mak, imece oluturmak, bir ie katlmak (ortak olmak), biimlendirme,
aratrma, yamamak, onarmak, otlak (orum) , yatak, dnce, tasar, aday,
gizlemek, gizli, kesimlemek, anlay, yetenek (SDD), aalk, aalandrma,
birlikte alma, lek, lm, birlik bg.
'

os-,

ncl sesi u, eylem eki mak'tr (ald eklerle) . Anlam ierii: yellenmek,
yermek, aalamak, yorulmak, bkmak bg.

ot-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (ald eklerle) . Anlam ierii: yaylma
gtrmek, yaymak, yerlemek, durmak, elemek, kalmak, dibe kmek,
bakasnn s rtndan gein mek, asalak olmak, yaranmak, smrmek, salt
mak, ondurmak, ayakyoluna gitmek, ayrda yemlenmek (otlamak-atlat
mak), durak, uyumak, k, ayevi, uslu, olgun, arbal, dingin, avlanma
yeri bg. (SDD).

ov-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: outurmak, okamak,
dzenlemek, onarmak, ufalamak, uyumak (gvdenin bir yeri duyarln
yitirmek) , yerletirmek bg.

108

oy-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kazmak, ilemek, ukur
latrmak, devinmek, kmldamak, kandrmak, yanltmak, nlemek, engel
lemek, saptrmak, yavalatmak, elenmek (oyun oynamak) , dnmek, ss
lemek, yalak yapmak (aatan), evre, yre, yaknlk (ar. akraba, hsm) ,
ini-yoku, seyrek diki dikmek, sevin, kvan, kayganlk, kaymak (top
rak), iki da aras (oylum) , gz ukuru, diki yks (SDD).

oz-,
ncl sesi a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: dzenlemek, ok konumak,
sylence anlatmak, sylence, gemek, nde gitmek, yarta kazanmak, bo
una konumak (SDD), ileri srmek, ileri gemek (Ka.) . Bu kkte oz/od
(z/d, d/z dnmesiyle) yaknl vardr. zellikle odun yanan yer (ocak)
szc d ile dnerek odak durumuna gelir, te yandan d/z dnmesiyle
odak szc ozak biimine girer (ozak szc ocak anlamna geldii
gibi, odak, ar. merkez karl da sylenir) . oz kk Asya Trkesinde u
sesini alarak ozuk (yryl, iyi giden) biimine girer, ozuk at (kouda,
yarta ileri giden at, yar kazanan at. Ka.).

109

o
--,

ald seslerle, eklerle gelime-yaylma gsterir. Az aynlklar nedeniyle

u--o sesleriyle dnr.

b-,
ncl sesi e, eylem eki (ald baka eklerle) le-mek'tir. Anlam ierii: bi
rikme, toplanma, bir araya gelme, topluluk oluturma, abartma (bertmek,
SDD), dernek oluturma, teki, uzlama, anlama, dayanma bg.

c-,
sesiye df.erek biimine girer, Kimi szcklerde yansma ses ze}.
lii gsterir (c). ncl sesleri -e ise de eylem eki yoktur.
-,
ncl sesi 'dr, eylem eki genellikle almak (-almak) yardmc bir sz
ckle balar. Anlam ierii: fkelenmek, hn duymak, ktlk eylemek bg.

d-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: karln vermek, ye.
rine getirmek, sznde durmak, ereti .almak, yaptnn karlm gr
mek, borcunu vermek, grev stlenmek (dev almak), geitirme (ar. taviz),
batan savma, atlatma, savsaklama, bir yarmada-baar gsterene aka
bg. nesneler verme (Asya Trkesinde buna dl, gdl denir, Osmanl
aznda mkafat), koturmak, sklmak, daralmak, kuruntu, kayg, rkme

(SDD).

f-,

ncl sesi yoktur, ald ke ekiyle kzgnlk (fke) karl sylenir. Skl
ma, bunalma anlatan ff yansma sestir. Asya Trkesinde pke (karacier)
szcnden p/f dnmesiyle domutur, kkeni p'tr (p ke/fke)
.

-,
g/k/v sesleriyle dnen (g-k) bir kktr. ncl sesleri e-, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: bilgilendirmek, dnce ynnden gelitirmek, eit
mek, yetitirmek, altrmak, yceltmek, ululamak, byklenmek, kurum
latrmak, yetkinletirmek, biimlendirmek, dizge, yat, denk bg.
Anadolu halk aznda: dnem (gnn belli bir kesimi, bir kezlik, sre:

n, bir n, iki n, le yemei), barmak (bu anlama kk yansma

sestir: rmek bg.), inceltmek (un tmek), azda ineyip ezmek, dV'
mek, vurmak, nclk etmek, yol gstermek, yattrmak (t vermek) ,
dllemek (rsek: dii deve erkek istemek), esiz (rsz) , grtlak (r
tek), ilke (e), douruculuk (e: ana) bg.

1 10

N
k-,

bu kk g/ sesleriyle dnmldr. Bu nedenle k-g- ile balayan kimi

szcklerde anlam zdelii grlr. zellikle az , ayrlklarnn yaratt
bu durum, kimi szcklerde baka bir kkten tremi izlenimini uyand
rr (ke-ge-e/ilke, ksz/gsz/sz/anasz-babasz bg.). Nitekim, Ana
dolu halk aznda k szc ana-baba anlamndadr (SDD), Asya Trk
esinde e (uslu, anlayl, becerili, Ka.), k (kendi, us, anlay, ya iler
lemi, Ka.) bg. bk. .
Bu k kknden tremi szcklerde u anlamlar sakl: abla, ana,
baba, bac, gs tutukluu, yk, sylence, asma daln kkleme, ayak ta
bannn arkas (ke), bir ii ilk kez yapan, ksrk, grecei gelmek, ba
lamak, yar yanm odun (SDD).
k kknde nesneleri bir yere toplamak, ymak, derlemek anlamlar
da sakl: kmek/ymak, biriktirmek, toplanm nesneler, klenmek/din
lenmek, klimek/artmak, oalmak, klemek/e ad vermek, klnmek/
oalmak, ylmak, kme/yn (hepsi iin bk. Ka.).

l-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: yalk, slaklk, verim
lilik, belirmek, dzenlemek, tartmak (lmek) , tasarlamak, varsaymak, ken
dinden gemi, bitkin, blmek, lemek (/, / dnm) , eritirmek
(lgrmek, e/ dnm) , znt, basal dileme (lglk/basal,
lgl/zntl, ls olan, lek/ekin), gelecei renmek (lm/fal,
gelecei renme, lmc/falc, halk hekimi), yorgun, clz (lgez), uyu
uk (lk), ivedilemek (bu rneklerin hepsi iin bk. SDD), can kmak,
diriliini yitirmek (lmek).
m-,
bu kk Ka. szlnde mek (dndkten sonra anlamak), mgen (ah
damarnn iki yannda bulunan damar) , mzk (eerin n-arka yanlan,
ucu) szcklerinde geer, baka trevi grlmedi.
Anadolu halk aznda ise, yabanc kkenli szcklerin deimesi so
nucu Trkenin uyumuna uyan trevleri vardr, ancak kaynaklar tart
maya aktr.
n-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: ilk,
klavuz, yol gsterme, ynetme, ynlendirme, ilerleme, engelleme, uyarma,
aklama, yorumlama, aydnlatma (dncede), gndeme getirme, ileri sr
me, szkonusu etme, gr bildirme, tasarlama, koruma, kayrma bg.
Anadolu halk aznda: byklenmek, kendini beenmek, klavuz (ekin
ekmede), eik (devrilmek zere olan) , yz (bir nesnenin grnen, karm
za gelen yz), beceriksiz, insandan kaan, pusuda gzetlemek, direnmek,
dayanmak, yle byle (nce), sunmak, le dnemi, orada-karda, kesinlikle, kesenkes, arbal (hepsi iin bk. SDD).

111

P
p-,

yansma sestir, gelime gsterip kk nitelii kazanmtr. ncl sesi ,

eylem eki mek'tir. Anlam ierii: sevmek, okamak, yaknlk duymak, tat
mak, dudaklarla dokunmak (pmek), say gstermek, alakgnllce dav
ranmak, stn gelmek (elini ptrmek/bykln, glln kant
lamak).

r-,
ncl sesleri e-i-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: kurmak, dzenlemek,
birlikcbtnlk oluturmak, kurumlatrmak dernek durumuna getirmek
(rgtlenmek), kapamak, saklamak, gizlemek, aygt yapmak (rgen duru
muna getirmek : sindirim rgeni, solunum rgeni vb.), vurmak, dvmek,
gcn azaltmak (rselemek), evresini almak, sarmak, kuatmak, nclk
etmek (rnek olmak), dokumak, ilemek, sslemek, gelitirmek bg.
Anadolu halk aznda: tartmak, satamak, babo dolamak, gze
-grnmez olmak, yitmek, ip yapmak, ileri srmek, gndeme getirmek, kar
makark olmak, direnmek , eilmek, yklmak, balamak, alaya almak,
emeklemek (ocuklar yrmeye balamak, doldurmak, semek, beenmek,
ayrmak (SDD).

s-,

Ka. szlnde s tikmek (zlemek), Uyg. szlnde z (z), sen (i,

zek), smek (flemek, iirmek, kabartmak) , srmek (kabartmak, iirt
mek) szcklerinde geen s kk yansma sen nitelii tayor. Anadolu
halk aznda snek (soluk) , smek (serpilmek, benzetmek) bg. rneklerin
den anlaldna gre s kk yansma sestir, es ile dnmtr (srk/
sarho, Asya Trkesinde esrik. Demek e//, /e dnm var) .
s kknn ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ta
sarlamak, esmek, dllenme eilimi gsterme (kzana gelme), soluk almak,
kendinden gemek, esrimek bg.

-,
Ka. szlnde ermek (alktan gz kararmak) biiminde geen bu kk
Anadolu halk aznda karanlk basmak, kararmak, yermek, ktlemek, su
topraktan kaynamak, ukur kazmak, abartmak bg. anlamlar ieren sz:
etiklerin kaynadr (SDD). Bu durumda, bu kkn ncl sesi e, eylem eki'
mek'tir.

t-,
Trk dilinin en eski, eliik anlamlar ieren kklerinden biridir. ncl ses
leri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: aclk, delik, ukur, karacier
(Ka.), kular ses karmak (tmek), birine seslenmek, barmak, bir kim
senin karsnda (te yanda) bulunmak, uzakta olmak, korkaklk, dolay
(bundan tr) , barsak bozukluu (ar. ishal), bartmak (dvmek), gn
dermek (tgrmek, Ka .), demek (temek, Ka.), gemek (tmek, Ka.),
yk (tkn, Ka.), savamak (tlemek, Ka.), karlk (tki, Ka.), al
mak-yorulmak (telmek, Ka.), karya gemek istemek (tsemek, Ka.),
kusma (tg, Ka.), dilek dilemek (tnmek, Ka.), kez (tk, SDD), ev-

1 12

Z
lenmek istemek (SDD), evlilik ana gelmek (SDD), ucu yanm odun
(tlensi, SDD), ii gemek (trmek SDD), ayakkag (tk, Uyg., Osman
llarda edik denirdi), ileri geirmek (telemek, Tar. Sz.), uzaka (terek,
Tar. Sz.), gemek, amak (tmek, Tar. Sz.), teke melemek (tmek, Tar.
Sz.).

v-,
k/g/ sesleriyle dnen (k-g--v), az ayrlklar nedeniyle deiik anlam
lar ieren szcklerin kkenidir. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. An
lam ierii: byklenmek, kendini beenmek, uslu-yeterli-yetkili olduu
nu sylemek (burada g/us, anlay gc, yetenek szcyle dnme
vardr. vnmek: kendini stn grmek, uslu-yetenekli saymak demektir) ,
dourmak (bu szckte de g-ge/anne anlamn ieren kkle dnme
vardr: g/v) , ykseltmek! ululamak, beenmek, kutlamak, ufalamak (v
mek, Ka .), ev (v, Ka.), t (vt, Ka.).
Anadolu halk aznda v kkyle balayan szcklerde n/v dnmesi
de grlr, ancak bu konu ayr bir almay gerektirir. Szgelii nlk
(vcl, SDD), nc (ve, SDD), neze (veze, SDD). Yine Anadolu halk
aznda v'le balayan ses dnml szckler: inek kz aramak (vsi
mek, SDD), alay etmek (vgnmek, SDD), ivedilemek (vetlemek, SDD),
semek (vklemek, SDD), trk sylemek (vmek, SDD), yaylmak (vmek,
SDD), yknmek (vknrnek, SDD), zlemek (vsenmek, SDD) .

y-,
g//k/v/y dnmesi gsteren ilek bir kktr. ncl sesleri e-, eylem
eki mek'tir. Anlam ierii: vmek, zenmek, bakasnn yaptn yapmaya
kalkmak (taklit etmek), yaylmak, erimek (ymek, SDD), konumak (y
knmek, SDD), svamak (ymek, SDD), fkelenmek (ykelenmek, Tar. Sz.),
akcier (ygen-yken, Tar. Sz.), leye erimek (ylelemek, Tar. Sz.), belli
sre (yn, Tar. Sz.), belli srede (ynle, Tar. Sz.).

z-,
ilek-retken bir kktr. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald orta
eklerle) . Anlam ierii: kii, benlik, kendi, yap, taban, kurum, kurulu,
oylum, gvde, nesnel varlk (zdek), baka, ayr, gvdeleme, koyulamak,
younlamak, ya, kadnlara verilen san (Ka.), gl, salkl, eilim duy
mak, istemek (zlemek), aramak, grecei gelmek, arnmak, saltlamak,
sindirmek (yemekleri), yapt yanna kalmak, grtlak, gevek (zemk,
SDD), bozulmak, ekimek (SDD), dere, kuytu yer, aalk, sazlk, stlk,
yknmek, imrenmek, kk, i, e , sre (zlek, SDD), benimsemek, rnek
olmak, nclk etmek, ynlendirmek, soyluluk, derleyip toparlamak, d
zenlemek, bamsz bg.

TKS 8

1 13

p
p--,

Asya Trkesinde, bu sesle balayan szcklerin bir blm 1?aka diller

den alnm, bir blm de yansma sesten kurulmutur. Trkenin yap
snda bu ses, balang olarak yoktur. Ancak az ayrlklar nedeniyle,
b/p dnmesiyle bu ses ilerlik kazanm, az da olsa, retken duruma
gelmitir.

pa-,
yansma sestir, anlam ierii yoktur, kimi olaylar karsnda aknlk bil
dirir.

paf-puf-,

yansma sestir, anlam ierii yoktur.

par-,
yansma sestir, b sesiyle dnmtr (barnak/parmak). ncl sesleri -a,
eylem eki la-mak'tr. Anlam ierii: mak, aydnlatmak, ldamak, fke.
lenmek , kzmak, kkrtmak, kartrmak, bulatrmak bg.

pas-,
yansma sestir, ncl sesleri -a, eylem ekleri la-mak'tr. Anlam ierii: kir
lenmek, pislenmek, eskimek, deerden dmek, ypranmak, geersiz olmak
bg.

pat-,
yansma sestir, ncl sesi a, eylem ekleri la-mak'tr. Anlam ierii: yksek
ses karmak, fkelenmek, kzmak, ortal kartrmak , bunalm yaratmak,
yarlmak, atlamak, blnmek, ayrlmak bg.

pav-,
yansma sestir, anlam ierii yoktur, pav-pov gibi anlamsz sesler karan,
anlamsz konuan kimselere sylenir (pav pov edip durmak).

pef-,
yansma sestir, anlam ierii yoktur (pef pf).

peh-,
yansma sestir, Farsada da vardr, anlam ierii yoktur.

pek-,

Asya Trkesinde bek biiminde sylenir, Anadolu Trkesinde b/p di

mesiyle pek olmutur. ncl sesi i, eylem eki mek'tir (ald eklerle. Bu

114

P
kkn berk biimi de vardr, Ka.) . Anlam ierii: glendirme, salamla
trma, gven altna alma, dayankllk, sreklilik, tkanma (peklik), kat
lama, ok kuruma.
Anadolu halk aznda: bekinin kald yer, arsa, kapamak (pekemek,
SDD), engel (pekenti/su tamasn nleyen engel, SDD), srglemek (peki
lemek, SDD), itmek (pekimek, SDD), dzeltmek, onarmak, it (pekit, SDD),
evirmek, sarmak (tarlalar) , evet (peki).
pr-,
yansma sestir. ncl sesi ; eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle). Anlam
ierii: umak, hzla kamak, almak, svmak, burkulmak, topa, lda
mak , etek pmek (prlanmak), eskimek (yrtk prtk), eskimi, duman-sis,
bozmak (prtmak), yellenmek, dnmek, evrilmek, ss taks (bu szckle
rin hepsi iin bk. SDD).
ps-,
yansma sestir. ncl sesi , eylem eki mak'tr. Anlam ierii : sinmek, sus
mak, ekinmek, kanmak, kbrkup saklanmak, beceriksiz olmak, ylmak,
yavaa vurmak (pstk), elle dokunmak (bu szcklerin hepsi iin bk. SDD).
,
-

p
yansma sestir. ncl sesi , eylem eki mak'tr (ald baka eklerle) . An
lam ierii : sevimsiz durumda k samak (gzleri kamatrarak insan
tedirgin eden k), sevimsiz , istenmeyen, bir ocuk oyunu (pk), gver
cini yemlemek iin pk diye ses karmak (hepsi iin bk. SDD).
pt-,
yansma sestir, ncl sesi , eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle). Anlam
ierii: birden ortaya kmak, bymek, grnmek, fkrmak, sessiz kim
se, uysallk, gcenmek, darlmak, ksmk, ince bulgur (ptpt), yavaa
yrmek, yamur yamak, su damlamak (hepsi iin bk. SDD).
pin-,
yansma. sestir, ncl sesi e, eylem eki mek'tir (ald eklerle) . Anlam ie
rii: yava trmalayc bir ses karmak, yava bir ses kararak bir yerde
sinmek, gecelemek, kalmak, kmes (SDD), buzalarn ahrdaki zel yeri
(SDD). Bu szck rum. benzerleriyle kartrlp zgn bir nesne saylma
mal (Anadolu' da konuulan Rumcada pin kk vardr) .
pis-,
Ka. szlnde bulunmasna karn yansma sestir. ncl sesi i (ald
eklerle) , eylem eki mek'tir (ald eklerle). Anlam ierii: kirli, arnm ol
mayan, toz, krnt, dklk, yzszlk, utanmazlk, saygszlk, arabozu
culuk, bulamak, satamak, bulandrmak, kedi (pisik, SDD), fsldamak (pi
silemek, SDD) bg.
pi-,
Asya Trkesinde bi kknn b /p dnmesiyle Anadolu Trkesinde
karldr. Bu kk Ka. szlnde p, A. v. Gabain'de b, Uygur Trk-

1 15

POH
esinde b biiminde geer (bmak/olgunlamak, pimek, burmak/pi
innek, Uyg.) . Bu kkn ncl sesleri i- (piirmek-pirmek), eylem eki
mek'tir. Anlam ierii : yemek ocakta yenecek duruma gelmek (pimek),
olgunlamak, gelimek, becerili olmak, baarmak, yemek (piinti, SDD),
tavan aralarna souu gidermek iin konan amur (piirik, SDD), yada
ekmek kzartma (pii, SDD), yanmak (kaynam su dklerek) bg.

poh-,
yansma sestir, geerli deildir, pohpohlamak eyleminde grlr, baka
kullanm yoktur.

por-,
yansma sestir, Asya Trkesinde porsuk, porsmuk (porsuk denen hayvann
ad olarak geer, Ka.). Anadolu Trkesinde porsumak (prsmek) eyle
minin kkdr. Bu kk halk aznda yaygndr, ncl sesleri u-a, eylem
eki mak'tr. Anlam ierii: oyulmak, ii boalmak, rmek, bitkin, gsuz,
kuru, verimsjz, kflenmek, kabarmak, imek, yzn ekitmek, kaymak,
frlamak, yalan bg. (hepsi iin bk. SDD).

p ot-,
yansma sestir, erm. pot (krk) szcyle kartrlmamaldr.

pf-pf-,

yansma sestir, anlam ierii yoktur.

pr-,
bk. par.
puf-,
yansma sestir.

pus-,
yansma sestir, bus biiminde de sylenir. Ka. szlnde pus olarak ge
erse de az ayrlklar nedeniyle deiip dnmtr (bus-pus b/p d
nmesi) . ncl sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: sislenmek, duman
lanmak, kapanmak, sinmek (pusu kurmak), lgm (pusark), saklanmak.
Halk aznda: susmak, kartrmak, otlar bozulmak, bulutlanmak, kor
kutmak, korkak, bulanmak (SDD).

pu -,

yansma sestir, Anadolu halk aznda geer (SDD). Ka. szlnde puak
(zntl), pumak (sklmak, usanmak), puug (skntl) szckleri buug
ile ekkenli gsterilir. Bu da bu/pu (b/p dnmesi) balantsn ka
ntlar.

pf-,

yansma sestir, genellikle , yellerin esmesiyle ilgilidir (pfr pfr esiyor).

1 16

PT
pr-,

br kkyle dnmtr (b/p). ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. An

lam ierii: sarkmak (salarn alna sarkmas), krmak, burumak, ka
barmak, eilmek, prek-prek szckleri Asya Trkesinde grlmedi,
yalnzca 14. yzyldan beri Anadolu'da geerlidir (Tar. Sz.'nde grlen r
neklere gre). Bu pr kk Anadolu halk aznda (SDD) birok szcn
kaynadr, oysa bu halk szckleri aydnlarca bilinmez, kullanlmaz.

ps-,
yansma sesten olumu bir kktr. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: pusu kurmak (psmek, Ka.), pusu (psg, Ka. Burada
u/ dnmesi var: pusug/pusu psg/pusu), yamur yamak (psen/
ahmak slatan, Tar. Sz.), ylmak, kra dmek, kedi (psk) , ince kar
yamak, sprge (psrge), tembel, beceriksiz, engen, eski, ypranm,
sa ekmei (psrge), birbirine karmak (hepsi iin bk. SDD).
Bu kkn fkrtmak, frlatmak, atmak, serpmek, samak, dkmek,
fkelenmek, saldrmak, slatmak bg. anlamlara gelen trevleri de vardr.
,

pt-,
yansma sestir, pek ilek deildir, ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: kabarmak, u vermek (ban denen kabanklarda), kasrga,
knt, tomurcuklanmak (hepsi iin bk. SDD).

1 17

R
r-,

bu ses Trk dilinde, yalnzca eklerde (ortaek, sonek, eylem eki) grlr.
Bu sesle balayan Trke szck yoktur, bunun nedeni de, bu sesin sy
lenirken dilde yaratt burkulma, grtlaa ynelmedir. Trk dilini olutu
ran szcklerde grtlaa ynelme, grtlaktan ses karma yoktur.
Trkede geerli saylan kimi (Trkelemi diye nitelenen) szcklerle
r sesiyle balayan szcklerin hepsi yabanc kkenlidir. B u ses Trk grt
lana ylesine yabancdr ki, bu sesle yansma kk bile oluamamtr.
zellikle yansma seslerden kk retmede doal bir yetenei bulunan Ana
dolu halk aznda bu sesle balayan bir szcn bulunmamas ilgintir
(SDD derlemesinde bu sesle balayan szck yeralmam) .
Trk az (halk az) bu sesle balayan kimi yabanc szcklerin nne
-u- bg. seslerini getirme gereinde kalmtr: rak/rak, rahman/rahman,
Rus/ Urus, ruba/uruba, rub/urub (drtte bir), Rum/urum bg.

