PolitikaTregtare Fin 270809

Republika e Kosovs
Republika Kosova-Republic of Kosovo

Qeveria-Vlada-Government
Ministria e Tregtis dhe Industris
Ministarstvo Trgovine i Industrije-Ministry of Trade and Industry
POLITIKA TREGTARE E KOSOVS
Gusht, 2009
Politika Tregtare e Kosovs
PRMBAJTJA
HYRJE ........................................................................................ 4
1. TREGTIA E JASHTME E KOSOVS ...................................................... 7
1.1 Veori t tregtis ndrkombtare t Kosovs .................................. 7
1.2 Identifikimi i barrierave n tregtin e jashtme ............................... 13
1.3 Tregjet potenciale pr prodhimet e Kosovs ................................. 15
2. REGJIMI TREGTAR DHE LIDHJET INSTITUCIONALE ................................ 17
2.1 Politika tatimore n kontekstin e politiks tregtare ......................... 19
2.2 Liberalizimi i Tregtis ............................................................. 20
2.3 Antarsimi n OBT ............................................................... 23
2.4 Aspektet institucionale dhe regjimi tregtar i Kosovs ....................... 24
3. DREJTIMET E POLITIKS TREGTARE T KOSOVS .................................. 28
3.1 Marrveshjet tregtare............................................................. 29
3.1.1. Qasja n treg ................................................................. 30
3.1.2. Korniza rregullative, ligjore dhe institucionale ........................ 30
3.1.3. Horizonti i politikbrjes ................................................... 31
3.2 Politikat zhvillimore t lidhura me tregtin ................................... 32
3.2.1 Diskutimet sektoriale ....................................................... 33
3.2.1.1 Eksportet bujqsore .................................................... 33
3.2.1.2 Eksportet industriale.................................................... 36
3.2.1.3 shtjet e ndrlidhura ................................................. 38
3.2.2 Korniza kohore e politikave zhvillimore t lidhura me tregtin ...... 39
3.2.2.1 Politikat afatshkurta .................................................... 39
3.2.2.2 Politikat afatmesme .................................................... 39
3.2.2.3 Politikat afatgjata ....................................................... 41
4. Ndryshimet institucionale pr politik tregtare t orientuar kah zhvillimi . 43
LISTA E TABELAVE
Tabela 1: Partnert kryesor tregtar
LISTA E T DHNAVE
Figura 1: Bilanci tregtar i Kosovs
Figura 2: Kmbimet tregtare t bazuara n grupet e mallrave
Figura 3: Kategorit e gjera ekonomike
Figura 4: Tregjet e mdha t eksportit
LISTA E KUTIVE
Kutia 1: Politika Tregtare dhe Politika Makroekonomike
Kutia 2: Marrveshja e Evrops Qendrore pr Tregti t Lir (CEFTA)
Kutia 3: Sistemi i Prgjithsuar i Preferencave (GSP)
Kutia 4: Politikat e "Kutis se Gjelbr" ("Green Box")
HYRJE1
Bilanci negativ tregtar sht vetm nj nga problemet ekonomike me t cilin po
ballafaqohet Kosova. Institucionet e Kosovs jan t vetdijshme se ndryshimi i
ktij realiteti krkon qasje gjithprfshirse ekonomike dhe politike dhe reforma
n mnyr q t ndryshohet mjedisi operues n Kosov, me qllim t
prmirsimit t pozits konkurruese t Kosovs n tregun botror. Si rezultat,
ato aspirojn t ndryshojn dhe plotsojn politikat ekzistuese ekonomike dhe t
prmirsojn funksionalitetin institucional. Kjo, n nj mas t madhe, do t
prparonte mjedisin operues n Kosov. Nj prkushtim i till sht deklaruar
qart n Kornizn Afatmesme t Shpenzimeve (KASh, 2008 dhe KASh, 2009), nj
dokument baz udhrrfyes qeveritar mbi ekonomin e Kosovs.
N nj mas t madhe, nj mjedis i till do t ndihmoj n prcaktimin e nivelit
t investimeve, prodhimit dhe eksporteve; dhe, sa m e lart rritja n kto
dimensione aq m e lart sht rritja ekonomike dhe mirqenia e qytetarve t
Kosovs. Prsa i prket nivelit t investimeve, ky mjedis prcakton fluksin e
investimeve t huaja, t cilat jan mekanizmi potencial kryesor pr revitalizimin
e ekonomis s Kosovs dhe, si rrjedhoj, forcimin e sektorit t eksportit.
Kosova sht e prkushtuar pr liberalizimin e tregtis. Pjesmarrja n
mekanizmat rajonal dhe m gjer pr lehtsimin e tregtis ka qen nj nga
objektivat kryesore t politikave t institucioneve t Kosovs. Zgjerimi i tregtis
n Kosov prmes liberalizimit tregtis krkon q tre aspekte t jen n vend:
racionalizimi dhe zvendsimi i importit, lehtsimi i tregtis, dhe promovimi i
eksporteve. Kjo sht strategjia e integruar e eksportit e UNCTAD-it (Konferenca
e Kombeve t Bashkuara pr Tregti dhe Zhvillim) e cila i jep rndsi t barabart
konkurrencs n tregun e brendshm dhe konkurrencs n tregun e huaj.
Megjithat, liberalizimi i tregtis, vetm si i till, nuk sht i mjaftueshm pr
rritje t aktivitetit eksportues. Ka disa arsye pr kt: s pari, politikat tregtare
duhet t formulohen, zbatohen dhe vlersohen n mnyr t till, q vendosin si
prioritet zhvillimin n vend t rezultateve t tregtis ndrkombtare. S dyti, n
mnyr q prfitimet nga liberalizimi i tregtis t jen maksimale dhe m t
qndrueshme, jo vetm politikat tregtare, por edhe politikat zhvillimore t
lidhura me tregtin duhet t kuptohen dhe t menaxhohen mir. S fundi, tregtia
sht nj koncept multidimensional q ndikon n pothuajse t gjitha fushat e
1
Ky dokument sht prgatitur nga MTI, me asistenc t jashtme t ekspertve Dr. Petrit Gashi dhe Dr. Mumtaz Keklik.
Mbshtetja e UNDP-s ne kt proces sht vlersuar lart. Dokumenti sht pasuruar me komentet e vlefshme t ofruara
nga pjesmarrsit gjat diskutimit n tryezn e rrumbullakt t mbajtur n mars 2009, ku ishte prezentuar drafti i par.
T intervistuarit mbi vlersimin e nevojave aktuale pr politikn tregtare n Kosov, si dhe prfaqsuesit e ECLO dhe
instituti GAP poashtu kontribuan n draftin aktual me komentet e tyre.
jets ekonomike dhe sociale. Prandaj, ekziston nevoja pr prmirsim n

cilsin institucionale, prfshir bashkpunimin dhe koherencn midis t gjith
aktorve relevant q prbjn sistemin e tregtis n Kosov. Si rrjedhoj,
fushat q krkojn nj reform sinjifikante prfshijn:
1.
2.
3.
Liberalizimin e tregtis (prfshir ktu antarsimin n OBT) do t

bhet gradualisht dhe sipas nj plani t detajuar;
Politikat e lidhura me tregtin do t identifikohen edhe m tej, si
dhe specifikat e politikave dhe modalitetet e zbatimit t tyre;
Ndryshimi institucional si brenda MTI-se ashtu edhe brenda t
gjith sistemit t tregtis do t arrihet n kontekstin e nj plani t
vazhdueshm t zhvillimit t kapaciteteve.
Partnert tan zhvillimor (q dmth. donatort) do t identifikohen dhe do t ju

afrohemi pr t arritur kto tri objektiva kryesore dhe prfundimet n nj
periudh t caktuar kohore.
Ky dokument sht nj vazhdimsi e dokumentit t vitit 2004 dhe disa
dokumenteve t mparshme qeveritare mbi regjimin tregtar t Kosovs. Duke u
bazuar n faktin se situata n bilancin tregtar mbetet e pandryshuar,
institucionet e Kosovs (n veanti, Ministria e Tregtis dhe Industris ) jan t
prkushtuara pr t sforcuar rekomandimet e dhna n dokumentin e
mparshm, si dhe t ndrmarrin hapa shtes q synojn n promovimin e
sektorit t eksportit. Plotsimet e paraqitura n dokument marrin n konsiderat
ndryshimet politike si rezultat i pavarsis s Kosovs, e cila ka ndryshuar
kontekstin dhe pozitn politike t Kosovs n arenn ndrkombtare, e cila
gjithashtu sht e reflektuar edhe n pozitn ekonomike t Kosovs n lidhje me
shtetet tjera dhe institucionet ekonomike ndrkombtare. Ky dokument sht n
prputhje t plot me KASH dhe me politikat e tjera q kan t bjn me
zhvillimin ekonomik, t tilla si politikat n lidhje me promovimin e biznesit,
politikat energjetike dhe industriale, etj. Dizajnimi i ksaj politike sht trajtuar
n kontekstin e procesit t integrimit n BE. Ndryshimet n kt dokument
gjithashtu marrin n konsiderat sinjalet nga komuniteti i biznesit n Kosov dhe
nga palt tjera ekonomike t interesuara.
Ky dokument sht hartuar bashkrisht nga MTI-ja dhe ekspert t ksaj fushe.
Kontribuesi m i madh nga ana e MTI-s sht Departamenti i Tregtis. Ekspertiza
e jashtme prbhej nga nj konsulent vendor dhe ndrkombtar t mbshtetur
bashkrisht nga MTI-ja dhe zyra e UNDP-s n Kosov. Dokumenti sht pasuruar
n mas t madhe me komentet e palve t interesuara ekonomike
ndrkombtare dhe lokale. Ky punim sht i ndar n tri pjes kryesore: pjesa e
par sht e prqendruar n trendet aktuale t tregtis s jashtme t Kosovs. Ky
5
seksion diskuton shkurtimisht barierat, prparsit komparative dhe tregjet

potenciale pr produktet e Kosovs. Pjesa e dyt analizon regjimin aktual tregtar
dhe dimensionet e mjedisit institucional t cilat jan t rndsishme pr
promovimin e eksportit. Pjesa e fundit prqndrohet n drejtimet specifike q
Kosova duhet t ndrmarr n lidhje me politikn tregtare, duke vendosur nj
vizion t qart pr t rritur potencialin e sektorit t eksportit n Kosov.
1. TREGTIA E JASHTME E KOSOVS

Kosova sht nj ekonomi e hapur; pjesmarrja e eksportit dhe importit n BPV (ose
faktori i hapjes s tregut, d.m.th. eksport + import / BPV) ishte gati 0,6 n vitin
2008 (pr vitet e mparshme situata nuk ndryshon ndjeshm). Tregtia e jashtme
sht e dominuar nga importet; niveli i eksportit sht i vogl duke rezultuar n
deficit t lart tregtar. Kjo pjes e dokumentit do t prqendrohet n disa aspekte
t veanta t tregtis ndrkombtare n periudhn e pas-lufts. Fillimisht, do t
ofrohet nj diskutim mbi rrjedhat e tregtis s Kosovs. Pastaj, diskutimi do t
prqndrohet n barierat dhe kufizimet e tjera me t cilat ballafaqohet sektori i
eksportit, si rezultat i t cilave, n prgjithsi, ekonomia e Kosovs nuk sht duke
operuar me tr potencialin e saj, dhe n veanti sektori i eksportit. S fundi, ky
seksion do t elaboroj prparsit komparative (kryesisht ato statike) si dhe
tregjet e huaja potenciale pr produktet Kosovare.
1.1 Veori t tregtis ndrkombtare t Kosovs
Ekonomia Kosovare ka shnuar rritje relativisht t ult q nga 1999 (megjithat,
duhet patur n mendje shkalln shum t lart t rritjes n vitin e par t
periudhs pas-lufts, edhe pse, nga nj baz shum e ult). Edhe pse, gjat ksaj
periudhe, jan ndrmarr hapa t rndsishm makroekonomik pr ringjalljen e
ekonomis Kosovare, ende mbeten shum sfida. Nj tregues i till sht bilanci i
lart negativ tregtar, i vazhdueshm q nga fundi i vitit 1999 (figura 1). Kosova
sht tejet e varur nga importi (importet prbjn rreth 50% t BPV-s) dhe
trendet tregojn se n nj afat t shkurtr sht vshtir t priten ndryshime t
mdha. Sipas KASh-it (2008, f. 11) pasi q Kosova sht nj ekonomi e
euroizuar, ajo mund t prmirsoj bilancin tregtar vetm prmes zhvlersimit
real valutor, e cila mund t arrihet me mime relative m t ulta me partnert
tregtare. Kjo mund t vij nga reduktimet e pagave dhe prmirsimet n
efikasitetin e brendshm.
Figura 1: Bilanci tregtar i Kosovs (2001- 2008; n mil. )

