HALFORD MACKINDER I GEOGRAFSKA OSA HISTORIJE

Biografski podaci
Sir Halford J. Mackinder (1861-1947) jedna je od najvanijih
intelektualnih figura britanske imperije u drugoj polovini
devetnaestog i prvoj polovini dvadesetog stoljea.
Nakon studija prirodnih nauka i ekonomske historije postaje
jedna od kljunih osoba u razvoju britanske geografske misli,
a 1886. primljen je u lanstvo Kraljevskog geografskog
drutva.
Znanstveni interesi Mackindera
Mackinderov interes za svjetske poslove doao je do punog
izraaja ne samo kroz teorijske radove ve i kroz praktini
angaman. Bio je biznismen, mornariki oficir, kolski uitelj
i univerzitetski profesor, diplomata i kolonijalni
administrator, lan parlamenta i direktor London School of
Ecoomics, a osnovao je i intelektualnu grupu the CoEfficients koja se posvetila odravanju moi britanske
imperije u svjetskim poslovima. (Sempa, 2002, Kennedy,
2004)
Iako je njegov znanstveni i publicistiki opus impozantan, u
povijesti geopolitike zauzeo je jedno od najistaknutijih
mjesta lankom koji smo prethodno definirali kao
utemeljivaki tekst suvremene geopolitike.

Drugi o Mackinderovom tekstu Geografski stoer historije

Da on to zaista i jeste, potvruje i David Barker koji smatra
da je Geografski stoer historije, generalno gledajui,
definirajui momenat u historiji geopolitike, tekst koji je
nepromjenjiva taka u povijesti geopolitike, start od
kojeg kreemo u ispitivanje

Taj tekst, objavljen prije neto vie od sto godina, je prema

Paulu Kennedyju, dostigao ikonoklastiku vrijednost.

ta je za Macindera geografska osa historije?

Sukladno ideji velike slike, odnosno politikog formatiranja
svjetske mape, Mackinder je, motrei horizontalni
(geografija) i vertikalni (povijest) totalitet Svijeta zakljuio
da je dolo vrijeme da se objasne zakoni promjenljivosti
savremenih drava

Mackinderove teze o mogunosti

ugroavanja britanske
nadmoi
Istovremeno, suprotstavio se i tezama amerikog admirala
Mahana o apsolutnoj i neupitnoj dominaciji maritimnih sila,
istiui mogunost pojave suparnika koji e ugroziti
britansku nadmo na svjetskim okeanima. (Whittlesey, Earle,
ibid) Pri tome, nije mislio na SAD-e, iako e, logikom
geografije i historije, Velika Britanija od Drugog svjetskog
rata pa do danas, igrati ulogu amerikog nosaa aviona to je
neumitna posljedica geopolitike i geostrateke proizvodnje
atlantske zajednice.

Mackinderove teze o mogunosti

ugroavanja britanske nadmoi

Mackinder je, s oiglednom bojaznou da bi Velika Britanija

mogla izgubiti svjetsku mo koju je dominantno oblikovala
vladavina okeanima, pretpostavio skretanje putanje svjetske
historije, drugaiju konfiguraciju sile, a u tom novom
rasporedu mogue raanje evroazijske kopnene sile koja e
ugroziti pomorsku mo.

Temeljna teza koja je ostala kljunom podlogom

Mackinderove konstitucije Svjetske Mape tokom
viedecenijskog istraivanja, esto i uprkos injenicama, je
upravo dihotomija izmeu kopnene i pomorske moi

Kopnena vs. pomorske sile

Vie intuitivno nego analitiki, Macinder je vidio da dolazi
novo doba u kome e se Behemot (kopnena sila), kako to u
mitolokoj konstrukciji civilizacijskih i politikih konflikata
vidi njemaki konzervativni politolog Carl Schmitt,
suprotstaviti Levijatanu (pomorska sila): Ako sagledamo
svijet u cjelini, Rusija zauzima centralno mjesto, kao
Njemaka u Evropi. Ona moe da zada udarce na svim
stranama i da podnosi napade sa svih strana, izuzev na
Sjeveru. Kompletan razvoj eljeznice samo je pitanje
vremena. tavie, malo je vjerovatno da e eventualna
socijalna revolucija izmijeniti odnose moi i superiornu
poziciju Rusije u pogledu geografskih granica... Poremeaj
odnosa snaga u korist drave - ose rezultira njenom prevlau
na rubovima Evroazije. To omoguava upotrebu irokih
kontinentalnih potencijala za izgradnju flote, te je svjetsko
carstvo na pomolu. Ono bi se moglo ostvariti ako bi se
Njemaka povezala sa Rusijom. (Mackinder, 1904.)