118

s
s-,
Trk dilinin retken seslerinden biridir, ald eklerle anlam genilemesi
ne uram, az ayrlklarnn gelimesinde etkili olmutur.
sab--,
p sesiyle dnmldr (b/p, p/b sab-sap) , ncl sesleri a--u, eylem eki
mak'tr. Anlam ierii: tarla srmek, ekin ekmek, retmek, dengesiz, il
gisiz, saygsz, dinlenmek, soluk almak (SDD) .
sac-,
burada c sesi 'ye dnr. bk. sa.
sa-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: datmak, amak, sun
mak, serpmek, adamak, sarkmak, knt yapmak, yaymak, anlamsz szler
sylemek, dengesi bozulmak, dzensizlemek, dnde konuklara aka da
tmak, dne anda getirmek, pskrmek, atmak, frlatmak bg.
sag-,
bu kk Asya Trkesinde (Ka.) geerlidir, Anadolu Trkesinde k/g/ ses
lerinde dnme nedeniyle sag-sa-sak zdelii vardr. Ka. szlnde
bu kkle balayan otuz szck vardr (sag/sa, us, anlay, sagd/sad,
saglmakjsalmak, sagm/sa, sagn/samal, sagnmak/sanmak, saar
grnmek bg. Bu szcklerden g/ dnmnn sreklilii anlalyor).
Kkn ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr, anlam ierii iin bk. sa.

sa-,
sag kkyle dnmldr. ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam
ierii: sanmak, tasarlamak, saymak (say saymak), dnmek, hayvandan
st almak, smrmek, emmek, esenlik, gllk, mutluluk, dirilik (salk
l olmak) , ykseklik (toprak zerinde ufak tepeler olumak, SDD), gsz
(sam, SDD), szlmek (saalmak, SDD), inek beslemek (saanc, SDD),
sayrlktan kurtulmak (saalmak/salmak), solun kart (gney) , st ve
ren hayvan (sanl, SDD) , sayrl gidermek (saltm, saltmak) , yerine
getirmek-gerekeni bulmak (salamak), dm zmek-sanl bir nesneyi
amak (SDD), at (sau), iyilemek (sayrlktan kurtulmak), beslenmek,
dayanmak, katlanmak, istek-dilek-tasar (san, Tar. Sz.) , say-nicelik (sa
, Tar. Sz.), pekitirmek bg.

sak-,
ncl sesleri a-, eylem ekleri la-mak'tr: Anlam ierii: korumak, gizlemek,
tutmak, kayrmak, ekinmek , deinmek, dokunmak (ilimek), titremek

1 19

SAL
(sakramak, SDD), sarmak, uzamak (sakal), yannda bulundurmak, su i
mek (sagurmak-sakrmak), saymak, say (sak, Ka.), dnmek (sakn
mak, Ka.), kabarmak (topraktan bitki-ot ykselmek, SDD). Bu kkte de
g//k dnmesi vardr, zellikle Asya Trkesinden alnan rnekler bu
nu gsterir.

sal-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: brakmak, atmak, uzak
latrmak, yollamak , gndermek , yaylma karmak, yaymak, sarktmak,
devinmek (sallanmak-salnmak), avlanmak, av tuza kurmak (SDD), ta
nmlamak (salklamak, SDD), nermek (salk vermek. Bu szc salk
vermek biiminde syleyenler de vardr) , zgrle kavumak, ycelmek
(salt, saltk), vergi yklemek, vergi toplamak (salyanc/vergi toplayan, SDD),
yeri kazmak, szlemek (salklamak, SDD), anlaysz (salak, SDD), ze
rine yrmek, atlmak (saldrmak, savaacak durum yaratmak), vuru
mak-vurmak, sarkmak, yaylmak, bulamak (salgn), gevemek, teye be
riye gidip gelmek, babo dolamak, titremek, rpermek, sarslmak.

sam-,
Ka. szlnde, Uygur Trkesinde bu kkten tremi be on szck
varsa da, kkn Trke olduunu kantlamaya yetmez. Bu szcklerin
kimi ses deimesi, ses dmesi nedeniyledir: samursak (sarmsak, sarmo
sak, Ka.), samlamak (ila yapmak, Ka.), samda (ayaa giyilen sandal,
Ka.) , sam (ila, Uyg.) rneklerinde samursak (ses deimesi sonucudur,
dorusu sarmsak'tr) dnda hepsi el kkenlidir, Trke deildir. Ana
dolu halk aznda sam kkyle balayan Trke szckler n/m dnmesi
rndr.

san-,
ncl sesleri a,, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: tasarlamak, dnmek,
kayglanmak, kukulanmak, inanmak, karglamak (sanmak) , actmak, a
rs. olmak (sanclanmak) , say saymak (sanamak, Ka.), saplamak-saplan
mak (sanlmak, Ka.), dvme (sandr, Ka.), samalamak (sarnmak,
Ka.), armak, ,akn akn saa sola bakmak (sangrtmak, SDD), alk
alk bakmak (santmak, SDD), dn evine anda gnderme (sanrdak,
SDD), ne sulu ne susuz olmak (sank).

sap-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: azmak, yoldan kmak,
ayrlmak, tutmak, tutacak, batrmak, dengesi bozulmak, erilie ynelmek,
ineye iplik geirmek (Ka.), yol ayrm (sapak), dengesiz, deli, alk alk
dolaan, lgn, belli bir dnceye bilinsizce balanma, yamlrria, bilin
bulankl, bunalm, belirlemek , kesinletirmek, kantlamak (saptamak),
yn deitirmek, balamak, baml klmak bg.

sar-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kuatmak, evirmek,
dolamak, kucaklamak, atlamak-uzlamak, sevimek, solmak, titremek,

120

SE
rkmek, rpermek, sallanmak, yerinden oynamak, devinmek, kmldamak,
yukardan aa doru asl duran (sarkan), aslmak, da tamak, lnn
dna kmak, dengesi bozulmak , bunalmak, prsmek , etek, kskanmak
(sarkmak, SDD), satamak, elence (sarmak, SDD), bataklk (sargun),
kolayca topraa gmlen (sargn, SDD), itenlikli (sargn, SDD), kaymak,
yklr gibi olmak (sarslmak, sarsmak), sallamak (sarsmak) ..

sas-,
bu kk Ka. szlnde drt szckte gemektedir (sasg/kokmu, sask/
saks, sasmak/kokmak , sasg barg/kokmu, sas). Uygur Trkesinde
sas/rk, kokmu (sars szc de eanlamda geer), sasmak/kok
mak, rmek, ktlemek, sastmak/kokutmak. Kit. yalnzca sas/kokmu
rneini veriyor. Tar. Sz ise sas, sasmak szcklerini alm.
Anadolu halk aznda sasak/saksaan, saslama/zayflama, sasuk/tat
sz, dncesiz, az ak renk (SDD) grlr. ncl sesleri a-, eylem eki
mak olan bu kkn baka trevlerini grmedik. Bize kalrsa. bu kk yan
sma sestir /s dnmne uramtr.

sat-,
ncl sesleri a--u, eylem eki mak olan bu kk pek ilek, retken deildir.
Anlam ierii: inenmek, inemek, kavumak, aka karl birine ver
mek, yreklenmek, yiitlenmek, gereksiz sz sylemek (bu szcklerin
hepsi iin bk. Ka.), yaln, yalnz, budamak, ar, sa, ussuz, elden kan
nesne (satlm olan) , bacak, zm salkm (bu rnekler iin bk. SDD),
karlamak, sylemek, al-veri (bu rnekler iin bk. Tar. Sz.), sarkn
tlk etmek, bulamak, tedirgin etmek, tartmak (ekimek).

sav-,
ncl sesle;i a--u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: atmak, frlatmak, ekin
leri harmanda samandan ayrmak (rzgarlandrmak), korunmak, korumak,
dmek, vurumak, uzaklatrmak, tkenmek, bolamak, uurmak, g
zetlemek, beklemek, kamak, ekinmek, beceriksiz olmak, enmek, d
nce ileri srmek, gndeme getirmek, anlatm, gr, kan bg.

say-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : dizilemek (say denen
nesneleri artlarda getirmek) , ayklamak (ka nesne olduunu anlamak) ,
dzenlemek , nem vermek, deer vermek (sayg gstermek), aklamak,
belirlemek, tutmak, tasarlamak, onaylamak, benimsemek, nermek, sa
l bozulmak, bakalamak, yollamak, gndermek, demek, demek, ayk
lamak , yanlamak, aya kaymak, batan savmak, duygusuz olmak, teyel
lemez (bu rnekler iin. bk. SDD, Tar. Sz.), tketmek, suyu azalmak, sy
letmek, tmek, akmak, denek, tal olmak (bu rnekler iin bk. Ka.),
uyur gibi olmak, anlamsz konumak.

se-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ayklamak, ayrmak,
dizilemek, nem kazanmak, ykselmek, saygnlk kazanmak, deerli olmak.

121

SEG
Anadolu halk aznda: yn (se), koyun-kuzu ayrma yeri (saak), ayna
(seence), iyi-okunakl yaz (segel), frengi-belsoukluu (seime), ayrma
-katma (seim-katm, bu rnekler iin bk. SDD) .

seg-,
g/ dnmesine uramtr. bk. se.
se-,
k/g/ dnmesine uramtr. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam
ierii: komak, hzl yrmek, yarmak, ilerlemek, sesi kslmak, bayl
mak, kendinden gemek, vurmak iin kolunu kaldrmak, su kab, kadn
ayakkabs, iki tepe arasnda kalan yer, iki tarla aras, gnn bir blm,
ucu yanm odun, tahta iskemle, yavaa kmldamak, yerinden oynamak
(bu szckler iin bk. SDD) , akn (Tar. Sz.).

sek-,
bu kk az ayrlklar nedeniyle k/g/ dnmne uramtr. ncl
sesleri e-i, eyJem eki mek'tir. Anlam ierii: aksamak, sapmak, yediyle do
kuz arasndaki sayy (8) oluturmak, sarslmak, iki yana salnmak, aya
taklmak, srmek, yanlmak, sramak, atlamak bg. Anadolu halk azn
da: melerek oturmak (seklemek, SDD), korkutmak, azaltmak, yamur
dinmek, dinlenmek (SDD).

sel-,
Asya Trkesinde byle kk grlmedi , Anadolu Trkesinde, zellikle halk
aznda (SDD) var, Tar. Sz. ise bu kkle ilgili rnekler veriyor. Bu kkn
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : byklenmek (selmek,
SDD), ses-grlt, sevinmek (Tar. Sz.) , gevemek (selgimek, Tar. Sz),
gevek (selgi , Tar. Sz.) , sezdirmeden ekilip gitmek (seleklemek, SDD),
seyrek (seldirek, SDD), simek (selemek, SDD) , yrrken deyazmak
(seleklemek, SDD), yakn, vnmek (selinmek, SDD), ssz (selki, SDD),
ukur, dik, bayr (SDD), gelin alaynn ba (selmen, SDD) , sakakuu (sel
me, SDD) .

sem-,
bu kk Ka. szlnde sekiz yerde geer, ancak ila anlamna gelen sem
Arapa semm (ila) sznden gelir kansndayz. sem kknn ncl sesi
i, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle). Anlam ierii : irilenmek , beslen
mek, imanlamak (semirmek-), bymek, yalanmak.
Tar. Sz. Kamus evirisine dayanarak seme (ussuz, akn, anlaysz)
szcn Trke gsteriyor. Nitekim Brh. bu szc Trke sayyor,
Anadolu halk aznda semelek (akn, oynatm, dengesiz, SDD) szc
var. Bu szck Arapa semn (a, au) ile benzerlik gsteriyor, aran,
kendinden geen, sersemleen (bu fars. szck alanm olduundan, ba
dnm anlamna gelir) kimseyle alanan kimse zde nitelikler gsterfr.

sen-,
ilek-verimli bir kk deildir. Anadolu halk aznda bu kkten tremi
szcklerin (SDD) ou ses dnmesi, yabanc kaynaklarn deitirilm esi
1 22

SEZ
sonucu olumutur. Kkn sen olmas, kimi szcklerin bununla bala
mas (sendelemek, senlik, sencileyin bg.) bu kkn Trke olduuna kant
saylmamal. Ka.'da sen (ben, sen, o gibi) eylem. kk biiminde geer:
sen-le-mek/senlemek (sen diye armak) .

sep-,
ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : yaymak, datmak, ps
krmek, geline eyiz vermek (septrmek, Ka.), sramak, hazrlanmak,
derileri dvmek, dklmek (sa, ty, kl bg.), letirmek, sayrlk bula
mak, karla kark yamur yamak, ykm (sepi), dzenlemek (bu rnekler
iin' bk. SDD) .

ser-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : yaymak, datmak, a
mak , alcya sunmak, su pskrtmek, bandan olay gemek, kar karm
yamur yamak, salmak, almak, da tamak.

ses-,
ncl sesleri e-i, eylem ekleri le-mek'tir. Anlam ierii: titremek, nla
mak, armak, dinlemek, sz sylemek, iletmek, bildirmek, duyurmak.
Anadolu halk aznda: oy (ses), bymek, gelimek (seselmek), gelitirmek,
uyanmak (sesirgemek), karanlkta birini uyarmak (sesirgenmek) , kulak ver
mek (bu rnekler iin bk. SDD), nl, bilinen (sesli kii/nl kii), szn
geirmek, szn dinletmek, dnmek (sesinmek, Ka.), bandan zl
mek (Ka.).

se-,
bu kk Ka. szlnde geer (bu kkle balayan yedi rnek verir. Ancak
bu kk ilek-verimli deildir. Ka.'da u szckler var: seilmek (zl
mek) , seilgen (zlen), selinmek (zlmek) , semek (zmek), setr
mek (zdrmek) , sek (zk), semek (gevemek). Bize kalrsa bu kk
s/ dnmesine urayarak anlamnda genileme olmutur. Nitekim Ka.
da semek'le sesinmek'i eanlaml gstermitir.

sev-,
ncl sesleri e-i-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : yaknlk duymak, ei
lim gstermek, gnl vermek, ayg gstermek, kvanmak, mutluluk duy
mak, Ka.'da: azalmak-savulmak (sevremek), iini bitirmek, boaltmak
(sevritmek) .

sey-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: ayrmak,
aralamak, ayklamak, uzaklatrmak, skl gidermek, seirtmek (/y d
nmesi se/sey), peynir zerinde sinek, kurtuk olumak (SDD), isiz
gsz dolamak (seysemek, SDD) .

sez-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: iten duymak, anlamak,
kavramak, tasarlamak, alglamak, anmsamak, uyanmak, duyumsamak,

123

SIB
ne domak, esinlenmek, duyarl (sezek, SDD), ilgilenmek, aratrmak,
incelemek , pusu kurmak (SDD), bir olay olmadan nce duyma.

sb-,
bu k yalnzca Anadolu halk aznda (SDD) gemektedir. ncl sesleri
-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: atmak, fkelenmek, frlatmak bg.
(sbrmak, sbtmak}.

sc-,
ncl sesleri a-, eylem ekleri la-mak'tr. Anlam ierii: snmak, mak, s
nn etkisi, yaknlk duymak, sevmek, eilim gstermek, yumuamak bg.

s-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: dlamak, da atmak,
dk karmak, pislemek, atlamak, frlamak, atlmak, stne kmak, bir
engeli amak, ykselmek, serpilmek, serpmek, bozmak bg.

sd-,
bu kk Anadolu halk aznda vardr, Asya Trkesinde smak (krmak)
szcnn sd (krd) biiminden alnp uygulanmtr. ncl sesleri a-,
eylem eki mak'tr. Anlam ierii: krmak, krlmak, bozulmak, dalmak,
blnmek, yrtlmak, fkelenmek, incinmek, krlmak (gcenmek), souk
tan buz tutup atlamak (zellikle ekinlerde), ban yarp suyunu-irinini
aktmak (SDD).

s-,
bu kk sk/sg/s dnmnden gemitir (k-g- yumuamas). ncl
sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: bir yere toplanmak, skmak,
younlamak, bir yere dolmak, sklamak, kayrmak, kayrlmak, younla
mak, yardm dilemek, kanmak, birinin yanna gitmek, svamak v/, /v d
nmesiyle samak/svamak, svamak/samak) , srgn av (sr, Ka.
sir szc ,. Asya Trkesinde kocaba evcil gevi getiren hayvanlara
denir. Bu kkten gelen r eki sgr /sr szcn oluturmutur: sa-r/
sar, ba-r/bat-gs gibi), otlatmak, yaylma gtrmek, gtmek, kes
mek, budamak, ayklamak, sklmak, daralmak, alama, hkrma, dokun
mak, etkilemek bg. (bu rnekler iin bk. Ka. , SDD., Tar. Sz, Uyg., Kit.).

sk-,
sg/s kkleriyle dnmldr. ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. An
lam ierii: daralma, katlama, younlama, kalabalk (sklcm, Tar. Sz.),
basn, zsu (sklarak karlan yemi suyu: sknd, Tar. Sz.), slk al
mak (skrmak, Ka.), el ile samak (skamak, Ka.), bunalmak, zlmek,
fkelenmek, soluu kesilmek.

sn-,
ncl sesi , eylem eki mak'tr. Anlam ierii: krmak, datmak, yarmak,
ayrmak, atlatmak (krarak yarmak), bozmak, yenilgiye uratmak, geer-

124

SiY
siz klmak, aalamak, ykmak (Tar. Sz.). Bu sm kk pekitirme neki
olarak da kullanlr: sm-sk bg.

sn-,
ncl sesleri

a-,

eylem eki

mak'tr

(ald ortaeklerle). Anlam ierii: de

nemek, altrmak, yoklamak , gzden geirmek, aalamak, birbirini de

nemek, deneme (snay, Tar. Sz.), makas, kesme arac

(sndu,

Tar. Sz.),

bozmak, datmak , krmak (Tar. Sz.), krlmak (snmak, Ka.), utanmak,

boaltmak, almak, sarslmak, ekinmek, ylmak, kar gelmek, dikelmek,

yaltaklanmak (bu rnekler iin bk. SDD).

sp-,
yansma sestir, Ka. szlnde iki yana basm taya denir. Anadolu

halk aznda birka trevi vardr. Bu kkn ncl sesi , eylem eki mak'

tr (ald ortaeklerle) . Anlam ierii : kovmak, uzaklatrmak, atmak, ko

yun al, darlma, cenme, aac budama bg. (SDD).

sr-,

ncl sesleri

a-,

eylem eki mak'tr. Anlam ierii: inceltmek, iplik yapmak,

ince iplikle dikmek, parlatmak, dzlemek, eritip aktmak, dikileinek, sr

mak (srmak'n nne sesi gelmitir, bu szcn yeri s kkdr) , sars
mak, iplii yumak yapmak, kmak, fkelenmek, arka yn (srt), kaymak,
direnmek, utanmazlk, srncemek (sayr kii ayakta gezinmek) , buzlar eri
mek, direk, kazk (bu rneklerin hepsi iin bk. SDD., Tar. Sz., Ka.).

st-,
bu kk Ka.'da be szckte geer (stgalmak, stgamak, stganmak, st
samak eylemiyle balantl

gamak, sturmak. Bu szcklerin hepsi de

g?sterilir). Anadolu halk aznda

stmak

stma

(stma) szc bata olmak zere

(silu bir nesne kendiliinden patlayp akmak, SDD) ,

stahan

(de

irmen, SDD. Bu szcn kkeni tartlabilir) iki yerde gemektedir.

sv-,

bu kk

suv/sub

(su) ile balantldr, bu nedenle tr.-in.-mog. dilleri ara

snda tartmaldr (su szcnn kayna konusunda). Ancak

su szc
suv, sub biiminde en eski kaynaklarda grlmektedir. Bu kkn ncl
sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: slatmak, sulandrmak, bula
trmak, rtmek (duvarn yzeyini kirele, amurla svamak), svmek, yer

mek, alaya almak, akmak, boalmak, dklmek, sslenmek, derin olmayan

su (burada s/ sv - /v dnmesi var) , kamak, uzaklamak, enmek, bir

ie balamak (svamak, SDD) , su kab, dzgn, yakkl , hayvanlar su

lamak (svarmak, SDD) , erkek isteyen ksrak-dii eek (svk, SDD) , dl
lemek (yk hayvanlarnda) , eritmek (svtmak/kat bir nesneyi sv du

rumuna getinnek) .

sy-,

ncl sesleri

-a,

eylem eki mak'tr. Anlam ierii: imek, ocuk evresine

tutunarak yrmek, bozulmak, derisi yzlmek-kayp kmak, ufak izgiler

125

SIZ
biiminde yara (deri yrtklar), aacn kabuunu soyma, kesilen hayvann
derisini yzme, yalama, kabn iindeki yemek bulan diliyle yalama,
enme, iten kanma, svma, suu bakasnn zerine ykleme, yalan
clk etme, saygn, dalsz budaksz aa, dzgn, klbast, ay-dere kyla
rnda yaya yolu, suyu dz aktmak iin belli bir yerde toplama, yenmek
-yarmak (syumak , Ka.), kamak, byklenmek , birine anda vermek bg.
(bu rnekler iin bk. SDD, Tar. Sz.).

sz-,
ncl sesleri a-, eylem eki nak'tr. Anlam ierii: szmek, damlamak, giz
lice bir yere girmek, ac ekmek , armak, erimek, cann actmak, yakn
mak, erkein dlsuyu (szndu/meni, Tar. Sz.), arnm, tortusuz, ayrmak
(bal eriterek mumdan, ya iindeki yabanc birikimlerden artmak), top
raktan kan ince su bg.

sid-,
ncl sesi i, eylem eki nek'tir. Anlam ierii : i'emek, ietmek, su dkmek.
Bu kk Ka. szlnde k ekiyle siduk biiminde geer, sidik'ten baka
bir anlam da iermez. Burada geen d sesi dnmelidir, dh sesini verir,
bylece sid/siy biimi doar. Ka. bu kk sid-siy-sit . biimlerinde veriyor
(sidmek-siymek-sitmek hepsi iemek anlamnda) . Bu bakalk az ayrlk
larndan kaynaklanyor. Anadolu halk aznda sid kk komak (sidinek,
SDD) anlamm da ierir.

sig-,
siy biiminde dnmesi var. ncl sesi i, eylem eki yoktur. Bu kkten
oluan sigil, Anadolu halk azndan siyil (bk.) karldr.

si-,
ncl sesleri e-i, eylem eki nek'tir (ald ortaeklerle). Anlam ierii: de
ride kan prtkl ur (siil) , ky, u, kadn etei, sinsi sinsi i gren,
engel, baylmak, alayp kendinden gemek, esintili eik den yamur,
kpek havlamak, iri yaan yamur, anlaysz, eitimsiz kii, kartlam,
sindirmek, almak, yemek beenmeyen, iyi pimemi, gizlenmek-saklan
mak (bu rnekler iin bk. SDD).

sik-,
ncl sesi i, eylem eki nek'tir. Anlam ierii: iemek, su dkmek, diiyle
bilinen ii grmek, kadnla yatmak, almak, soymak, birinin bana ykn
getirmek, dvmek bg.

sil-,
ncl sesleri i-e, eylem eki nek'tir. Anlam ierii : yemekten tiksinme (Ka.),
yakkl (Ka.), arnm (Ka.), sarslmak, titremek, rpermek, rperip
ayaa kalkmak, artmak, tozunu almak, tketmek, ortadan kaldrmak, s
prmek, sezmek, beceriksiz, havlu, geveze, srg (silgi, silecek, silme ara
c), oturak, yenilemek (hepsi iin bk. SDD) .

126

SY

sim-,
yansma sestir, Anadolu halk aznda belirti, ar. iaret anlamnda sylenir.
Bu kkn Asya Trkesinde im (Ka.) ile balantl olduu da dnle
bilir, ancak s sesinin i sesi nne geldiini gsteren rnek bilmiyoruz.

sin-,
ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. ince ile ses yaknl var. Anlam ierii:
saklanmak, gizlenmek , pusuya yatmak, fkelenmek, kzmak, gcenmek,
aztmak, sapmak, zmsemek (yemei sindirmek) , yattrmak, korkutmak,
susturmak, emdirmek, ekilmek, yutmak, ilemek, hrszlk etmek, skl
gan, gz almak, eskimek (bayatlamak) , bellemek (beUeinde tutmak,
renmek) , gizlilik, alamak, hileci, ask yzl, makas (sindi), lnn gml
d yer (bu anlamda incedir. Bu rnekler iin bk. Ka., SDD) .

sip-,
pekitirme neki nitelii tamasna karn, kk olarak yansma sestir.
ncl sesi i, eylem ekleri le-mek'tir. Anlam ierii: saplamak, vurmak
(sip/sap benzerlii), temel, dip (dip/sip benzerlii), st dalndan yaplan
ddk (kard sesten dolay sipsi denmitir), kedi (pisi'nin baka bir
sylenii) , eilim gstermek, zlemek (sipsimek) . (Bu rnekler iin bk. SDD) .

sis-,
ncl sesleri i-e, eylem ekleri len-mek'tir. Anlam ierii : buulanmak, bu
lutlanmak, kapanmak, glgelenmek, kararmak, at tylerinde kan alaca
benekler (Tar. Sz.), yzde iller kmak, dumanlanmak, duman iz brak
mak.

sit-,
bu kk Asya Trkesinde sid ile zdetir (sid/ sit, sit /sid dnmesi, Ka.).
ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : siymek (hayvanlar iemek) ,
iemek (sittrmek/ietmek, silmek/iemek, Ka.).

siv-,
sv kkyle dnmtr. ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
kamak, kimseye grnmeden gitmek. Bu kkn Zend dilinde suvra (sivri,
delici) , tizya (sivri, delici, kesici) szckleriyle yaknl var, ancak suv'dan
dnme szkonusu edildii yerde durum deiir (suvra/sivri, sv/siv kk
leri ayr dnlmeli) . Trkede v/y, y/v, b/v, v/b, p/v, v/p dnmesi var.

siy-,

ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: it, etek (siy, Tar. Sz.),
iemek, dlleme eilimi gsterme, ieme yeri , sidikli ocuk, Yrk adr
larnda kazk, erkeklik rgeninden akan su (dlleme suyu) , kk bir hay
van damzlk erkeinin amas, sidikli, enmek, isiz gsz oturmak,
dikenlik, saklanmak, yaramaz, pis, yamur sepeleme, biimsiz, saygsz,
sevimsiz, sinsi (bu rnekler iin bk. SDD).

127

SZ
siz-,
ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: gizlice bir yere girmek, so
lucan gibi teye beriye sokulmak, siz diye seslenmek (sizlemek-sizletmek,
Ka.) .
sog-,
bu kk Asya Trkesinde (Ka.) varsa da Anadolu Trkesinde g/ d
nmesine uramtr. ncl sesleri u-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii:
aramak iin elini koynuna sokmak, soumak, edinmek, kazanmak, emmek,
topraa szarak yitmek, souyan, yen, sidikten arnmak, ykanmak, te
mizlenmek (bu rnekler iin bk. Ka.) .
so-,
g/ dnmesine uradndan sog ile zdetir. Bu kkn ncl sesleri a-u,
eylem eki nak'tr. Anlam ierii: mek, kn etkisiyle katlamak, g
cenmek, darlmak, uzaklamak, burumak, deri yarlp irin akmak, sayr
lk nedeniyle gz grmez olmak, yavrusu len koyunu samak iin altna
ii ot doldurulfuu kuzu derisi koymak, kadnda dlleme-erkekle sevime
istei olmamak, bkmak, usanmak, kaynak suyu kurumak, hayvanlarn
st kesilmek, prsmek (bu rnekler iin bk. SDD), serinlemek, hayvan
larda suyu imek eylemi, snn azalmas, kamak bg.

sok-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: batrmak, delmek, y"
lann srmas, gcendirmek , darltmak, ieri girmek, yaknlk salamak,
ylmak, snmak, yaltaklanmak, kadnlarda erkekle sevimek-yatmak
istei uyanmak , erkek diiyi dllemek, bir nesneyi bir yere sktrmak,
saklamak, gizlemek, araya girmek, yanamak, karglamak-oklamak, bak
lamak, a gzl (Ka.), ylann dii (soka, SDD), ine (sokancak, SDD),
ekinlerde filiz karma (sokark, SDD), kabaday (sokman, SDD), kap sr
gs (soku, SDD), imek, kabarmak (sokuk/al hayvann soktuu yerde
kan kabarkt SDD), kmaz sokak (sokuntu, SDD), lokma (sokum, SDD),
kendi kendine sylenmek (sokurdamak, SDD), dibek, havan, dibek tok
ma, mrldanmak, sazlk yerde biten ince otlar (sokra, SDD), yarann
armas.

sol-,

a-u ncl seslerini alarak gelime gsteren bir kktr. Eylem eki mak'
tr. Anlam ierii ald kklere gre deiir: boyas silinmek, sararmak,
aklamak, aarmak, sa yann karsnda yeralmak, sapmak, kaymak, ses
lenmek, cierlere hava alp vermek, sol elle almak, sol elle i grmek,
uursuz saylmak, bir yerde bulunmak (solamak, Uyg.).

som-,
bu kk Trkede son (son) ile dnmelidir, nesnel varl anlatr. Ana
dolu halk aznda bu kkle balayan szckler iinde Trke olan azdr.
Kimi szcklerde som/sor dnm vardr. Anlam ierii: emmek (zel
likle ekerkam gibi z tatl bitkileri emmek), yzn asmak, gcenmek,

128

SOY
darlmak, bakasna kar ;;oukluk gstermek (somurmak/emmek, som
lamak/av hayvanlarnn koku almak iin evreyi koklayp dolamas, som
ruk/ocuk emzii, somurga/somurtkan, som/harmanda ekin saplarnn
samana dnmesi, savrulmak zere toplanan ekin yn, SDD), nesnel
olan, duyularla kavranan (somut) , bk. sor, son.

son-,
bu kk . deiik bir gelime gsterir. Asya Trkesinde son szc som
anlamndadr (son/ii dolu madenden olan nesne, Ka.), son/bir adamn
oluu ocuu, iin sonu, bitim (Ka.), sonuk (son, Ka.). Anadolu halk
aznda son kknn anlam ierii: dvlm , savrulmam-samanla ka
rk arpa, boynuzdan yaplm yadanlk, beli bkk hayvan (sonak, SDD),
artakalan, geride kalan (sonalt, SDD), bitmek zere olan nesnenin sonu
(sonbet, SDD), soukkanl adam (sorigurt, SDD), bir nesnenin bitmek ze
re olan, geride kalan blm (songrlk, SDD), en arkada (en sonda) ka
lan (soncul) .
sop-,
Asya Trkesinde sub (submak/uzamak, incelmek, subtmak/sivriltmek,
Ka.) kkleri var. Ancak sub/sop anlam deiikliine uram grlyor.
sop kk a ekiyle sopa (denek) , eksiz olarak soy1a birlikte soy-sop bii
minde geer. Bu kke gelen eklerle salanan anlam ierii: vurmak, dv
mek, kovmak, eitmek, lmek, yattrmak bg.
sor-,

u-a ncl seslerini alr, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: emmek, imek,
aramak, izlemek, konu edinmek, renmeye-bilmeye almak, yarg (sor
gu/ sorgu yargc, SDD), birine bir sz ynelterek karl istemek, y
kmllk, yasal gerekim ,yiten bir nesneyi aramak (Ka.), bulmak istemek,
konu, zerinde allan-allacak ura blm (sorun), irdelemek (soru
sormak), dev vermek-grev yklemek (sorumlu-ykml olma), bilgi sora,
(Tar. Sz.), iz, belirti (Tar. Sz.), somurtmak (sorutmak, Tar. Sz.) , , amur
kurumaya balamak (sorumak, SDD) .