-1,732.0
-1,410.4
-1,195.1
2007
165.1
-937.5
-827.2
-673.9
-1000
-500
1,927.9
1,575.6
110.8
2004
56.3
`
56.6
2003
35.6
2002
27.6
2001
10.6
2005
-1,006.8
-1500
195.9
2006
-1,101.2
-2000
2008
1,305.9
1,157.5
1,063.3
Bilanci tregtar
Eksporti
Importi
973.1
854.8
684.5
500
1000
1500
2000
2500
Burimi: Enti i Statistikave i Kosovs, 2009
Eksportet n periudhn e pas-lufts kan shnuar nj rritje impresive (mbi 60%

n mesatarisht n vit pr periudhn 2001-2008), edhe pse, praktikisht nga nj
baz zero e eksportit2. N ann tjetr, pr t njjtn periudh, importet kan
shnuar rritje t konsiderueshme prej 15% mesatarisht n vit. N 2008, importet
arritn shifrn prej gati 2 miliard , kurse eksporti pak nn 200 milion . Edhe pse
mbulimi i importit sht ende shum i ult, ai sht rritur n mnyr t
qndrueshme q nga viti 2001, duke arritur tregues dyshifror n 2007 dhe 2008,
respektivisht 10,5% dhe 10,2% (ESK, 2009). Nj pasqyr m premtuese do t
paraqitet n qoft se merret n konsiderat edhe i ashtuquajtur eksporti
virtual - i cili prfshin konsumin e pranis ndrkombtare n Kosov - sipas t
cilit eksporti mbulon 20 pr qind t importeve (n llogarit kombtare, kjo pjes
e eksportit konsiderohet si eksport i shrbimeve).
N lidhje me strukturn e eksporteve, ato jan kryesisht n formn e lnds s
par dhe produkteve t paprfunduara (shih Figurn 2). Eksportet jan t
dominuara nga mbeturinat metalike si dhe produktet minerale t cilat gjat
periudhs 2002-2008 kan mbuluar, mesatarisht, rreth 60% t totalit t
eksportit. Nga 2002 deri n vitin 2008 Kosova eksportoi metale baz dhe artikujt
Shnim kujdesi: Kosova ka munges t t dhnave t cilsis s mir; kshtu, rezultatet e diskutimit do t duhen t merren
me nj shkall t kujdesit. Edhepse t dhna pr sektorin e huaj jan konsideruar si t cilsis mir nga palt e ndryshme te
interesit, gjat hartimit t ktij dokumenti autort kan hasur n jo konsistenc t t dhnave t gjeneruara nga agjenci t
ndryshme. Ka nj konsensus t gjer se t dhnat nga Enti Statistikor i Kosovs jan m t besueshme, prandaj, ne kemi
prdorur t dhnat e tyre.
t tjer t ngjashm me mbi 300 milion . Kto mallra jan n formn e

mbeturinave metalike, t cilat kryesisht jan shitur n Maqedoni, Greqi, Itali dhe
vende t tjera. Mbeturinat jan kryesisht n formn e hekurit dhe elikut, bakrit,
zinkut, dhe metaleve t tjera. Nj tjetr komponent e ksaj kategorie sht
eksporti i nikelit dhe hekurit q ka shnuar nj rritje t eksporteve pr rreth 70%
nga 2007 n 2008. Produktet minerale prbjn nj tjetr komponent t
rndsishm t eksporteve t Kosovs. Pr periudhn 2002-2008, kjo kategori e
fundit ka krijuar mesatarisht rreth 17% t totalit t produkteve Kosovare (duke
filluar nga rreth 5% n vitin 2002 n mbi 35% n vitin 2007). Nj tjetr komponent
i rndsishm eksporti sht makineria dhe pajisjet, nj mall q ka treguar trend
pozitiv n strukturn e eksporteve q nga viti 2002. Viti 2007 shnon nivelin m
t lart t eksporteve t ktij malli, me mbi 20 milion ose 13% t totalit.
Prodhimet e ushqimit dhe pijeve mbulojn nj prqindje t rndsishme t
eksportit (mesatarisht rreth 12% nga viti 2002 deri 2008). N kt kontekst, duhet
theksuar se vera sht eksportuar n Gjermani dhe n disa vende t rajonit.
Prve ksaj, lkur dhe produkte t ngjashme si dhe industria e plastiks kan
nj pjesmarrje t rndsishme n strukturn e eksporteve t Kosovs. Mallra
m pak t rndsishme n aspektet eksportuese jan produkte kimike dhe t
ngjashme, gur dekorativ, produktet e celulozs dhe kafsht e gjalla.
Figura 2: Kmbimet tregtare bazuar n grupet e mallrave, % e totalit 2002-2008
c, 11.1
d, 9.1
e, 5.7
d, 8.2
b, 11.3
c, 11.7
e, 7.6
a, 21.1
b, 15.5
a, 49.6
Shnim:
a - Metalet baz dhe artikujt e ngjashm
b - Produktet minerale
c - Ushqimet e prgatitura, perimet, pijet dhe duhani
d - Makineria dhe pajisjet
e - Gzoft, lkurat dhe materiale t ngjashme
Shenim:
a - Ushqimet e prgatitura, perimet, pijet dhe duhani
b - Produktet minerale
c - Makineria dhe pajisjet
d - Metalet baz dhe artikujt e ngjashm
e - Prodhimet kimike dhe industria e lgurave
Burimi: Enti i Statistikave t Kosovs, 2009
Nga ana tjetr, n vitet e pas-lufts, mallrat e konsumit prbnin pjesn m t

madhe t importeve t Kosovs (Figura 2). Prodhimet e ushqimit kan pasur
pozitn dominuese n strukturn e importeve q nga viti 1999, duke mbuluar
mesatarisht 22% t totalit (pr periudhn 2002 - 2008). Kjo prqindje ishte edhe
m e madhe n vitet e para pas lufts, q sht e kuptueshme duke pasur
parasysh nevojat e popullats pas lufts dhe kolapsit t ekonomis s Kosovs.
Megjithat, duhet t veohet rnia konstante e importeve t ushqimit n
strukturn e importeve (nga 26% n vitin 2002, n 19% n vitin 2008). N
prgjithsi, q nga viti 2002 struktura e importeve ka ndryshuar vazhdimisht.
Produktet minerale kan shnuar rritje t konsiderueshme q nga viti 2002, nga
14,5% n 21% n vitin 2008. Nj rritje sht shnuar n kategorin e makineris,
pajimeve, dhe pajisjeve elektrike, t cilat prbjn grupin e tret m t madh e
mallrave t importuara n Kosov. Kto ndryshime jan shnuar n raportin e
fundit t Bilancit t Pagesave t prgatitur nga Banka Qendrore e Kosovs (shih
figurn 3).
Figura 3: Kategorite e gjra ekonomike , % e totalit t importit
44.7
42.8
40.1
39.8
44.6
47.4
48.4
47.8
10.7
9.8
11.5
12.4
2005
2006
2007
2008
T mirat kapitale
T ndrmjeme
T mirat e konsumit
Burimi: BQK (2009)
Ky ndryshim cilsor n strukturn e importeve sht tregues i trendeve t reja t

ekonomis kosovare pr ringjallje dhe forcimin e sektorit prodhues. Ajo tregon se
ka disa zvendsime t importit n vazhdimsi. N fakt, ai tregon nj tendenc
t ngritjes se ekonomis n aspektin e nivelit m t lart t konkurrueshmris.
sht edh nj numr i mallrave t tjera q prbjn nj pjes t rndsishme t
importeve t Kosovs. Edhe pse jo aq e rndsishme sa n rastin e eksporteve,
metalet baz dhe artikuj t ngjashm prbjn nj pjes t rndsishme t
totalit t importeve. Ngjashm me produktet minerale sht grupi i makineris
10
dhe pajimeve; pjesmarrja e ktij malli ka psuar nj rritje sinjifikante t

qndrueshme n strukturn e importeve, nga mbi 6% n vitin 2002 n mbi 9% n
vitin 2008. Nj tjetr komponent i rndsishm n strukturn e importeve jan
produktet kimike, t cilat kane mbuluar mesatarisht mbi 7% t totalit t
importeve t Kosovs nga viti 2002 deri m 2008. Pr m tepr, automjetet e
transportit, kafsh t gjalla, industria e plastiks, dhe produktet e drurit jan
disa nga mallrat e rndsishm n strukturn e importit t Kosovs.
Struktura e importit dhe eksportit e bazuar n partnert tregtar sht paraqitur n
tabeln e mposhtme. BE dhe vendet antare t CEFTA-s jan partnert kryesor
t Kosovs n tregtin e jashtme. Mbi e importeve dhe eksporteve jan
realizuar me kto grupe t vendeve gjat periudhs 2003 - 2008 (situat e
ngjashme sht edhe para 2003). Prsa i prket tregtis me vendet e CEFTA-s,
struktura tregon se marrdhniet me ish-republikat jugosllave mbeten mjaft t
ngushta. Gjat periudhs n shqyrtim, Maqedonia dhe Serbia ishin partnert
kryesore rajonal q mbulojn rreth 1/3 t eksportit dhe importit t Kosovs,
respektivisht. N vitin 2007 dhe 2008, si tregojn Figura 4 dhe 5, importet nga
kto vende mbulonin 30% gjegjsisht 29% t totalit t importeve; eksporti nga
Kosova n kto vende ishte m i ult se mesatarja, prkatsisht 22% dhe 15%.
Megjithat, eksporti n Serbi duket se nuk do t qndroj n 2009 pasiq Serbia
sht duke bllokuar produktet Kosovare t hyjn n tregun e saj.3 Vendet tjera n
rajon kan pjesmarrje m t ult; rndsia e Shqipris si nj partner tregtar
sht n rritje sidomos pas hyrjes n fuqi t MTL 2004. Eksporti n Shqipri ka
shnuar nj rritje t konsiderueshme: nga 3,2% t totalit t eksporteve t Kosovs
n vitin 2003 n 12,6% dhe 10,7% n vitin 2007 dhe 2008, respektivisht. Vendet
tjera t rajonit nuk kan pjesmarrje t rndsishme n rrjedhat tregtare me
Kosovn.
Tabela 1: Partnert kryesor tregtar (n %)
2003
Eksport 41.7
EU
Import 28.4
Eksport 51.3
CEFTA
Import 45.6
Eksport 7.0
Te tjer
Import 26.0
2004
29.3
39.9
41.6
34.7
29.1
25.4
2005
38.8
38.0
53.0
38.0
8.2
24.0
2006
38.2
34.8
46.7
41.1
15.1
24.1
2007
42.6
35.2
41.3
36.7
16.1
28.1
2008
47.8
36.2
30.9
37.5
21.3
26.2
Burimi: Enti i Statistikave I Kosovs, 2009
Serbia dhe Bosnja e Hercegovina nuk kan njohur vulat e doganave t Republiks s Kosovs.
11
Prsa i prket rrjedhave tregtare me vendet e BE-s, Italia ka absorbuar pjesn

m t madhe t eksporteve t Kosovs, duke mbuluar mesatarisht rreth 30% t
totalit t eksporteve t Kosovs n vendet e BE-s nga 2003 deri n vitin 2008.
Italia sht e ndjekur nga Gjermania dhe Greqia. T njjtat vende jan edhe
burimi kryesor i importeve (pr t njjtn periudh si m sipr) megjithat, me
nj renditje t ndryshme; Gjermania sht eksportuesi m i madh i BE-s n
Kosov, e ndjekur nga Greqia dhe Italia.
Zvicrra, 7.49
Maqedonia, 9.33
Shqipria, 12.60
Maqedonia,
9.88
Belgjika, 14.33
Shqipria, 10.75
Italia, 13.00
Srbia, 11.68
Gjermania, 9.81
Turqia, 6.46
Maqedonia,
15.09
Kina, 6.23
Maqedonia,
18.10
Turqia, 6.61
Kina, 6.66
Gjermania, 9.84
India, 12.10
Srbia, 14.12
Gjermania,
10.18
Srbia, 10.88
Burimi: Enti i Statistikave i Kosovs, 2009
12
N kategorin e vendeve tjera (shih Tabeln 1), partnert kryesore jan Turqia
dhe Zvicra si destinacione t eksportit, ndrsa Kina dhe Turqia pr sa i prket
importeve. Megjithat, 2008 ka shnuar nj ndryshim t rndsishm n aspektin
e destinacionit t eksportit (shih figurn 4). Belgjika dhe India jan br dy
partnert m t mdhenj t eksportit t Kosovs. Kjo sht pr shkak t
aktiviteteve t kompanive eksportuese t metaleve baz (hekurit dhe nikelit).
Belgjika dhe India kan absorbuar mbi 25% t totalit t eksporteve t Kosovs n
2008. Megjithat, si duket ky trend nuk do t mund t qndroj pasi q ka
indikacione se ky sektor sht goditur shum nga kriza e tanishme financiare. T
dhnat tregojn se vetm n janar 2009 Kosova ka eksportuar 1.3 milion n
Indi, ndrsa nuk ka patur asnj eksport n shkurt; eksportet n Belgjik n dy
muajt e par t vitit 2009 jan zero. N 2008, n kta dy muaj Kosova ka
eksportuar n kto dy vende 9.6 milion .
1.2 Identifikimi i barrierave n tregtin e jashtme
Arsyet pr performancn e varfr t sektorit t eksportit n Kosov jan t
shumta dhe te t gjitha natyrave, si politike, historike dhe ekonomike.4 Shumica
e ktyre mangsive jan t lidhura me njra-tjetrn; pr shembull, pr nj
periudh t gjat statusi i pazgjidhur politik ka qen nj penges pr zhvillimin e
Kosovs. N kt kontekst, ka disa faktor t cilt duhet t specifikohen dhe t
cilat kan pasur nj ndikim n zhvillimin e sektorit t ndrmarrjeve, dhe
veanrisht n sektorin e eksportit: Kosova e pas lufts ka trashguar industrit
dhe kompanit pothuajse n kolaps total si rezultat i shkatrrimit dhe vjedhjes;
vonesat dhe shum komplikime n procesin e privatizimit kan br edhe m t
vshtir q ato t ringjallen. N ann tjetr, pr shum vite Kosova nuk ishte
pjes e nismave rajonale q synonin liberalizimin e tregtis, kryesisht pr shkak
t statusit t pazgjidhur politik. Pr m tepr, niveli i Investimeve t Huaja
Direkte (IHD) nuk ka qen i knaqshm (i parndsishm menjher pas vitit
1999, megjithat, relativisht i lart q nga viti 2005), nj faktor shum i
rndsishm n shum vende n tranzicion pr ngjalljen e ekonomis dhe
veanrisht sektorin e tyre t eksportit. Ekonomia joformale sht gjithashtu nj
dimension t cilin duhet prmendur.5 N fund, duhet t potencojm furnizimin
jo t rregullt me energji elektrike si dhe infrastrukturn e kufizuar rrugore si
pjes e realitetit t Kosovs.
Intenca e jon n kt dokument nuk sht t identifikojm n fardo mnyre t gjitha pengesat n t brit biznes n
Kosovn e pas lufts. Qllimi i ksaj pjese sht t identifikoj kontekstin aktual n t ciln sht realizuar dhe tani sht
duke u realizuar biznesi n Kosov si dhe implikimet e ktyre pengesave n aktivitetet dhe eksportet e ndrmarrjeve.
5
N baz t EC (2008) ekonomia joformale n Kosov llogaritet sipas disa vlersimeve 30% t BPV-s n Kosov, apo 700
milion n vit (The European Commission Liaison Office to Kosovo press release of 27 August 2008)
13
Kto probleme, t cilat n thelb kan t bjn me realitetin specifik t Kosovs