Svjetsko carstvo
Nakon Prvog svjetskog rata ovu ideju svjetskog
carstva razradit e osniva njemake geopolitike
Karl Haushofer u iracionalnom pokuaju da se
proizvede teorijski nadsistem koji e omoguiti
Njemakoj da se u konanici prizivanog
svjetskog preustroja samodefinira kao svjetska
drava, kao svijet sam.

Rusija klju kontinentalne prevlasti

Aludirajui na Rusiju, kao srnu zemlju kontinentalne
prevlasti, Mackinder je, noen imaginacijskim zanosom, u
Geografskom stoeru historije naslutio kakva drama eka
Rusiju: revolucija iz 1905, rusko-japanski rat, Oktobarska
revolucija - socijalna revolucija, izgradnja eljeznica kao
boljevika paradigma razvoja... Mackinderov lanak
zanimljiv je predtekst za povijesne lomove Rusije iz kojih e
ova masivna kontinentalna zemlja izai geografski osnaena
(SSSR) i ideoloki srozana na totalitarni, krvavi pejsa
Staljinovih istki. Posveena klasnom sukobu, Rusija je
ideologiju pretpostavila geopolitici, pa je Macinderovo
geografsko lamentiranje nad evroazijskom silom ostalo bez
odjeka u samoj Rusiji, faktiki sve do pada sovjetske
politike zajednice i uzrono-posljedino trijumfa geopolitike
nad ideologijom, kako je to svojevremeno lapidarno saeo
bivi ministar vanjskih poslova Rusije Aleksandar Kozirjev.
Evroazija ruski globalni prostor
Kada se, uvaavajui konstelaciju snaga u meunarodnoj
areni poetkom dvadesetog stoljea, zapitamo zato je
Mackinder toliko zaokupljen i impresioniran evroazijskim
prostorom kao ruskim globalnim prostorom, onda nam se
njegova impresivna geografska imaginacija otkriva kao na
vrijeme isporueni zahtjev britanskoj politikoj eliti za
zapadnu dominaciju globalnim politikim prostorom u
svjetlu izazova nastupajueg stoljea.
A koji su to izazovi nastupajueg stoljea?
To su izazovi skopani sa zatvaranjem svjetske karte, jer
vrijeme ekspedicijskog osvajanja svijeta od strane Evropljana
bliilo se kraju: Evropska faza historije prolazi, kao to su
prole faze Porjeja i Sredozemlja (Mackinder, 1902.)
Daleke ekspedicije gube smisao, jer vie se nema ta otkriti,
svijet se zatvara a kraj istraivanja nepoznatog svijeta
upuuje na promjenu relativne jaine kopnene i pomorske
moi. Unutar zatvorenog politikog sistema (Mackinder,
1904.) osnaenog novom kontinentalnom transportnom
infrastrukturom, mogue je obaranje ravnotee sila u korist
sredinje drave (Mackinder, ibid), jer transkontinentalna
eljeznica je poela da remeti odnos snaga u korist
kontinentalne sile.
Postkolumbovsko doba
Prema Mackinderu, snaenje ruskih eljeznica i openito
kontinentalnih komunikacija, upuuje svijet na
meuovisnost, koja je znatno izraenija nego u
kolumbovskom dobu. Po njemu, nastupa postkolumbovsko
doba koje oznaava kraj evropskih istraivanja i predstavlja
uvod u ve pomenuti zatvoreni politiki sistem: Posljedica
ovog zatvaranja mape, ovog kraja stoljetnog zadatka
istraivanja i otkria, bila je da e politiki dogaaji u
jednom dijelu svijeta neminovno uticati na sve ostale, u
mnogo veoj mjeri nego ranije. Nee vie biti granica koje e
Evropljani istraivati i kolonizirati. Umjesto toga, velike sile
e se neizbjeno sudarati jedna s drugom.
Mackinder o tome kae: Od danas nadalje, u
postkolumbovskom dobu, mi emo opet morati da se nosimo
sa zatvorenim politikim sistemom, bez obzira to e to biti
sistem koji e obuhvatiti cijeli svijet. Svaka eksplozija
drutvenih sila, umjesto da se raspe po okolnim podrujima
nepoznatog prostora i barbarskog kaosa, sada e otro
odjekivati s druge strane globusa, i slabi elementi politikog i
ekonomskog organizma e se zbog toga raspasti.
(Mackinder, 1919.)