sos-,
bu kk sus ile dnmldr. Anadolu'nun kimi yrelerinde ofu sesleri
dnmelidir. bk. sus.
sov-,
bu kkte de /v dnm vardr. Kimi Anadolu azlarnda /v, y/v
v/y, v/ dnmeleri sreklidir: nmek/vnmek, ky/kv, germek/
gvermek, tmek/vtmek, kavut/kaut, souk/sovuk bg. Tar. Sz bu
konuda sovuk (souk), sovuurak (souka), sovucak (serin, az souk), so
vumak (soumak) rneklerini vererek so/sov dnmesini kantlyor.
,

soy-,
ncl sesleri u-a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: derisini, kabuunu yz
mek, karmak, kken, plak kalmak, almak, hrszlk etmek, lgarlamak,
TKS 9

129

SB
alp gtrmek, kapp kamak, izlemek, av hayvanlarnn dolat yerde
duyulan koku, lnn ardndan evde kalp ortaya konan kalt, giysi, uur
suz nesne (soyka, SDD), hrsz, geimsiz, karlamak-karlayc olarak git
mek, kaba saba kimse, kabuu karlm aa-sopa-bitki (yemeklik), eri
gitmek (soya gitmek, SDD), yatk (soya, SDD), iz, avn izini sren kpek
(soyak, SDD), izleyici (soyak, SDD), arka arkaya (soyak soyak, SDD), ky
ya ekilmek, kanmak, eribr , somutun kart (soyut), trmalamak,
yznn derisini izmek, yolkesmek (soygunculuk) bg.

sb-,

bu kk Asya Trkesinde, Ka. bir kez geer (sbijuzun-sivri nesne, yuvar

lak olmayan), baka trevi grlmedi. Anadolu halk aznda be on t
revi vardr. Kkn ncl sesleri e-, eylem ekleri le-mek'tir. Anlam ierii:
yumurta biiminde olmak, tomurcuk , musluk, deirmenin balta demiri,
sivri-uzun mantar, knt yapmak, yurriurta biimine sokmak , sivrice, em
zik (SDD).

s-,

bu kk k/g/v/y dnmldr, bu da az ayrlklarndan kaynaklanan bir

olaydr. Bunun en belirgin rneklerini halk aznda bulmaktayz (bk. SDD).
Kkn ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald baka eklerle). Anlam
ierii: kzartmak (kebap etmek), ocan arkas (ske, SDD), gmen ku
lar (sggn, SDD), sopa, denek, yama, eik yer, almak, kandrmak, tu
zaa drmek, svmek, yermek, dlm etle yemek yapmak, ayakta
durmak, uzanmak, yatmak, gs kemii,
halama yumurta (bu rnekler
.
iin bk. SDD, Tar. Sz, Hz.-Ir.).

sk-,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: koparmak, ayrmak,
ikarmak, ekmek, bitimek, yanamak, arka arkaya vermek, birden boa
lan yamur sularnn oluturduu takn sular, sayr, kk, yatalak, ak
mak, yaslanmak, ksrk, kularn yazba gelip gzn gitmeleri (gmek),
kagelmek, topra derince kazp kkleri karmak, ykmak (bu rnekler
iin bk. SDD).

sl-,
bu kk A. v. Gabain'de sl (et z) , Ka.'da sl (ette, aata yalk, taze
lik), Kamus evirisinde sl (slpk, Tar. Sz.), Hz.-Ir. sl (slbk),
SDD'de sl (slpk) , Uygur Trkesinde sl (irin), Kr.'de sl (irin) bg.
biiminde geiyor. sl/ sl dnmesiyle birlikte anlam genilemesi de ol
mu. Kkn ncl sesleri e-, eylem eki grlmedi. Anlam ierii: sarkk,
buruuk (slpk), dzensiz, dank, ok konuan (sfoen, SDD. Bu sz
ck sleen'dir, sesi derek sleen olmutur, bu kkle ilgili deildir),
et z (sl/zsu) .

sm-,
bu kk som-sor kkleriyle dnmldr (nn de anlam ierii z
detir). ncl sesi , eylem eki mek'tir. Anlam ierii: emmek, imek, asa-

130

SZ
lak olmak, bakasnn srtndan geinmek , bakasnn emeine almadan
ortak olmak, almak, soymak, yutmak, imek bg.
Bu kk Anadolu halk aznda baka bir zellik gsterir, anlam ierii,
ses deimeleri sonucu yledir: uzayp gitmek, elinden i gelmemek, an
laysz (semelek), iplik yuma boanmak, hepsini birden imek, geve
mek, zlmek, msr koan (SDD. Bu szcklerde ses deiikliinin ya
ratt kk bakalamas aktr) .

sn-,
bu kk (bu biimiyle) Ka. szlnde yoktur, Uygur Trkesinde ise sn
szc uzayp gitme, sre karldr. A. v. Gabain bunu gnmz anla
mnda snmek eyleminin kk diye almakta, aklarken durmak eylemini
ierdiini de vurgulamaktadr. Kazak Trkesinde sn kk snv (sn
mek, bitmek, tkenmek) eylemiyle balantl. Tar. Sz.'nn verdii rnek
lere baklrsa bu kkn ncl syn/sn'dr, n, ny bileik sesi sonradan
n (-y yumuatc sesleri dm) oluvermitir. Bylece sn-syn/sn ge
liimi salanm. (Tar. Sz.'de: synmek/snmek, parlakl gitmek, s
nmek/synmek-snmek) .
sn kknn ncl sesi , eylem eki mek'tir. Anlam ierii: parlakl
gitmek, yanmamak, durmak, gne batmak, gn kararmak, yklmak, k
mek, lmek, dalmak, baarszla uramak, sarslmak, gc tkenmek,
bitmek, sal bozulmak, verimlilii gitmek, yitmek, ii inmek, kabarkl
yokolmak, solmak, isteksizlik, ekinmek, kanmak bg.
sr-,
bu kk yalnzca Anadolu halk aznda vardr (SDD), ncl sesleri e-, ey
lem eki mek'tir. Anlam ierii: bzlmek (srpemek), buruuk, prsk
(srpk), eskimeye balamak (srpmek), solmak (srpmek) . Bu rnek
lere baklrsa bu kkn pr /sr dnml olduu sezilir (por-pr-sr ge
liimi. bk. pr).
sv-,
sg/s/sv dnmesi grmtr. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir.
Anlam ' ierii: yermek, aalamak, ktlemek, sylemek (svlemek, Ka.),
fsldamak (svlenmek, Ka.), yaslanmak (svkemek, SDD. sk/sv dn
m), kzartmak (svrmek, SDD. s/sv dnm) .
sy-,
bu kkn dorusu sz'dr (z/y dnmesiyle sz/sy). ncl sesi e, eylem
ekleri le-mek'tir. Anlam ierii: sz etmek, azdan sz karmak, bildir
mek, duyurmak, armak, aklamak, anlatmak, yorumlamak, t ver
mek, uyarmak, buyurmak, renmek, eitmek, seslenmek, dedikodu yap
mak, ekitirmek, fkelenmek, zlmek, dile dmek, ad ktye kmak,
nlenmek, saygnlk kazanmak bg.
sz-,
Trkenin verimli, ilek kklerindendir; y sesiyle dnr (szlemek/sy
lemek). ncl sesleri e-, eylem ekleri le-mek'tir; Anlam ierii: anlamak,
uzlamak, dnce birliine varmak bg.
131

SUB

sub-,
Asya Trkesinde geerli bir kk deildir, Ka. szlnde sub (uzun ,
sivri, yuvarlak olmayan nesne, Ka.), sublamak (ucunu sivriltmek, yanla
rn daraltmak, Ka.), submak (uzamak, Ka.) , subtmak (sivriltmek, Ka.)
bg. Bu rnekler sub kknde ncl sesin , eylem ekinin mak olduunu
gsterir. Anlam ierii verilen rneklerden anlalmaktadr.
te yandan, yalnzca su (s) szcnden retilen su-bay/subay (su/er,
asker, bay/bey de erlerin banda bulunan, yneten kimse).

suc-,
bu kk ilek-verimli deildir. Tar. Sz.'de bir, SDD'de iki trevi gl
mtr (sucmak, sumak/scmek/dikbalk etmek, sramak, Tar. Sz.,
sucalanmak/uzamak, by atmak, sucuk (srahi, SDD).

su-,
ncl sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: utanmak, ekinmek (ile
dii sutan dolay, SDD) , sramak (sumak, Ka.), syrlmak (sulunmak;
Ka.), almak (suulmak/iek amak, Ka.), kalkmak (suumak, Ka.),
knamak, yermek _bg.

sud-
bu kk Ka. szlnde szckte (sudmak/tkrmek, suduk/tkrk,
sudturmak/tkrtmek) gemektedir. ncl sesi u, eylem eki mak'tr. An
lam ierii: tkrmek, yermek, salya (suduk, SDD), yazba krlarda aan
yenilir bir bitki (suduran, SDD), kurnaz (sudurlu, SDD) . Halk dilinde ge
en sud kknn ses deiikliine urad aktr.

suk-,
bk sok. Kimi halk azlarnda sok kk suk biiminde sylenirse de bu

ofu dnmesidir, gerek kk sok'tur.

sul-,
Trkede byle bir kk yoktur , su sozcugune gelen l sesiyle oluan sz
ckler varsa da zgn bir eylem kk bilinmiyor (sulamak, sulanmak, su
luk, susamak bg. su kkl szckler epeycedir) .

sun-,

..

bu kk de ilek-verimli deildir. Ka.'da, Anadolu halk aznda bu kkle

balayan birka szck vardr, ancak kkte ak bir anlam ierii grl
medi. Bize kalrsa bu kk, Asya Trkesinde yansma sesti (sumlmak/
Trkeden baka dille konumak, Trke bilmemek , sumak/bklmek, bo
yun emek, Ka.).
Anadolu halk aznda sum szc yumruk anlamnda sylenir (sumsa/
yumruk, sumruklamak/yumruklamak, sumsak/yumruk, sumsalamak/sivri
yumruk vurmak, sumsuk/yumruk, sumsuklamak/yumruklamak, SDD) .

sun-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: vermek, adamak, ba
lamak, anda, yardm, knt yapmak bg.

132

soc
sur-,

bu kk Ka. szlnde on iki yerde gemekte, Anadolu halk aznda bir

ka szck oluturmaktadr. Ancak bu kk sr, sor, sr kkleriyle dnm
ldr. Ka. szlnde: suramak/kullanmak, surtmak/srtmek (sr
mek eylemiyle kkde), surka/bir zamk tr, surku/bir zamk tr (sur
ka), Ka. bu szckle ilgili eylem gsteriyor, aynca surplamak/s
rilemek (kur'a ekmek), surulamak/baak tmek, baak kavurmak, rnek
lerini getiriyor.
Anadolu halk aznda sur kkyle balayan anlam ierii yle: slan
mak, da tepesi, alamak, zlmek, bulak bezi, evrinti, satmak-satlmak,
yzn ekitmek, yz asmak bg. (SDD).

sus-,
yansma sesten oluan bir kktr. ncl sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam
ierii: sesini karmamak, konumamak, sz dinlemek, uysallk gstermek,
ekinmek, korkmak, sayg duymak, zlmek, gcenmek, nem vermemek,
deersiz saymak, aldrmamak, yorulmak bg.
'

suv-,
bu kk Asya Trkesinde suv (su) szcugunun zdeidir, su dnda bir
anlam yoktur. Ka. szl, bu suv (su)dan treyen bir dizi szck gs
termekte, hepsinin su ile balantsn vurgulamaktadr. Anadolu halk a
znda suv kkyle balayan szcklerin ou so/suv (o/u, /s dnmesi)
kk yaknl nedeniyledir. bk. sy.
uy-,

bu kk Anadolu Trkesinde 14. yzyldan bu yana geerlidir (Tar. Sz.).

Bu kkn anlam ierii: izini srmek, izlemek, ardndan gitmek (suylamak/
izinden gitmek, suylarnca/arkalarnca, suylatmak/izini srdrtmek, izlet
mek, suylayu gitmek/iz zerinde yrmek. Tar. Sz.), nermek (suyurgamak,
Tar. Sz.), sunu (suyurgal, Tar. Sz.), suyunu bulmak (yoluna girmek, Tar.
Sz., bu szcklerde su ile yaknlk seziliyor) .

sc-,
bk. s.
s-,
sc Iie dnml bir kktr (c/ dnmesi) , ncl sesleri i-, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: tadn bulmak, tadn karmak (snmek, Ka.),
tatlanmak, tatllamak, iyilemek, dzelmek, salamlamak bg.
sd-,
bk. sid.
s-,
sg kkyle dnmldr. ncl sesleri -e, eylem eki mek'tir. Anlam
ierii: parlamak, mak, 'karglamak, snglemek, kazk akmak, dikmek,
ekinlenmek, uzamak, yldz kaymak, saak, boyun, ense, dar tamak,
sarkmak, beceriksiz, durgun (Tar. Sz., SDD).
133

SK
sille-,
sg-s kkleriyle dnmldr (az ayrlklarna gre k-g- yumua
mas). ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ie
rii: parlak, imek akmak, boyun kk, ense, ksrk, siil, ban ne
emek (Tar. Sz., SDD, Ka.) .
sI-,
Ka . szlnde, Anadolu halk aznda bu kkle balayan szckler var
dr, ancak kk sil, sel, sr, s bg. kklerle dnmldr, hangisinin ba.
at olduunu saptamak kolay deildir. Bu olayda az ayrlklarnn etki
sini-katksn unutmamak gerekir. Bu kkn ncl sesleri e-, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: sylemek (Anadolu halk aznda slemek/konumak,
sylemek), uzamak, dzgn olmak sln denen ku (sglin, sln bg. As
ya Trkesinde sylenileri var, Ka. sylin, sglin), yalk, slaklk (Ka.),
savamak, anmak, dzlemek, yasslamak, yuvarlaklamak, bkmek (zel
likle gevek ip), salyangoz (ses deiikliine uramtr) , i, pimemi
(Ka.), saaklrdan sarkan buz, ince zar, klksz, dank, cevizin erkek
dl, pisboazlk, silmek (SDD, Ka., Hz.-Ir.) .
sm-,
bu kk Ka. szlnde pekitirme neki olarak geer (smsik/taptatl).
Anadolu halk aznda e- ncl seslerini, mek eylem ekini alr. ,Kimi yer
de sm, sum, sem kkleriyle dnr. Kimi szcklerde (bti sm kk)
yansma ses nitelii kazanr. Arilam ierii: yumruklamak, smrmek, i-.
mek, erilmek, sokulmak, ileri gitmek, girmek, agzllk, srmek, bk
trmak, usandrmak, vurmak, ylmak, babo dolamak, alklamak, ka
dna yeillenmek (sulanmak), tketmek (SDD, Tar,,, Sz, Gaziantep Az,
AA, Hz.-Ir.) .
sn-,
bu kk Asya Trkesinde sn, sng (Ka., Uyg.) biiminde gemekte; an
cak ilek-retken deildir. Anadolu Trkesinde ileklii orannda ret
kendir. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: uzamak, ileri
doru boyun uzatmak (atlarda), katlamak (snk/kemik gibi olmak),
beceriksiz, ylgn (snepe), komak, yaylanmak, baylmak, havlamak, ukur,
ense, srk, mezar ta (SDD, Ka., Hz.-lr.) .
sp-,
ilek bir kk deildir. Ka. szlnde be rnei grlmektedir. ncl
sesi , eylem eki mek'tir. Anlam ierii: silmek, bir nesnenin zerinde bu
lunan tozlar almak, teyi beriyi bir arala stnden geerek artmak, g
trmek, tketmek, bitirmek, yemek, yutmak, almak bg.
sr-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : ileri gtrmek, gnder
mek, kovmak, uzaklatrmak, boyamak, svamak, okamak, tarla kazp
ekin ekmek, tarmclk etmek, diiyi dllemek, ekin vermek, yerden bit
mek, uzamak, dnem, kesim, blm, ii gitmek, yzkoyun yrmek (o
134

SZ
cuklarda) , emeklemek (ocuklarda), kesintiye uramamak, varln koru
mak, yaamak, gelimek, olgunlamak, silmek, ykamak, bulamak, yayl
mak (saynlklarda), akmak, ilerlemek, gndeme getirmek, sulamak , akla
mak, deinmek, satamak, dokunmak, topluluk oluturmak (hayvan sr
s, insan srs bg,), yaylma kmak bg.

ss-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: donanmak, taknmak,
krlmak, yarlmak, ayrlmak, ko vurmak (koyunlarda), toslamak, yzko
yun yere uzanmak, dllenme eilimi gstermek (dii hayvanlarda, aygr
larda, kzlerde bg.), ttrmek bg.
st-,

bu kk Anadolu halk aznda vardr. ncl sesi e, .eylem eki mek'tir. An

lam ierii: komak (stmek, SDD), slk almak, tss diye ses karrnak- bg.
s-sy-sv dnml bir kktr, Anadolu halk aznda geerlidir (SDD).

sv-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ykselmek, topraktan
ekin-filiz kmak, bymek, uzamak, sarkmak (svk/saak, SDD) , sivrilt
mek (svritmek, Ka.) bg. (SDD).
sy-,
sz-sv-s kkleriyle dnmldr. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: yldz akmak, yldz kaymak, nlem, uzayp gitmek, srmek,
dalgnlk, sarkmak (saaklarda), korkup boynunu uzatarak ses dinlemek,
ie gemek, aa srgnleri ykselmek-bymek, eirmek, iplik bkmek
(hepsi iin bk. SDD).
sz-,
- sesleriyle dnt gibi s-sv-sy/ sy-sz kkleriyle de dnmlu
dr. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ince ince damlat
mak, damlamak, szmak, arnmak, zlemek, semek-seilmek, incelmek,
gc azalmak, tkenmek, dibe kmek, akmak, yksekten inmek (kularda
hzla aa doru inmek), yerde srnmek (ylanlarda), saldrmak, dnmek
(topa, ark bg.), baylmak, kendinden gemek, dalgn olmak, gzden d
mek, deeri azalmak, szge denen aratan gemek, birini gzlemek-incele
mek, birine yeillenerek bakmak (kadn szmek), kirpiklerini indirerek
bakmak, gz etmek, beenmek, ilgilenmek bg.

1 35


-,

Trk dilinde, zellikle Asya Trkesinde , bu sesle balayan zgn bir sz.
elik yoktur. Bu ses

sesiyle dnmeli olduundan, kimi szckler az

ayrlklar nedeniyle, sesini ncller. Anadolu Trkesinde ile balayan,

Trk dilinin rn saylan szcklerin hepsi yansmadr. Ancak, baka dil
lerden Trkeye geerek, Trkenin ses uyumuna gre deien,

ile ba:

layan szckleri kartrmamaldr.

ah-,
yansma sestir, ap ile dnmldr, grlt-patrt, yksek sesle konu
ma, tokat vurma, bir nesneyi baka bir nesneye vurarak ses karma, suya
atlama bg. Bu kke ekler getirilerek szckler retilir, ancak bu szck
lerden salkl kavram oluturulmaz.

Bk-,

yansma sestir, iki nesnenin birbirine arpmasyla kan sesi yanstr.

ar-,
yansma sestir, sularn yksekten dklmesiyle kan doal sesleri yanstr.

a-,
yansma sestir, bir olay karsnda anlamsal yalpalamay bildirir. Bu kk
ten kavram nitelii tayan szckler retilmektedir. Kkn ncl sesleri
a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: belli bir lye varamamak, korkuya

a kknden treyip / / dnmesi

aut/aut'tur. artc, kandrc anlamn ieren

kaplmak, kavrayamamak bg. Bu

gsteren bir szck de

bu szck halk dilinde yaygndr.

e-,

yansma ses olup,

kknn yumuam, anlam genilemesine uram

biimidir. Bu kk de armak, dalmak, zlmek, karlamak, sap:nak

bg. anlamlar ierir.

k-,
yansma sestir, anlam ierii vardr.

l-,
bu kk

Ni

tekim

nsesinin dmesiyle l biimine girmitir, dorusu l'dr.

lamak ldama!< anlamndadr (Tar. Sz.). Bu kkte grlt

pa

trt anlamna gelen al'dr: altak-ltak (ok ses karan).

136

UR
p-,
yansma sestir, suyun p sesi kararak damlamasn yanstr. Bu yan
sma ses, kimi szcklerde, pekitirme neki niteliinde sylenir.

r-,
yansma sestir, anlam ierii yoktur, yalnzca suyun yava akn yanstr.
in-,
yansma sestir, imdimin nne gelerek szc imdi yapmas sesin
yer . deitirmesi nedeniyledir. Dilimizde geen imek, emek szck
leri bundan tremitir. (Bu szckleri yabanc kkenli saymak doru de
ildir.)
i-,
yansma sestir. lek bir kk nitelii kazanan bu , halk aznda ka
barmak (imek), ldrmek-vurmak (ilemek) bg. trevlerin kaynadr.

or-,
yansma sestir, zellikle suyun akarken kard sesleri yanstr. Bu kk
fars. ur (karklk) ile kartrmak doru deildir. Anlam ierii ald
la-mak eklerine balanan bu yansma kk halk dilinde yaygndr.
ur-,
yansma sestir, su ile benzeri svlarn akarken kard sesi yanstr, ar
-un> diye sylenir (arlamak, urlamak).

137

T
t-,
Trk dilinin ilek, verimli seslerinden biri olup d ile dnmldr: t/d d/t.
Az aynlklar nedeniyle ilerlik alan genilemitir. Bu sesin balca
zellii vurgulamada tok (kaln) bir izlenim uyandrmasdr.
tab-,
yansma sestir, buna karn, kavram retecek bir ierik kazanmtr. n
cl sesleri a+u, eylem eki mak'tr, p ile dnr: tab/tap. Anlam ierii:
yer, alt, temel, baslan-zerinde durulan yer, kaynak, ilke, salamlk, kal
clk, sreklilij<, vurgu, tepmek, bilmece sylemek (tabzmak, Ka.), ayan
alt (ayak taban) , dip, kk, korkaklk (tabansz), direnmek (taban tuttur
mak), ayaa kalkmak, topra kazarak altn stne getirmek (ekin ekme
eyleminde), uyuklamak, iyi yapmak, ilenmemi topra ilenir duruma ge
tirmek, ayakla lmek, sramak, inemek, tepelemek (SDD, Tar. Sz.,
Ka.).
tad-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anfam ierii: yiyecein niteliini an
lamak (tadna bakmak, tatmak), yoklamak, anlamaya almak, denemek,
snamak bg.
ta-,
da ile dnmldr. ncl sesi ; eylem eki mak'tr. Anlam ierii: bk.
da.
tak-,
ncl sesleri a-, eylem eki nak'tr. Anlam ierii: dmlemek, birbirine
eklemek, eklenmek, ardnca gitmek, satamak, bulamak, ulamak, dizil
mek, bitimek, katlmak, tkamak, yansma ses karmak (tak tak etmek,
tak tuk etmek), konumak, aygt (takm), rgt, birlik, dernek, kurul, iki
ye blmek, dnerek atlamak, yuvarlanmak, sulamak, yermek bg.
tal-,
dal ile dnmldr (bk. dal). Asya Trkesinde dal karl sylenirse
de rpnmak, sarslmak, rpermek, semek, tad, erilmek, keklik, bou
mak, vurumak, tutark, knamak, ileri srncemede brakmak. gibi an
lamlar vardr (Ka., Uyg.) .
tam- ,
ncl sesleri a--u (Ka.), eylem eki mak'tr. Anlam ierii: boaz (damak) ,
yazmak (damga vurmak), basmak (damgalamak) , ya karmak, damzrmak,
138

TA
kanamak, serpilmek, salmak, akmak, akarsularn kollarndan biri, im
renmek, beceriksiz, anlaysz, kaba, emzirmek, soru sorar gibi davranmak.

tan-,
ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: geliigzel konumak, il
gilenmek, aakalmak, evresine baknmak, glenmek-yiitlenmek, kork
mamak, barmak, aydnlanmak, mak, grlt etmek, yadsmak, art
mak, sarg ile sarmak, bozulmak, yozlamak, sz sylemek (Ka., SDD, Uyg.).
Bu kk fars. dan kkyle kartrmamaldr.
tap--,

.
ncl sesleri a--u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : balanmak (Tanr'ya
tapmak), sayg gstermek, eilmek (birinin nnde), ululamak, yceltmek,
kat (byklerin n, kars, yan), tepmek, ayakla ezmek, topra kazp
altst etmek (ilemek), birinin buyruu altnda almak, yardmc olmak,
bulunmak (yiten bir nesne), sramak, stnden atlamak , bilmece sormak
-sylemek, yetinmek, gtrmek, aktarmak, ulatrmak, tamak, el rpmak,
alklamak, uyuklamak, onaylamak (SDD, Ka .).

tar-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: aratrmak, incelemek,
semek, izlemek, ayklamak, dzeltmek (salar taramak), kazmak, emek,
srklemek, ekmek, srnmek, saldrmak (ldrc aralarla kurun s
karak), ldrmek, kovuturmak, kovalamak, avlaa kmak, ekin ekmek
-ekin yetitirmek (tarm ileriyle uramak) lmek, dengelemek (tart
mak), karlkl konuup eytimek (tartmak), eletirmek, yoklamak (g
rete birbirinin gcn anlamak), denemek, snamak, arbal olmak (tar
tl olmak) , elikiden kanmak, germek , kendine ekmek (ok atmada) ,
eree y11elmek (ok atmada), gzlemek bg. (Ka., SDD) .
tas-,
ncl sesleri a-, eylem eki la-mak'tr. Anlam ierii: dnmek, biimlen
dirmek, dlemek, sorun-konu durumuna getirmek, alma lei yapmak
(taslak izmek), olduundan baka trl grnmek (yiitlik taslamak, bil
gilik taslamak bg.), tokatlamak, kabataslak yaplmak, l-lek, gzet
lemek, gsteri yapmak, kmak, yaktrmak, alaya almak, giriimde
bulunmak bg. (Tar. Sz., SDD, Ka., Hz.-Ir.) .
ta-,
d (dar, darda) kkyle dnmldr. ncl sesleri a-, eylem eki
mak'tr. Anlam ierii: dlamak, darda kalmak, atmak, da doru
knt yapmak, akta bulunmak, darda olmak, grnmek, uzaklamak, ya
banclamak, sevilmemek, atmak (dar karmak), amak , kabarmak (su
larda) , imek, arla varmak, lszlk, dengesizlik, saygszlk, geni
lemek, yaylmak, ykselmek, kaplamak, anmak-andrmak, yermek-aa
lamak, evin nn, yollar demek (kaldrm yapmak), birisini taa tut
mak, tarlann talarn toplamak, erkein yumurtalklar (taak), evin gi
rii bg. (Tar. Sz., Ka., SDD, Hz.-Ir.).