s pas-lufts, n konstelacion me institucionet dhe politikat n ndrtim, kan
penguar zhvillimin e sektorit privat, sektor i cili duhet t jet n gjendje t bart
barrn kryesore pr eksport. Aktualisht, sektori privat sht pothuajse trsisht
i prbr nga Ndrmarrje t Vogla dhe t Mesme (NVM) jo shum efikase.
Pothuajse inekzistenca totale e ndrmarrjeve t mdha n strukturn e
ndrmarrjeve n Kosov ka pasur nj ndikim t drejtprdrejt n nivelin e ult
t eksportit pasi q n shumicn e vendeve ato jan ndrmarrjet t cilat jan
shum aktive n aktivitete eksportuese, si rezultat i potencialit dhe resurseve t
tyre. N ann tjetr, mungesa e tyre n mnyr specifike ka ndikuar edhe n
zhvillimin e NVM-ve sepse ndrmarrjet e mdha jan ato nga t cilat rezulton nj
prqindje e madhe e krkess pr produktet dhe shrbimet e NVM-ve. Ky fakt ka
ndikuar q nj pjes e madhe e NVM-ve mos t kalojn ciklin jetsor dinamik t
zhvillimit dhe rritjes n ndrmarrje t mdha, t cilat pastaj do t ishin nj
burim shtes potencial i eksportit.
N kontekstin e pengesave q kan t bjn me politikat ekonomike dhe
institucionet, duhet diskutuar edhe politikn tatimore. Kjo e fundit vazhdimisht
ka shkaktuar paknaqsi n mesin e komunitetit t biznesit, edhe pse shpesh
faktet nuk kan qen t argumentuara (shih diskutimin n vijim). Sistemi
financiar gjithashtu ka trhequr vmendjen si nj penges pr zhvillimin e
biznesit n Kosov. N kontekst t zhvillimit t ndrmarrjeve, dhe e lidhur me
sistemin financiar, ka qen zbatimi i ligjit (n veanti zbatimi i kontratave) i cili
konsiderohet si penges kryesore. Pastaj, n kontekstin e sektorit t eksportit,
duhet theksuar shrbimin doganor n ndrtim, procedurat komplekse t
reimbursimit t tatimit mbi vlern e shtuar (TVSH)6, institucionet jo mjaft t
zhvilluara pr sigurimin e cilsis, dhe pengesa t tjera.
Prve ksaj, rrjedhja e eksportit t Kosovs sht penguar nga masat dhe
instrumentet e aplikuara n politikat tregtare t vendeve t tjera; eksportuesit
Kosovar ishin detyruar t ndeshen me ngarkesa tarifore (pr shembull, taksat
transit), si dhe me ngarkesat jo-tarifore (t tilla si subvencionet). Veanrisht
kto t dytat kan qen prevalente, dhe kan marr forma nga m t ndryshmet.
S fundi, edhe kompanit e mbajn nj pjes t prgjegjsis pr performancn
e dobt t sektorit t tregtis s jashtme n Kosov. Disa probleme tejet
specifike q ndikojn n pozitn konkurruese t firms n tregun e huaj jan si
vijon: mungesa e strategjis pr t br biznes ndrkombtar, qasje inovative si
Amandamentimi i Ligjit mbi TVSh-n (q do t aprovohet s shpejti) thjeshtson n mas t madhe procedurat e
reimbursimit t TVSh-s.
14
n procesin e prodhimit dhe at t puns (prmes t cilit ata do t arrinin

diferencimin e produktit dhe rritjen e efektivitetit t strukturs organizative t
firms), numr i kufizuar i lidhjeve me partnert e huaj, mundsit e kufizuara
pr t hyr n rrjetet e bizneseve (n t cilat kompanit e ndryshme do t ishin
prgjegjse pr aktivitete t ndryshme nga prodhimi e deri t vendosja e
produktit n treg), dhe disa aspekte t tjera.
1.3 Tregjet potenciale pr prodhimet e Kosovs
Sipas KASh-it (2009, f. 12), pr periudhn e parashikuar, eksportet e Kosovs deri
n 2012 pritet q t rriten pr afr 50% krahasuar me 2008 (nj rritje progresive
me mbi 10% n vit sht projektuar). Megjithat, n KASh nuk thuhet n mnyr
eksplicite se cilat produkte ose industri do t bartin barrn kryesore t ktij
eksporti shtes dhe n t cilat tregje kto eksporte mund t plasohen. Prandaj,
diskutimi do t prqendrohet n industrit potenciale t Kosovs pr eksport
duke analizuar prparsit komparative t Kosovs, dhe pastaj do t vazhdojm
me tregjet potenciale pr produktet Kosovare.
Bazuar n t dhnat zyrtare sht e vshtir pr t identifikuar qart sektort
apo industrit n t cilat potencialisht Kosova ka prparsi komparative.
Struktura e eksporteve n dhjet vitet e fundit nuk jep nj pasqyr t qart nga
e cila do t mund t nxjerrim prfundime t caktuara lidhur me kt shtje. Pr
m tepr, t dhnat e para-lufts n Kosov pr rrjedhat e tregtis nuk tregojn
shum. Lidhur me prparsit krahasuese t Kosovs disa indikacione mund t
nxirren n baz t faktorve potencial t prodhimit q ka Kosova, do t thot,
burimet natyrore dhe kapitalin njerzor. Ashtu si n Politika Tregtare e Kosovs
2004, industrit ekstraktuese dhe sektori i energjis mbeten industrit me
prparsi t dukshme komparative. Kosova ka nj prparsi t dukshme n
prodhimin e energjis elektrike, duke pasur parasysh krkesn e madhe pr
energji n rajon dhe m gjer si dhe koston e ult nga e cila energjia n baz t
linjitit do t mund t prodhohet n Kosov. Burimet tjera minerale kan nj
potencial t dukshm sidomos duke pasur parasysh trendin e rritjes s mimeve
n tregun botror pr kto mallra.
N kt kontekst, bujqsia duhet gjithashtu t prmendet, duke patur parasysh
cilsin e toks se punueshme dhe prqindjen e madhe t forcs puntore ne
dispozicion n Kosov. Megjithat, ky sektor ka pasur vshtirsi t mdha pasi q
ai ka qen i subvencionuar n vendet e tjera, prderisa Kosova nuk ka qen n
gjendje t aplikoj ndonj mas t rndsishme pr rritjen e sektorit.
Megjithat, ekonomia e Kosovs, dhe si rezultat sektori i eksportit, nuk mund t
mbshtetet plotsisht n industrit ekstraktive e as n bujqsi. Kosova duhet t
15
zgjedh t shfrytzoj burime t tjera t prparsive komparative dhe duhet t

gjej mekanizma tjera t tregut pr t zgjeruar aktivitetet e eksportit. N kt
kontekst, diskutimi duhet t zgjrohet mbi prparsit dinamike krahasuese t
Kosovs. Industria nxjerrse dhe sektori i energjis jan n esenc prparsi
krahasuese statike pasi ato prbjn thjesht nj rialokim t resurseve t
brendshme. Nga ana tjetr, duhet gjithashtu t merret n konsiderat fakti se
burimet e krijuara shtes ose burimet q vihen n dispozicion prmes importit
mund t sigurojn bazn pr krijimin e prparsive krahasuese t reja. Ky sht
nj proces afat-gjat; Qeveria e Kosovs sht e prkushtuar t miratoj politikat
t cilat gjat kohs do t promovojn mundsit e reja pr ndryshim, pasiq
ndryshimet dinamike t prparsive krahasuese n industri krkojn vite.
Mirpo, industrit potenciale pr kt proces pr momentin sht e vshtir t
identifikohen n Kosov; n rastin m t mir, Qeveria e Kosovs do t shqyrtoj
mnyrat e gjenerimit t prparsive krahasuese veanrisht prmes mobilizimit
t kapitalit njerzor, apo t potencialeve t tjera q ka. Megjithat, zgjedhja e
industris n t ciln politikat e Qeveris do t drejtohen duhet t ket pr baz
nivelin m t lart t produktivitetit, lidhjet t forta me pjesn tjetr t
ekonomis, dhe duhet t jet njra nga industrit pr t ciln konkurrueshmria
e ardhme sht e rndsishme.
Pr sa i prket tregjeve potenciale, mund t thuhet me siguri se potenciali m i
madh mbetet ai i tregut t BE-s. T dhnat e partnerve tregtar t Kosovs pr
vitet e fundit tregojn nj tendenc n rritje t bizneseve kosovare pr tu
orientuar drejt tregut t BE-s. Nj tendenc e till sht vrejtur edhe tek
vendet e rajonit. Zhvillimi i marrdhnieve me BE-n sht kritik pr zhvillimin
ekonomik t Kosovs. Pr shkak t madhsis dhe potencialit absorbues t BE-s,
Kosova do t prfitonte nga rritja e krkess pr produktet e saja n vendet e
BE-s dhe investimet e mundshme q potencialisht mund t ndodhin. M pas,
investimet do t rezultojn n transferin e njohuris dhe inovacioneve q do t
kishin efekte t prshpejtuara dhe multiplikuese n ekonomin e Kosovs.
Megjithat, duke pohuar kt, n asnj mnyr nuk duhet minimizuar rndsin
e tregut rajonal. Faktort q kan t bjn me gjuhn, kulturn dhe historin e
prbashkt do t mbeten t rndsishme pr shkmbimet tregtare midis disa
vendeve t rajonit t Ballkanit. Pastaj, shpenzimet e ulta t transportit,
pjesmarrja e prbashkt n iniciativat e integrimit, dhe qllimi i prbashkt pr
t iu bashkuar BE-s, jan faktort q duhet t merren parasysh n marrdhniet
e ardhshme tregtare t Kosovs me vendet e rajonit.
N kt kontekst, jasht zons s BE-s dhe CEFTA-s, treg i rndsishm dhe me
potencial t rritjes do t mbetet tregu Turk.
16
2. REGJIMI TREGTAR DHE LIDHJET INSTITUCIONALE7

Tregtia e jashtme konsiderohet t jet nj prej instrumenteve kryesore t rritjes
n Kosov. Pr kt arsye, politika tregtare mbetet nj nga aspektet kryesore t
politiks s prgjithshme ekonomike (pr lidhjen ndrmjet politiks tregtare dhe
politikave makroekonomike shih Kutin 1). Kosova ka nj regjim tregtar i cili
sht i thjesht dhe leht i menaxhueshm, transparent dhe jo-diskriminues. T
gjitha kto atribute jan t rndsishme pr promovimin e nj sektori
konkurrues eksporti. M tej n kt seksion do t diskutojm n detaje
mekanizmat e regjimit tregtar t Kosovs. N seksionin pas ktij, do t ofrojm
sugjerimet pr drejtimet q politika tregtare e Kosovs duhet t ndjek n vitet
e ardhshme.
Kutia 1: Politika Tregtare dhe Politika Makroekonomike
Ndikimi i Politiks Tregtare n Politikn Makroekonomike
Ndryshimet n politikn tregtare ndryshojn prmbajtjen e zhvillimit t politikave
makroekonomike. Mnyra m e dukshme e ksaj sht nprmjet ndikimit t politiks tregtare
n politikn fiskale, e cila sht mjeti kryesor pr shtetet q t udhheqin politika efektive
sociale dhe industriale. Politika tregtare prek t dyja ant e buxhetit kombtar, si t hyrat
ashtu edhe shpenzimet.
N ann e t hyrave ndikimi sht i drejtprdrejt. Redukimi i tarifave, s paku n vendet me
se paku t zhvilluara dhe ato me t hyra mbi mesataren ka tendenc t zvogloj, n vend se
t rrite, t ardhurat e qeveris (Rao 19998; Khattry and Rao, 20019).
Kjo do t thot se ekziston nj marrdhnie pozitive midis t hyrave tregtare (n fakt t hyrat
totale t qeveris, sipas hulumtimit t fundit) dhe t hyrave nga tarifat. Prkrahsit e
liberalizimit t shpejt t tregtis argumentojn se pasiq vllimi i tregtis rritet totali i t
hyrave nga tatimet e lidhura me tregtin n fakt rritet, edhe n qoft se tarifat jan redukuar.
Pr fat t keq, t dhnat t paktn n nivel ndr shtetror nuk e mbshtesin kt pohim.
Ndrsa duhen hulumtime serioze pr t br, n shum vende n zhvillim dhe m pak t
zhvilluara kjo marrdhnje sht pozitive. Kamboxha, pr shembull, ka liberalizuar llogarin e
vet rrjedhse gjat dekads s fundit, edhe pse n mnyr graduale. Pjesmarrja e t hyrave
tregtare n t hyrat totale t qeveris n gjysmn e fundit t dekads sht redukuar nga diku
rreth 50% sa ishin n gjysmn e dyt t viteve 1990, n aktualisht 24%.
Prandaj, liberalizimi i tarifave dhe llojet e tjera t politikave t liberalizimit t tregtis, me
siguri kan pr t vn nj barr financiare shtes mbi buxhetin e qeveris, duke kufizuar
aftsin e saj pr t udhhequr politika kuptimplote sociale dhe ekonomike, t cilat
Nj pjes e informacionit n kt seksion sht i bazuar n Politika Tregtare e Kosovs, 2004.
Khattry, B. dhe Rao, M. (2002), Fiskal Faux Pas?: ?: An Analysis of the Revenue Implications of Trade Liberalization ,
World Development 30(8): 1431-144
Rao, J. Mohan 1999, Openness, Poverty and Equality, Background Paper, Human Development Report 1999. UNDP: New
York.
17
prndryshe do t ndihmonin tregtin, rritjen e mtejshme, dhe zhvillimin njerzor .