Pivot area
Prethodni citat je iz Mackinderovog rada Demokratski ideali
i stvarnost, u kojem je ovaj izvanredno obrazovani ali i
nepopravljivo konzervativni i simplificiranju sklon
znanstvenik, godinu poslije zavretka Prvog svjetskog rata,
proirio svoje nalaze iz Geografskog stoera historije, nudei
nove dokaze o hiperznaajnosti evroazijskog pojasa za
kontrolu cjeline svijeta.
Na talasima geografskog determinizma on e identificirati
stoerno podruje (pivot area) ili teritorij srca zemlje
(heartland zone) u istono-centralnoj Evropi, nad kojim bi
kontrola bila neka vrsta arobnog tapia za dominaciju
svijetom.

Mackinderova evroazijska strategija

Ovo ukljuivanje Istone Evrope je vrlo znaajno, jer
ponukan izazovima Prvog svjetskog rata i zabrinut da bi
Njemaka, u novoj konstelaciji, mogla zagospodariti
Istonom Evropom, Mackinder u novoj analizi euroazijskog
kopna, svjetskim ostrvom (World-Island) imenuje Evropu,
Aziju i Afriku i tako uvodi jo jednu pojmovnu ekspresiju
(Parker, 1997 : 82) koja e mu posluiti za znameniti
triptih... koji su mu doapnuli nebeski aneli, kako je, ne
bez ironije, Mackinderovu geopolitiku gradaciju,
komentarisao Geoffrey Parker. A ta znamenita Mackinderova
holistika koncepcija izgleda ovako:
Ko vlada Istonom Evropom, kontrolie Srce
Zemlje;
Ko vlada srcem zemlje, kontrolie
Ostrvo
Svijeta;
Ko vlada ostrvom svijeta, kontrolie svijet

Mackinderovi motivi
Koji su razlozi motivirali Mackindera da doimenuje prostor
srca zemlje i da ga u odnosu na prvotnu varijantu iz 1904 Sibir i dobar dio Centralne Azije proiri na istonocentralnu Evropu? Jesu li ti razlozi znanstveno neutralni? Ni
govora. I srce zemlje i ostrvo svijeta su organske metafore
kojima Mackinder nastoji zainteresirati Imperiju, iji je odani
podanik, da zagospodari stoernim podrujem jer to
omoguuje otvaranje glavne strateke komunikacije ka
svjetskom ostrvu a samim tim i dominantan poloaj na
svjetskoj sceni.
Mackinderovi motivi
Mackinderova geopolitika misao je dubinski proeta
nacionalnim interesima britanskog carstva a njegovo
insistiranje na snazi i znaaju kopnenih sila je detektiranje
kljunih strategijskih izazova za Veliku Britaniju koji bi
mogli ugroziti njenu svjetsku mo.
Kada je Mackinder objavio svoj rad Demokratski ideali i
stvarnost, Britanija je jo uvijek bila na vrhuncu moi. No,
kao odgovorni patricijski slubenik Krune Macinder je
anticipirao kljune prijetnje, jer su mu geografska i
historijska invencija omoguili uvid u narastajuu snagu
Amerike, Njemake i Rusije. U stvari potencijalna britanska
imperijalna utakmica s ovom potonjom u Aziji predstavlja
kljuni kontekst za Mackinderov rad.
Srce zemlje = kodifikacija i globalizacija Great Game -a
To je primjetio britanski politiki geograf Peter Taylor: Iza
svakog opeg modela postoji konkretan sluaj iz kojeg je
izveden. Za model 'srca Zemlje' ovo je posebno lako
identificirati. Tokom druge polovine devetnaestog stoljea
Britanija i Rusija bili su rivali u velikom dijelu Azije. I dok je
Britanija konsolidirala svoju vladavinu u Indiji i rutu ka
Indiji, Rusija se irila na istok i jug stvarajui mnogo zona
potencijalnog sukoba od Turske preko Persije i Afganistana
do Tibeta. Ali umjesto rata ovo je postalo poprite blefiranja i
kontra-blefiranja, poznato kao Great Game, 'Velika igra'.
Srce zemlje = kodifikacija i globalizacija Great Game -a
Upravo na primjeru tog opskurnog imperijalistikog spora
iji je podtekst tenja Velike Britanije za dominacijom u
najveem dijelu Azije, Taylor zapaa da Geografski stoer
historije u vremenu nastanka nije bio tako originalan kako
nam danas izgleda, jer je objavljen sa jasnom utilitarnom
tenjom da se kroz model 'srca Zemlje' kodificira i
globalizira 'Velika igra' (Taylor, ibid). A kodificirati i
globalizirati Great Game znai - i to je Macinder faktiki
anticipirao vesternizirati, sa geopolitikog stanovita,
vitalne azijske drave i regione.