139

TAT
tat-,
tad ile dnmelidir (d/t, t/d seslerinde) . ncl sesleri -a, eylem eki mak'

tr. Anlam ierii: tadn almak, niteliini aratrmak (bu kk Ka. sz

lnde geen trevlerine gre yalnzca tatmak eylemine dayanmaktadr.
Anadolu Trkesinde ilek kk tad sylenilidir, bu nedenle). bk. tad.

tav-,

Asya Trkesinde ilek bir kktr (Ka. szlnde bulunan trevlerine

gre). Ancak fars. tab ile kartrilmtr. Kkn ncl sesleri -a, eylem
eki mak'tr. Anlam ierii: devinmek, hzlanmak, beslemek-beslenmek, kan
drmak, yumuamak, yenilemek, basks azalmak , gevemek, iyi durumda
olmak, stmak (bu szck fars. tab 'dan b/v dnmesiyle tremitir, k
k Trke sanlrsa da Trke deildir; buraya ses benzeikliinin yanl
tc etkisini gstermek iin alnmtr), tavan (tavgan/ok kaak, hep
koan) bg.

tay-,
day kkyle dnmldr (t/d dnmesi). ncl sesi a, eylem eki mak'
tr (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: bk. day. (tay szc fars.'dr. Yk
hayvanlarnn iki yanna vurulan eit arlkta nesneye denir.) Asya Trk,
esinde bu kkten treyen szcklerin ierii yledir: dayanmak, kaymak
-kaydrmak, dayak, dayanga, dayak koymak, yiitlenmek (bk. Ka.).

taz-,
bk. daz.

tec-,
Asya Trkesinde, Uygur aznda, eski kaynaklarda Trke byle bir kk
grlmedi. Oysa, Anadolu halk aznda bu kk yaygn, trevleri gncel
geerlik tayor. stelik tecemek biiminde bir eylem de var (tecekli, te.
cemek, Hz.-Ir., SDD).
Anadolu halkk aznda tecir (ar. tacir'den) ile balants da seziliyor,
ancak ar. tair'in kk tec deil, er sesleridir: Bize kalrsa, tecemek sz
c ynetmek, -evirmek, dndrmek anlamlarn ierdiine gre, tec kk
te ile dnmldr. Bu kk (te) evirmek, dndrmek, yaklamak, de
inmek, dol\unmak bg. karlklar ierir. tec kknn ncl sesi e, eylem
eki mek'tir. Anlam ierii: ekip evirmek, dndrmek, ynetmek (evi ge
indirmek), alveri etmek, tutumlu (tecekli, Hz.-Ir., SDD), biriktirmek.

ted-,
ncl sesi i, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: incitmek,
zmek, usandrmak, bktrmak , karmak (Hz.-Ir., SDD). Bu kk ncl
sesini de almaktadr (tedrgn, tedrgn etmek, SDD). Bu kk, dimek/
tim.ek (sylemek) eylemiyle balantldr (dimek-timek-tidirmek/didirmek
-titirmek bg.).

te-,

oncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: evirmek, demek, do
kunmak, dndrmek, badatrmak, ilitirmek (teyellemek), dikmek, yak
lamak, deimek-dnmek.

140

TER

tek-,

ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ayakla vurmak (tepmek),
aktmak, yuvarlak (tekerlek), dii kei erkeini istemek, bo, ssz, dayan
mak, direnmek, aksamak, yuvarlanmak, evirmek, dnmek-dndrmek, ner
mek, knt yapmak (byk kayalarda), avu dolusu, gcenmek, ksmek
(bu rneklerin hepsi iin bk. SDD, Tar. Sz., Ka., Hz.-Ir.). Bu kk fars.
tek (bir, yalnz) ile kartrmamahdr.

tel-,
del (t/d) ile dnmldr. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam
ierii: yarmak, delmek, kesmek, esinlenmek, srye katmak, usunu yitir
mek, ldrmak, diki, ip, iplik, ivedilemek, hzl hzl solumak, byklen
mek (kendini byk grmek), alamak, grmek, denemek, incelemek, se
mek, ayklamak, scaktan bunalmak, yorulmak (bu rnekler iin bk. SDD,
Tar. Sz. , Ka., Uyg., A. v. Gabain, Hz.-Ir., AA, Kit.).

tem-,
ilek bir kk deildir, dem (t/d ile dnmldr). ncl sesleri e-t, eylem
eki yoktur. Anadolu halk aznda bu kkten tremi ou ad niteliinde
szckler vardr (SDD, Hz.-Ir., aynca Ka.).

ten-,

Asya Trkesinde ten ( dmesiyle)den ten. ncl sesleri e-i, eylem eki
mek'r. Anlam ierii: evirmek, dndrmek, srmak, bunalmak, daral
mak, sklmak, ykseltmek, ba dnmek (uykusuzluktan), ktlemek, yok
sullamak (hepsi iin bk. Ka.), yuvarlanmak, sekmek , aya kaymak, ak
samak, ksmak, tn tm diye ses karmak, komak (taz gibi), bunamak,
slanmak, tekerlek, tepetaklak olmak (hepsi iin bk. SDD) . Bu rneklerde
ses deimeletj.nden kaynaklanan anlam genilemesi vardr.

tep--,

ncl sesleri e-i, eylem eki nek'tir. Anlam ierii: geri itmek, atmak, kov
mak, vurmak, dvmek, ymak, stste koymak, sklatrmak, younla
trmak, doldurmak, ezmek, yadsmak, tekme, yerinden oynamak, kmlda
mak, abalamak, yeniden azmak (yaralar depremek), kurumaya balamak,
yattrmak, yatmak, tkenmek, bitmek, saldrmak, saldrgan , yemek az
pimek , kurumu toprak, bastrmak, kskanmak, uurtmaya takla attr
mak, yksek yer, gireni kan belli olmayan ev, anda, ilenmesi g top
rak (bu rnekler iin bk. Ka., SDD, Hz.-lr.).
ter-,

der (t/d) ile dnmldr; bu kk fars. ter/slak, yeni, taze ile kartr
mamaldr). ncl sesi i, eylem eki mek'tir. Bu kk artml olduundan
kimi szcklerde k-s seslerini alr (terk-ters, Ka.). Anlam ierii: topla

mak, bir araya getirmek, dzenlemek, biriktirmek, kzmak, yara kapandk

tan sonra azmak, ivedi, hzl (terk, terkin, Ka.), egemen, egemen olmak
(terkin-tarkan-tarhan szckleri nedeniyle ter-tar yaknl. Bu kk mo. ile
ses benzerlii gstermektedir. Nitekim, Abu'l-Farac Tarihi'nde ad geen

141

TES
Mol byklerinin kan/han ile biten, tar-tur ile balayan szcklerle anl
d grlyor. te yandan Moollarn Gizli Tarihi, ev. Prof. Dr. Ahmet
Temir, 1986 adl yaptta bu adlar mo. diye geiyor). Bu kkle balayan
szckler iin bk (Kl., SDD, Uyg. Hz.-Ir., A. v. Gabain) .

tes-,
pekitirme nekidir. Anadolu halk aznda yarma, atlama, ayrlma, kar
lk gstermek, batdan esen yel bg. trevleri vardr (SDD).

te-,
de (t/ d ile dnmldr) . bk. de.
tet-,
Asya Trkesinde byle bir kk vardr (Ka. , Uyg., A. v. Gabain, S. G .
Clauson) , Anadolu Trkesinde (SDD) ilektir. ncl sesleri e-i, eylem eki
mek'tir (tet-mek). Anlam ierii: son, bitim, incinmek-incitmek (tetirgen
mek, SDD), uyank, syletmek, akgzl, ekin, parmak, beceriksiz, o
cuun yava yava yrmeye balamas (teteklemek , dedeklemek), rkm
(tetrgn) , itmek, yerinden oynatmak, yrmeye balamak, evik , ivecen,
kedi-kpek aya, cevizin yeil kabuu, sner gibi olmak, uslu, tersine d
n, evrilmek, ters olmak (hepsi iin bk. Ka., SDD, Hz.-Ir. , Uyg.).

tev-,
Ka. szlnde trevleri vardr, ancak t/d, d/t dnmesine uramtr.
Kkn ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: deve, seyreke
dikmek, dizen-dzenleyen, utanmak, sklmak, zlmek, eti ie geirmek,
ufalanmak, karmak, kartrmak, dolatrmak, almak, rpnmak, e
virmek, devirmek (bu rneklerin hepsi Ka.'da), kandrma tev/ar hile,
Uyg.), yatmak, uysallamak, akn, isiz, dizi, alas (SDD).
.

tey-,
dey ile dnmelidir (t/d, d/t), kimi azlarda te (bk.) ile zdetir. ncl
sesi e, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: ilgi, balant,
gzlemek, bakmak, tanmak, oynak, arbal olmayan, sramak, atlamak,
kamak, duyarl (SDD, Hz.-Ir.).

tez-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: hzlanmak, ivedilemek,
kamak, enmek, dneme, bknt, erken kan yemeklik bitkiler (tez
basan, SDD), rktmek (tezitmek, SDD), komak, yolunu yitirmek, ar
mak, nlemek (armak), savuup gitmek , usandrmak, bktrmak, bir
yemek tr (tezpien, SDD), yuvasndan karlm, tedirgin edilmi (te
zirgin/tedirgin , SDD), kaak (tezgin, SDD), sramak (tezikmek, Tar. Sz.).

td-,
Asya Trkesinde (Ka., Uyg.) geerli bir kktr. ncl sesi , eylem eki
mak'tr. Anlam ierii: nlemek, engel olmak, alkoymak, kanmak, e
kinmek, sz sylerken duraklamak, geri koymak (bu szckler ttmak-ty
mak biiminde de sylenir, Ka.).

142

TIR

tg-,
Asya Trkesinde, t ile dnmelidir. ncl sesi yok, eylem eki mak'tr.
Anlam ierii: katlk, emek, demek, keskinlii gitmek, yiitlenmek, s
ktrmak, becerikli, grbzlemek (Ka .).
t-,
tg ile dnmldr, anlam genilemesine uramtr. Anlam ierii: giz
lenip bakmak, gzlemek, kamak, komak, svmak (SDD).
tk-,
tg-t ile dnmelidir, anlam genilemesine uramtr. ncl sesleri a-,
eylem eki mak'tr. Anlam ierii: tk tk diye yansma ses karmak, sk
trmak, kapamak, doldurmak, youlatrmak, kapanmak (ieri atlmak/su
lularda), ok yemek, karnn doyurmak (Ka., SDD).
tl-,
bu kk Ka, szlnde dil (t/d, /i dnmyle) karl gemekte, ay
rca birka eylemin kk diye gsterilmektedir. Kkn ncl sesleri -a,
eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: kopumak, sylemek,
dmandan tutsak almak (duru,mu renmek iin), ii geciktirmek, dile d
mek, bildirmek, duyurmak, sz dokundurmak (Ka.).
tun-,
yansma sestir, anlam ierii yoktur, ses karmak karl, tmbrdamak,
tmbrt bg. sylenir.
tn-,

yansma sesten olumu bir kktr, Ka.'da tn biimindedir, birka trevi

vardr. ncl sesi , eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle). Anlam ierii:
sylemek; dinlemek, alg almak, bozulmak, rmek, dinletmek, dinlen
dirmek (hepsi iin bk. Ka.).
Anadolu halk aznda: sasz, inkodan yaplm amar leeni (tn
diye ses kardndan), teneke, tenekeden yaplm ufak lamba, yourt
bakrac, alay etmek, drt sapl testi, ok fkelenen, kel, susmak, seslen
mek, armak, trk sylemek, dinlemek, nemsemek, aksrmak, syle
mek-fsldamak (SDD).

tp-,

yansma sestir, kimi szcklerde pekitirme neki niteliindedir. Halk

aznda gizlice izlemek (kukulu kimseyi) anlamnda tplamak biiminde
bit trevi vardr (SDD).
tr-,

yansma sestir, ilek bir kk nitelii kazanmtr. ncl sesleri a-, eylem
eki la-mak'tr (ald ortaeklerle). Anlam ierii: trnak, trnakla bir nesne
yi kazmak, yaralamak, topra emek, tarlann tan dili bir arala se:
mek-ayklamak, byklk taslamak, satamak, geliememi gsz kimse,
kysndan yemek, direnmek, irdelemek, aratrmak, kkrtmak, incitmek,
143

TIS
tedirgin etmek, almak, armak, ii gemek (ishale yakalanmak), alngan,
tal tarla, gergin, silinmek, kapy srmelemek, erkek deve diisini ko
valamak, ardndan komak, dnmek, sylenmek, kalem ucu, asalak, an
laysz, oyunda yenilmek, isiz gsz bg. (bu rneklerin hepsi iin bk.
SDD).

ts-,
yansma sestir, birka trevi vardr. ncl sesleri -a, eylem eki mak'tr
(ald ortaeklerle). Anlam ierii : susmak, ekinmek, iten lcamak, fsl
damak, salksz, parmak ucuyla dokunmak, dk karmak, hayvan d
ks (SDD).

t-,
yansma sestir, trevi yoktur.

tt-,
yansma sestir, Ka.'da birka trevi vardr. ncl sesleri -a, eylem eki
mak'tr. Anla:g ierii: engellemek, yasaklamak, paralanmak, am aac
dikmek, didilmek, ditmek, yrtmak, yrtlmak (Ka.) , yanyana yryen (SDD).
hv-,
yansma sestir, Anadolu halk aznda: itmek, zlmek, ocuklar ldren
morarma sayrl, ocuu yaamayan kadn (SDD).

ty-,

yansma sestir, Anadolu halk aznda: arabozucu, ekitirici, komak, se

irtmek, kamak, kocamak bg. (SDD) .

tz-,
yansma ses zellii gsteren verimsiz bir kktr, Ka.'da tymak (yasak
lamak, engel olmak) biiminde bir trevi vardr. Anadolu halk aznda
ise: kesmek, \lSanmak, ylmak, ekinmek, korkmak, perhiz bg. trevleri
vardr (SDD).

tig- ,

ti-tik (/k, k/ dnmesi) kkleriyle dnmldr. ncl sesleri i-e,

eylem eki mek'tir. Anlam ierii: emek, bkmek, egemenlik altna almak
(tig-in/kle , Ka.), hrdamak, hrdatarak yrmek (Ka.).

ti-,
b u kk g-k- dnmldr, az ayrlklarna dayal bir yumuama gr
mtr. ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: suyu ince-dar
yerden fkrtmak, havda eri izerek iemek, dzeltmek, kadn becer
mek, aalarda byme-yapraklanma, beceriksiz, anlaysz (SDD).

tik-,
dik kkyle dnmldr (t/d dnmesi). ncl sesleri
mek'tir. Anlam ierii iin bk. dik.

144

i-e,

eylem eki

TY
til-,
dil ile dnmldr (t/d), ncl ssleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ie
rii iin bk. dil. Bu kkn en yaygn trevi tilki (bilinen hayvan) szc
dr, ona dilki-dilk dendii olur. Tilki szc kesici, kemirici, dilici an
lamlarn ierir.
tim-,
ilek bir kk deildir, yansma ses nitelii tamasna karn yalnzca Ka:
da geer.
tin-,
din ile dnmldr (t/d), yalnzca tin (can, dirilik, dirim, ar. ruh anla
mnda sylenen biimi) deimek (ses bakmndan), btn trevleri din
ile balar (Anadolu Trkesinde. Ka. szlnde btn trevleri tin ile
balar) bk. din.
tir-,
dir ile dnmldr (t/d), ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. Anlam ie
rii iin bk. dir. Ka. szlnde btn trevleri tir iledir.
tis-,
Anadolu halk aznda geerli bir kktr, yansma sesten tredii aktr.
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: iselemek (inceden ya
mur yamak), lamba islenmek, serpintili yamur, geri pskrtmek, gelie
memi (salk bakmndan), czl, gsz (SDD).
ti-,

di ile dnmldr (t/d), ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ie
rii iin bk. di.
tit-,
ncl sesi i, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: sarsmak,
sarslmak, rpermek, korkmak, yerinden oynamak, ekinmek , kanmak,
ylmak, acmak (yara), direnmek, kar koymak, rktmek, srekli kml
dainak bg.
tiv-,
bu kk Anadolu halk aznda geerlidir. ncl sesleri ei, eylem eki mek'
tir. Anlam ierii: itmek, drmeye almak, devirmek, ypranmak, sr
terek andrmak (giysileri) , sylemek, anlatmak (deyivermek'ten).
tiy-,
is ile dnmldr (iselemek/tiyselemek, SDD). Bu kk ilek olmad
gibi retken de deildir. Kimi azlarda yansma ses zellii gsterir (Do
u Karadeniz) . ncl sesleri i-e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: asma
kt, asma filizi, sivri, doruk, daha, iki kiinin konumasn sezdirmeden
dinlemek, yamur ince ince yamak (hepsi iin bk. SDD).
TKS 10

145

TZ
tiz-,
diz ile dnmldr (bk. Ka .). bk. diz.
tod-,
Ka. szlnde verilen rneklere gre doy ile dnmldr (t/d, d/y

-tod-toy/doy). bk. doy.

to-,
do ile dnmldr (t/d). Anadolu h?lk aznda (SDD), to kk var
dr, ancak az ayrlklar nedeniyle baka kklerle karmtr. bk. do.
tok"""'."',
ilek bir kktr, yansma ses ierii tayan kklerle karm, daha ve
rimli olmutur. Bu kkn ncl sesleri o-u, eylem eki mak'tr. Anlam ie
rii: karn doymak, dolu olmak, glenmek, etkili duruma gelmek, yksek
ses karmak (sesi tok), incitmek, dvmek, ezmek, vurmak, kadn becer
mek, irilenmek, gelimek, amar ykamak, yayk vurmak, karlkl vuru
mak (tokumak) , doyuma ulamak, agzllk etmemek, yere kazk ak
mak, demir dvmek, sylemek bg. (SDD).

tol-,
dol ile. dnmldr (t/ d). Anlam ierii iin bk. dol.
tom.-,

ilek bir kk deildir, Ka. szlnde bu kkle balayan drt szck g

rlmtr. Anadolu halk aznda tm kkyle dnmldr. ncl sesi
u'dur, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: bitkilerde kk yuvarlaklar bi:
iminde iek amak, yuvarlaklamak, kabarmak, irilenmek, ktk, i
mek, aacn gvdesi olmak (SDD, Hz.-lr.). Bu kkn m sesi ile n sesi ara
snda (az aynlklar nedeniyle) srekli dnme vardr.

ton--:-,
Asya Trkesinde (Ka.) bir kktr, Anadolu Trkesinde t/d dnmesiy
le don biimine girmitir (SDD). Bu kkn ncl sesleri ald eklerle be
lirir, bunlar da a-u'dur. Eylem eki mak ise de, ilek deildir. Anlam ierii:
kabarmak (tepe, tmsek oluturmak), ngrak benzeri ses karan aralar
(hayvanlarn boyunlarna taklr) , sonradan grme, dnde ynetici (ge
lenlere seslenen, yol gsteren kii), da tepesi, baba ile anann ilk doan
ocuu (tongu), iman, giysi kvrklar, knt (atlarda), tomruklara
ayrmak (hepsi iin bk. SDD). Bu kkte ses dnm . yannda yansma
ses zellii de sezilmektedir.

top-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: yu
varlak olmak, kabarmak, imek, yksek ses karmak, dnmek, irilenrnek,
glenmek, gelimek, beslenmek, kalnlamak bg. (SDD, Ka., Hz.-Ir., AA,
Kit., Kr.). Bu kkn anlam genilemesi sonucu ierii bymtr: birik
tirmek, derlemek, dzenlemek, bir araya getirmek bg.

146

TOZ
tor-,
bu kk Asya Trkesinde balk a anlamnda geiyor (Ka., Uyg., A. v.
Gabain, S. G. Clauson bg.), ancak trevleriyle elime var. stelik eski
Trklerde ala balk avlama gelenei belli sreyi teye-eskiye gemez. Ana
dolu Trkesinde tor (becerili olmayan, s. acemi) ile Ka.'da geen tor
(tuzak, a) balantl deil. Ka. szl tor (torg-torug/doru renk) szc
n renk niteliinde aklar. Bize kalrsa, bu kkte, az ayrlklar, ses
deimeleri nedeniyle srekli bakalama vardr. tor kknde reme,
dzen, gelenek, kural, yasa bg. anlamlar sakl (tr, tre, tre, tze bg.) .
Anadolu halk aznda bu kk fars. drd (tortu) ile karmtr. te yandan
Smer, Akad, Grek, ilka Anadolu dillerinde bu kk vardr. tor kknn
trevleri kanmldr, zgn kayna treme-reme anlamn ierir. bk. dor.
tos-,
yansma sestir (buna karn trevleri vardr) . ncl sesleri a--u, eylem eki
mak'tr. Anlam ierii: dmek, arpmak, vurumak, solmak-sara::mak,
yellenmek, boynuzlaryla vurmak, karlamak, arpmak, yzn asmak,
boyu ksa kalp irilenmek, kadn becermek, kabuk balamak, stne bin
mek, ikinlik inmek bg.
to-,
bu kk Anadolu Trkesinde imek , kabarmak anlamn ieren birka
szcn kkdr. Ses deiiklikleri yannda, yansma ses zellii gsteren
bu kkten szcklerde ncl ses a, eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle).
Anlam ierii kapsaml deildir: yksekten dklen sularn grlts, aa
larda ur (kabark) kmak.
tot-,
yansma Sestir, ocuk oyunlarnda yuvarlanma anlamn ierir. Yz asmak,
gleryz gstermemek bg. durumlar da yanstr.
tov-,
anlam ierii tamayan, yalnzca, beklenmeyen olaylarla karlaldnda
aknlk gsterenin tov, tov be diye kard sestir (tvbe gibi ar. sz
cklerle kartrlmamaldr).
toy-,
Asya Trkesinde birka trevi varsa da doy (doymak eyleminin kk) ile
dnmelidir. bk. doy.

toz-,
az ayrlklarna gre deien bir kktr, ilek deildir . Anadolu Trk
esinde s/y sesleriyle dnt de olur. ncl sesleri a-u, eylem eki mak'
tr (ald ortaeklerle). Anlam ierii: ok ufak blmcklere ayrlmak,
krntlamak, kararmak, kirlenmek, kamak, ufalmak, dalmak, harman
da srlp kaldrlmam saman, yolda toz kaldrarak yryen kii, kra,
dnlerde gelinin bana serpilen boyanm ku tyleri, kimi aalarda

147

TB
pamuksu iekler dklp uumak, koup gitmek, savumak, kasrga, sa
vurmak, samasapan szler sylemek, sorgu biiminde ty (SDD).

tb-,
ilek-verimli bir kk deildir, Uygur Trkesinde, Anadolu halk aznda
birka trevi vardr, tep-tp ile dnmldr. ncl sesi , eylem eki yok
tur. Anlam ierii: yksek, kabark, doruk, aa, baaa ( tbe/tepe t
bn/baaa tepesiyle, tbre/aa , baaa, Uyg.), Anadolu halk aznda:
srlm tarlada kalan ezilmemi toprak (tbe), tepe (tbek), tbr (gb
re, hepsi iin bk. SDD. Bu tbr szc daha ok koyun, kei gibi hay
vanlarn gbresi anlamndadr, yuvarlak olmas nedeniyle) .
,

tg-,
bk. d.
t-,
bk. d.
tk-,
dk ile dnmldr (t/d), Asya Trkesinde bu kkle balayan szck
lerin byk bir blm Anadolu Trkesinde dk ile balar. ncl sesleri
e-, eylem eki mek'tir_ Anlam ierii: ayan bir yere taklmas, srmek,
sendelemek, yalanmak, yzkoyun dmek, ii bozulmak, baarszla u
ramak (bu rneklerin hepsi iin bk. SDD). bk. dk.
tl-,
dl ile dnmldr (t/d). Asya Trkesinde tl, Anadolu Trkesinde
dl denir. ncl sesleri e-, eylem eki le-mek'tir. Anlam ierii: verimli ol
mak, gllk, derli toplu, dzenli , karlamak (tlne gelmek, SDD), kuraL
-yntem (tlp, SDD), g, erk (bu rneklerin hepsi iin bk. SDD). Kkn
teki trevleri iin bk. dl.
tm-,
bu kk tm ile dnmldr (/, /). ncl sesleri e- olmasna kar
n eylem eki g_rlmemitir, Tahtaclar'da yuvarlanmak anlamnda tm
berlemek szc gemektedir (Hz.-Ir.) . Anlam ierii: eik, tmsek, ufak
tepe, oylum, yuvarlak tepe, hoplayarak hzla yrme (tmbldemek, SDD),
ahrda gbre atlan delik, iplik yuma, kabark-tmsek, arkadan gelen
kimse (hepsi iin bk. SDD) .
tn-,
Ka. szlnde tn biiminde gsterilen bu kkte yansma ses zellii
aktr. in-Mool dillerinde buna benzer sesler varsa da anlam ieriiyle
badamyor. Bu kk dn ile dnmelidir (t/d). ncl sesleri e-, eylem
eki mek'tir. Anlam ierii : bir nesneye gzlerini dikerek saldrmak (Ka.),
irenerek bakmak (Ka.), yallktan dolay ks ks yrmek, yn, ps
kl, bunamak, kocalmak, ini aa komak, sz dinlemez kimse, dngel
(mumula) , yuvarlanmak, sprnt, da tepelerinde oluan knt (bu
rnekler iin bk. SDD).
148

'TUB
tp-,
top ile dnmldr (o/). Kimi azlarda tp biiminde de sylenir
(Dou Karadeniz yresi), tep kkyle balants da grlmtr (tepmek
-tpmek) . ncl sesi e, eylem eki grlmemitir. Anlam ierii: hayvan
yeri kurutasya dein oturup yemini yemek (tpretmek-topratmak, Ka.), iri
un (ufak top gibi un, SDD), son (tepe-doruk, SDD), yuvarlak, toparlak
(SDD):
tr-,
tr ile dnmldr (/). Mool dilinde tr (yasa, dzen) ile benzerlii
varsa da kkensel yaknln nereden kaynakland ak deildir, ancak
tr-tr kkleri anlam ierii bakmndan Trkedir, bu da /, / sesle
rinde sregiden dnme nedeniyledir. ncl sesleri e-, eylem eki mek'
tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: remek, oalmak, domak, gelenek
-grenek, kural, dzen, bymek, dernek, elence, alkanlk, torun, dl,
soy, gzel, yakkl, derli toplu, sa, anda, eksiksiz, olgun, sayg, eitim,
gelime, ii gemek (ishal olmak), korkmak (korkak), uymak, evin en derli
toplu-dzgn yeri, yontmak, andrmak (trplemek), yaratlmak, yarat
mak, n, n, sayda drt (trt-trtn) , rn (bu rneklerin hepsi iin bk.
Ka., Uyg., Hz.-Ir., SDD, A. v. Gabain, S. G. Clauson) .
ts-,
yansma sestir, Anadolu Trkesinde grlmtr. ncl sesi e'dir, eylem
eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: beceriksiz , yp bzl
mek, alngan, aac ocaa sacak nitelikte kesmek (tskelemek) , tepien
hayvanlara seslenmek, kovmak, avutmak, tepe, geri dnmek, topraktan
kan odun kt, ksmk, mymnt (hepsi iin bk. SDD).
t-,
bk. d.
ty-,
yalnzca Anadolu Trkesinde geen, eski kaynaklarda grlmeyen bir
kktr. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: yalanmak, ko
calmak, sarkmak (sakm, bu rnekler iin bk. SDD).
tz-,
kimi azlarda ts biiminde sylenirse de dorusu tz'dr. Ka. szln
de tz diye yazlr. Anadolu Trkesinde eylem bakmndan ilek deildir.
Bu kk tz/ tz-dz dnmesine uradndan trevleri tz-dz kklerinde
dir. bk. dz.
tuh-,
top ile dnmldr. Anadolu halk aznda duman anlamna gelen bir
szck varsa da (SDD) t/d, m/b dnmesine uradndan (tuman-duman/
tuban) zgn deildir. Ka. szlnde bu kkle balayan be szck var
dr (tublu/mezar, tuplu da denir, tubulgan/delen, yrtan, tubulmak/delin
mek, yrtlmak, tubun/yemekte bulunan p paralar, tubunlug targ/
149

TUG
kesmikli buday) . Bu rneklerden anlaldna gre, tub kk kazmak,
emek, krmak, delmek bg. anlamlar iermektedir.

tug-,

tu ile dnmldr. ince ty, kl bg. anlamlar ieren tu szcyle

kartrlmamaldr. Ka. szlnde geen bu kkn eylem eki la-mak'
tr. Anlam ierii: dn vermek (bir nesneyi geri almak zere vermek),
dul kadn, kesimlik hayvan, suyun gediini kapatmak, tkamak (hepsi iin
bk. Ka.).

tu-,

tuk-tu kkleriyle dnmldr. Anadolu halk aznda k--h seslerinin

birbirine dnmesi sonucu anlam genilemesi salanmtr. lek bir kk
deildir.

tuh-,

yansma ses olmasna karn tuf (tuuu, tuhh) ile benzerlik gsterir, birka
eylemin retkenidir. Anlam ierii: kmak, kart durum taknmak,
kovmak, yermek, alaya almak, gizlenmek, saklanmak, azalmak (gibi baka
dillerle benzerlik gsteren trevleri vardr, SDD).

tuk-,
yansma sestir, tug, tuh ile dnmldr.

tul-,

dul-dol kkleriyle dnmelidir. Ka. szlnde dokuz trevi vardr. n

cl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: yal
nz kalmak (dul olmak), dalmak, arpmak, kulak alt, tulum gibi imek,
topa vurmak b g . (Ka.) .
Anadolu halk aznda: kasrga, imek, kabarmak, kabakulak denen
sayrlk, olduu yerde kalmak, batmak, artmak-oalmak, tulum (bu sz
ck Trke deildir, ancak Trkede tuluk diye bir karl vardr. Kimi
dilciler gr. touloumi/hayvan gnnden yaplan kap szcn Trke tu
lum'dan tremi sayarlar, oysa Asya Trkesinde tulum diye bir szck
gremedik, ancak tul kk Trkedir, gr. touloumi/tulum ile benzerlii
vardr. Bu kke gelen um ekiyle tul-um tretilse bile gr.'de toul/ul, oumi/
umi/um gelimesi aktr) ..

twn-,
dum ile dnmelidir. Ka. szlnde on bir trevi grlmektedir. Bu
kk Anadolu Trkesinde dum biiminde sylenir (dumlupnar/souk p
nar/dum-lu-pnar) . Bu kkn ncl sesi a, eylem eki mak'tr (Ka.'da). An
lam ierii : soumak, souk, ingi (nezle anlamnda) .
Anadolu halk aznda: dalmak, gmlmek, batmak, kabarmak, i
mek, hzla yrmek, komak, kme-deste, olgunlama (bu son anlamda
tm ile dnme grlyor), yn (tmsek), kn (hepsi iin bk. SDD).