Te hyrat e qeveris jan gjithashtu t prekura nga kostoja e zbatimit t marrveshjeve t
OBT-s. Pr shembull, sipas Michael Finger kostoja e zbatimit t tre marrveshjeve t OBT-s,
vlersimin doganor, masat sanitare dhe fito-sanitare (SFS), dhe t drejtat e prons
intelektuale (TRIPs) i kushtojn nj vendi tipik n zhvillim $ 150 milion. Kjo sht e barabart
me nj buxhet vjetor t shumics s vendeve m s paku t zhvilluara (Finger and Schuler,
199910; Rodrik 200111).
Udhheqja e politiks s qndrueshme sociale dhe industriale sht nj biznes i kushtueshm.
Skemat e politiks industriale, t tilla si skemat e kredive selektive, skemat e trajnimit,
mbshtetja e NVM-ve, etj, krkojn shuma t konsiderueshme t resurseve financiare. Ndikimi
i ndryshimeve t politiks tregtare n ann e shpenzimeve t buxhetit qeveritar, dhe kshtu
fleksibiliteti aktual i politiks brjes fiskale pr qllime zhvillimore, sht m i trthort, por
megjithat ekziston. Efekti pozitiv apo negativ i t hyrave n ann e t hyrave ka disa
implikime t rndsishme ne shpenzimet e zhvillimit (ose t buxhetit t zhvillimit), dhe me t
vrtet ekziston korrelacion pozitiv midis t hyrave tatimore tregtare dhe disa shpenzimeve
kye t lidhura me zhvillimin, t tilla si arsimi dhe shndetsia, si dhe shpenzimet pr
investime publike, etj. Sikurse q zvoglohen t hyrat ashtu zvoglohen edhe kapacitetet
qeveritare pr krijimin e politikave dhe aftsia e saj manovruese. Kjo reflektohet m s shumti
n shpenzimet sociale dhe buxhetin pr zhvillim, pasi q pr shum arsye qeverit jan t
obliguara t mbajn disa shpenzime themelore, siq jan ato t lidhura me sigurin e tyre
kombtare.
Pr shembull, qeveria e Nepalit aktualisht sht duke nxjerr rreth 27% t t hyrave totale nga
tatimet e importit. Totali i tatimit t mallrave i bazuar n tregtin e jashtme sht m shum
se 32% t totalit t buxhetit t rregullt. Shpenzimet e tilla si ushtarake, policore dhe t
servisimit t borxhit prbjn m shum se 40% (n buxhetin e vitit 2003 ishte 50%) t buxhetit
qeveritar. Duke pasur parasysh situatn konfliktuoze politike do t jet shum e vshtir pr t
zvogluar shpenzimet q lidhen me sigurin n ballafaqim me nj rnie aktuale t t hyrave
totale pr shkak t tarifave m t ulta.
Ekzistojn rrug pr mbulimin e t hyrave t humbura, nprmjet mnyrave t ndryshme t
lejuara t rritjes s tatimeve t lidhura me tregtin siq sht TVSH-ja. Megjithat,
efektiviteti i tyre prball tatimeve m drejtprdrejt t lidhura me tregtin sht i dyshimt.
2. Politikat Makroekonomike dhe Zgjerimi i Tregtis
Pra, rezultati prfundimtar sht se prmbajtja zhvillimore e politikave makroekonomike, n
kt rast t veant politika fiskale, ndryshon. N kontekstin e liberalizimit rapid t tregtis,
kjo sht mjaft ironike, sepse krkimet e kohve t fundit gjithashtu tregojn se politika
ekspanzive makroekonomike, e cila krkon m shum burime fiskale dhe alokime m t mira
buxhetore pr qllime t zhvillimit (social dhe industrial), dshmon se sht m e dobishme
pr t zgjeruar kapacitetin tregtar t vendit. Liberalizimi rapid dhe i parregullt tregtar prandaj
10
. Finger, M. J. dhe Schuler, P. (1999), Implementation of Uruguay Round Commitments: the Development Challenge,
World Bank policy research working paper no. 2215, September 1999.
11
Rodrik, D. (2001), The Global Governance of Trade As If Development Really Mattered, Background Paper, New York:
UNDP
18
i shrben qllimit t kundrt, prderisa pretendon t zgjeroj tregtin, n fakt e kufizon at.
Hulumtimet e fundit empirike demostrojn se politika makroekonomike ekspansioniste
aktualisht rezulton n rezultate m t mira tregtare. Duke shiquar n politikat tregtare dhe t
investimeve (IHD) t nj grupi t vendeve t Ameriks Latine n lidhje me performancn e tyre
t rritjes gjat tri dekadave t fundit, John Weeks, pr shembull, argumenton se raporti n
mes t tregtis dhe rritjes s BPV-s varet nga dinamika e mekanizmit transmetues dhe
komplementaritetit (ose mungess s tij) midis sektorit t eksportit dhe jo-eksportit n
ekonomin vendore. Rritja e BPV-s mund t shtohet vetm nse sektori i eksportit mund t
gjeneroj dinamizm pozitiv t rritjes n sektorin jo-eksportues (Weeks, 2003). 12 Ky
komplementaritet ka qen m i madh n vendet ku mekanizmi i transmetimit ishte lehtsuar
nga politikat ekspansioniste makroekonomike (politikat monetare dhe fiskale si dhe regjimi i
kursit devizor) dhe ku zbatohen masa t forta t politiks industriale. Korniza politike
kontraktive makroekonomike - pr shembull duke prdorur politikat restriktive monetare dhe
fiskale me siguri do t ndikoj negativisht "dinamizmin e eksportit", t matur me elasticitetin
e eksportit real dhe BPV-s s jo-eksportit, duke shtypur krkesn (sidomos vendore). Kjo
redukon efektin stimulues t eksportit n prodhimtarin jo-eksportuese dhe kshtu n rritjen e
BPV-se (Weeks 2003). Lidhja operon nprmjet efektit t shtrydhjes dhe efektit t t
ardhurave t shpenzimeve qeveritare. Ajo gjithashtu mund t jet e favorshme pr trheqjen
e IHD-ve. Pr sa koh q nuk ka presione t larta inflacioniste, nj rritje e shpenzimeve
qeveritare pr t zgjeruar tregun vendor shrben pr t trhequr IHD. Lvizja e Kins pr
zhvillimin e provincave perndimore, pr shembull, nuk shkoi pa u vrejtur nga investitort e
huaj.
Politika efektive sociale dhe struktura e drejt dhe e barabart qeverisse, duke dhn
prioritet shpenzimeve n edukim dhe shndetsi si dhe investimeve n infrastrukturn bazike,
e cila n mas t madhe varet nga politika ekspansioniste makroekonomike, jan gjithashtu t
rndsishme pr rezultate zhvillimore pozitive dhe t qndrueshme njerzore si dhe
performanc t rritur tregtare.
Burimi: Keklik, M. and Memis, E. (2005), Human Development Impact Assessment of Trade Policies, Policy Papers,
UNDP Regional Centre in Colombo, Sri Lanka.
2.1 Politika tatimore n kontekstin e politiks tregtare

Kohn e fundit, Qeveria e Kosovs ndrmori hapa t mdhenj n brjen e
politiks tatimore m t favorshme pr biznesin dhe investimet (skema e re e
tatimeve ka hyr n fuqi m 1 janar 2009). Kosova tani sht duke aplikuar
shkall tatimore shum konkurruese krahasuar me rajonin e Evrops Juglindore
(EJL). Prve ksaj, sistemi tatimor sht i favorshm pr aktivitetet e eksportit.
Eksportet nuk ngarkohen me TVSH apo tarifa doganore. N rastin e TVSH-s,
duhet t sqarohet se nuk ngarkohen me TVSH lndt e para t importuara
(aplikohet zbritja e TVSH-s), lndt tjera t para pr prodhim, si dhe produktet
12
Weeks, J. (2003), Exports, Foreign Investments and Growth in Latin America: Scepticism by way of simulation, Working
Paper Series No. 117, School of Oriental and African Studies, Department of Economics: London
19
prfundimtare t eksportuara. N raste t tjera, TVSH-ja sht uniforme dhe si e

till mblidhet pr t gjitha t mirat, prve disa rasteve t veanta (shih m
posht).
Si u cek m sipr, t mirat q destinohen pr tregjet e huaja nuk ngarkohen me
taksa doganore. N ann tjetr, importet, me disa prjashtime, ngarkohen me
tarif doganore prej 10%. S pari, prodhimet nga Serbia dhe Mali i Zi nuk
ngarkohen me tarifa doganore, dhe vendet me t cilat Kosova ka nnshkruar MTL
ngarkohen me vetm 1% tarif. Gjithashtu, disa kategori t prodhimeve jan t
liruara nga doganat; pr shembull, plehrat artificiale, pajisjet mjeksore, dhe s
fundi t mirat pr qllime humanitare. N vitin 2004 disa prodhime dhe makineri
bujqsore ishin liruar pjesrisht nga tarifat doganore dhe TVSH-ja.13 Gjat vitit
2007, nj numr i Rregulloreve kan hyr n fuqi q t redukojn edhe m tej
tarifat doganore pr nj numr t mallrave.14
N Kosov, mallrat e tilla si duhani, kafeja, pijet alkoolike dhe jo-alkoolike,
vera, birra, karburantet dhe produktet e ngjashme, automjetet, etj. ngarkohen
me akciz. Akciza zbatohet gjithashtu pr t njjtat kategori t mallrave q
prodhohen brenda Kosovs. Shkalla sht prcaktuar si tarif specifike. Me
qllim t stimulimit t prodhimit vendor akciza nuk paguhet pr mazut n rastet
kur shfrytzohet si lnd e par.
2.2 Liberalizimi i Tregtis
Si u cek m hert, Kosova sht e prkushtuar pr liberalizimin e tregtis.
Institucionet e Kosovs kan qen pjes e proceseve dhe ndrmarrjeve pr
liberalizimin e tregtis n rajon, veanrisht pr ato t inicuara nga Pakti i
Stabilitetit. Edhe pse, jo pjes e barabart n kt mekanizm, Kosova e bri t
qart prkushtimin e saj pr t respektuar obligimet e Memorandumit t
Mirkuptimit pr Lehtsimin dhe Liberalizimin e Tregtis (n vijim MM), t
nnshkruar nga vendet e Evrops Juglindore n vitin 2001 nn prkujdesjen e
Paktit t Stabilitetit.15 Objektivi prfundimtar i ktij aktiviteti ishte zbatimi i
MTL-ve dypalshe midis vendeve t rajonit. Sipas MM-s, MTL-t ishin t
detyrueshme pr vendet nnshkruese, prve Kosovs n t cilin rast vendet
13
Rregullorja e UNMIK-ut 2004/13 prcakon (a) redukimin e tarifave doganore pr t mirat kapitale nga 10% n 0%; (b)
redukimin e tarifave doganore pr lndn e par pr agro-biznes dhe disa sektorve t tjera prodhues nga 10% n 0%; dhe
(c) redukimin e tarifave doganore t substancave te ndrmjeme pr prpunimin e mtejshm nga 10% ne 0%.
14
Rregullorja e UNMIK-ut 2007/12 prcakton prjashtime nga tagrat doganore t disa lndve t para, t domosdoshme
pr procesin e prodhimit; sipas Rregullores 2007/1 asnj tagr doganore nuk krkohet pr lnd djegse dhe produktet e
lndve djegse t destinuara pr aktivitete t prodhimit; dhe sipas Rregullorja e UNMIK-ut 2007/31 nuk krkohen tagra
doganore pr importin e grurit dhe misrit.
15
Duhet t theksohet se ky Memorandum Mirkuptimi nuk obligon vendet nnshkruese te marrveshjes pr tregti t lir
me Kosovn, prkundr faktit se i njjti dokument obligon vendet e tjera t nnshkruajn marrveshjen mes njri-tjetrit.
20
vetm u kshilluan q t nnshkruajn MTL nse ata e konsiderojn kt hap si t