Suvremeno itanje Mackinderovog

biolokog imperijalizma
Taj geostrateki poduhvat u aktivnoj je i dinaminoj fazi:
Ukrajina, Gruzija i openito blie inozemstvo (Brzezinski,
1999.) Rusije, Afganistan, Pakistan, Irak, Rusija, Kina...
Aktualna praktina geopolitika SAD-a, odnosno dravna
geopolitika strategija konzervativne vanjskopolitike i
sigurnosne administracije predsjednika Busha izvrsno se
ita, naravno, u promijenjenim meunarodnim
okolnostima, sa Mackinderovim biolokim
imperijalizmom u kojemu on vidi osnovu globalne politike
sila mora, tzv. talasokratskih sila.
Zakljuak
Svojom politikogeografskom apoteozom kopnene mase
heartlanda (bez obzira na jasne probritanske razloge tog
ideolokog velianja) nenamjerno je njemakoj nacistikoj
geopolitici dao materijal da razvije biologistiko-rasistike
doktrine zasnovane na proizvodnji njemakog ivotnog
prostora (Lebensraum) prodorom na Istok (Drang nach
Osten). To ga u odreenoj mjeri proskribira, jer njegove
ideje su kao veliki duh dvadesetog stoljea pratile snani
njemaki prodor u prostor ruskog heartlanda tokom dva
svjetska rata. (Kennedy, 2004.) Britanski geograf je upravo
htio suprotno: da se to ne desi i aktivno je, nakon Prvog
svjetskog rata, radio na spreavanju njemakog prodora ka
Rusiji i na destrukciji eventualnog saveza Rusije i Njemake
u koji je, na tragu svog uenja o sredinjoj evroazijskoj sili
(njemakorusko megakontinentalno carstvo) iskreno
vjerovao: ta e se desiti sa silama mora ako se veliki
kontinent jednom politiki objedini da bi postao okosnica
nepobjedive armade?
Za razliku od Kjellena i Ratzela koji su slavenstvo i
germanstvo smatrali nepomirljivim, fundamentalnim,
konfrontirajuim suprotnostima, Macinder se plaio te
sinteze i ogromnu je energiju ulagao u ruski bijeli pokret,
jer je procjenjivao da su belogardejci atlantistiki
usmjereni. To znai da je ruske boljevike smatrao
progermanski nastrojenim, pa je, ne samo teorijski, ve i
politiki djelovao protiv crvenih: On je lino savjetovao
voe belogardejaca, trudei se da dobije to veu podrku
engleske vlade. inilo se da je proroki predvidio ne samo
Brest-Litovski mir, nego i pakt Ribentrop-Molotov.
Na Versajskoj konferenciji uspio je izlobirati usvajanje
njegovog pismenog prijedloga da se stvori tampon zona od
malih drava u istonoj Evropi, koja bi razdvajala Njemaku
i Rusiju ('sanitarni kordon') Plaio se da bi Njemaka u
savezu sa Rusijom ili osvajanjem Rusije stvorila
pretpostavke da osvoji svijet.
Ironija historije je da su njemaki geopolitiari inspirirani
uenjem svog neprijatelja, razvili (1941) ratni plan
osvajanja Evroazije Rusije, poznat pod nazivom
Barbarosa. Ali, heartland ne moe biti osvojen blickrigom.
Naroito kada se pomorske sile (SAD i Velika Britanija)
ujedine sa kopnenom snagom (Rusijom) u antihitlerovskoj
koaliciji.
Bio je to jedan od kljunih previda njemake
geopolitike,
proete misijom Karla Haushofera
da izvri regeneraciju njemake drave uz
pomo geografije.
Na koji nain se to kanilo uraditi, vidjeemo narednog asa.