150

TUT
tun-,

Ka.'da bulunan bir kktr. Bu kkte yansma ses zellii de grlmek

tedir (tan tun etmek, tundan tuna atmak, tundan tuna gitmek bg.) . n
cl sesi a (SDD), eylem eki mak'tr (Ka.) . Anlam ierii: dinlenme, dl
lenme, tkm (lokma), kokmak, bozulmak, kaygdan soluu kesilmek, rt
mek, kapatmak, sar, gvdenin kiri (hepsi Ka.'da) .
Anadolu halk aznda: tarlann suyu yze vurmak, kararmak, bol, ve
rimli, buulanmak, sramak (besili hayvanlarda), kl alacak nitelikte
olan kimse, besili, semiz, yeni, srt (iki tarla arasnda), toplu olmak (hep
si iin bk. SDD) . Bu szcklerde kkn kaynan saptran deimeler se
ziliyor, bu da halk aznn zelliklerinden biridir.

tup-,
bk. tub.

tur-,

ncl sesleri a-u olan bu kk dur ile dnmelidir (t/d). Eylem eki mak'
tr. Anlam ierii: kalkan (savata dmandan korunma arac), snak,
yardmc, uyuntu, aratrmak, lme, durmak, utanmak, ekinmek, brak
mak, dayatmak, direnmek, lmlemek, rneini karmak, kiinin boyu
ile suyun derinliini lmek, kmak (ykselmek), sayg gstermek (hepsi
iin bk. Ka.).
Anadolu halk aznda: gelir, kazan, gen, delikanl, dayanak, a,
yonga, kotutmak, tulumdan yaplan yayk, taklp kalmak, tutturmak,
ilitirmek, savunmak (hepsi iin bk. SDD), ayrca bk. dur.

tus-,
yansma sestir, zellikle giysi, dokuma, yayg gibi nesnelere vurulunca
kar (Ka.) . Bu kkn birka trevi vardr. ncl sesi u, eylem eki mak'
tr (ald ortaeklerle). Anlam ierii: kar, yarar, iyi gelmek (Ka.) . Ana
dolu halk aznda: anlamak, sezmek, bunalmak (SDD).

tu-,
du ile dnmelidir (t/ d). Kimi azlarda tu-d dnmesinin rnek
leri grlr (Tar. Sz.). Bu kkn ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr.
Anlam ierii: karlamak, birbirinin dengi olmak, balamak, dolamak
(aya balanmak), kavumak, kavuturmak, karsna gelip durmak (e
dzeyde olmak), yetimek, ulamak (hepsi iin bk. Ka.) .
Anadolu halk aznda: uramak, yzyze gelmek, it, engel, gslemek,
ne kmak (hepsi iin bk. SDD).

tut-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yakalamak, elde bu
lundurmak, saklamak, korumak, durdurmak, kstrmak, sktrmak, ta
sarlamak, dnmek, davran, biriktirme, sayrlanma (tutark denen say
rlk, ar. sar'a), yonga, yalm, gerici, evlenme, belirtim, sevmek (birine tu
tulmak), eilim duymak, ar bir istee kaplmak (tutku), arlk, sap
lant, dnsel bunalm, deme inancas (tutu/ar. rehin), sap, soruturma

151

TUV
-inceleme-aratrma ilemleriyle ilgisi yasal belge (tutanak, ar. zabt), bi
rinin arkasndan ktl iin szler sylemek, kullanlm-eskimi, ge
imini bilen (tulumlu), savata yakalanan dman (tutsak,ar. esir), ocak
-soba yakmak iin kullanlan nesne (tuturuk/akmak, kibrit bg.) , ie ya
ramaz duruma getiren-kullanmaya elverisiz klan, ele geiren (Osmanl
aznda: igal eden), sonun (bir hesabn btn/tutar), belge, sulularn
ieri atld yer (hapishane, tutukevi) , ll, dengeli (hepsi iin bk. Ka.,
Uyg., SDD, Hz.-Ir., Tar. Sz.).

tuv-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. lek bir kk deilse de Ka. szl
nde birka trevi grlmtr. Anlam ierii: kulak dikmek, kulak ka
bartmak , dinlemek, davranmak, byk (Ka.), yuvarlak, yuvarlamak, s
rayarak komak, kan yaknl, sr, sr srs (tuvar/bu szck tavar
-davar'dan dnmelidir) , yuvarlanmak (hepsi iin bk. SDD) .

tuy-,
duy ile dnmelidir (t/d), Ka.'da birka trevi vardr. Anadolu halk a
znda anlam genilemesine uramtr. ncl sesleri a-u, eylem eki mak'
tr. Anlam ierii: halk, ksmk (elisk), sezmek (duymak) , anlatmak, sisli
-puslu, kapal, can sklm (hepsi iin bk. Ka.).
Anadolu aznda (SDD) : geliigzel konuan, hzla arkasndan gitmek,
komak, gelili (grbz), uyuuk, engen bg.

tuz-,
ncl sesi a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : gzellik, pusu, konuklara
verilen yemek, yemek sunmak, anda, sevgili, tuzu yemee katmak (tuz
lamak), ,sknt ekmek, darla dmek, az sulanmak (kadna), kz ev
lenemeyip evde kalmak, kadn-erkek sevimede arla varmak, deerin
den yksek karlk istemek bg. (Ka., SDD).

th-,
tp ile dnmelidir (b/p). ncl sesi , eylem eki mek'tir (ald ortaek
lerle) . Anlam ierii: kk, soy, dip, taban (Ka.).

tg-,
d ile dnmelidir (t/d, g/). ncl sesleri -e, eylem eki mek'tir. Anlam
ierii : balamak, bititirmek, ka atp yz asmak (sknt-znt nede
niyle) , yksekten srayp atlamak, kabarmak (bu rnekler iin bk. Ka.,
SDD). bk. tk.

t-,
tg ile dnmelidir. bk. tg.
tk-,
kimi azlarda tg-t kkleriyle dnmldr. ncl sesleri e-, eylem
eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: bitmek; azalmak, daha kal
mamak; azdan katlam sv (tkrk) fkrmak (tkrmek), gzleri

1 52

TR
grmez olmak (tklg, Ka.), dalamak, yermek, ktlemek, grmeye git
mek (ar. ziyaret), btn, hepsi (tkel), byk dalarn yamalarnda olu
an ufak tepeler, kabarmak, ykselmek, pekmez, usandrmak, bktrmak,
yormak , yorulmak, soluu kesilmek, baygnlk geirmek (Ka., SDD).

tl-,
tl-dl kkleriyle dnmelidir. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (al
d ortaeklerle) . Anlam ierii: dllemek, kuzulamak, tylerini dkmek,
ty, tyl, koyun krkm, rzgarda salar kabarmak (tlbermek, SDD),
kmes, akgz, kurnaz, tyn dkm kmes hayvan, kukulu, kart kek
lik, av kuu, yuvasn unutmayan ku, kularn-kmes hayvanlarnn ba
rnd yer, gen delikanl, varlkl kimse, atlma-ileri kma, uygun, kar
makark olmak, alarak yava yava varlkl olmak, sramak, zpla
mak, atlamak, bozulmak, saygsz, grgsz (hepsi iin bk. Ka., SDD,
Hz.-Ir.) .
tm-,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: kabarmak, yerden bi
tip ykselmek (tmmek, SDD), btn, btnlemek, eksik olmamak, o
almak, pek ok, sekerek yrmek (tmilenmek, Ka.), tepe, doruk,
knt, baca, davarlarn boynuna taklan ufak ngrak (tmbldek, bu sz
ck yansma sesten olumutur), burun akmas (nezle, burada tum/souk
ile dnme vardr, bk. tum), yalanm, kocalm (hepsi iin bk. SDD,
Ka., Hz.-Ir., Tar. Sz.).

tn-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: ha
pishane, zindan, geceleyin kalnan yer, gecelemek, karanlk basmak, pen
cere, dnr, baemek, bkmek (hepsi iin bk. Ka.).
Anadolu halkk aznda: tepe, taranrken tarakta kalan sa krklar,
ufak dere, geceleme yeri, gneli yer, atlamak-zplamak, vurup drmek,
sallanmak, dm, devirmek (hepsi iin bk. SDD) .
tp-,
ncl sesleri i-e-, eylem eki le-mek'tir. Anlam ierii: dip, taban, temel,
alt, tipisi ok olan yer, aratrmak, kkletirmek, varlkl klmak, soylu,
rzgar eserek topra savurmak, tepelemek, tepesine vurmak (hepsi iin
bk. Ka.).
Anadolu halk aznda: yrek arpmak, ses, grlt (hepsi iin bk.
SDD) .
tr-,
Asya Trkesinde tr, Anadolu aznda dr ile dnmldr. ncl ses
leri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: bymek, gelimek, remek,
balamak, sre (ar. vakt), boha, derlemek, toplamak (drmek) , oymakla
rn toplandklar yer, konaklama yeri, bklmek, eilmek, srtmek, srl
mek, yaratmak (hepsi iin bk. Ka., Uyg.).
153

TS
Anadolu halk aznda: kural, yntem, alkanlk, gelenek, ksa boylu,
yntem-kural getirmek, yeniden ortaya kmak, oaltmak, drtmek, drt
me denei (trtk), gebe, deve yavrusu, ilgi ekmek (SDD).

ts-,

yansma sestir, Anadolu halk aznda geerlidir. ncl sesleri e-, eylem
eki mek'tir. Anlam ierii: tmsek, ufak tepe (tmsek ile deime: tm/ts
kklerinde s/m-m/s sesleri yer deitirdi), duman (SDD).

t-,
d ile dnmldr (t/d). ncl sesleri e-, eylem. eki mek'tir. Anlam

ierii: d grmek, kuruntuya kaplmak, kukulanmak, inmek, toplan

mak, konulacak yer, konak (dp kalma yeri), iten gten kalan, indir
mek, dl (hepsi iin bk. Ka., Uyg.) .

tt,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: duman kmak, yan
mak, gzel kokmak, knt, alayan, marsk, baca, koku, kadnlarn ite
giydikleri nlk (ocak dumanndan, isten korunmak iin), kamak, ttn
denen bitki, bir nesneyi yakp dumann karmak (SDD, Hz.-Ir.), d
mek (Ka.).

tv-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: pat pat diye ses kar
mak, patlang iin oyulan aa dal, terlemek, ter dkmek (Ka.), sra
mak, umak, kamak (tymek y/v dnmesi), itmek, kakmak, bzlmek,
arplmak, bir nesneye aslmak (SDD) .

ty-,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: dn (toy'dan o/

dnmesiyle), ine, kl, dm, tavuk tepelii, kamak, komak, enmek,
uzaklamak, svmak, sramak, atlamak, kartmak (gizlice), alayan,
sakalsz (hepsi iin bk. SDD).

tz-,
dz ile dnmelidir (t/d). ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam
ierii: yasa, kural, ilke, yntem; koul, sinmek, kamak, iine ilemek,
kk, soy, sop, balamak, dl vermek, yumuaklk, dzeltmek, dzen
lemek (bk. dz), uyum salamak, eitlik, zellik, kiisellik bg.

154

u
u-,
o sesiyle dnmldr (oba/uba) . Kimi Trk azlarnda o-u, kimilerinde
u-o dnmesi sreklidir.
ub-,

Ka. szlnde geen ilek olmayan, verimsiz bir kktr. ncl sesi a,
eylem eki mak'tr. Anlam ierii: gizlenmek, saklanmak. Anadolu halk
aznda: oyalanmak, oyalamak, gn geirtin.ek, abartmak (a/u dnmesiy.
le: abartmak-ubartmak).

uc-,

ncl sesi a, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: bitim, son, ky, bitmek,
tkenmek, son uca varmak, k, kuyruksokumu kemii, but, kendiliin
den yklan yer (uurum. Bu szck umak'la kkdetir), bildirmek, ilet
mek (duyurmak, bilgi vermek) , baarmak, karmak, soutmak, uzakla
trmak, ekinmek, saknmak, u vermek, oca tututurmak (hepsi iin
bk. SDD).

u-,

kke gelen sesliler u'u uc ile dntrr (/c, c/). ncl sesleri a-u, ey
lem eki mak'tr. Anlam ierii : oynak, apkn, belli bir yerde bulunma
yan-durmayan, bolua ykselmek, byk kayalar-ormanlar-oylumlar gibi
doa varlklarnn oluturduu korkun ykseklikler (uurum), deeri yk
sek, psevdi, bir sap ' iplik, kmek, ukurlamak, salvermek, brakmak,
geici, saknmak, ekinmek (bk. uc), yava yava boyas gitmek (rengi
umak), sararmak, sayrlanmak, kabarmak (deride uuklar olumak), i
mek (bk. SDD).

ud-,
ut ile dnmldr (t/ d). bk. ut.
uf-,

o-ov kkleriyle dnmldr (/v/f). ncl sesleri

a-, eylem eki l-mak'

tr. Anlam ierii: klmek, azalmak, dalmak, krntlanmak, blnmek,
paralanmak, krlmak.

ug-,

u ile dnmldr (g/). bk. u.

u-,

uf-uv-o ile dnmldr. ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (ald orta
eklerle) . Anlam ierii : karlamak, iyi gelmek, bulumak, geerken gr

155

UK
meye gitmek (uramak), i, grev, dalama, sava, kayg, bir eylemin ko
nusu olmak (szgelii : saldrya uramak, ykma uramak), almak, soy
mak, yolkesmek, hrszlk, gizli, sinsi (urun urun), katlanmak (u) .
geimli, tokgzl, kendinden gemek, baylr gibi olmak, baygnlk, n,
yn, tmek (un), yrmek, yollanmak (Tar. Sz.) .
Anadolu halk aznda: okamak, ufalamak, elle svazlamak, durak,
konak (konma yeri), dzeltmek, dzlemek, przlerini gidermek, kalaba
lk, suyun akt yer, dorultu, ocuk gsl, nlk (SDD).

uk-,

ncl sesleri -u, eylem eki mak'tr. Ka. szlnde geen bu kkn an
lam ierii : kusmak, ba (iple balama), anlamak, anlatmak, anlay, bil
mek, bilinmek. Anadolu halk aznda ise: kayglanmak (SDD).

ul-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Bu kkte yansma ses zellii tayan
zde sesli kkle (ul) dnme-birleme vardr (kurt ulumak, akal ulu
mak bg.) . Anlam ierii : bititirmek, yetitirmek, eklemek, kavuturmak,
gndermek, yollamak, parlamak, ldamak (kimi azlarda y-ul kkyle),
ycelmek, sekinlemek, yerden su fkrmak, bymek, yalanmak, di
zilmek (dizi dizi/ulam ulam), artmak, oalmak, yakJamak, yapmak,
birlemek, bulamak (salgn), birbiri ardnca (kesilmeksizin), ballk, bi
tiik, varlkl, ar, sayg gstermek, byklenmek (kendini byk gr
mek), toplum-oba-oymak (hepsi ulus anlamnda), byk yol (bu rnekler
.
iin bk. Ka., SDD, Tar. Sz., Hz.-Ir., Kit., bm., Kr.).

um-,
om ile dnmldr (u/o, o/u). ncl sesleri u-a, eylem eki mak'tr (or
taekleri vardr) . Anlam ierii: beklemek, yakarmak, belli bir eree y
nelmek, dorultu, erek, gidilecek yer, durak, lk, etek imek (karn
ikinlii, Ka.), konuk (eve gelen) , birine balanmak, dilei olmak, istek,
dilek (Ka., Tar. Sz., SDD).

un-,
on ile dnmldr. ncl sesleri u-a, eylem eki mak'tr (ald deiik
ortaeklerle) . Anlam ierii: tlm ekin (un), onaylamak, benimsemek,
bellekte tutamamak (unutmak) , kart, ters, mutlu olmak, dzeltmek, yap
mak, eksiini gidermek (bu szckte on kkyle dnme vardr), yara
iyi olmak (onmak) , ac ekmek, ac iinde kvranmak, salkl, gelikin,
belirti, im, iyilemek (bk. SDD, Ka., Hz.-Ir.) .

up-,
pekitirme nekidir. Anadolu Trkesinde byle bir kk yoktur, Krgz
Trkesinde bu kkle balayan szckler vardr. Bu szcklerin ncl ses
leri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kavutu stle kartrp yemek
yapmak, sslenmek (pudra srnmek), ykmak, sarsmak bg. (Kr.).

156

UY
ur-,

nne v sesini alarak vur biiminde de sylenen bir kktr. ncl sesleri
a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: vurmak, dvmek, barmak, ip, ip
lik eirmek, a rmek, ses, grlt, bymek, koymak (bk. Ka.), uzayp
gitmek, arpmak, baskn yapmak, lgarlamak, giydirmek, giyinmek, batr
mak, sokmak, yaralamak, bildirmek, aklamak, srmek, etkilemek, dikil
mek , kurulmak, takmak-taknmak (giyinip kuanll}ak) , savamak (bk. Tar.
Sz), kabarmak, imek, bylemek, varsaym, tasarlama, teyellemek, de
nemek-snamak, ereti brakmak, gizli (orun), ufalamak, konuurken sa
malamak (bk. SDD), l (pay, hisse), ayakta durmak, ayaa kalkmak,
gizlemek-gizlice, korkulur yer (bk. Hz.-Ir.), n, uur (AA).
us-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: anlamak, kavramak,
dalgn olmak, benzetmk, uyumak, susamak (usukmak) , sanmak (Ka.),
anlay gc, yetenek, susmak, dzgn olmak (Hz.-Ir.), bkmak, kayglan
mak, sklmak, kendine gelmek (usukmak/akllanmak, uslanmak), yal
-ileri gelen kii (SDD), uzamak (usamak, z/s dnmesi), kurtarc, gl
-yeterli (Uyg.), dzenlemek, dnmek, bir konu zerinde gr bildirmek,
taslak izmek (TS).

u-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: ufalamak, paralamak,
inanmak, gvenmek (Uyg.), imdi, z, ufak, kk, dedikodu, kouculuk,
kolamak, omuz ba (Ka.), dlyata, abartmak, ineye iplik takmak, bir
denbire yklmak, bir bitki ad (ugun/gn), ocuk (SDD).

ut-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: sayg, sklma (utanma),
erimek, yetimek, oca tututurmak, oyunda yenilmek, yutulmak, dol
yeri (SDD), kesmek, ekin bimek, budamak (Ka.), hep-tm, :kazanmak,
ldrmak, dayanmak, direnmek, saygszlk etmek, karlamak (Uyg.) .

uv-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: uyku, ufak, sayg, utan
ma (Uyg.), krlmak, p"aralanmak (Tar. Sz.), baylmak, katlp kalmak,
onarmak, dzeltmek, ince hamurdan yaplan orba (SDD, Ka.).
uy-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: utanmak, yuva ya:P,mak,
bal kalmak, anlamak (Ka.), uzaklamak, t vermek, yol gstermek,
nclk etmek, dzmece, yapmack, erkekle kaan kz (uyduran), olanla
kz sevimek, kadm becermek, yanltmak, gereini saklayp yapmack
-yapay olan gstermek, uzlamak, anlamak, yourt-st mayalamak, iini
ar yapmak, serveni sevmek, akgz, kurnaz, anlayl, almak, u
ramak, direnmek, yinelemek, zerinde alp durmak, una buna bula157

uz
mak, kimseye dokunmamak, sz dinlemek (uysal), kolay inanr olmak
(SDD), gevek kimse, kanmak (Hz.-lr.) , iirde szcklerin ses benzerlii
(uyak), dizgin, yular, gem, yakmak, aydnlatmak, parlatmak, yola getirmek,
dzene koymak, denemek, stste koyarak snamak (Osmanl aznda tat
bik etmek), dalkavuk, sayrlanmak (uyuzlanmak), ilerlemek (uygarlk ala
nnda gelimek, uygar olmak), koyulamak, katlamak (Tar. Sz), kesil
mek, dzgn, ukur, yldzlarn snmesi, batmak (Uyg.).
uz-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: bymek, gelimek,
genilemek, yetkili-yeterli olmak (uzman), gtrmek, elik etmek, sanat,
gevemek, srekli, us (Uyg.) , uygun, beceri, baar, doru, ayrlmak (uzak
lamak) , gitmek, uygun dmek, uyumlu olmak, anlamak, yumuaklk
(davranlarda), ksacas (uzuncas), elverili (Tar. Sz.), bir balk a tr
1
gsz, fke, uslu, yava, ekingen, arbal (SDD).

158

u
b-,
ncl sesi , eylem eki yoktur. Yansma ses nitelii tamaktadr. Anlam
ierii: ibibik kuu (bgk, bp, Ka., bbk, SDD).

c-,
bu kk Trkeye sanskr. ua (yce)dan gemie benziyor, ilek olmad
gibi verimli de deildir. Trkede yce (sanskr. ua) szcnn y sesi
dm, oysa balangta sanskr. ua'nn nne y sesi gelerek y-ua
-yua-ye/yce geliimi salanmtr. Anadolu halk aznda bamsz
bir kk izlenimi uyandran c grlyor. Olumsuz bir tartmaya yola
mamak iin bu kk buraya alyoruz, yine de tr. olduundan kukuluyuz.
Trevleri: cbe, tice, cek, c (yansma ses olasl ok), ck (ky,
ke, u'la dnml olabilir, SDD, Hz.-Ir.) .

-,
u ile dnmelidir, kimi azlarda nne bir y sesi gelir. ncl sesleri
e-, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle). Anlam ierii: bir atlama oyu
nu (-adm/adm), saaya, kylar l olan, bir saban tr, birbi
rini izleyen zl dalgalar, eskiden giyilen uzun etekli bir giysi, ky
(ke), te bir blm (lei ekilen tarla), kaym toprak, m (gen),
blme direi yerine kullanlan aa (hepsi iin bk. SDD), sayda ,
olmak (lemek), sayda nc, ok sndren, sesi kesilmek-soluu ke
silmek (Ka.'da bulunan bu szcklerin kiminde u kkyle dnme var
dr) , Uyg. szlnde geen bu szckler Ka.'daki anlamlan iermek
tedir.

d-,
bu kk de Ka. ile Uyg.'da gemektedir. ncl sesleri -e, eylem eki mek'
tir. Anlam ierii: semek, stn tutmak, uymak, izini srmek, ksnemek,
erkek istemek, birbiri ardnda yrmek, remek, zlem, sevgi, artmak
(Ka.), sevinmek (dlenmek, Uyg.), meme ucu, dn andac, dl, kes
kin bak, delmek, ok koan, giriken (SDD).

f-,
yansma sestir. ncl sesleri -e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ocaa
kar azdan soluk fkrtmak (flemek), soluk vermek (frmek), b
yclk, byleme, almak, kandrmak, kadn becermek, uyarmak, k
krtmak, krklemek (ocaa krkle flemek), iki parmak arasnda ezmek
(bu anlamda ufalamak eylemiyle dnme vardr), yada ekmek kzartmak

(SDD).

159

C
-,
ile dnmldr. ncl sesleri -e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
dl (grete kazanana, dnde dn evine verilir), yumuak toprak,
gevek toprak, gem (oyan-en dnmesi), iki yana sallanarak yrmek,
severek i grmek, dneme, beii sallama arac, iini kimseye amayan,
ufak tepe (SDD), ynak, ye (Uyg.). Bu szckler Ka. szlnde g
kknde verilmitir), tmek (Ka.).
k-,

Ka.'da byle bir kk vardr sandk, tabut, bur yapmak bg. anlamlar
ierir. Uyg. Trkesinde ise bymek, gelimek, oalmak, ok, art, de.
niz bg. anlamlan kapsar.

l-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: blmek, blmlere
ayrarak kii bana deni vermek, bilemek (balta, bak, keser bg.), su
yim datm yeri, bltrmek, rnek, uygun, yarar, tutum, gidi, davra.
n, komunun komuya yardm; bir evden tekine gnderilen yemek,
sallamak, rgalamak, dl, bebek sidiini tarmak (SDD), datmak, yay
mak, dnce, erek (Ka.).
m-,
bu kk Ka., Uyg. szlklerinde birka treviyle geerse de, ncl sesi
grlmedi. Anadolu halk aznda ncl sesi , eylem eki mek'tir. Anlam
ierii: boaz, grtlak, yapran damar, sap kamlam ekin, iplik k
rnts (SDD), emzik (mzk, Hz.-Ir.). Kimi yrelerde grtlak-boaz anla
mna gelen mk (SDD) szcnn ar. unk (boyun, ense) ile ses yakn
l grlyor.
Anadolu aznda n/m dnmesi vardr; nitekim yine nk (boaz, grt
lak, boazda kan ikinlik) szc geerlidir (SDD).
n-,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : ses, san, kiinin tann
mas, bilinme, armak, seslenmek, duyurmak, ay domaya balamak,
karglamak, anlm, me, vg, direnmek , gelimek, bymek, geen
gn, al, bilinmi- anlm (nek), umac (SDD), delmek, oyulmak, maara
(Ka.), sunmak (Uyg.), karmak (Uyg.).

p-,
bu kk Ka.'da vardr. ncl sesi e, eylem eki lemek'tir. Anlam ierii:
lgarlamak, alp gtrmek, alp kamak.
r-,
ncl sesleri e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: talanak, urmak, iten
rmek, ekinmek, karmak (rkmek), flemek, dllenmek, artmak, ge
limek, korkutmak, sarsmak, yldrmak, imek, kabarmak, kpek havla
mak, soyu oalmak, ortaya koymak, verimli olmak, yetitirmek, yarat160

V
mak, akann iletilmesinden doan artm (ar. feiz, tr. rek), tarm alann
da gelir salamak (ekin yetitirmek, hayvan beslemek, aa-iek dikmek) ,
iyilemek, bir nesneyi fleyip iirmek, sz uzatmak, mek, birikmek,
toplamak, hesap (rg), yava yava sallanmak, ekingenlik, korkaklk,
rn (rgt, ar. eser), ayklamak, iyilerini seip almak, davarlarn gn
amndan nce yaylma gtrlmesi, st veren hayvan, davar gece otla
mak (rmek), beik sallamak, sk orman (rn), samal hayvan, st, yo
urt, ayran, ya, incelemek, gzden geirmek , grenek, alkanlk, gelenek
(hepsi iin bk. SDD).
s-,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle). Anlam ierii:
barts, direnmek, zerinde olmak, zerinde bulunmak, yukar, bir ara
cn zerine ekilen rt, rtmek, kaplam, kaplamak, ykselmek, diretmek,
kar koymak, giysi, nlk, bytlmek, arttrlmak, oaltlmak (bu
szck iin bk. Uyg.) , zlmek (slmek, Uyg.'da s/z, z/s dnmeleri),
ilerde olmak (stn olmak) , daha yukar aamada bulunmak (stnlk),
benzemek (snemek, Ka.), yadsmak (Ka.).
Bu s kknn ar. ss . ile btrnzerlii ak, ancak ar. szcnn kke
ni kukuludur, kimi dilciler buni..n ar. , ya da tr.'den getii kansndadr
lar (bu konuda bk. Arapann Trk Diliyle Kuruluu, Prof. N. Hazm Onat,
1944. Kimileri bu yaptn ieriine kar km, Arapann stnln
savunmulardr, ancak Kur'an'da bile Arapa olmayan birok szcn
bulunmas bu tr dine dayal duygusal giriimleri bilimd brakmaktadr).