dobishm. Sidoqoft, Kosova ishte aktive n kt proces, duke e nnshkruar
MTL-n e par me Shqiprin, dhe m von me Maqedonin, Bosnje e
Hercegovinn dhe Kroacin. I tr procesi i negociatave prfundoi me zgjerimin
e marrveshjes se CEFTA-s me vendet e Evrops Juglindore n vitin 2006, kshtu,
duke konvertuar marrveshjet dypalshe n nj MTL t vetme (shih m shum
pr CEFTA ne Kutin 2). Kosova u b antare e barabart me t drejta t plota.
Megjithse Kosova si pjes e marrveshjes se CEFTA-s ka prgjegjsi t caktuara,
ekzistojn shum aspekte pozitive t ktij procesi. Nj nga kto prfitime, s
pari, do t jet rrjedhja e lir e mallrave dhe shrbimeve. Qllimi i CEFTA-s
sht krijimi i rregullave dhe mekanizmave me an t t cilave qeveriset tregtia
e jashtme n rajon. Kto rregulla kan qen t harmonizuara me principet e
BE-s dhe OBT-s. Prvoja e fituar n tregtin me rajonin do t bj produktet e
Kosovs konkurruese pr tregun e BE-s dhe m gjer. Gjithashtu, Kosova n
kt proces do t formsoj institucionet dhe politikat q jan n prputhje me
krkesat e OBT-s (shih diskutimin m pas). Nj tjetr qllim i CEFTA-s sht
krijimi i nj tregu trheqs rajonal i cili do t krijoj mundsi t reja pr bizneset
vendore apo investitort e huaj. Ky dimension sht veanrisht i rndsishm
pr Kosovn, pasi IHD-t jan t nj rndsie kapitale pr prmirsimin e pozits
konkurruese t industrive Kosovare n tregjet e huaja.
Kutia 2: Marrveshja e Evrops Qndrore pr Tregti t Lir (CEFTA)
Marrveshja origjinale CEFTA u nnshkrua nga vendet e Grupit t Vishegrd-it (q dmth. Polonia,
Hungaria dhe Republikat eke dhe Sllovake) n dhjetor 1992 n Poloni dhe hyri n fuqi n korrik
1994. Prmes CEFTA-s, vendet pjesmarrse shpresuan t mobilizojn prpjekjet pr t'u
integruar n BE-s dhe institucionet tjera ndrkombtare. M pas, nn prkujdesin e Paktit t
Stabilitetit pr EJL, Marrveshja mbi Amendimin dhe zgjerimin t CEFTA-s u nnshkrua n
Bukuresht m 19 dhjetor 2006. Kjo Marrveshje zvendsoi t gjitha marrveshjet dypalshe t
aplikuara m par n rajonin e EJL-s. Implementimi i plot i CEFTA-s filloi n fund t vitit 2007.
CEFTA prcakton nj mekanizm t prmirsuar pr zgjidhjen e mosmarrveshjeve q mund t
ndodhin gjat implementimit t Marrveshjes, e cila paraqet nj cilsi t re dhe nj faktor t
siguris m t lart t liberalizimit n rajon. Prve asaj q u cek me sipr, jan hapur fusha t
reja pr zhvillimin e marrdhnieve reciproke n lidhje me liberalizimin e shrbimeve, shtjeve
t investimeve, prokurimeve publike, pronsis intelektuale, dhe mundsin e CEFTA kumulimit
t origjins midis Palve.
CEFTA gjithashtu prcakton q marrdhniet reciproke tregtare midis palve t CEFTA duhet t
zhvillohen n prputhje me rregullat e OBT-s. Kjo praktikisht nnkupton se edhe para
antarsimit n OBT, karakteristikat sistematike t ekonomis duhet t iu prshtaten rregullave
t OBT-s, q paraqet faktor t fort t parashikueshmris dhe transparencs pr partnert e
jashtm, investitort e huaj dhe pr vet ndrmarrsit.
Burimi: http://www.cefta2006.com (qasur m: 25 maj 2009)
21
Megjithat, prvoja e Kosovs me CEFTA-n deri tani nuk ka qen shum pozitive
pr shkak t frkimeve politike t vazhdueshme n rajon. Pasiq UNMIK-u ishte
nnshkrues i CEFTA-s n emr t Kosovs (prfaqsimi ndrkombtar i Kosovs
ishte e drejt e rezervuar e UNMIK-ut deri n shpalljen e pavarsis, dhe procesi
negociator pr MTL-t dypalshe dhe CEFTA-s ishin udhhequr nga prfaqsues
t UNMIK-ut), Serbia dhe Bosnj e Hercegovina nuk i njohin institucionet e
Republiks s Kosovs dhe dokumentacionin e lshuar nga ato. Kshtu, eksporti i
Kosovs n kto vende qe disa muaj po vazhdon t jet i bllokuar, edhe pse ka
prpjekje t vazhdueshme pr zgjidhjen e situats. Prve ksaj shtjeje,
sht nj ndjenj e prgjithshme n disa institucione Kosovare dhe komunitetin
e biznesit q CEFTA nuk do t prodhoj prfitimet e pritura pr Kosovn. Ka
indikacione se procesi i hyrjes n CEFTA nuk ishte i menduar mir, dhe se
vendimet jan marr pa ndonj analiz apo vlersim t efekteve reale t cilat do
t rezultonin nga ky proces.16
Sa i prket tregut t BE-s, marrdhniet tregtare t Kosovs me BE-ne jan
specifikuar me Rregulloren e Kshillit 2007/2000 t Shtatorit t vitit 2000. Kjo
Rregullore e njeh Kosovn si nj njsi autonome doganore, ku 95% t prodhimeve
t Kosovs jan prjashtuara nga tarifat doganore. Doganat dhe kufizimet sasiore
mbeten n fuqi vetm pr nj numr t kufizuar t produkteve (mish vii,
sardele, ver dhe disa produkte t tekstilit). Gjithashtu, Kosova sht pjes e
Procesit t Stabilizim Asocimit (PSA) edhe pse n nj form m ndryshe
krahasuar me vendet e tjera t rajonit. Pasiq nj numr i vogl i vendeve t
BE-s nuk e kan njohur Kosovn e pavarur, Mekanizmi Prcjells i Kosovs (MPK)
mbetet n fuqi i dizajnuar pr t udhhequr Kosovn drejt reformave t
nevojshme pr antarsim n BE. Ky mekanizm duhet t prdoret pr nj qasje
m t leht n tregun rajonal dhe t BE-s, pasi q BE nprmjet PSA (MPK n
rastin e Kosovs) sht e prkushtuar pr liberalizimin e mtejshm me vendet e
rajonit dhe n mes t vendeve t rajonit. Marrdhniet me BE jan thelbsore
pr zhvillimin e ekonomis s Kosovs duke e pasur parasysh faktin se BE sht
tregu me potencialin m t madh, jo vetm pr Kosovn por pr t gjith
rajonin, dhe burimi kryesor i investimeve.
Zhvillim i kohs s fundit n kontekstin e liberalizimit sht prfshirja e Kosovs
n Sistemin e Prgjithsuar t Preferencave (GSP) nga Shtetet e Bashkuara t
Ameriks (shih m shum n Kutin ne vazhdim). Ky program sht dizajnuar pr
t nxitur rritjen ekonomike n vendet n zhvillim duke ju ofruar trajtim
16
Ky prfundim sht nxjerr n baz t rezultateve t raportit t prpiluar nga Keklik dhe Gashi (2009), i cili planifikon
asetet e kapaciteteve dhe nevojat e institucioneve te Kosovs n lidhje me analizimin dhe formulimin e politikave
tregtare. Ky raport sht porositur nga UNDP-ja. (Shih diskutimin m pas).
22
preferencial pr numr t konsiderueshm t mallrave. Deri m tani, tregu i

SHBA-ve nuk ka pasur pjesmarrje sinjifikante n eksportet totale t Kosovs,
megjithat ky zhvillim mund t ndryshoj situatn. GSP potencialisht krijon
mundsi t reja pr eksportuesit Kosovar, edhe pse efektet reale mund t marrin
koh m t gjat.
Kutia 3: Sistemi i Prgjithsuar i Preferencave (GSP)
Programi GSP sht krijuar n 1 janar 1976 me synimin pr t zgjeruar zgjedhjet e industris
amerikane dhe konsumatorve n krijimin e mundsive ekonomike prmes rritjes s
eksporteve nga vendet n zhvillim. Programi GSP ofron hyrje pa dogan n tregun e SHBA pr
m shum se 3,400 eksporte nga vendet n zhvillim t caktuara si prfituese dhe rreth 1,500
eksporteve shtes nga vendet m s paku t zhvilluara prfituese. Programi GSP e zgjeron kt
mundsi pr qasje t shtuar n tregun e SHBA pr 131 vende dhe territore (prfshir 44 vende
m s paku t zhvilluara).
Burimi:http://www.ustr.gov/Trade_Development/Preference_Programs/GSP/Section_Index.html
(qasur m: 25 maj 2009)
2.3 Antarsimi n OBT

Megjithse, shum t vetdijshm se antarsimi n OBT sht nj proces shum
kompleks, institucionet Kosovare jan duke e konsideruar pranimin n OBT si nj
hap t rndsishm drejt integrimit t plot n sistemin botror tregtar. Para s
gjithash, duhet t kuptohet se MTL-t ose marrveshjet rajonale n lidhje me
liberalizimin e tregtis (t tilla si CEFTA), jan gjithmon zgjidhja e dyt m e
mir n krahasim me liberalizimin multilateral, dika q do t siguronte
antarsimi n OBT. Antarsimi n OBT sht nj proces kompleks pr dy arsye:
s pari, ky proces krkon prkushtim t vendit aplikues pr zbatimin e politikave
q jan t lidhura me procesin e antarsimit n OBT; dhe, s dyti, sht
kompleksiteti i shtjeve q mund t ngriten nga antart e OBT-s gjat
procesit t negociatave dhe q e komplikon tr procesin. Negociatat prfshijn
shum shtje dhe disa mjaft komplekse, t tilla si: bujqsin, industrin e
tekstilit dhe t veshjes, sistemin bankar, telekomunikacionin, standardet
industriale dhe t prodhimit, pronsin intelektuale, etj.
Megjithat, prfitimet nga antarsimi jan t mdha, veanrisht pr vendet e
vogla si sht Kosova, t cilat varen shum nga tregtia e jashtme. Prfitimet
jan si vijon:
Krkesat pr antarsim n OBT rezultojn n fuqizimin gjithprfshirs

t politikave dhe institucioneve t vendit;
23
Antarsimi n OBT siguron qasje n tregjet kryesore botrore. Kosova si

vend n tranzicion do t prfitonte nga klauzola e Kombit M T
Favorizuar. Ky status do t thot trajtim t barabarte ose jo-diskriminues
nga vendet antare t OBT-s. ka do t thot kjo? Nse nj vend antar
i ofron preferenca nj vendi tjetr antar ather kto preferenca do t
aplikohen edhe pr pjesn tjetr t vendeve antare (n kt rast edhe
pr Kosovn). Ky trajtim ka shum implikime pr marrdhniet brenda
ekonomis nacionale t vendit antar dhe pozitn e tij n tregun e huaj.
Ky koncept sht gurthemel i politikave t OBT-s; dhe
Antarsimi mundson qasje n mekanizmin pr zgjidhjen e kontesteve.
Pr Kosovn si vend i vogl ky mekanizm sht me rndsi t veant.
OBT ka luajtur nj rol t rndsishm n liberalizimin e tregtis botrore.

Megjithat, heqja e barrierave tarifore si rezultat i negociatave brenda OBT-s
ka shkaktuar shfaqjen e nj kategorie t re t pengesave, q jan, barrierat
jo-tarifore. Kto bariera n t shumtn e rasteve e pengojn tregtin
ndrkombtare m tepr se barierat tarifore. Kjo ndodh pr shkak se rregullat e
OBT-s nuk jan saktsisht specifike n kt kontekst, duke lejuar vendet q ti
aplikojn ato. Prandaj, Kosova do ta shiqoj liberalizimin e mtejm (prfshir
antarsimin n OBT) n kontekst t shum faktorve t tjer ashtu q t
prfitoj m s shumti nga procesi.
2.4 Aspektet institucionale dhe regjimi tregtar i Kosovs
Cilsia e institucioneve sht faktor shum i rndsishm n zhvillimin ekonomik
dhe poashtu n ndrmarrjen e aktiviteteve biznesore jasht vendit. Aktualisht,
s bashku me faktort klasik t njohur kapitali fizik dhe njerzor - cilsia e
institucioneve sht konsideruar si prparsi krahasuese e nj vendi s bashku
me diturin, sistemin financiar, si dhe faktort tjer relevant. Performanca e
institucioneve kryesisht sht prgjegjse pr krijimin e klims s favorshme pr
biznes. Megjithse, efektet e cilsis institucionale mund t duken t lidhura n
mnyr indirekte me zhvillimin e sektorit t eksportit, ekzistojn disa
mekanizma institucional q kan t bjn drejtprsdrejti me zhvillimin dhe
avancimin e sektorit t eksportit. N Kosov, roli kryesor institucional sht n
MTI e cila propozon politikat dhe dizajnon mekanizmat pr implementimin e
ktyre politikave. Nj zhvillim i rndsishm brenda avancimit institucional
sht Ligji mbi Aktivitetet e Tregtis s Jashtme i miratuar n vitin 2003, kurse
nj tjetr ligj me rndsi t veant sht Ligji Antidumping, i cili sht hartuar
dhe pritet s shpejti t miratohet nga Kuvendi. Kto ligje rregullojn
marrdhniet tregtare dhe prcaktojn mekanizmin pr realizimin e tregtis s
jashtme.
24
N kontekstin e legjislacionit, duhet prmendur Kodi Doganor i cili isht aprovuar

n baz t Rregullores 2004/1. Kodi vendosi mekanizma t ri pr t lehtsuar
tregtin. Elementet favorizuese t Kodit pr realizimin e aktiviteteve t biznesit
prfshijn dispozita pr:
Deponimi doganor i cili mundson deponimin e mallrave nn mbikqyrjen

e Doganave. Prfitimet nga nj sistem i till jan gjithprfshirse;
prparsia kryesore e depove doganore sht se ato eliminojn
ekspozimin e eksportuesve ndaj shpenzimeve t doganave dhe tatimeve
pr mallrat e pa shitura. Kjo do t thot, q pr produktet e deponuara n
depot doganore pagesa e detyrimeve sht shtyr deri n shitjen e
mallrave. Prfitimet tjera t ksaj strukture shtrihen n mbrojtjen e
bizneseve nga rreziqet inflacioniste, duke ju ofruar bizneseve mnyr m
t volitshme pr t testuar tregun dhe harmonizuar strategjit e tyre t
eksportit, madje duke iu ofruar edhe siguri fizike pr produktet e
kompanive.
Lirim i rregulluar dhe i monitoruar i prpunimit t brendshm dhe t
jashtm; me fjal t tjera, duke br t mundur q kompanit individuale
t sjellin n Kosov, pa paguar tatime apo ngarkesa tjera fiskale,
komponentet pr prodhimin e mallrave t destinuara pr eksport;
Transiti i mallrave nn garancion bankar dhe forma t tjera. Kjo procedur
lejon lvizjen nga nj pik n tjetrn brenda Kosovs t mallrave t
vendeve t tjera n transit npr Kosov, dhe mallrave q prodhohen n
Kosov por t destinuara pr eksport.
Themelimi i zonave t lira ekonomike pr prpunim dhe eksport nse kto
instrumente konsiderohen t nevojshme nga politikbrsit. N kto zona
kompanit do t tatimoheshin shum pak ose aspak pr t inkurajuar
zhvillimin e tyre.
N mnyr q t realizohen instrumentet e prcaktuara sipas Kodit Doganor,

sht e nevojshme rritje e mtejshme e efektivitetit t administrats doganore.
Ky shrbim ka qen prgjegjs pr pjesn m t madhe t t hyrave t
mbledhura pr buxhetin e vendit. Megjithat, prkundr ktyre arritjeve,
mundsia e kontrabandimit sht shtje brengosse.
Administrata tatimore gjithashtu luan nj rol t rndsishm veanrisht n
reimbursimin e TVSH-s pr mallrat e destinuara pr eksport.
Nj dimension institucional shum i rndsishm n kuadr t politiks tregtare
sht prezenca e mekanizmave institucional pr financim dhe sigurim t
eksportit. N Kosov kto mekanizma nuk ekzistojn, duke i shtyer transaksionet
t realizohen n para t gatshme. Kto mekanizma do t ofronin ndihm
25
kompanive eksportuese n rastet kur rreziku financiar i nj vendi apo nj

industrie specifike sht m i lart se potenciali i sektorit bankar pr t mbuluar
kt rrezik. Kto mekanizma nuk do tu bheshin konkurenc institucioneve
financiare (cilat n Kosov ofrojn garanci t eksportit) por do t bashkvepronin
pr forcimin e sektorit t eksportit n Kosov (instrumente t tilla mund t jen
letra kreditore, garancione q mbulojn rrezikun e pagess, garancionet e
pagess avans, eqet devizore, etj.) N rastin e Kosovs kto instrumente bhen
edhe m t rndsishme duke pasur parasysh faktin se pjesa m e madhe e
sektorit t ndrmarrjeve jan NVM t cilat jan shum t ndjeshme kur prballen
me nj nivel t caktuar t rrezikut dhe t konkurrencs s jashtme.
Infrastruktura rrugore sht nj tjetr dimension problematik. Kosova sht
vend i mbylluar dhe me lidhje relativisht t kufizuara me rajonin dhe m gjer.
Autostrada e cila lidh Kosovn me portin e Durrsit n Shqipri i krijon dalje n
det Kosovs. Kjo do ti mundsoj ekonomis Kosovare prfitime n kuptim t
uljes s shpenzimeve t transportit pasi q transporti detar sht
jashtzakonisht m i lir dhe me m pak komplikime se ai rrugor. 17 N
kontekst t transportit duhet prmendur edhe mungesn e Kosovs n Transports
Internationaux Routiers (TIR), sistem ndrkombtar tranziti. Ky sistem e bn t
mundur transportimin e produkteve prej vendit t origjins deri n vendin e
destinacionit pa kontroll doganor n vendet e tranzitit. Ky instrument
minimizon ngarkesat financiare dhe administrative, prandaj, Kosova duhet t
aspiroj pr antarsim n kt institucion.
N kuadr t institucioneve duhet cekur edhe organizmat t cilt kujdesen pr
standardin dhe kualitetin e produkteve, t njohura si Standardet Sanitare dhe
Fitosanitare. N Kosov, n kt drejtim jan t angazhuara ministri dhe
agjensione, si Agjencioni i Veterins dhe Ushqimit t Kosovs (AVUK) n kuadr
t Zyrs s Kryeministrit, Agjencioni pr Standardizim dhe Akreditim n kuadr
t MTI-s dhe Instituti Kombtar i Shndetsis n kuadr t Ministris s
Shndetsis. Nj ndr faktort e rndsishm pr nivelin e ult t eksportit n
tregjet perndimore jan standardet shndetsore dhe t siguris t krkuara
nga partnert e jashtm. Ky dimension i reforms institucionale sht n veanti
i rndsishm n lidhje me antarsim e plot t Kosovs n OBT. Prve
fuqizimit t institucioneve pr implementimin e standardeve sanitare dhe
fitosanitare, si antar i OBT-s, Kosova do t jet e obliguar q t zhvilloj
institucionet mbi trajtimin e Barrierave Teknike n Tregti (TBT), dhe ato mbi t
Drejtat e Prons Intelektuale n kuadr t Tregtis (TRIPS). Kto instrumente
17
Sipas Hausman (2001) shpenzimet e transportit rrugor jan shtat here m t larta se shpenzimet e transportit detar.
Shih Hausmann, R. (2001), Prisoners of Geography, Foreign Policy, Janar-Shkurt, f. 45-53
26
jan t rndsishme gjithashtu edhe pr t monitoruar aktivitetet e vendeve

tjera t cilat eksportojn n vend n kuptim t nivelit t plotsimit t
standardeve t importeve.
Nj komponent tjetr institucionale jan edhe organizatat ndrkombtare t
cilat operojn n Kosov, nj numr i t cilave ka mbshtetur avancimin e
sektorit eksportues n Kosov. Kta organizma kryesisht kan qen t
koncentruar n krijimin e kapaciteteve institucionale apo zhvillimin e bizneseve
n mnyr q t ngrisin konkurueshmrin e industrive vendore. UNDP, misioni i
BE-s, dhe Banka Botrore kan qen t prfshira n mbshtetjen e
institucioneve t lidhura me tregtin, n veqanti brenda MTI-s. N ann tjetr,
USAID-i nprmjet programeve t ndryshme ka mbshtetur bizneset ne gjith
Kosovn n proceset e ndryshme t biznesit, dhe n nj mas n aktivitetet e
eksportit.
N fund, asociacionet e biznesit jan faktor t rndsishm n promovimin e
eksportit. Detyra e tyre n kontekst t promovimit t eksporteve ka qen
kryesisht n ofrimin e informatave pr tregjet e jashtme.
27
3. DREJTIMET E POLITIKS TREGTARE T KOSOVS

Kosova sht plotsisht e prkushtuar pr liberalizim t tregtis. Zgjerimi i
tregtis n Kosov prmes liberalizimit t tregtis krkon lvizje n tri drejtime.
Kto jan racionalizimi dhe zvendsimi i importit, lehtsimet n tregti, dhe
promovimi i eksportit. Kjo sht strategjia e integruar e eksportit e UNCTAD-it
(Konferenca e Kombeve t Bashkuara pr Zhvillim dhe Tregti) e cila i jep rndsi
t barabart konkurrencs n tregun vendor dhe konkurrencs n tregun e
jashtm. Kategoria e par merret me politikat q kan pr qllim ngritjen e
kapaciteteve konkurruese n tregun e brendshm. Grupi i dyt i politikave
konsiston n masat pr lehtsimin e tregtis s jashtme. Instrumentet e grupit t
dyt synojn prmirsimin e burokracis n kufi dhe zvoglimin e kostove t
transakcioneve t cilat shfaqen n momentin e kalimit t kufirit. Dhe n fund,
grupi i tret ka t bj me masat t cilat kan pr qllim promovimin e eksportit.
Kto instrumente fokusohen n prmirsimin e performanss s kompanive
vendore n tregjet e jashtme
Megjithat, MTI dhe Qeveria e Kosovs, pr kt shtje jan plotsisht t
vetdijshme se liberalizimi i tregtis, vetm si i till, nuk sht i mjaftueshm
pr t prmirsuar zhvillimin. S pari, politikat tregtare duhet t formulohen,
zbatohen dhe vlersohen n mnyr t till, q i japin m tepr prparsi
zhvillimit se sa vet rezultateve t tregtis ndrkombtare. Kjo do t thot q
redukimet tarifore dhe jo-tarifore duhet t menaxhohen prmes selektimit
sektorial (i kufizuar n koh), t radhitura dhe n faza.
S dyti, n mnyr q prfitimet nga liberalizimi i tregtis t jen m t lartat
dhe m t qndrueshmet, jo vetm politikat tregtare, por edhe politikat
zhvillimore q kan t bjn me tregtin duhet t kuptohen dhe t menaxhohen
mir. Si kemi theksuar, zgjerimi i konkurrencs, pr shembull, sht i nj
rndsie t madhe pr promovim t eksportit. Por politikat q prmirsojn
konkurrueshmrin nuk jan politikat tregtare t drejtprdrejta, por politika t
lidhura me tregtin (p.sh. politikat q kan implikime shum t rndsishme sa i
prket tregtis).
S fundi, tregtia sht nj koncept i ndrlidhur q ndikon pothuajse n t gjitha
fushat e jets ekonomike dhe sociale. Prandaj, ekziston nj nevoj urgjente
institucionale pr sforcimin e bashkpunimit dhe koherencs midis t gjith
aktorve relevant q formojn sistemin e tregtis n Kosov. MTI sht e
prkushtuar pr prforcimin e marrdhnieve me sektorin privat, shoqatat
tregtare, sindikatat e puntorve dhe institucionet ndrkombtare si dhe
prfshirjen e tyre n procesin e vendimmarrjes.
28
Prandaj, MTI konsideron se politika tregtare n Kosov duhet t fokusohet n

politikat tregtare n njrn an dhe politikat zhvillimore q kan t bjn me
tregtin n ann tjetr, n mnyr q t jet e suksesshme n kontribuiimin pr
procesin zhvillimor. Pr deri sa veprohet kshtu, aspektet hapsinore dhe t
prkohshme t tregtis dhe politikave t ndrlidhura duhet t konsiderohen me
shum kujdes. N mnyr q t arrihet trend i mir i politiks tregtare, dosido,
duhet t prmbushen nevojat institucionale pr tregti dhe t formulohet politika
zhvillimore q ka t bj me tregtin. Prandaj n nnseksionin e fundit t ktij
seksioni ne do t diskutojm disa nevoja institucionale t cilat Kosova duhet ti
adresoj n afat t shkurt.
Nn-seksionet diskutojn politikat tregtare s pari n kontekst t marrveshjeve
tregtare dhe, s dyti politikave zhvillimore q kan t bjn me tregtin. Kto
dyja jan njsoj t rndsishme. M tutje, diskutimin do ta bartim n nevojn
pr kohezion t fuqishm institucional, n mnyr q tregtia dhe politikat e
lidhura me tregtin t funksionojn m mir.
Si sht par n diskutimin e msiprm, nj numr i aspekteve t trajtuara ktu
jan shtje t ndrvarura. Andaj, n kt rast nuk krkohen vetm prpjekjet e
MTI-s por edhe prpjekjet e nj numri t aktorve t tjer t prfshir n
procesin e politikave tregtare (institucionet qeveritare dhe organizatave tjera
jasht qeveris). Kjo situat sht tipike pr shumicn e dimensioneve t cilat
diskutohen ktu. N raste t tilla ky dokument propozon masa pr ti adresuar
shtjet s bashku, ndrsa n rastet kur prgjegjsia bie vetm me MTI, kjo e
fundit prkushtohet pr aplikimin e masave specifike. Duhet t bhet e qart se
rolin kryesor n procesin e brjes s politikave tregtare e ka MTI, megjithse
ekziston nj numr aktorsh tjer qeveritar dhe t tjer relevant t prfshir n
kt proces pr shkak t ndrvarshmris s madhe t politiks tregtare me
funksionet e ndryshme ekonomike.18
3.1 Marrveshjet tregtare
Jan tri aspekte t rndsishme t do marrveshjeje tregtare, t cilat nga ana e
tyre prcaktojn politikat tregtare n nj vend. Kto jan qasja n treg, ku
shumica e negociatave (pr shembull n kuadr t OBT-s) zhvillohen n fushn e
bujqsis, qasja n tregun industrial, dhe shrbimet; ndryshimet ligjore,
institucionale dhe rregullative; dhe horizonti i politikbrjes.
18
M tepr mbi lidhjet institucionale n procesin e brjes s politiks tregtare shihi planifikimin e aseteve t kapaciteteve
dhe nevojat e institucioneve te Kosovs n lidhje me analizimin dhe formulimin e politikave tregtare. Ky raport sht
pregaditur pr UNDP nga Keklik dhe Gashi (2009).
29
3.1.1. Qasja n treg

Si diskutuam m par, marrveshjet pr liberalizimin e tregtis, dhe
veanrisht antarsimi n OBT, kryesisht, i japin Kosovs mundsin e qasjes n
tregjet e vendeve tjera relativisht me lehtsi, me nj kosto t redukuar t
transaksioneve. Prve ksaj, procesi nnkupton redukimin (ose dakordimin pr
t redukuar) e barierave tarifore dhe jo-tarifore n disa fusha kye t importit.
T dy aspektet kan disa implikime t rndsishme n aspektin e rritjes
ekonomike, punsimit, shprndarjes dhe alokimit t t t hyrave, aseteve dhe
resurseve, dhe zhvillimit njerzor n prgjithsi. sht m se e rndsishme t
krijohet nj skem q do ti shrbente qllimeve t prgjithshme zhvillimore t
Kosovs. 19 N kt kontekst, pasi q kto shtje tejkalojn prgjegjsit e
MTI-s, kjo e fundit konsideron se duhet t ndrmerren nj numr hapash s
bashku me aktort tjer relevant:
Dimensioni i qasjes n treg duhet t shqyrtohet nga kndvshtrimi i t

qasurit n tregjet e vendeve tjera;
Duhet t gjenerohet nj skem e barierave tarifore dhe jo-tarifore pr
mallrat dhe shrbimet q do t'i jepnin Kosovs prfitimet m t mira nga
perspektiva e zhvillimit human. Me rndsi t njjt, megjithat, kjo do
t prfshinte far mund t krkoj Kosova nga vendet tjera dhe n cilat
kategori t mallrave dhe shrbimeve.
Ndikimi i redukimit t tarifave n fushat q jan t rndsishme pr
diversifikimin industrial dhe bujqsor t Kosovs dhe realizimi i
potencialit t saj konkurrues duhet t shqyrtohet shum thellsisht.
Ndikimi ndr-sektorial duhet t jet gjithashtu pjes e ksaj. Mundsit
pr t shfrytzuar produktet e Kosovs me prparsit m t mdha
krahasuese, si mjet negociimi, po ashtu duhet t analizohet n mnyr
shum rigoroze.
Sistemet e tarifave preferenciale dhe dallimeve si dhe alternativat e nj
sistemi t thjesht t tarifave duhet gjithashtu t hulumtohen.
3.1.2. Korniza rregullative, ligjore dhe institucionale