-,

bu kkte, s gibi, yansma ses zellii sezilmektedir. Bu da kkn eylem

ieriinde sakl ilevinden kaynaklanyor. Kkn ncl sesleri e-, eylem
eki mek'tir (ald ortaeklerle). Anlam ierii: emek, aramak, eerken
diye ses karak, kkrtmak, ufalatmak, anmsamak, toplanmak, bir
araya gelmek (bana mek) , deldirmek, geniletmek, gdklanmak, i
ten kanmak, souk algnl, ukur, bir nesnenin iini oymak, yontmak,
zlmek, tedirgin olmak (SDD, Ka., Uyg., Tar. Sz.).

t-,

ncl sesleri -e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : ocakta kavurmak, st
mak, krklarn gidermek (tlemek), oyunda yenilmek, yutulmak, ko
parmak, oyunda kazanmak-yenmek (tmek), tyleri yakmak, ok mek
-ok yen (tk) , ormanda yaklarak alan yer, rkmek, korkmak, al
mak, itmek, kakmak, yzyze grmek, a davranmak, gzetlemek (SDD,
Ka., Uyg., Tar. Sz.).
v-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Bu kkte /, /v sesleri dnml
dr. Kkn anlam ierii bu dnmlerle olumutur: iirmek (Uyg.),
ev (v, v, ef, Ka.), tepe, erkek keinin arka ayaklarndaki kllar, -be
yalarnda burulmu-enenmi hayvan (ko, teke) , -drt aylk kuzu, suyu
szdran yer, kzmak, fkelenmek, darlmak, frn krei, ii titremek, ses
TKS 1 1

161

Y
vermek, yantlamak, yourmak, bir buday tr, bvelek denilen sinek,
elimsiz, kabuunu soymak, yapamayacan yapar sanmak, ilemek, iine
gemek, yn, ocak, bek, geveze, semek, ayrmak, uyulmak, ste maya
katmak (SDD).

y-,
Asya Trkesinde g- ile dnmldr. ncl sesleri e-, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: ilgisiz kalmak, bir toplulua katlmak (ye olmak),
sallanmak, durgun, sessiz, semek, ayklamak, karnca-kular toplanmak
-kmelenmek, ocaa ok sokulan kimse, hyk, lapa, tepe, yksek yerler
(Ka., Uyg., SDD, Hz.-Ir.) .

z-,
z ile dnmldr (/). ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam

ierii: sar, kula duymayan, stnde, yorulmak, sklmak, g ie gi

rimek, yemein ya stne kmak (yzlenmek, y sesinin ne gemesiyle
z/yz), kopmak, krlmak, kar koymak, direnmek, kesilme, ksmklk,

salkmlamak (zm), harf-hece (tizlik, SDD), ypranmak, eskimek, kandr

maya almak, uzak, gebe, elendirmek, sska, sayrl, kaymak, ac ek
tirme (SDD, Ka., Uyg., Hz.-lr.) .

162

v
v-,

bu ses Asya Trkesinde (Ka., Uyg.) yoktur. Bu sesle balayan szckle

rin hepsi yabanc kkenlidir (zellikle sanskr.). Anadolu Trkesindeyse
v sesiyle balayan epeyce szck vardr. Bu da u/v, v/u dnmesinden
kaynaklanan bir dil olaydr.

va-,

yansma sestir, yalnzca halk aznda grlr. ncl sesleri -a, eylem eki
la-mak'tr. Anlam ierii: can yanan kpein kard yaknmal ses, ka
baran sularn alamas, zlmek (vah ile yaknlama).

van-,
yansma sestir, grlt patrt anlamnda sylenir. Anadolu halk aznda
vangldamak, vangrdak, vanlamak bg. trevleri varsa da, hepsi anlamsz
sesleri yanstr.

var-,
bar ile dnmldr (b/v). Asya Trkesinde bar diye geer. ncl ses
leri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: gitmek, ulamak, gidilecek yer,
erek, bir yerde olmak (varlk, var olmak), gidip-gelmek, son, bitim yeri,
evlenecek aa gelmi kz, zengin, davran biimi (SDD).

ver-,
Asya Trkesinde ber-bir (b/v, e/i dnmesi). ncl sesleri e-i, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: birine bir nesne brakmak (vermek), artmak, o
almak, rn, retmek, dllenmek, bitmek (ekinlerin bymesi), eli ak,
balamak, sunmak, denek, aylk, retken, imece, yermek, ktlemek
(SDD).

vc-,
yansma sestir. Anadolu halk aznda oyunbozanlk etmek, anlamsz sesler
karmak, ar slaklk nedeniyle cvmak bg. karlklar vardr.

vd-,
yansma sestir, dedikodu, gevezelik anlamnda sylenir (vd vd etmek,
vdmak bg. SDD).

v-,
yansma sestir, bolua frlatlan bir nesnenin (atlan tan, okun) kar
d sesi bildirir.

163

VIN
vn-,

yansma sestir, bolua atlan bir nesnenin kard Vn sesini yanstr.

vr-,

yansma sestir, gevezelik-boboazlk karl sylenir.

vy-,

yansma sestir, kimi hayvanlarn barn dilegetirir (tavan) .

vz-,

yansma sestir. ncl sesi , eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle). Anlam
ierii: sineklerin uarken ses karmalar, arlarn sesleri, nemsiz-deer
siz (vz-gelmek), gevezelik etmek, bo konumak, samalamak, tedirgin
etmek.

vur-,

ncl sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: dvmek, nemsemek, konu
zerinde durmak. (vurgulamak), ilgi ekmek, saldrmak, arttrmak (ak
arttrmada stne vurmak, deeri ykseltmek), soygun, adam ldrmek,
byk d, yasad kazan salamak, geliememek, gsz kalmak, bi
rini sevmek, tutkuya kaplmak, sarslmak, derin suda kulaklar duymaz
olmak (su basnc nedeniyle sal bozulmak) , yaralamak, gzdernesine
uramak bg.

1 64

y
yab-,
yav ile dnmldr (v/b). ncl sesi a, eylem eki mak'tr. Anlam ie
rii: kartrmak, savurmak, harmanda ekini samandan ayrmak, dar
atmak, kovmak, uzaklatrmak (burada fars. beyaban'dan gelen yaban ile
tr. yaban' karitrmamaldr), slatmak , yn-yapa yoluntusu, plak, de
ersiz (Ka.), eik, boynuzu geriye doru dz olan manda, eri, kt, kor
kak, gldrc, kekeme, yatk, yalnayak, diktirmek, yamatmak, yaptr
mak (SDD).

yac-,

Asya Trkesinde byle bir kk yoktur, yalnzca Anadolu halk aznda

geerlidir, dorusu yan'd.r (yancamak/yana ekilmek, kanmak, ekinmek,
yacanmak/kanmak, ekinmek, yana ekilmek. yancamak-yacanmak, yan
/yac dnmesi) . bk. SDD.

yad-,

ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr (ortaekler de alr) . Anlam ierii: be
enmemek, yabanc saymak, kendinden saymamak, ekinmek, kanmak,
Asya Trkesinde: yaya gitmek, yayalk, yaylmak, dalmak, ayrlmak (d/y
dnmesiyle) . Bu kk mo. yad ile kartrmamaldr.

yaf-,
yav ile dnmelidir. bk. yav.
yag-,
ya ile dnmelidir. bk. ya.
ya-,

ncl sesleri
mek, inmek,

-a, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: yksekten d

verimli-bol

olmak,

kamak,

uzaklamak

(bu

anlamda

dman-dmanlk/uzaktan gelip ktlk eden: ya), ykk yer, ren, top

lanmak, birikmek, donu kara yz- kahverengi hayvan (yaal, SDD), yapa

ca ileri sayp dkmek, srt, arka, iki omuz aras, da etei, nceden
dnp tasarlamak, ykanmak, yanak, gevezelik etmek, su bulmak, k
tlemek, eksiklik grmek, kendi kendine sylenmek, uygun bulmak, ya
ktrmak, yastk, ktk, geyik, aralk, az ak, d patlamak, iinden kan
gitmek, kalem (hepsi iin bk. SDD). Bu anlamlar ieren ya kknn v-g-k
sesleriyle dnt (az ayrlklar nedeniyle) aktr, kkn byie deiik
anlamlar iermesi de bundandr (yav-yag-yak).

165

YAK
yak-,
yag-ya kkleriyle dnmldr (k/g/ yumuamasyla). ncl sesleri a-,
eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: szlanmak, zlmek,
acndrmak, ocaa atarak tututurmak, ykmak, yanna gelmek, arada uzak
lk brakmamak, an!amak, uzlamak, yaray saltmak, iliki kurmak,
sokulmak, sevimek, yalvarmak, ykma uramak, uygun bulmak, dzenle
mek, bititirmek, yaptrmak, kouk dzenlemek, at sylemek, trk
rmak, sevdirmek, anas lm bir yavruyu baka bir anaya altrmak,
ban-yara, ezgi dzmek, karn ars, yanc nesneler (yakacak), eik yer,
bayr, dilemek, istemek (hepsi iin bk. SDD, Ka ., Hz.-lr.) .
Anadolu'nun Dou illerinde yak kk yah diye de sylenir (k/h d
nmesi) .
yal-,
ncl sesleri . a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : yakarmak, dilemek,
istemek, snmak, yardm beklemek, tututurmak (alevlendirmek), p
lak kalmak, soyunmak, slamak (yalnkat olmak), kimsesiz kalmak, ev
resinden kopmak, bir bana kalmak, soyutlanmak, yem (hayvanlarn ye
mi: yal), boboaz, geveze, k samak, parlamak, imek akmak, zeri
ni diliyle svazlamak (yalamak), anmak, ypranmak, dzlenmek, ikiyz.
llk etmek, dalkavukluk etmek, agzllk etmek, kayatuzu, uuk, kan
drmak, doru sylememek (yalan) , kurumak (yalang: kurumu ot) , p
laklk, ok yiyen, byk kaya, alm, byklenme, babo gezen, yl
k, yoksul, ksz, saygsz, kllar kazmak (tra etmek), kzana gel
mek (hayvanlarda dlleme eilimi gstermek), dii erkei"erkek diiyi
istemek, ince, elimsiz, anasndan tek doan olak, ikiz olak, bir halk
oyunu (yall), yama (yalp) , klmas g tepe (yalpak), ok yol yryen,
kpek yala (yaltak) , topra yzden kazmak, gnein nlar altnda:
mak-yansmak (hepsi iin bk. SDD, Hz.-Ir., Ka., Uyg., Tar. Sz., Kr, AA,
A. v. Gabain, S. G. Clauson, S, AV).
yam-,
ncl sesleri a-u-, eylem eki mak'tr. sanskr. yamaka (yardmc) ile yakn
lk.. Anlam ierii; erilmek, arplmak, eilmek, bayrlamak, yana kay
mak, yoldan azmak, bitimek, eklenmek, yardm etmek, yaranmak, yak
lamak, snmak, i grmek, yasslamak, bklmek, yan, arpk, elen
mek , alay etmek, solmak, ezmek-ezik, azda kalan yemek krntlarn
dille toplamak, karlamak (hepsi iin bk. SDD, Ka.).
Bu yam kknn, eski kaynaklarda bulunmasna karn, Trkenin
yapsna pek uymad seziliyor. Bu kkn in. tyam, sanskr. yamaka sz
ckleriyle yaknl grlmekte. Buna karn bunun yan'dan m/n, n/m
dnmesiyle, olutuunu syleyenler de var (S. G. Clauson) . Bize kalrsa,
ok eski bir Trke kk saylmasna karn, in.-mog .-sanskr. benzerlii
nemlidir.
yan-,
m/n dnmesine urad ileri srlmektedir (yan/yam). ncl sesleri a-,
eylem eki mak'tr. Anlam ierii : arkada, yaknda olmak, yaklamak, bir-

166

YAT
lemek, sapmak, doruyu anlamamak (yanlmak), aldanmak, sokulmak,
snmak, yaltaklanmak, nlk (kyl kadnlarn bellerine sardklar), di
rekle kiri arasna konulan kama biimli aa (yanbast), eilmek-eril
mek, korumak, anlamak, tutumak-alevlenmek (yanmak), ses geriye dn
mek (yanklanmak), k arpp sapmak (yansmak), yaslanmak (yana),
parlamak (insann yana/yanan, yan, yanda olan, iki yanda bulunan),
zlmek, sklmak, ac eknek, birine gnl vermek (sevmek), romatizma,
kangren, yknmek, okayarak altrmak, ,karlk vermek (ar. cevab),
korkmak, rkmek, krlmak, gcenmek, yerini braktrmak, bo sz syle
mek (hepsi iin bk. SDD, Ka., Uyg.) .
yap-,

ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kurmak, rtmek, biim
lendirmek, retmek, ortaya koymak, almak, ev-konut-iyeri kurmak, olu
turmak, gelitirmek, z, kurucu e, doal oluum, ra, gvdesel btn
lk, ierik, bititirmek, eklemek, kurum, kurumlama, yknme, zgn
nn benzerini retme, dzmece, kandrmaca, gsteri, kaplamak bg.

yar-,

ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: elverili olmak, ko
mak, gelir salamak, kar salamak, i grmek, uygun gelmek, yakmak,
bakomak (yarmak), uyum salamak, ara durumuna getirilmek, ite
eltutmak, imecelemek, karlkl igrmek, kolaylk salamak, kesmek,
ayrmak, blmek, kazmak, amak, emek, saltmak, beslemek, gelimek,
ilerlemek, ykselmek, dayanak olmak, elinden tutmak, atlamak, yrtlmak,
dnmek, tasarlamak, gr bildirmek; suluyu susuzu ayrarak konuyu
kesin sonuca balamak , soruturmak (yarglamak), aratrmak, imrenmek,
ii ekmek, zlemek (SDD, Ka., Uyg.).

yas-,

ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: dzletmek, bastrmak,
ezmek, yaymak, inceltmek, dayanmak, srtn dayamak, gvenmek, sn
mak, yardm etmek-yardm istemek, engel koymak, nlemek, korumak,
gzetlemek , yatrmak, bayr, eik, erilmek , bklmek, yzn kazmak
(tra etek), yufka amak (yufka aaca) .

ya-,

ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : dirim, diriliini srdr
mek, dirilik, canl kalmak, slanmak, kocalmak, bymek, gelimek, ye
il olmak, alamak-gzden su aktmak, fkrmak (yerden su), parlamak,
mak, imek akmak, yldrm dmek, geinmek, rtnmek, kapanmak,
uydurmak, yeertmek, iin iin, gizlemek, saklamak, sevinmek (Ka., SDD,
Uyg.) .

yat-,
ncl sesleri a--u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yere uzanmak, uzat
mak, kalmak, dinlenmek, devirmek-devrilmek, yklmak, lmek, durum,
oda, sayrlanmak, ermi, alak, aalk, uygun, elverili, alkn, becerili,
1 67

YAV
gvenilmeyen kimse , boynuzlar arkaya doru uzayan hayvan, kesmek, d
k, uysal, yabanc, konuk, byk beki ba, unutulmu, atlm, yay.
mak, braklm (SDD, Ka., Uyg., S, AV) .

yav-,

yab ile dnmldr (b/v) . ncl sesleri a-u-, eylem eki mak'tr (ald
ortaeklerle). Anlam ierii: dourmak, buzalamak, kuzulamak, sevmek,
dmanlk, ayrlmak , uzaklamak, ar ar (yrmek/yava yava), hzn
azaltmak, uysallamak, enmek, iten kamak, yasz-s olmak, verim
sizlik , anlamszlk, yzeysellik, yeni doan (ocukkuzu-olak-buza bg.),
atsinei, yaprak as, yalvarr-yakarr gibi durmak, kendine acndrmak,
buday rengini almak (yavuz/yaz, v/, /v dnmeleri), ktlk etmek
(Ka ., Uyg., SDD, Tar. Sz.).

yay-,
yaz ile dnmelidir (y/z). ncl sesleri a--u, eylem eki mak'tr. Anlam
ieng: datmak, geniletmek, amak, sergilemek, sermek, serpmek, du
yurmak, bildirnfek, ulatrmak, abartmak, yzeyselletirmek, yze kar
mak, yaz yazmak, yrmek, ykamak (yaykamak, Tar. Sz.), yazla k
mak, hayvanlar otlaa gtrmek, dalarn zerindeki byk dzlkler,
germek (yay germek-yay yaymak) , gezmek-dolamak (Tar. Sz. , SDD, Ka.,
S, AV).

yaz-,
yay ile dnmldr (y/z, z/y). ncl sesleri a-u-, eylem eki mak'tr. An
lam ierii: yaymak, yaylalara kmak, geniletmek, su ilemek, acnmak,
zlmek, gcenmek, incinmek, bir konuyu arala aktarmak (yaz yazmak
-yazya geirmek), iletmek, duyurmak, bildirmek, aklamak, sunmak, a
rmak, gndeme getirmek, yaymlamak, yorumlamak, yayla, yaylm, ge
ni otlak, hayvanlar otlaa gtrmek, scak aylarda yaylalarda konakla
mak (Ka., SDD, Tar. Sz., Hz.-Ir., Uyg.).

yeb-,

Ka.'da bu kkle qalayan yeben (kumlu, batak) diye bir szck varsa
da trevi yoktur. Bu kk Uyg. yip biiminde geiyor. Yebiremek/rzgar
da sallanmak (DD).

yed-,
yet ile dnmldr (d/t). ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir; Anlam
ierg: yemek, birine yemek vermek, elde bulundurmak, gtmek, ynet
mek, ynlendirmek, saklamak, gven altna almak, katlanmak, kar k
mamak, direnmek, iine sindirememek, kandrmak, tuzaa drmek, eli
altnda bulundurmak (burada ar. yed ile tr. yed kk kartrlmamaldr),
egemen olmak, otlaa gtrmek, yaymak {yaylma karmak), korumak, ev
!iliin-doumun yedinci gn gelin evine gitmek (yedilemek) , ibrik, g
m, altn bilezik, szgesiz aydanlk, su iilecek toprak kap, kanlarda
eki ivisi, gaz kab , kay ky boyunca ekmek, hayvan yannda eliyle
tutarak gtrmek, zendirmek, kr elinden tutarak gtren, hafta (ye

168

YEM
dil), elenmek, alay etmek, rpermek (yedirgemek), lker yldz (yedigen),
rk, clk, bozuk (btn bu rnekler iin bk. SDD, Tar. Sz.).

yeg-,
ye ile dnmelidir. bk. ye.
ye-,
yek-yeg kkleriyle dnmelidir (k/g/ yumuama geliimi). ncl sesleri
e-i, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: yumuamak, bi

rini tekine stn tutmak, arln azaltmak, nemsememek, stn, bas

kn, gl, arla kama, byk dallarn i yannda kan filiz (yeen),
gbek atmak, evin bir yllk yiyecei, yenilmek (/n dnmesiyle: yeil
tnek) , bolluk, verimli, yiit, gzel, besili, girimek , taknlk (bk. SDD,
Tar. Sz.).

yek-,
Asya Trkesinde bulunmayan, Anadolu Trkesinde epeyce trevi olan
bir kktr, ye ile dnmldr. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: bytmek, yceltmek, davranl)lak, yerinden kalkmak, fr
lamak, yksek ses, haykrma, ayaa kalkmak, ekinmek, ge-g dour
mak, zendirmek, kkrtmak, ok iyi, ok gzel , yukar kaldrmak (bk.
SDD).
Anadolu halk aznda geerli olan yekemek, yekelik, yektirmek, yek
dirmek bg. szcklerin fars. yek (bir, sayda bir) ile balants aktr.
Bu kklere getirilen eklerin nemli bir deiiklik yapaca sanlmamaldr.

yel-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: esmek, hzl yrmek,
kamak, komak, gneli yer, gney, sz, ar, uzaktan sezmek, bisiklet
(yel-at) , yrtk, eskimi, sallanmak (rzgarda) , uyku sresinde sayklamak,
sayrlk nedeniyle samalamak, da srt, dalarn-tepelerin rzgarl yeri,
izlemek, arkasndan gitmek, arkasndan kt szler sylemek; sufamak,
kalnbarsaklardan ses kmak (yellenmek) , anlamak, kadn barts, ok
gezen-ok dolaan, ok rzgar alan yer, ivedilemek, dalgalanmak, alkan
mak, kanat, kanatlanmak, yolunda yrmek, koumak, zendirmek, ner
mek, zenmek, yknmek, eilim gstermek (bk. Tar. Sz., SDD).

yem-,
yim ile dnmelidir. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:

beslenmek iin karnn doyurmak, sindirim aygtna besin indirmek, yut

mak, imek, ortadan kaldrmak, yenilgiye uratmak, stn gelmek, ldr
mek, bitirmek, hayvanlara ot-arpa vermek, geinmek, yaamak.
Bu yem-yim kknde mo. em, tr. im (ila) szckleriyle benzerlik
grlyor. Ancak tr. yim-yem kknn mo. karsnda ncl olup olma
d bilinmiyor. Bize kalrsa bu yim-yem-im-em kkleri ekaynaklardr,
hangi dilden hangi dile getii kestirilemez. (Trkeden mi Moolcaya Mo-

1 69

YEN
olcadan m Trkeye? Bize kalrsa bu kkler, tr. ya da mo. deil, tr.
-mog.'dr.).

yen-,
yin ile dnmelidir ( e/i, i/ e). ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam

ierii : dayanmak, direnmek, katlanmak, yemek bitirilmek, douracak

hayvann memelerine st gelmek, yarmak, yedike yenilmesi istenilen
(yemek), giysinin kolu, sarsmak, tartmak, ekmek (yenir) , arpk, eik , e
vik, deitirmek, imdi, hemen, gelecek yl (yeniye) , sularn ak (yenie
/inie. Bu szck inmek'ten gelirse de i sesinin nne y konup ini/yini
dnm salanm), hoppa kadn, ak (yenk, ar. zimmet) , stn gelmek
(yensimek), yeni yetitirilmi ba (yenice), dnde arclk yapan ka
dn (bk. SDD, Ka.).

yep-,
pekitirme neki olarak da kullanlr. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'
tir. Anlam ierii: ivedice, dalga, dalgalanma, krpe, okamak-sevmek,
ekinler bymey.e balamak, topallamak, hamur amak, hamuru elle yas
sltmak, becerikli, geniletmek, eskimek, ypranmak (bk. SDD, Tar. Sz.,
Hz.-Ir.) .

yer-,
yir ile dnmelidir. ncl sesleri e-i/i-e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:

yatak, ovalarda sivri tepeler oluturan toprak, beenmemek, yemek seen,

bir ilde-blgede-lkede oturan kimseler (yerde/Os. hemeri/hemehri),
kadnlarn gebelik dneminde yemeklerden kanmalar (yerginlik/ayer
mek), zlem ekmek, aalanm, ktlenmi, ktlemek, aalamak (yer
mek), tiksinmek, semek, ayrmak, ayklam<tk, yukardan aaya inmek,
alakgnll, deprem, yarak, yakk, zntl, belli bir yrede oturmak,
konaklamak, konmak, toprak (SDD, Tar. Sz.), kesmek, yarmak (Ka.).

yes-,

bu kk Trke s (bir nesnenin iyesi, ar. sahih) szcugunun onune gelen

y sesiyle treyen yes (iye)in zdeidir. Yalnzca Anadolu halk aznda
(SDD) grlmtr. ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
iye, bir nesneyi elinde bulunduran, az yamurlu hava, burumak, prs
mek (SDD).

ye-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: bitkiler yerden bitmek,
yeil olmak, gelimek, bymek, almak, glenmek, kadna -gz koymak
(sulanmak), mitlenmek-beklemek, yemeklik bitki.

yet-,
yed ile dnmelidir (t/d, d/t). ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam
ierii : varmak, ulamak, kavumak, erimek, olgunlamak, gelimek, ge
reken-gereksinen nicelikte olmak, ilerlemek, anlamak, anlay gc, kav
rama gc, erklilik, egemenlik salamak, dilei yerine getirmek, isteneni

170

YIL

yapabilecek durumda olmak, evlilik ana gelmek, eritirmek-ulatrmak,

erginlemek, gdlmek, yedilmek (t/d dnmesi), bulamak (bk. Tar. Sz.,
SDD, Ka.).

yev-,

Ka.'da olgunlamak, erimek anlamn ieren byle bir kk varsa da

yevlmek'ten baka trevi grlmedi. Anadolu halk aznda bu kkten

tretilmi yevek (asma yapra), yevelemek (sayrlk ya da uyku sresinde
samalamak, bk. yeldirgemek), yevemek (bellenen bir yeri yeniden d
zeltmek, eirilmi iplii iki kat bkmek) , yevlen (yenik) , yevli (ulluk ku
u) bg. szckler vardr (SDD).

yey-,
ye ile dnmldr (/y). bk. ye.
yd-,

Asya Trkesinde geer (Ka., Uyg.). ncl sesi , eylem eki mak'tr. An
lam ierii : gzel kokmak, koku samak, kt kokmak , kokmu, bozul
mu (Ka., Uyg.).

yg-,
y ile dnmldr. bk. y.
y-,
yg ile dnmldr (g/, /g). ncl sesleri

a-, eylem eki mak'tr. An

lam ierii: stste konmak, ykselip tepe oluturmak, birikmek, alamak
(ylamak), toplamak, toplanma yeri, yastk, utanmak, utanga, yk, ya
pay tepe, savumak, durmadan gemek , yryp gitmek; ksa boylu etine
dolgun, bek, odunlarn karlkl stste konmasndan oluan ykselti,
yklan bir yapnn kalntlar, bir araya gelmek (bk. SDD, Ka.).

yk-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: arndrmak, yuymak
(ykamak), devirmek, drmek, yere sermek, ldrmek, vurmak, aac
kesip yatrmak, ktlk etmek, yenilgiye uratmak, alverite batmak
-batrmak, kmek, arlk, yk, yaam sarsc bir olay geirmek, btn
varlm yitirmek, sayrlanmak, ussal dengesi bozulmak, dermek, topla
mak, iyi, gzel, yunak, kelti (bk; SDD, Ka.).

yl-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: ekinmek, kanmak,
rkmek, korkutmak, karma, rktmek, parlamak, imek akp yalm
lar yaymak, ldamak, yaylma salnm hayvan srs, eilmek, kaymak,
lgn aac (ylgn), uzaklamak, gzn hzl hzl ap kapamak (ylpldat
mak, Tar. Sz.), stnden bir yl (on iki aylk sre) gemek, at kotur
mak (ylgamak, Tar. Sz.), bkmak, usanmak, tedirgin olmak, arpk, a,
beceriksiz, aralk, saygsz-geveze, glmek-srtmak, yama, bayr, atmak,
otlak, ayr, yonga (bk . SDD, Tar. Sz., Ka., Uyg., S. G. Clauson, S, AV).