Kosova ka nevoj q t forcoj m tepr kornizn e saj rregullative, ligjore dhe
institucionale, n mnyr q t jet n gjendje t integrohet n ekonomin
globale nprmjet tregtis dhe (kategoris s caktuar) investimeve. N kt
kontekst, MTI sugjeron nj numr masash t cilat krkojn prpjekje t
prbashkta. E para, duhet t bhet studimi i kornizs ekzistuese rregullative. E
19
Prcaktimi i duhur i shkalls s mbrojtjes efektive sht aspekt kyq i negociatave pr qasje n treg.
30
dyta, korniza e prgjithshme ekzistuese duhet t krahasohet me rregullat dhe

rregulloret q krkojn marrveshjet dypalshe, rajonale dhe multilaterale
(OBT), dhe duhet t identifikohen zbraztirat. Hapi tjetr sht t eksplorohen
fleksibilitetet brenda sistemit tregtar global i cili do t shrbej m s miri pr
zbatimin efektiv t strategjis zhvillimore t vendit, aktualisht t KASh-it,
ndrsa t jet n prputhje me rregullat shumpalshe dhe t tjera. Pr
shembull, nj aspekt n kt kategori mund t jet: far jan rregulloret
ekzistuese t pronsis intelektuale, dhe far do t krkojn rregullat e OBT-s
brenda marrveshjes TRIPS. Pas ktij krahasimi, masat e politiks industriale q
mund t jen t kufizuara nga nj ndryshim i till n sistemin e OBT-s duhet t
ngriten dhe t rregullohen brenda parametrave t negociatave. Hapi i fundit do
t ishte t gjenden fleksibilitetet dhe t mundohemi t justifikojm prdorimin e
tyre n skemat e mundshme t marrveshjes tregtare. Kjo sht nj pjes e
hapsirs pr politika, por duke shikuar shtjen m shum nga perspektiva
institucionale dhe rregullative.
3.1.3. Horizonti i politikbrjes
Rregullat dhe rregulloret n OBT si dhe n MTL-t tjera si dhe prkushtimet n
fushn e qasjes n treg mund t kufizojn opcionet e politikave zhvillimore t
nj vendi antar. Por aty mund t ket fleksibilitet t mjaftueshm n sistem q
i mundson nj vendi antar pr t formuluar dhe implementuar strategjin e tij
unike zhvillimore. Ideja kryesore ktu sht pr t lidhur tregtin e lir dhe
opcionet m t mira t politikave pr Kosovn me fleksibilitet e saj pr t
formuluar dhe implementuar nj strategji solide zhvillimore ndrsa participojm
n ekonomin globale. MTI konsideron se diskutimi mbi hapsirn pr politika
duhet t prqendrohet kryesisht n ndikimin makroekonomik dhe sektorial t
tregtis s lir dhe marrveshjeve. Ndikimi duhet t vlersohet dhe opcionet e
nevojshme t politikave dhe modalitetet (si jan radhitja dhe fazat) duhet t
diskutohen. Nj dimension i veant n kt rast sht ndikimi i redukimit t
tarifave n t hyrat qeveritare dhe, n fund, aftsia e qeveris pr t mbajtur
politikat zhvillimore, sociale dhe pr rrnjosjen e varfris. Madhsia e t
hyrave tarifore n Kosov sht thelbsore n t hyrat e qeveris. MEF (2009)
raporton se rreth 85% e t hyrave t qeveris jan t bazuara n tarifa. Pothuajse
65% jan t mbledhura n kufi, ndrsa rreth 20% jan t mbledhura brenda
vendi.20 Pr m tepr, alternativat pr t rigjenuar pjesn e humbur t t hyrave
si rezultat i liberalizimit mund t ken pasoja t rndsishme pr zhvillimin (dhe
orientimin pr barazi) e gjenerimit t t hyrave. Prandaj, duhet gjithashtu t
20
Ministria per Ekonomi dhe Financa (2009), Buletini Gjysmvjetor Makroekonomik. [Online].
http://82.114.64.12/~mfe- ks/index.php?option=com_docman&Itemid=79 (Arrihet me : 08 June 2009).
Gjendet n:
31
hulumtohen alternativat e vlefshme nga perspektiva e zhvillimit human. Pr

shembull, bazuar n analizat e ndikimit fiskal, duhet t bhen propozimet se si t
kompenzohet rnja e mundshme e t hyrave. Aspektet strukturore t tatimimit
gjithashtu duhet t hulumtohen, n masn q ato kan t bjn me shtjet e
tregtis dhe hyrjes n OBT. Ndikimi n rritjen e prgjithshme si dhe n
investimet ndrkombtare dhe vendore duhet gjithashtu t jen nj pjes e
rndsishme e diskutimit, por me nj qasje jogjykuese n lidhje me krijimin e
mundsive t punsimit.
Nga far sht diskutuar n seksionin 3.1, rekomandimi kryesor pr aktort e
prfshir n dizajnimin e politiks tregtare sht si m posht: Duhet t
gjenerohet nj skem e marrveshjeve s tregtis s lir (veanrisht pr OBT)
q do t ofroj prfitimet m t mdha pr zhvillim n Kosov, duke prdorur tri
fushat e msiprme si pika fokale analitike. Kjo do t ofroj argumente t forta
pr dialog si me partnert vendor dhe ata negociues (ndrkombtar). Kjo
praktik synon rritjen e mundsive si dhe redukimin e rreziqeve t mundshme t
hyrjes n OBT nga perspektiva zhvillimore. Rezultati prfundimtar i ksaj
prpjekje do tju siguronte negociatorve mjete t nevojshme zhvillimore dhe
argumente kur ata t ulen rreth tavolins negociuese gjat procesit t
antarsimit.
3.2 Politikat zhvillimore t lidhura me tregtin
Politikat zhvillimore t lidhura me tregtin mund t klasifikohen si politika t
nivelit makro ose mikro (ose mezo) politika t nivelit sektorial. Diskutimi i
politiks makroekonomike t lidhur me tregtin, tani pr tani, sht i kufizuar n
ndikimin e liberalizimit t tregtis n t hyrat e qeveris dhe financimin e
politikave sektoriale t lidhura me tregtin.
N pjesn n vazhdim dokumenti propozon disa masa t mundshme q mund t
merren n nivelin sektorial. Diskutimi prqndrohet n dy sektoret prioritare,
kmbimet n sektorin e bujqsis (ose n bujqsin n prgjithsi) dhe kmbimet
n sektorin industrial (ose n industrin n prgjithsi). Prve ksaj, ekzistojn
disa aspekte t ndrlidhura t cilat do ti diskutojm shkurtimisht n fund t
seksionit. N realitet, i gjith diskutimi ktu shkon prtej mekanizmave dhe
funksioneve t MTI-s, duke u shtrir n nj numr t komponenteve t lidershipit
n politikbrjen e tregtis ndrkombtare.
Politikat sektoriale t lidhura me tregtin kan horizonte t ndryshme kohore n
aspektin e ndikimit t tyre. Prandaj, menjher pas diskutimit sektorial ne
diskutojm opcionet e politikave n afat t shkurt, t mesm dhe t gjat.
32
3.2.1 Diskutimet sektoriale 21

3.2.1.1 Eksportet bujqsore
Pr t prmirsuar eksportet n sektorin e bujqsis duhet t adresohen qshtjet
n vijim: pengesat nga kndi i oferts; diversifikimi dhe proceset q shtojn
vlern; dhe qasja e participimi n treg. Vmendje do ti kushtohet secilit nga
kto dimensione.
Kufizimet n ann e oferts

Nj program i integruar i masave t lidhura me ofertn do t mund t
zhvillohet. Kto masa mund t ken dy objektiva kryesore pr trajtimin e
kufizimeve n ann e oferts q jan kritike pr:
Krijimin e nxitjeve m t mdha pr t inkurajuar investimet n sektorin e

bujqsis, dhe pr t prmirsuar produktivitetin dhe eksportet n
sektorin e bujqsis; dhe
Rritjen e konkurrueshmris s eksporteve bujqsore kosovare prball
atyre t ekonomive n tranzicion.
Rrjedhimisht Programi duhet t ket kto komponente:

[i] Nj pako stimuluese - Nj pako gjithprfshirse fiskale dhe stimulimesh t
tjera duhet t zhvillohen pr investitor n sektorin e bujqsis. Pr shembull,
mund t ofrohen stimuj dhe lehtsira m t mdha pr produktet dinamike me
elasticitet t lart t t ardhurave q synojn tregjet e reja si jan produktet e
sektorit t hortikulturs dhe ushqimi i prpunuar. N lidhje me kt, duhen t
merren hapat n vijim:
Themelimi i nj programi pr subvencione t inputeve, hartuar me kujdes
dhe q ka n shnjestr grupet specifike pr t prmirsuar
produktivitetin n sektorin e bujqsis;
Prmirsimi i qasjes n kredi duke rritur efikasitetin e sektorit financiar,
prfshir zvoglimin e segmentimit midis sektorve formal dhe joformal,
dhe prmirsimin e bashkveprimeve midis institucioneve financiare dhe
sektorit privat (shih diskutimin m posht);
Themelimi i fondit t posam pr zhvillim t eksportit dhe investimeve
pr t ofruar resurse financiare n mbshtetje t ndrmarrjeve biznesore
n bujqsi.
21 Ky seksion kryesisht bazohet n UNCTAD (2008), Export Performance Following Trade Liberalization: Some Patterns
and Policy Perspectives, in Economic Development in Africa Series: Geneva.
33
[ii] Prmirsimi i produktivitetit Qeveria e Kosovs, mbase n bashkpunim me

sektorin privat, do t rris nivelin e investimeve n teknologji, infrastruktur
(rrug, objekte t ujitjes dhe magazina pr deponimin e korrjeve), shrbime
shtes, furnizimin me lnd t para, si dhe krkim e zhvillim pr t prmirsuar
produktivitetin dhe cilsin e fermave t vogla. Duhet gjithashtu t
prmirsohet sistemi i marketingut. N mnyr t veant, rritja e produktivitet
dhe ngritja e oferts bujqsore mund t arrihet nprmjet veprimeve n vijim:
Dizajnimi dhe implementimi i politikave t njohura si kuti e gjelbr, pr

t mbshtetur veanrisht fermert e varfr n zonat e largta rurale
(shih m posht kutin pr sqarimin e masave n fjal).
Sigurimi i objekteve shndetsore, t ujsjellsit dhe arsimore si
mekanizma pr prmirsimin e cilsis s prgjithshme t jets n pjest
rurale.
Kutia 4: Politikat kutia e gjelbr1

OBT jep shpjegimin n vijim pr politikat e kutis s gjelbr:
Kutia e gjelbr sht definuar n Aneksin 2 (mbshtetja vendore: Bazat pr prjashtim nga
obligimi pr redukim) t Marrveshjes mbi Sektorin e Bujqsis. N mnyr q t kualifikohen,
subvencionet e kutis s gjelbr nuk duhet t rregullojn tregtin, ose m s shumti t
shkaktojn rregullime minimale (paragrafi 1). Ato duhet t jen t financuara nga qeveria (jo
duke i ngarkuar konsumatort me mime m t larta) dhe nuk guxojn t prfshijn mbshtetje
t mimeve.
Ato jen programe q nuk synojn produkte t specifike, dhe prfshijn mbshtetje t
drejtprdrejt n t ardhura pr fermert q nuk jan t lidhur me (jan "t ndar" nga) nivelet
aktuale t prodhimit ose mimeve. Ato prfshijn gjithashtu mbrojtjen e mjedisit dhe programet
e zhvillimit rajonal. Prandaj, subvencionet n kontekst t "Kutis s gjelbr" lejohen pa kufizime,
me kusht q ato t jen n prputhje me kriteret e politikave t veanta t prcaktuara n
Aneksin 2
1
N terminologjin OBT, n prgjithsi subvencionet identifikohen me an t "kutive" t cilave u jan dhn ngjyrat e
semaforit: gjelbr (e lejuar), portokall (ngadalso d.m.th. t redukohen), e kuqe (e ndaluar). Pasi q n bujqsi gjrat
jan m t ndrlikuara Marrveshja e Bujqsis nuk ka kuti t kuqe.
Burimi: http://www.wto.org/english/tratop_e/agric_e/agboxes_e.htm (qasur m: 8 qershor 2009)
Diversifikimi dhe shtimi i vlers

Qeveria e Kosovs duhet t zhvilloj programe q promovojn diversifikimin
drejt produkteve me vler t shtuar m t lart n bujqsi. Kto do ti
mundsojn Kosovs q t rrit prfitimet e saj nga prodhimi bujqsor dhe
tregtia. Kjo gjithashtu do t mundsoj q vendi t zvogloj rrezikun nga
34
paqndrueshmria e mimeve t mallrave. Disa mundsi jan si n vijim:
APIK-u n bashkpunim me shoqatat relevante t biznesit duhet t

lansojn programet pr t mbledhur dhe shprndar informatat e tregut
tek prodhuesit;
T themelohet fondi i diversifikimit me mbshtetjen e partnerve
zhvillimor (dmth. komunitetin e donatorve).
Programet pr promovimin e deprtimit n treg dhe prmirsimi i qasjes n treg

gjithashtu do t merren n konsiderim.
Qasja dhe pjesmarrja n treg 22

Kosova duhet t rrit pjesmarrjen e saj n rrjetat globale t vlers q t jet n
gjendje q ti qaset tregjeve t vendeve t zhvilluara dhe ekonomive n zhvillim.
Pjesmarrja n kto rrjete u jep prodhuesve qasje n informatat mbi tregjet
dhe u mundson blersve q t marrin informata mbi furnizuesit, dhe rrisin
besimin n ta. Pr produkte specifike, megjithat, hyrja e prodhuesve,
prpunuesve dhe tregtarve n rrjetat e vlers varet nga karakteristikat e
produktit, krkesat teknike, strukturat e tregut dhe organizimi i tregtis.
Faktori prcaktues n hyrjen n treg sht kapaciteti q t avancoj produktet
dhe t prodhoj sipas standardeve specifike n lidhje me kualitetin, shndetin
dhe standardeve t ambinetit, si dhe preferencave dhe shijeve t konsumatorit.
Pikrisht pr shkak t ktyre kufizimeve, produktet tona nuk kan qen n
gjendje t deprtojn n tregjet e BE-s. Me kt n mendje, duhet t
konsiderohet si n vijim:
22
MTI, n bashkpunim me shoqatat e biznesit, do t themeloj programet

pr ngritje t kapaciteteve q t ndihmoj n prmbushjen e standardeve
tregtare;
Duhet t themelohen byro informative q t japin informata mbi krkesat
pr pjesmarrje n rrjetat globale t vlers, q t promovoj shfrytzimin
e mundsive n tregjet dinamike.
Ky sht plotsim i diskutimit t prgjithshm t msiprm mbi qasjen n treg, si dhe sht nj shtes pr bujqsin.
35
3.2.1.2 Eksportet industriale