171

YIM
yun-,
yansma sestir, Ka., Uyg. szlklerinde birer kez geer, Anadolu halk
aznda (SDD) drt szcn kk olarak grnrse de, anlamsal ie
rii yoktur.

yn-,
yansma sestir, n sesinin nne y gelmesiyle olumutur. bk.

yin.

yp-,
ip ile dnmldr (ip/y-p/y-p-ip). Bize kalrsa bu da yansma sestfr,
trevleri o izlenimi veriyor. ncl sesleri a-, eylem eki la-mak'tr. Anlam
ierii: ip, iple oyun gstermek, ip zerinde oynamak, misk denen koku,
gzel kokmak, eskimek, anmak, srekli, usandrmak, bktrmak , bobo
az, kak (Ka., SDD).

yr-,

ile dnmelidir (y/, /y-yr/r-r/yr). Bu kkte yansma ses zellii

seziliyor. ncl- sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: rak (y-rak),
uzak, iplik sarlm i, sklgan, utanga, trk sylemek, trk (kouk,
iir) , akarsuyun at yark, uurum, dilim dilim olmak, anlaysz, yiit,
korkusuz, iman, kymk, srtmak, ylmak, basma (dokuma-bez), kes
meksizin ayrmak (yrtmak), kesmek (yass nesneleri), paralanmak, bln
mek, yark, atlak, utanmaz-yzsz, orospu, kzl giderilmi olan, oy
lum , su akan yer (yrnak), gzkapa da kk kimse (yrtlaz), alak, soy
suz, iren, tiksinti veren (bk. SDD, Uyg., Ka., Hz.-Ir., Tar. Sz.).
r

y-,

bu kk Asya Trkesinde vardr (Ka.), ancak ilek-verimli deildir. n

cl sesi 'dr, eylem eki grlmedi. Anlam ierii : ini, yoku, skma,
boyunduruk kay, ip, kaytan rlm ba, tulgal.

yt-,

bu kk yalnz Asya Trkesinde varsa da verimli-ilek deildir. ncl sesi

, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : biletmek, keskinletirmek (Ka.), eri
mek, gitmek, grnmez olmak, yitmek, kokmu, rk (Uyg.) .

yv-,

bu kk Uygur Trkesinde vardr, ncl sesi , eylem eki mak'tr. Anlam

ierii: vmek, bir aa tr. Anadolu halk aznda: diki, kkrtmak,
zendirmek, harman dzenleme aygt, lgn aac, yararsz, deersiz, a
rmak, amak, kendini beenmi, sklgan, uslu, uysal, saygl (SDD).

yid-,
yit ile dnmldr., bk. yit.
yi-,
ye ile dnmldr (ye-yi/e-i}, ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. An

lam ierii : koku, iz , i, iyi, daha iyi, i, olmam, ykseltmek, yceltmek,

172

arttrmak, korkusuz, yaamn kazanmak, geinmek, yemek, yiyecek, ine,

sayda yirmi, gen, delikanl, ty rpermek, incitmek, zmek, yeni, bol,
yenen (stn gelen), kt kokmak, geceleyin hayvanlarn konakladklar
glgeli yer (bk. Uyg., Ka., SDD, Tar. Sz.).

yik-,

yek ile dnmelidir (yek-yik/e-i). bk. yek.

yil-,

yel ile dnmelidir (yel-yil/ e-i). bk. yel.

yim-,

ncl sesleri e-i, eylem eki m k tir. Anlam ierii: yemek, yutmak, imek,
yem. Anadolu halk aznda: kskan, yemeklik bitki (piirilmemi), tatl,
yenesi (SDD). Bu kk im (bk.) ile dnmelidir (im-yim/y-im, mo. em-yem
ile zdetir: yim-yem-im. Trke yem, mo. em (A. v. Gabain) . Uygur Trk
esinde yem (em, ila anlamnda), em (Uyg. yem) ila anlamnda (A. v.
Gabain) . Ancak, bu benzerlie karn Trk dilinde yemek (yemek yemek)
anlamnda bir kk vardr. Bu kk im-yim-em-yem biimlerinde, y sesinin
ne gelmesiyle (y-en/yem, y-im/yim) yeni bir durum gsterirse de kayna
deimez kansndayz.
'

yin-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : aramak, stelemek, ar
dna dmek, soruturmak, irdelemek, hayvan ini (y sesinin ne gelme
siyle y-in/yin), inci (in-yin-yinci) , saalmak, yenilmek, gvde (ar. be
den), alakgnlllk etmek, ince , tapnak, tapan, smkrmek, smkl
(hepsi Ka.'da, Uyg.'da), hep, srekli, rmek, anmak, yenecek nesne
(Tar. Sz'.); kapy sallamak, iki yandaki erkek kei, yenik, gzda ver
mek, korkutmak, uvarak ykamak (SDD).

yip-,

ip'le dnmldr. ncl sesi i, eylem eki le-mek'tir. Anlam ierii:

zel koku (misk), kzl, ip, iplik, yzvermek (Ka., Uyg., SDD).

yir-,
yer-yr kkleriyle dnmldr (e/i, e/). ncl sesi i, eylem eki mek'tir

(ald ortaeklerle) . Anlam ierii: yer, lke, kuzey, toprak, bir tanr ad
(Yirsuv), klavuz, yolgsteren, irin, irinli, iren, kt, ktlemek, aa
lamak, kzmak, fkelenmek, evren, yeryz, rmek, bozulmak (Uyg.), ya
rlmak, atlamak, yrtlmak, ayrlmak, glmsemek (Ka.), yrtk, yark,
ayrk, zlmek , skntlanmak, irenmek, sularn at yark (SDD). bk.

yer-yr.
yl-,

bu kk yalnzca Ka.'da grlmektedir. ncl sesi i, eylem eki mek'tir.

Anlam ierii: eli ie yatkn olmak, souklarda dizlere giyilen giysi, tozluk
giymek (Ka.).

173

YT
yit-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: yokolmak, grnmemek,
bilemek, keskin, yiteni aramak, saymak (yitik var m yok mu diye), di
renmek, diretmek, erimek, ulamak (e/i dnmesi), itmek, kakmak, a
kn, ok, artk (SDD, Tar. Sz., Ka., Uyg.).

yiv-,
ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: iz, yara izi, yark, da
larn ukur yerleri, ky, koku, ipi gevek bkmek, dar oylum , imanla
mak, zendirmek , kkrtmak, hayvan yiyecei, bymek, ekinleri seyrek
lettrmek, ayrmak, aralamak, aratrmak, yoklamak, av kpei koku al
mak, tepelerde sularn topland akak, keskinletirmek, bilemek, incelt
mek (ara azlarm), ivedice, yenik (SDD, Uyg.) .

yiy-,

ncl sesleri e-i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: kokmak, rmek, pis
kokulu nesne, Y..e, pisboazlk , yiyilecek nesne, besin, yemek, koku, kokla
mak, kokutmak, rvet (yiygi), salkszlk, sayrlk (SDD, Tar. Sz.).

yoc-,
bu kk yalnzca Anadolu aznda grlmtr (bizce), baka azlarda ses
deiikliklerine uramtr (g/ bg.) . ncl sesi u, eylem eki mak'tr. An
lam ierii: usanmak, bkmak, ekinmek, kanmak, yldrmak, saknmak
(SDD).

yod-,
Asya Trkesinde geen bir kktr (Ka., Uyg.). ncl sesi u, eylem eki
mak'tr. Anlam ierii : silmek, karmak, yoketmek, . sonulanmak, sona
ermek (Ka., Uyg.) .

yog-,
yo ile dnmelidir (g/). bk. yo.
yo-,
ncl sesi u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: skmak, katlamak, don
mak, ypranmak, eskimek, rtnmek (yorgan) , hamur yapmak (yourmak),
kaln, kaba, biimsiz, i, ura (SDD, Ka., Uyg., Tar. Sz.).

yok-,
ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle). Anlam ierii: yk
selmek, yukar kmak, aratrmak, incelemek, denetlemek, gzetlemek,
bakmak, ilgilenmek, grmeye gitmek, ortadan kaldrmak, ldrmek, en
gellemek, nlemek (Ka., Uyg., Tar. Sz., SDD, Hz.-Ir., AV, S).

yol-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: gndermek, san-ty
lerini koparmak, smrmek, soymak, yrmek, bir yerden baka bir yere
gitmek, ulamak, varmak, neden olmak, uramak, atmak (karlamak

174

YO
anlamnda), dmek-vurumak, uurlamak, uysal, beceriksiz, sa ba
kark, kovmak, uzaklatrmak, srgne gndermek, kandrmak, kadn
becermek, orospulamak, varlacak yer, kural, dzen, yntem, olanak, ko
laylk bg. (SDD, Ka., Uyg, Tar. Sz., Kr. , Hz.-Ir.).

yom-,
yum ile dnmldr (o/u-yom/yum), Anadolu halk aznda yon (m/n
dnmesi) biiminde de sylenir; ncl sesi a-u, eylem eki mak'tr. An
lam ierii : uur, fal, geienek, grenek, deyi, trk, kuku, sylence, ka
ln kendirden rlm ip, ucu tutumu odun, bakmamak, sevmemek, be
enmemek, beceriksiz, yosun, kmek; ezilmek, yenilgiye uratmak, yan
(yamz), te (SDD). bk. yum.

yon-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yolmak, soymak (ka
buu, deriyi), kesmek (aac), incelemek, smrmek, kazmak (tra etmek),
ta ilemek, ta ileme arac (yanacak/ta kalemi), kesici (yanak/ma
rangoz keseri), uygun-eksiksiz, uyarnca, yaknca, dvmek, vurumak,
retmek, tanmlamak, anlatmak (yontarmak) , ant, tula, dzeltmek, ky
mk, yoz (SDD, Tar. Sz., Uyg., Ka.) .

yop-,

yansma sestir, Anadolu halk aznda sylenir. ncl sesi u, eylem eki
mak'tr (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: barts, rtmek, davranmak,
rpnmak (SDD).

yor-,
yr-yr kkleriyle dnmldr. nelli sesleri a-u, eylem eki mak'tr.

Anlam ierii: aklamak, tasarlamak, geniletmek, eklemek (bir dnce

ye, bir gre) , yntem, kural, koul, ilke , gidi, tutum, yol, yakmak
-yaramak, uygunluk, dzen, becerikli, ine delii (yurdu), bir tr at y
ry, usan, bkknlk, scak, durgun hava, gc azalmak, gvdece ke
silmek (yorulmak) , olumlu bir nesne konusunda olumsuz davranmak (yo
runcamak), dinlenme (yorgunluk giderme) , kaya delii, atlak, yark, ay
rk, hzl yryen (yortan) , koan, isiz gsz gezmek (yortmak), yr
mek, zlmek (Ka., Uyg., SDD, Tar. Sz.).

yos-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: dzenlemek, yoluna koy
mak, benzetmek, karlatrmak, krekle-yabayla ileriye itmek, hayvanlar
yaylmda otlatmak (bu ii stlenen kimse) , evrilmek, yorumlamak, uy
gunlatrmak (SDD), yasa, tre, yntem (Tar. Sz.).

yo-,
nelli sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yorgun dmek, eski
mek, ypranmak, gc azalmak, doal durumunu yitirmek (SDD, Hz.-Ir.,
Tar. Sz.).

YOT
yot-,
yut ile dnmldr. bk. yut. (yot/yut,o/u, u/o).
yov-,
yuv ile dnmldr (yuv/yov-u/o, o/u). bk. yuv.
yoy-,
yuy ile dnmldr (yuy/yoy, u/o, o/u). bk. yuy.
yoz-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: bozmak, bozulmak,
ypranmak, anmak, soysuzlamak, seyreklik, st vermeyen, sayrl, yay
lma kan hayvan srs, kap kilidi, iten soumak, birine snamamak,
kanmak, enmek, dourmas yaklanca arlarn etkisiyle kra kaan
hayvan, doum sancs eken hayvan, doum sancs ekmek (hayvanlar
da), brakmak, istei kalmamak, kk salmayp kurumak, soyu bozulmak,
gcenmek, birbir}nden soumak, yutkunmak , beceriksiz, saygsz , ayr d
mek, ayr kalmak (SDD, Ka., Hz.-Ir.) ..

yg-,
yk-y-yk-yg kkleriyle srekli dnme iindedir (/, /). bk. y.
y-,
y ile dnm iindedir (o/). ncl sesleri e- (Uyg.'da), eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: akmak, yrmek, ykselmek (Uyg.), yrk, yrk,

iyi yryen, kut , gezen, dolaan, uurlu, uursuz, koun koyunu dllemesi
(SDD).

yk-,

bu kk Asya Trkesinde grlr (Ka. , Uyg.), ancak retken, ilek deil

dir. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: duygulanmak, i
lenmek, comak 0{Uyg.), kuty, ok yelei, oka yelek taktrmak (Ka.).

yl-,

yansma sestir, Anadolu halk aznda geer. ncl sesleri e-, eylem eki
mek'tir. Anlam ierii: yellerin esmesi (ylep ylep), sapan demirinin ucu
nun anlam (yleme), biim, kolay, tra olmu ba (yl.k) , benzeek
(ylemek, Uyg.).

yn-,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir (ald ortaeklerle) . Anlam ierii: d
zenlemek, biimlendirmek, belli kurallara balamak, dorultusunu belir
lemek, yol gstermek, toplum-ulus ilerini ekip evirmek, belli bir eree
dnmek, ulusun davranlarn yasa nitelii tayan ilkelere gre bfim
lendirmek, toplumu kurumlatrmak, dnce-inan-bilim alanlarnda tu
tulmas gereken yolu belirlemek, yzn bir yana dnmek, ilerlemek, y
rmek, gitmek, kendine bir yol izmek, bakmndan, nedeniyle bg.

1 76

YUL

yr-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Bu kk yr ile dnmldr (yr/yr,
/, /). Anlam ierii: evre, bulunulan yerin drt yann kuatan alan,

blge, ortam, rt, sarmak, dneme (dalarda), karmak, d yorma

(yrk) , birbirine girmek (Ka.), aklamak, anlam geniletmek, evrele
mek, rmek, zmek-zlmek (Uyg.), deirmen, deirmenci, beik ba,
yoku, bayr, yama, kprdamak, uramak, otlak, ayr, yaylm, yk ba
lamak, tekerlek evresi, yiit, korkusuz, gezgin, ya gemi , hzl yryen,
yryl (SDD).

yub-,

Asya Trkesinde geen (Ka.) bir kktr, Anadolu halk aznda bilinir,
aydnlarca bilinmez. ncl sesleri a-, eylem eki mak'tr. Anlam ierii:
karmak, savsaklamak, ilgilenmemek, yzst brakmak, ekinmek, kan
drmak (hile yapmak , Ka.), geciktirmek, ge kalmak (SDD).

yud-,
yut ile dnmldr (d/t, t/d). ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. An

lam ierii: iim (yudum) , yumruk, almak, yklemek, souktan dondura

rak ldrmek, bakasnn suu yznden kendisine sz gelen kimse (Ka.) ,
ykmak (Uyg.) , bataklk olmu yer (yudak, SDD).

yuf---,
yuv ile dnmtr. ncl sesi a (ald ka ekinde), eylem eki la-mak'
tr. Anlam ierii: oulluk , oulluu alnm, yozlamak, dikbal olmak,
yaltaklanmak, yuvarlanmak, yardmlamak, ince, ucuz (hepsi Ka.'da), Ana
dolu halk aznda: ince, ar olmayan, yenik, derin olmayan, incelemek

(SDD).

yug-,
yu ile dnmesi vardr. bk. yu.
yu-;

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: hamur durumuna ge
tirip ilemek (yuurmak), ezmek, yaymak, dvmek, eskimek, ypranmak,
ykamak (yuymak) , kaln (youn) , komak, seirtmek, rman-derenin ar
kas, sukuu, yuyucu, ykayc (Ka., SDD).

yuk-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: yemek kaplarndaki
bulak, st (yukar) , yksek, bulamak, svanmak, bakasna gemek, sr
drmek-bulatrmak, yaylmak (Ka.), ince, derinlii az, slamak, uyuk
lamak (yuklamak), s (SDD, Hz.-lr.).

yul-,
nl sesleri a--u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii: kaynak, ay, pnar,
ldak, parlamak, mak, yldz, yardm etmek, lgarlamak , kokar ilik
(murdar ilik), syrlmak, alay etmek (Ka.), gezegen, satn almak, yolmak,
almak, alveri etmek (Uyg.), geciktirmek, tasma, byk keser, hamam
kurnas (SDD).
TKS 12

177

YUM

yum-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : ykamak, artmak, arn
drmak, top gibi yapmak, toparlamak, yuvarlaklatrmak, iine kapamak,
gzlerini kapanak, katl gitmek (yumuamak), ilek duruma gelmek,
sepilemek-sepiletmek, kabarmak, bitkilerde iek tomurcuu olumak, sav
saklamak, nem vermemek, aldrmamak, brakmak, igrmek, almak,
kaldrmak, uysallamak, becermek, stesinden gelmek, baarmak, buyruk,
sz, eylem, i, ekin yn, mek, toplanmak, mek, enmek, saklan
mak (saklamba oyununun), gizlenmek (Ka., Uyg., SDD, Hz.-Ir., S, AV,
A. v. Gabain, S. G. Clauson, AA, HKK).

yun-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : ykanma yeri (hamam) ,
amar ykama yeri, ykayc, buday ykama yeri (yunat), at, boboaz,
toprak damlar dzeltme arac, sulama delii (bahelerde, balarda), el
ykama yeri (yuntuluk), bulak suyu, erkek damzlk eek, bademcik (hep
si SDD), en, at fks, ktlemek, dkn, zgn, bulak kabnn y
kants , dndrmek: kusmak, korkutmak, yn krpmak (hepsi iin bk.
Ka .), kullanmak (Uyg.).

yup-,

Ka. si:lnde yuf ile dnmelidir. ncl sesi yok, eylem eki mak'tr
Anlam ierii: tuzak (hile), yufka, kandrmak (hile yapmak) .

yur-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : savsaklama, ii uzat
ma, batan savma, kark i, haykrmak, barmak, delik (ine delii, ine
yurdu), ipekli, lke (yurt), ayakkab yamas, kural, ilke (yordam, yor-yur
dnmesi ofu), ev, konut, yaylm, otlak, gebe evi, yorum, dzleme (SDD,
Ka.).

yus-,

pekitirme ekidir. Anadolu halk aznda yusanuk (bulutlu hava), yusmak

(harman ymak) gibi iki trevi vardr . (SDD). bk. pus.

yu-,

ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. Anlam ierii : yeillik, skma, eli
ie yatmak, emzikten aktmak, akp dklmek, dkmek, su szmak (Ka.).

yut-,
yud ile dpnmtr (d/t, t/d). ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr. An
lam ierii: yemek , yenmek, yenilgiye uratmak, yoketmek , imek, yemek
borusu, lokma, kadn (erkein ei) , souktan donar gibi olmak (Ka., Uyg.,

SDD).

yuv-,
ncl sesleri a-u, eylem eki mak'tr (ald ortaeklerle) . Anlam ierii:1 de
virmek, itmek, dndrerek atmak (yuvarfamak), komak, yumak gibi ol178

YN
mak, erimek, olgunlamak, toplanmak, aktlmak, akmak, yuva yapmak
(Ka.), yuvarlak (yuvak, Hz.-Ir.), avunmak, ykanmak, gizlenmek (Tar. Sz.),
kaln, ykamak, bek, yn (SDD).

yuy-,

ncl sesleri u-a, eylem eki nak'tr. Anlam ierii: ykamak, artmak, ba
lamak bg.

yc-,

Asya Trkesinde byle bir kk yoktur, yabanc kkenli yce sozcugu

Anadolu Trkesinde kk nitelii kazanarak birka eylemin retilmesine
olanak salamtr: ycelemek, ycelenmek, ycelmek, yceltmek, ycerek
(ok yce, daha yce, Tar. Sz.).

yd-,

Asya Trkesinde bulunan bir kktr. ncl sesleri e-, eylem eki mek'
tir. Anlam ierii : yklemek, yk bindirmek (Ka .).

y-,

ncl sesle7i -e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii : komak, koumak
(burada, yk-yk-yg dnmesi olduu gibi, yr dnm de var), dar
(ygr/gr) , ok yelei (yk-yk,yn, Ka.) .
Anadolu halk aznda: yapma toprak yn, tepe (hyk), at bal,
bir dan en yksek yeri, ykamak (yuy ile dnme), iyi yryen, al
kan, atlgan, gzpek, ylanck sayrl, koyunlarda diinin erkeini ara
mas (dllemek), ar gelmek (yksnmek), tylerin dklmesi (bir hay
van sayrl, dourmam evcil hayvan, koyun, inek), esenlemek (SDD).

yk-,

ncl sesleri. -e, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: ar gelmek, kendine
yk saymak, kuty, uzamak, yukar kmak (ykselmek), tapnmak, tap
mak, ne doru eilmek, tapm, baemek (Ka.), yksk (diki ilerin
de), bir ii istemeyerek yapmak, direnmek, diretmek, zlmek, sklmak,
yknmek (SDD).

yl-,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: bilemek, keskinletir
mek, sivriltmek, yolmak, yolunmak, tyleri koparmak, kazmak, tra et
mek, ustura, dayanak, dayagan, direk dikilmek, gvenmek, aalar kes
mek (Ka., SDD).

ym-,

yum-yuy kkleriyle dnmldr. ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir.

Anlam ierii: yummak (gzleri yummak) , kapamak (gzleri), yumulak,
ykamak, yumak, i, buyruk (SDD, Ka,).

yn-,
yum-yuy dnmleri de vardr. ncl sesleri e-, eylem eki nek'tir. An
lam ierii: ykamak, ykanmak, gevezelik, kadn ykayc (tellak) , yunak,

179

. YR
ynelmek, ilerlemek, yolmak-koparmak (iekleri), kaba saba konumak,
saygszlk etmek, yenik, yumuak davranl (kii) , pis, ty, uyuntu, ka
ralarn az yksek yerleri, kolay, dmek-eldmek, koyun ykama bay
ram, iyi, elverili (SDD, Ka., Uyg.) .

yr-,
yor-yr kkleriyle dnmldr. ncl sesleri e--, eylem eki mek'tir.
Anlam ierii: devinmek, ilerlemek (yrmek) , gnl (yrek) , gezen-dola
an, korkmamak, yiit, yiitlik, atlganlk, duygulanmak, zlmek, sezmek,
keskin, keskinlemek, gidi, tutum, davran, aktmak, gndermek, evir
mek, dndrmek, yaya (Tar. Sz.), evre (yre) , karn, unun biriktii yer
(deirmen talar bitiiinde) , dar yol, gebe brakmak, "dllemek, komak,
yaplarda knt (balkon) , sanc, spa, teke arayan dii kei, sevinmek,
kvanmak, dourgan, hzl akan su, konar-ger (Trkmen) , kou, at ya
r (SDD), sarlmak, rtlmek, ulamak (Ka.).

y-,

bu kk yalnzca Ka. szlnde geer. ncl sesleri i, eylem eki mek'

tir. Anlam ierii: ilemek, eli ie yatkn olmak, aktmak, akmak, emzik
ten aktmak. (Ka. szl, bu kkn i, yi, yu kkleriyle zdeliini vur
gular.)

yt-,

bu kk de yalnzca Uyg.'da gemektedir. Anadolu Trkesinde biraz de

iiklie uramtr. ncl sesleri i, eylem eki mek'tir. Anlam ierii:
yklemek, yk vurmak (Uyg.), yitmek (kaybolmak), oyunda kazanmak, yi
tirmek (SDD).

yv-,

ku kk Ka.'da va-;dr. ncl sesleri e- (Anadolu Trkesinde) , eylem eki

mek'tir. Anlam ierii: tepe, yksek yer (hyk), evik, atlgan, kular ty

deitirmek, yar (atlarda), diinin erkeini aramas (dlleme eilimi),

ykmak, yardm etmek, gnln almak, okamak, dzlemek (lo ta ile),
komak (Ka., SDD). )I ile dnmldr.

yy-,

ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: gem, bulak bezi (si
lecek), yiit, korkusuz, gebe kalmak, hay-Vanlarda dllemek (SDD) . ,

yz-,
ncl sesleri e-, eylem eki mek'tir. Anlam ierii: aktarmak (birisine i
yklemek), derisini" soymak, suda yzmek, saygsz, utanmaz, ylk, tar
lay derin kazmadan ekin ekmek, ste kmak, s, derinlii olmayan, ba
tan savmak, knamak, ekitirmek, yere kapanmak, parmaa tak takmak
(yzk), sekin, gsterili, gzel, ilgin, ayna, utanmak, sklmak, kan
mak, saklanmak, gizlenmek, yakn (akraba), sayda yz, kiinin yz, rt
(SDD, Ka., Uyg.).

180

z
z-,

Trk dilinde .bu sesle balayan kk yoktur. Bu sesle balayan szcklerin

bir blm yabanc dillerden alnm, kimi azlarda ses deiikliklerine
uram, bir blm de yansma seslerden olumutur. Yansma seslerden
oluan szcklerin ou doa seslerine yknmelidir. Anlam ierii, kav
ram nitelii tamaz. Bu konuda, Anadolu Trkesinin ayn bir zellii
vardr. Dilimizde z sesinin baat olmamasna karn, Anadolu Trkesin
de, yansma seslerden szck retme geliimi hzldr. Szgelii:

Zart-, yansma ses olmasna karn, yerici, ktleyici, alaya alc bir
etkisi vardr. Zart-zurt etmek.
Zr-, yericidir: zrlamak, zrlt, zrtlak bg. istenmeyen bir durumu

bildirir.

Zor-, zar-zur, zar-or biiminde sylenip glk, etinlik bildirir.

Zurt-, zart-zurt biiminde sylenir (bk. zart).

181

ARTIMLI KKLER

Trk dilinde kklerin iki ile sesten olutuu biliniyor. Bu kk

a-e--i-o-u- seslerinden biriyle balyorsa iki seslidir, szgelii: ar, er, r, ir,
ol, r, uz, r. Bu kklerin zel ad olmas eylemin yapsn deil, anlamn de
itirir. te yandan bir kk bu sekiz seslinin dnda kalan sessizlerden bi
riyle balyorsa seslidir, szgelii: bul, bel, ek, d, kes, ser, tr, ver, ye
bg. kklerde anlam genilemesi, tekilerde grld gibi eklerle salanr.
Biz , bu iki tr kkn dnda kalarak kke gelen ilk sessizden sonra ikinci
bir sessiz alana artml kkler diyoruz. Szgelii: ar-t kknde t sesi yeni
bir ek niteliindedir, zgn kk ar'dr. Bu yeni ses (t) kkte anlam genile
mesini salar (teki eylem ekleriyle) .
Bu almada bu tr kkleri dlayarak, yalnzca zgn kk almakla
yetindik. Kanmza gre, szck kknn olumasnda seslerin ikili (szge
lii: s, es, r), l (szgelii : ser, yr, bur, at, kr bg.) dizisi ncldr,
kkten sonra ikinci sessizin gelmesi (szgelii: l-, sil-k, tar-t bg.) eylem
-anlam genilemesiyle birlikte gider. Burada szkonusu edilen, kkn birinci,
ikinci, nc ekler alarak gelimesi deil, kk genileten bir sesin du
rumudur. Szgelii: ek-sil-mek szcnde kk e k tir, sil-mek eylem-anlam
genilemesini salayan taklardr (kk sesi deildir). imdi bu durumda
en-t, kr-k, ker-t, tar-t, sar-k, dr-t, r-t, yr-t kklerinde bulunan t-k sesleri
artml kk sesidir, kk eki deildir.
Bu kkler, az ayrlklarna gre, deiir, artar, yeni anlam ierikleri
kazanr, bu olay baka bir aratrma konusudur, zerinde durulmaya deer.
Trk dilinin ayn bir zellii de, yansma ses nitelii tayan kimi kkleri
bu artm salayan seslerle zgn kk durumuna getirmesidir. Bu olay As
ya Trkesinde bulunmayan, Anadolu Trkesinde yaygnlaan birtakm yan
sma kklerin ierik kazanmasn salar. Szgelii pat yansma sestir, oysa
ald eklerle zgn bir kk durumu kazanm, deyimlerin, kavramlarn t
retilmesine yaramtr. te yandan yine bir yansma ses olan pus'tan ek
lerle yeni anlamlar retilmi, dilde gelime salanmtr. Szgelii hor yan
sma sestir, ancak ondan hor-lamak, horultu bg. szckler retilmitir (bu
rada fars. alak anlamna gelen har-hor birbirine kartrlmamaldr. Hor
grmek, horlamak aalamak anlamndadr, yansma sesle ilgili deildir) .
Bu artml kklerin ncl eleri, nedense azdr: k, r, s, t bg. Bu sesler
den kr-k-mak, ay-r-l-mak, sar-s-mak, tar-t-mak eylemleri ile benzerleri t
retiliyor (krk saysnn sonunda bulunan k da artm sesidir). san kkne
gelen ikinci ses durumundadr: san-/san-mak. Bu bize, seslerin yerine
gre ).<:ke eklendiini, anlatlmak istenen konunun ieriine gre yeni bir
gelimenin gerektiini gstermektedir.
Artml kkn kaynan oluturan ses, taban kk'e eklenendir. Szge
lii: dr, taban kk tr, bu kke gelen t sesi dr-t (drtmek) kknn olu
turur, burada artm salayan ses taban kkn ald ekle baml kalr.
Btn taban kklerin artm sesi alabilecei sylenemez , kimi kkn yaps
'

'

183

TRKE KKLER SZLG

artm sesi almaya elverili deildir (szgelii: grmek eyleminin gr kk

artm sesi almaz). Bu kkler arasnda yansma sesle kurulann da bulun
mas doaldr. Bir dilin btn kklerini belli bir dnemde tretip gelecee
aktarmak inanlacak i deil.
Artml kkn etkinlii eylem ekimlerinde grlr. Bu durumda ekim,
eylemin genilemesini, anlam ieriinin verimli olmasn salar. yle ki:
ar kk ald t sesiyle artml duruma geldi, bylece ar-a-mak eyleminin
yannda ekkenli ar-t-mak eylemi tredi. Bu iki eylemin kkleri bir, an
lamlar ayr. Eylemi srdrrsek ar-a-t-mak szcnn yannda ar-t-t--r-mak
szcnn yeraldn grrz.
te yandan yine ar kknden ar--t-mak szc var, kk bir, anlam
ayr. Demek kke anlam genilemesi salayan, yaygn bir ierik kazand
ran ald eklerdir. Bu eklerden bir blm kkn (artml kke) , teki ey
lemin geliip anlamn genilemesine yardmc oluyor (eylem ekleri). Artml
kkler Asya Trkesinde g sesine taklan seslere balyd: kat-g-ur-mak/
glerek katlmak (Ka.), kaz-g-an-mak/kazanmak (Ka.) , Anadolu Trkesin
de bu g sesi dm, - szckler kazanmak, katlmak biimindedir.
Artml kklerin baka bir zellii de, anlam genilemesi yannda re
ticiliktir. Kimi dilciler bu kkleri zgn sayarak ayr bir ierikle tanmlar
lar, biz bu kanya katlmyoruz.
Bu blmde artml kklerle ilgili bir dizin sunuyoruz, ancak bu dizinin
btn artml kkleri kapsad sanlmasn, aratrlnca baka rneklerin bu
lunabilecei aktr.
Bu dizinde verilen rneklerin saysn daha da arttrabiliriz. zellikle
az ayrlklarna dayanan ses deimeleri, ses dmeleri nedeniyle bu tr
kklerin oald-oalmakta olduu ak bir dil olaydr. Szgelii do k
knn trevleri, bu kke gelen, eklerle balamldr. Bu ekler ekim ilemi)'
le seslerin yer deitirmesi sonucu deiir -ne-arkaya geer-: do-u-r-mak/
dor-u-1-mak, do-r-a-mftk . . . Bu olay belirgindir, ancak sesin yer deitirmesi
kkte artm salamaktadr, bu durum da unutulmamaldr.
Sesin yer deiti;nesi, ncl-ardl duruma gelmesi yalnz artml kkn
gelimesini salamakla kalmyor, kke ilerlik-verimlilik kazandryor. Bu
ilerlik dilde reticiliin birinci kuraldr. Dilde artml kklerin oalma
syla balayan dnme genilemesi ilerlemeye (dnsel alanda) olanak
salyor. Kkn donup kald yerde dnme eylemi de daralyor, iednk
'
bir rtye brnveriyor. Oysa dilde nem kazanan dadnklktr. Da
dnk olmayan bir dilde dnme eylemi kendine yeterli, olanla yetinme
ierii kazanyor, ite dilde gerilemenin en gze batar nedeni budur. Ken
dine yetmek reticilikle salanamazsa verimsizliin kaplar alverir.
Artml kklerle az ayrliklarnn etkinliine daha nce deinilmiti.
Burada bu artmn anlamsal ieriini de vurgulayalm. Bir kkte artm yeni
durumlarla balantlysa, ilerleme-gelime var demektir. Artm geliigzel
bir olaysa verimli deil, daraltcdr, i sz oyunculuuna dnverir. Dou
dncesinin balca zelliklerinden biri de budur. lk bakta artml k
kn dili gelitirmedii, varsllatrmad sanlr, ancak sorun anlam ierii ze
rinde younlatrlrsa iin iyz aklk kazanr, rtnn altnda saklan
mak istenen oyalayc oyun yze vurur.

184

A
alk-,
alk--lamak (vmek, nemsemek, sayg gstermek, yceltmek, stn tut
mak . . . )

alt-,

alt-n-da (aama bakmndan daha dk dzeyde olma, snma, ynelme,

buyrua balanma, tabanda-temelde olma, zgrlkten yoksun kalma, ken
di istencine gre davranamama . . . )

ard-,
ard-n-da (bakasn izleme, ne geememe, buyruk altna girme, bakasnn
dileine-isteine-istencine gre davranma, dncelerini benimseme, izini
srme . . . )

art-,
art-mak (nicelii-says ykselme, oalma, gelime, dl verme, birikme, so
yunu srdrme . . . )

ayr-,
,
ayr-l-mak (blnmek, uzaklamak, gitmek, anlamazlk, bozumak, gcen
mek, darlmak, incinmek, lemek-letirmek . . . )

B
halk-,
balk--mak (mak, parlamak, aydnlanmak-aydnlatmak,
grnmek, stn'
lk salamak, ne gemek, sekinlemek, ykselmek .-. . )

berk-,
berk-. . . mek (glenmek, glendirmek, salamlatrmak, gelimek, pekitirmek . . . )

burk-,
burk-mak (evirmek, dndrmek, bkmek, sarmak, ezmek, yenilgiye urat
mak, buyruk altna almak, uyarmak, dzenlemek . . . )

185

ARP

arp-,
arp-mak (birbirine vurmak, tokuturmak, demek, dokunmak, saldrmak,
alp gtrmek, toslamak, almak . . . )

rp-,
rp-mak (iki elini birbirine vurmak, yavaa kesm-ek, yenilgiye uratmak,
dvmek, debelenmek, sarslmak, lmek . . . )

D
damz-,
damz-r-mak (damlatmak, dkmek, iirmek, emzirmek . . . )
depr-,
depr-en-mek (devinmek, yerinden oynamak, yrmek, atlmak, azmak, azt
mak, olumsuz anlamda gelimek-yara depreti . . .)

dev-,
dev-ir-mek (toplamak, dzenlemek, kendine gelmek, toparlanmak, derle
mek, biriktirmek . . . )

dor-,-,
dor-ul-mak (dikilmek, ayaa kalkmak, dikelmek, kesmek, ynelmek, yn
lendirmek, ykselmek, iyi bir duruma gelmek, iyilemek, dzelmek, eri
liini gidermek . . . )

drt-,
drt-mek (dokunmak,, itelemek, kkrtmak, uyarmak, yavaa vurmak, sr
mek, incitmek, actmak. . . )

E
er-,
er-il-mek (bklmek, doruluktan ayrlmak, sapmak , saptrmak, kandr
mak, aldatmak . . . )

eks-,
eks-il-mek (azalmak, dkn duruma gelmek, yetersizlemek , deerini yi
tirme, arl gitmek . . . )

186

MR
enz-,

enz-ir-nek (iirmek, sindirtmek, vermek, szdrmak . . . )

ert-,
ert-e-le-nek (yarna brakmak, geciktirmek, uzatmak, srncemede brak
mak, batan savmak . . . )

esn-,
esn-e-nek (yavaa solumak, gerinmek, daralp genilemek, yumuamak, gev
emek, uysallk. ... )

esr-,
esr-i-nek (szmak, baylmak, kendinden gemek, sarho olmak . . . )

G
gevr-,
gevr-e-nek (genilemek, ii boalmak, yaylmak, kkrdaklamak, gc azal
mak . . . )

gev-,
gev-e-nek (yumuamak, yaylmak, katl gitmek, uysallamak, gc azal
mak . . . )

gnd-,
gi5nd-er-nek (yollamak, uzaklatrmak, kovmak, ulatrmak, bildirmek, ilet
mek . . . )

gst-,
gst-er-nek (ne koymak, gzler nne sermek, nclk etmek, anlatmak,
aklamak, rneklendirmek. . . )

i
ir-,
ir-en-nek (tiksinmek, ekinmek , kanmak, beenmemek, sevmemek, yer
mek, yenisemek . . . )

imr-,

inr-en-nek (eilim duymak, istemek, ii ekmek, ynelmek . . . )

1 87

RT
irt-,
irt-e-le-mek (bk. ert. yarna-gelecee brakmak, batan savmak, geciktir
mek. . . )

ist-,
ist-e-mek (dilemek, eilim duymak, ynelmek, elde etmeye almak, bu
yurmak, grevlendirmek . . . )

K
kalk-,
kalkmak (dikilmek, dorulmak , ykselmek, gelimek, bymek, varslla
mak, ayaklanmak. . . )

kavr-,
kavr-a-mak (tutmak, yakalamak, anlamak, renmek, alakoymak, brakma
mak, durdurmak . . . )

kav-,
kav-a-mak (bulumak, birbirini kesmek-birlemek, ayrmak, kuatmak,
evrelemek, sarmak . . . )

kayn- ,
kayn-a-mak (yerden fkrmak, ykselmek, kartrmak-karmak, domak,
ortaya kmak, tama, sknarak devinmek . . . )

kayt-,
kayt-ar-mak (iten kamak, savsaklamak, enmek, sznde durmamak, at
latmak, oyalamak . . . )

kert-,
kert-mek (bir arala izmek-yarmak-kesmek, dokunmak, srnmek, oka
mak, yark amak, izgi ekmek, yazmak . . . )

krk-,
krk-mak (tylerini kesmek, tra etmek . . . )
krp-,
krp-mak (gzlerini ap kapamak, gzkapaklarn oynatmak, imlemek, uyar
mak, ince ince paralar koparmak . . . )

kk-,
kk-r-t-mak (zendirmek, devindirmek, kandrmak, eyleme itmek, neden
olmak . . . )

188

SARP
ksn-,
ks-ne-mek (eini aramak, eilim duymak, istemek, tutkuya kapilmak . . . )
kurt-,
kurt-ar-mak (bakasnn elinden almak, zgrlk salamak, baskdan uzak
latrmak. . . )

kuyr-,
kuyr-uk (eklemek, takmak, arkasndan gitmek, izlemek . . . )
kkr-,
kkr-e-mek (barmak, saldrmak, ayaklanmak, grlemek . . . )

r-,
r-en-mek (anlamak, bilmek, edinmek, kavramak, tanmak, bellemek, bel
lee yerletirmek . . . )

l-,
l-mek (izgilerini-arln-uzunluunu-enini-boyunu belirlemek , tartmak,
dzenlemek, dengelemek, snrlandrmak, biimlendirmek . . . )

rt-,
rt-mek (kapamak, saklamak, gizlemek, gzden karmak, aklamamak, e
kinmek, enmek . . . )

s
salt-,
salt--k (arnm, katksz, yksek, yce, akn, stn . . . )
sark-,
sark-mak (yukardan aa inmek, aslmak, sallanmak, satamak, tedirgin
etmek, eilmek, d a tamak . . . )

sarp-,
sarp-a (eliik, kark, iinden klmaz, g, yanlmak, bayrlamak, yoku . . .
Bu kk tartmaldr.)
1 89

SARS
sars-,
sars-mak (sallamak, titretmek, yerinden oynatmak, korkutmak, korkmak,
ykm grmek, gc azalmak, sal bozulmak, dengesizlemek, yklr gibi
olmak . . . )

serp-,
serp-mek (bu kk Asya Trkesinde grlmedi, yabanc kaynakl olduu iz
lenimi ar basyor, buna karn Anadolu Trkesinde yaygndr. Anlam
ierii: yaymak, datmak, ekin ekmek, su fkrtmak, gelimek, bymek. . . )

seyr-,
seyr-e-k-lemek (aralkl olmak, yaknda bulunmamak, ayrlmak, ilgiyi azalt
mak . . . )

silk-,
silk-mek (sarsmak, tozlarn gidermek iin sallamak, dkmek, atmak, kur
tulmak, rselemek. . . )

sr-,
sr-mek (aya taklmak, sendelemek, aya dolamak, yry aksamak . . . )
srt-,
srt-mek (dedirmek, hrpalamak, yldrmak, rselemek, dvmek, aala
mak, ezmek . . . )

T
tart-,
tart-mak (lmek, eletirmek, arln anlamak, yoklamak, denemek, s
namak, ellemek . . . )

ters-".'",
ters-le-mek (kartn yapmak, kmak, kovmak, yermek . . . )

(]
ur-,
ur-a-mak (yanna gitmek, yaklamak, grmeye gitmek, almak/uramak,
gndermek/uurlamak . . . )
190

YKS

rk-,
rk-mek (sarslmak, rpermek, korkmak, ekinmek, kanmak . . . )
st-,
st-e-le-mek (zerinde durmak, irdelemek, direnmek, diretmek; stne var
mak, konu bakmndan sktrmak . . . )

yrt-;
yrt-mak (ayrmak, kesmek, koparmak, blmek, korkutmak . . . )
yks-,
yask-e-l-mek (ste kmak, gelimek, ilerlemek, aamas daha stn olmak,
amak, yukar kmak . . . )

19 1

KKLER DZN
Dz yazyla dizilen kkler Dz Kkler,
1talik yazyla dizili olan kkler Artml Kk
len> blmlerinde aranmaldr.

A
al>ac-aadafagaahakalalkalt-

an-

aparardartasaatav--

ayayr-

az-

B
bacbadbaTKS 1 3

balbakbalbalkbambanbar
basbabatbavbaybazbe
bec-bedbegbebekbelbenherberkbesbebetbeybezbcbbkblbmhn-

brbsb btbibilbinbirbisbibitbizbodbogbobokbolboboybozbcbdbbrbucbudbubukbulbumbunburburkhu1

butbuvbuybuzbdr-bgbbkbrbsb-btbvbybz-

a-adaf---'
agaakalanapararpasaratavaya-

c
cabcavcazcvczco
cuzcvcy
cz-

a.-ab--

eebeekelemenepe
eseeteveyezb-

19 3

TRKE KKLER SZLG

klmnpr-

rpst-

vyziilimiitiviyizookolgkID-'n:r-tvyzubuukc,:ulumunupurusuutuvuy194

uz-

klmn:r-sv,_
y
-

daddadakdaldam-

damzdandapdardavdaydazdebdedde
dehdek
deldem....,dendep-

depr-

der
dedev-

devdey-

dbddkdldmdmdr-

ddzdibdiddigdi-

dik-

dildim-

din-

dipdirdiditdivdiydizdo-

dordo k
-

doldomdondopdordosdoyddkdldndrddvdudduldumdurduyddmdndr-

drt-

ddtdvdz-

edege-

erekr-

eks-

elem-

emz-

eneper-

ertes-

esnesr-

e-eteveyezF

farfrfsfftfvfyfzfosfsfusfsfv--

fy-

gegedgegelgengepgergetgev-

gevrgev-

gey-.
gezgo-gdgg--gghgk.grgsggtgvgygzgidgirgitgiygizgocgbgcgggkglgmgn-

gndG

grgs-

gaggakgebgec-

gtgvgygz-

gst-

KKLER bZN

gudguggukgulguzbk. kuz-

gcgr

gd-

glgmgn-

gpgrgtgvg --

H
harhrhor
hrhur-

1
bo- d-klmprIS>--

t-

v
yz-

ib-

ig-

i-

irik
ilim-

imr-

in-

ipir-

irtis-

istiitiviy-it-

K
kakabkakadkakakkal-

kalkkamkankapkarkaskakatkav-

kavrkavkay-

kaynkaytkazkebkerkekkemken-

kepker-

kertkeskeketkevkey...;....
kezbk. gezkbkckkdkkkklkmknkpkr-

krkkrpksk-

kk-

ktkvkykzki-;:-kikkimkinkipkfrkiskikitkiz--

kOC--'

kokokokkolkomkarlkop-

korkas,kokotkovkoykozbk. kuzkrbk. g
kkklkmbk. gmknb k. gnkpkrbk. grks-

kmkn-

bk. gn-

kpkrkskktkvkykz-

bk. gz-'-

M
melmrmiy-

ksnkt:-kv-

bk. gvkybk. gykzime-

kudkukukkulkumkunkupkur-

kurtkuskukutkuy-

kuyrkuzkrkfklik-

kkr-

kl-

N
ne-nenednelnicnitniy-

o
oboc-odofookolom:-onopar,,__
os-ot:-ov-

195

TRKE KKLER SZLG

oyO:lr-

bodf-

r-

kl-

lmnp:r-

rts.tvyz,--

pahporpotpf-pfprbk. porpufpuspu.pfpr-pspt-

s
sab-sacsasag-
sasaksal--,

saltsamsansapsar-

sark-

p apafpaf.pufparpaspatpavpefpehpekprpsp r
pitpinpisp i-

sars-

196

sarp-sassat-
savsayser-segse
sekse1semsensepser-

serpsesse--

sev-se:y--

seyrse-sbscrstsdssksmsnspsJ:I-stsvsysz.sidsigsi.siksil-

silksimsinsipsissitsivsiysizsog-

sa.-

soksolsomsonsopsorsossavsoysbsskslsm-

sn-

Sl'-

svsy-

SZ-

subsucsusudsuksusumsunsursussuv
suysilebk. ssilesdbk. sidssilkslsnsnspsr--

srsrtssstsvsy-

SZ-

abak ar-ae._
klp-

rimior-

Ul'-

T
tab-tadtataktaltamtantaptar-,tarttasta.tattavtaytaztec-tedtetekteltemtentepter-

terstes-tebk. detettevLteyteztd.t
ttktltm-

KKLER DZN

tntptrtsttt-

tvtytztigtitiktiltimtin-,tirtistitittivtiytiztodtotoktoltomtontoptortos
totottovtoytoz-

tbk. dtytztubtugtutuhtuktultumtuntupturtustututtuvtuytuztbtgttktltmtntptrtsttttvtytz-

ulumun-

upurusuutuvuyuz-

bcdfklmnpr-

rks-

sttvyz-

tb-

tgbk. dtbk. dtktltmtn-

tptrts-

ubucuudbk. utugu-

vavanvarvervcvdvvnvr-

ur-

uk-

vyvz-'
vur-

ymynypyr-

yrty
yabyacyadyafyagyayakyalyamyanyapyarya;syayatyavyayyazyebyedyegbk. yeyeyekyelyemyenyepyeryesyeyetyevyeybk. yeydygbk. yyykyl-

yytyvyidyiyikbk. yekyilbk. yelyimyinyipyiryiyityivyiyyocyodyogbk. yoyoyokyolyomyonyopyoryosyoyotbk. yutyovbk. yuvyoybk. yuyyozyg-:;-bk. yyykylyn-

197

TRKE KKLER SZLG

yryubyudyufbk. yuyugb k. yuyuyuk-

198

yul-

yumyunyupyur
s
yu yuyutyuv-,-

yuyycydy-

yk-

yksyl-

ymyn-

yryytyvyyyz-

z
zartzrzorzurt-

KAYNAKLAR
I
ABDULKADR BN MER: Lugat-i ehname (TDK).
ABDULLAH SKALYB: Turcizini U Srpskohrvotskom Jezilru, 1966.
ABDULLATF: Feriteholu Lgati (MK).
AHMED VEFK PAA: Lehe-i Osmani, 1876.
AHTER MUSTAFA EFEND: Ahteri-i Kebir, 1323.
AKALIN, Mehmet: Tarihi Trk iveleri, 1988.
AL R NEVA : Muhakemat'l-Lgateyn, 1941 (yay. shak Refet).
AKSOY, mer Asm: Gaziantep Az, 1946.
ARAT, Reit Rahmeti: Eski Trk ri, 1965.
ARSAL, Sadri Maksudi: Trk Dili in, 1930.
ASIM, Mtercim: Terceme-i Kamus, 1810.

Brhan-i Kat'l, ev., 1935.

ATALAY, Besim: Trkede Men-Man, 1940.

Trk Dilinde Ekler ve Kkler zerine Bir Deneme, 1942.
Trk Dil Kurallar, 1931.
Divan Lgat-it-Trk, ev., 1939-1943.

Senglah, Lgat-i Nevai, 1950.

BARTHOLD, W.: Orta Asya Trk Tarihi, 1940.
BAYDUR, Suad Yakub: Dil ve Kltr, 1965 (2. bas.).
GONELL, Luigi: Lessico Italiano-Torco, 1952.
CAFEROGLU, Ahmed: Eski Uygur Trkesi Szl, 1968.

Trk Dili Tarihi, 1964.

CHASSANG, A.: Nouvau Dictionnaire Grec-Franais, 1882.
DEIMEL, A : Sumerisches Lexikon, 1920.
DENY, J.: Trk Dili Grameri, ev. A. U. Elve, 1941.
DE, Mehmed: Et-Tuhfet's-Seniye (SK).
DLAAR, Agop: Kutadgu Bilik ncelemesi, 1972.

Dil, Diller, Dilcilik, 1968.

Trk Diline Genel Bir Bak, 1964.

EB HAYYAN: Kitab'l-drak el- Lisani'l-Etrak, ev. A. Caferolu, 1934.
ERGN, Muharrem: Trk Dil Bilgisi, 1972.
EMRE, Ahmed Cevad: Ekler Lgatesi, 1934.
Trkenin Hint-Avrupa Dilleriyle Mukayesesi, 1933.
Trkenin :Etimolojisi in Metod Aratrmalar, 1934.

Trk Lehelerinin Mukayeseli Grameri, 1949.

GABAIN, A. v.: Alttrkische Grammatik, 1950.
GEMOLD, W.: Griechisch-und deutsches Schul-und Handwrterbuch, 1923.
GERARD SIR CLAUSON: Etymological Dictionary of Pre-Thiteenth Century Turkish,
1972.
GORDON, E.: Sumerian Proverbs, 959.
GUlSYOPE, Pasini: Vocabolaria Itallano-Latino, 1814.
GENCAN, Tahir Nejat: Dilbilgisi, 1971.
HATBOGLU, Vecihe: Tlirkenin Ekleri, 1974.
HSEYN, K. K.: Byk Trk Lgat, 1928-1943.

199

TRKE KKLER SZLG

. REFET - H. ZBEYR: Anadilden Derlemeler, 1932.
BN KEMAL: Dekayik'l-Hakayik (BK).
BN MHENNA: bn Mhenna Lgat, yay. Abdullah Taymas, 1934.
.
KERESTECY AN, Bedros: Dictionnaire Etymologique de la Langue Turque, 1912.
MARTTI, Raesanen: Versucb eines etymologischen Wrterbuch der Trkspracben,
1969.
ONAT, Naim Hazm: Arapann Trk Diliyle Kurullu, 1944.
ORKUN, Hseyin Namk: Eski Trk Yaztlan, 1936-1941 .
ZN, Mustafa Nihat: Trke Yabanc Kelimeler Szl, 1961.
PANAYOTDS, .: Kamus-i Rumi, 1897.
PASSONEN, H.: uva Szl, ev. TDK, 1950.
RADLOV, V. V.: Versuch eines Wrterbuch der Trkdialecte.
SCHMIDT, 1. J .,: Mongoliscb-DeU:tscb-Russisch Wrterbuch, 1835.
. SAM: Kamus-i Trki, 1901.
KN, Ziya: Farsa-Trke Szlk, 1944.
VAMBERY, A.: Etymologisches Wrterbuch der Turkotatartschen Sprachen, 1878. "
YUDAHN, K. K.: Krgz Szl, ev. Abdullah Taymas, 1945.

il
ADALI, Oya: Trkiye Trkesinde Biimbirimler, 1979.
AKSAN, Doan: Dllbilim Sekisi, 1982.
ATABAY, Nee ile: Trkiye Trkesinin Szdizimi, 1981.
BANGUOGLU, Tansin: Trkenin Grameri, 1974.
DEMRCAN, mer: Trkiye Trkesinde Kk-Ek Birlemeleri, 1977.
DALLI, Hseyin: Kuzeydou Bulgaristan Azlar zerine Aratrmalar (TDK).
HATBOGLU, Vecihe: Trkenin Szdizimi, 1972.
MER, Kamile: Trkiye Trkesinde Kkler, 1976.
NDA, A.: Dilbilim zerine Tartmalar, ev. zcan Bakan, 1973.
SEVG ZEL - AYFER AM: Szck Trleri, 1976.

Trkiye Trkesi Gelimeli Sesbllimi, 1978.

SELEN, Nevin: Syleyi Sesbilimi, Akustik Sesbilim ve Trkiye Trkesi, 1979.
TEMR, Ahmet: Moollann Gizli Tarihi, ev. , 1948.
GEL, Bahattin: slamyetten nce Trk Kltr Tarihi, 1962.
ZEL, Aye: Trkiye Trkesinde Szck Tretme ve Biletirme, 1977.
VARDAR, Berke: Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, 1982.
YUSUF HAS HACB: Kutadgu Bilik, yay. R. R. Arat, 1947.
YKNEK, Edib Ahmad: Atebet'l-Hakayik, yay. R. R. Arat, 1951.

111
DERGLER
Trk Dili, TDK.
Sz Derleme Dergisi, TDK (1942'ye dein cilt. Sonra 12 cilt).
Trk Folklor Aratrmalan, hsan Hner (360 say).
Bilimsel Bildiriler, TDK.
Orians, (1947'de yayna balad).
Trke, (F. H. Dalarca yayn, 1960-1964).
Trk Edebiyat Dergisi,

200

(. . Ed. Fak. Trkoloji Bl.).