Tri veprime t ndrlidhura mund t propozohen pr forcimin e kapacitetit
produktiv t sektorit industrial: rritja e aftsis konkurruese t firmave
prodhuese, ndihma n ekspanzionin e madhsis s firmave, dhe lehtsimi i
qasjes s firmave n faktort e prodhimit me qllim t investimit dhe rritjes.
Rritja e konkurueshmris s firms
Efikasiteti sht faktori m i rndsishm q prcakton konkurrueshmrin e
firms dhe pjesmarrjen n tregjet e eksportit. N Kosov, nevoja pr t rritur
aftsin konkurruese prmes riparimit t infrastrukturs s prodhimit aktual dhe
eksportit sht e nj rndsie t veant. Konkurrueshmria duhet t ndrtohet
n nivel t ekonomis nacionale dhe t firms.
[i] Konkurrueshmria n nivel t ekonomis nacionale Pr ndrtimin e
konkurrueshmris n nivelin e ekonomis duhet t mirren disa hapa:
Prmirsimin e infrastrukturs baz prodhuese pr ta br prodhimtarin
m t sigurt;
Inkurajimin e infrastrukturs s tregtis ndr-kufitare; administrata
joefektive doganore sht penges e lvizjes s lir t mallrave n rajon.
Efektiviteti m i madh ktij institucioni do t ulte koston e transakcioneve
t tregtis s jashtme.
[ii] Konkurrueshmria n nivel t firms Konkurrueshmria e firms pr eksport
mund t prmirsohet prmes tri kanaleve:
Rritja e produktivitetit t puns prmes promovimit t trajnimit

profesional, trajnimin gjat puns dhe shkmbimin e praktikave m t
mira n proceset e prodhimit;
Ndrtimi i aftsive teknologjike n nivel t firms me qllim q ato t
mund t modernizojn teknologjin pr t prmbushur standardet dhe
normat e tjera q krkohen nga sistemi aktual tregtar si dhe tregjet pr
eksport;
Krijimi i stimujve t prshtatshm pr t orientuar prodhimtarin
prpunuese drejt tregut pr eksport n mnyr q t prfitojn nga
efikasitetit m i lart dhe prparsive tjera q rrjedhin nga eksporti. Kjo
mund t bhet prmes rritjes s efikasitetit t aktiviteteve t APIK-ut pr
promovim t eksportit. Kjo e fundit sht e ngarkuar me sigurimin e
informatave mbi shansat q ofrojn tregjet, standardet dhe krkesat e
tjera pr eksportit.
36
Nevoja pr firma t mdha prodhuese

Si kemi vn n dukje m par, struktura e firmave sipas madhsis n sektorin
industrial dhe at t prodhimit n Kosov anon shum kah firmat shum t vogla.
Nj prani m e madhe e firmave t mdha n ekonomi mund t bhet e mundur
prmes: (i) inkurajimit t krijimit t firmave t mdha prodhuese q nga fillimi;
(ii) krijimi i nj mjedisi t prshtatshm q ndihmon firmat e reja t vogla t
rriten dhe t bhen t mdha. N kt kontekst, duhet t prpiqemi si vijon:
Inkurajimi i IHD-ve n sektorin e prodhimit;
Identifikimi dhe inkurajimi i ndrmarrsve kosovar q jan t aft pr t
mobilizuar resurset e nevojshme pr themelimin e firmave t mdha.
Lehtsimi i qasjes n kredi pr t investuar dhe t nxitur rritjen e firms
Nj nga arsyet pse ndrmarrsit kosovar themelojn firma shum t vogla mund
t jen kufizimit q kan n qasje n kapital. Fillimi i aktivitetit mbshtetet n
resurset vetanake t pronarve t tyre pasi q ata nuk mund t ken qasje t
mjaftueshme n kredi ose t rrisin resurset nga tregu i kapitalit. shtja e
madhsis s firms n momentin e themelimit nuk do t ishte nj shtje pr
tu diskutuar po q se firmat do t mundeshin leht t ken qasje n faktort e
prodhimit, veanrisht n kredi, n mnyr q t investoj, rriten dhe
prfundimisht t arrijn prmasat e mdha t nevojshme pr t qet
konkurruese n tregjet e eksportit. MTI beson se jan dy fusha kye ku duhet
fokusuar: lehtsimin e qasjes n kredi dhe forcimin e bashkveprimeve midis
institucioneve financiare dhe sektori privat.
[i] Qasja n kredi - Qasja n kredi sht ndr faktort m t rndsishm q
ndikon n performancn e firms. Megjithat, duket se kostot e transaksioneve
pr procesimin e aplikacioneve pr kredi t firmave t vogla jan thjesht shum
t larta. Ky problem mund t lehtsohet n dy mnyra:
Zhvillimi dhe mbshtetja e institucioneve kreditore q jan m shum t

adaptuara nevojave t firmave t vogla. Kto institucione mund t luajn
nj rol n nj afat t shkurt, por sht e dyshimt nse ato jan zgjidhja
m e mir afatgjate pr problemin e kredive, duke marr parasysh
resurset e kufizuara t tyre. Prandaj, modernizimi i mtejshm i sektorit
financiar duhet t jet objektiv afatgjat pr t krijuar nj sektor m t
fuqishm financiar.
Krijimi i byrove pr informim rreth kreditimit mund t ngushtoj, dhe at
me kosto t ult, asimetrin informative n mes aplikantve pr kredi t
vogla dhe institucioneve financiare. Kto institucione mbledhin
informacione mbi aftsin kreditore t aplikantve potencial dhe
37
shkmbejn ato me huadhnsit me kosto relativisht t ult. Kjo mund t

jet pjes e nj programi qeveritar i cili synon financimin e nj pjes
substanciale t risk premiumeve pr firma m t vogla (shih m posht).
[ii] Krijimi i nj kornize t bashkveprimit n mes t institucioneve financiare
dhe sektorit privat - Kjo do t mund t ndihmoj t mbuloj hendekun informativ
midis krkess dhe oferts pr kredi. N lidhje me kt:
Duhet t organizohen kontakte t rregullta n mes t prfaqsuesve t

sektorit privat dhe t sistemit bankar, mundsisht nprmjet odave
ekonomike, pr t shkmbyer ide mbi shtjet me interes t ndrsjellt.
Bankat komerciale mund t shqyrtojn hapjen n filijalat e tyre t
sporteleve t posaqme dedikuar pr ndrmarrjet t vogla, pasi q kjo
sht eksperimentuar me sukses n disa vende. Kto sportele shkojn
prtej funksioneve tradicionale t vlersimit t huave. Ato gjithashtu
ndihmojn ndrmarrjet e vogla t prgatisin aplikacionet e tyre pr hua
dhe ofrojn disa trajnime n menaxhimin e projekteve;
Programe edukative dhe kampanja informative duhet t organizohen n
baza t rregullta, pr t rritur vetdijen e aktorve t sektorit privat,
veanrisht t ndrmarrjeve t vogla, mbi mundsit e ndryshme
biznesore n dispozicion t tyre. Ndihma firmave t vogla pr t
investuar, pr tu rritur dhe participuar n tregjet e eksportit do t jet e
dobishme pr t gjith.
3.2.1.3 shtjet e ndrlidhura

N kt kontekst, duhet t diskutohen dy dimensione kryesore: sektori privat dhe
investimet e huaja direkte. Sa i prket t pars, prfitimi nga rrjeti global i
vlers n bujqsi dhe prodhimtari nnkupton q zhvillimi i sektorit privat n kta
sektor kalon prmes disa domeneve t politikave, prfshir prmirsimet n
ambientin e prgjithshm t biznesit dhe zbatimit t kontratave, dhe zhvillimin e
ofruesve t shrbimeve biznesore. Asociacionet e biznesit duhet t formojn
partneritet me Qeverin pr fuqizimin e kontratave, prfshir arritjen e
prmbushjes s standardeve t caktuara. N mnyr t ngjashme, shfrytzimi i
plot i efekteve nga investimet e huaja direkte23, posarisht sa i prket rritjes
s potencialit eksportues t Kosovs, ka implikime gjithprfshirse t
politikave.
23
Investimet e huaja direkte jan shum t rndsishme pr gjenerimin e tregtis por kjo sht nj shtje e cila tejkalon
kt detyr t veant, dhe si e till duhet t adresohet vemas n mnyr m t fokusuar.
38
3.2.2 Korniza kohore e politikave zhvillimore t lidhura me tregtin

N vijim jan dhn disa parametra t prgjithshm dhe shembuj t caktuar t
politikave zhvillimore t lidhura me tregtin t cilat MTI konsideron se jan t
zbatueshme n rastin e Kosovs. Kto politika krkojn prpjekje t prbashkta
t aktorve t ndryshm t prfshir n procesin e politiks tregtare. Lista tani
sht e prgjithsuar por ofron nj drejtim t prgjithshm pr kt politik:
3.2.2.1 Politikat afatshkurta
Disa nga masat afatshkurta prfshijn refondimin dhe prjashtimin nga pagesa e
tarifave doganore si dhe skemat pr financim t eksportit dhe t stimulimeve. Nga
aspekti i politiks zhvillimore t lidhur me tregtin, ekzistojn mundsi pr
prdorimin e zbritjes pr amortizim t prshpejtuar si dhe t mekanizmave tjer,
p.sh. n politikn industriale. N mnyr m specifike, programi do t fokusohet
n:
Identifikimin e masave t politiks fiskale dhe industriale pr ti dhn shtytje

eksportit me synim t rritjes s kualitetit dhe kuantitetit t punsimit n afat t
shkurt. Kto masa mund t prfshijn ide inovative (t bazuara edhe n
prvojat e vendeve tjera) pr skemat e promovimit t eksportit pr sektort
ekzistues, financimin dhe nxitjet e eksportit, dhe opsionet e politikave
sektoriale t bujqsis, industris dhe shrbimeve si sht zbritja e
amortizimit t prshpejtuar (pr industrit). Nj platform e makro politikave
lidhur me tregtin e cila do t ishte m e favorshme pr promovimin e eksportit
si dhe t komplementaritetit t tij (si jan politikat alternative t menaxhimit
t krkess) duhet gjithashtu t konsiderohet. Kto alternativa makro synojn
prmirsimin e konkurrueshmris s sektorit t jashtm.
Masat fiskale dhe masat e tjera pr menaxhimin e importeve me synim t
promovimit t mtutjeshm t eksportit. Kjo duhet t prfshij analizat dhe
rivlersimin e prvojave me rikthimin t tarifave doganore bazuar n
prvojat e vendeve tjera. Kjo duhet gjithashtu t prfshij mjete inovative
si jan linjat kreditore t lehta pr tiu qasur, t cilat lehtsojn
transaksionet ndrmjet blersve ndrkombtar dhe shitsve.
3.2.2.2 Politikat afatmesme

Kosova duhet t tejkaloj disa shtje t rndsishme t lidhura me
infrastrukturn e tregtis (lehtsimi i tregtis) dhe koston e t brit biznes.
Prderisa disa nga shtjet infrastrukturore mund adresohen vetm n afat t
gjat, sht vlersim i prgjithshm brenda MTI-s se shumica e ktyre shtjeve
mund t adresohen brenda nj periudhe afatmesme kohore. Rrjedhimisht, disa
39
veprime t propozuara mund t prfshijn:

Identifikimin e masave pr krijimin e nj fushe t veprimit t barabart pr
aktort n treg, si pr eksportuesit komercial ashtu edhe ata industrial n
Kosov. Kjo prfshin identifikimin dhe propozimet pr eliminimin e pengesave
ekzistuese dhe atyre t ardhshme pr brjen biznes t eksportuesve Kosovar
(n t gjith sektort e kmbimit) konkurrent n tregun e jashtm. Kjo duhet
t fokusohet jo vetm n eksport dhe eksportues por edhe n import n
prgjithsi. Qasja m e leht n lendt e para dhe n t mirat kapitale t
ndrmjeme t importuara sht esenciale. 24 Kjo gjithashtu do t ndihmoj
lehtsimin e presioneve t mundshme n sektort vendor (t tregtueshm
dhe jo t tregtueshm) pas antarsimit n OBT. Kjo krkon identifikimin e
kostos s kapitalit (dhe kostos s brjes biznes n prgjithsi) sipas krkesave
t regjimit tregtar dhe prfshirjen e masave pr zvoglimin e kostos s brjes
biznes n Kosov. Njsoj me rndsi, kjo duhet t'i adresoj pyetjet q kan t
bjn me infrastrukturn tregtare, prodhuese dhe financiare (t prgjithshme
dhe sektoriale) dhe t identifikoj fushat n t cilat vendi ka munges t
infrastrukturs si dhe t vij me propozime operacionale. N fushn e sektorit
financiar, rndsia e zhvillimit t tregut afatgjat t kapitalit pr prmirsimin
e konkurrueshmris n sektort kyq dhe lehtsimit t investimeve shtes (pr
modernizim) sht shum e madhe. M tutje, duhet t adresohen shtjet e
lidhura me qasjen n kredi t NVM-ve t orientuara n eksport. Ristrukturimi
n disa nga kta sektor do t jet i domosdoshm dhe kjo mund t bazohet n
prvojn e vendeve t tjera. Aktivitetet gjithashtu duhet t prekin mbi
shtjet e kontrollit t kualitetit dhe masave Sanitare dhe Fitosanitare dhe
qshtjet e barrierave teknike n tregti, si dhe shtjet q jan t lidhura me
lehtsimin e tregtis; mekanizmave pr krijimin e nxitjeve apo stimujve,
transferit t duhur teknologjik si dhe t praktikave m t mira. Transferi i
duhur teknologjik apo gjenerimi teknologjik sht posarisht i rndsishme si
aktivitet afatmesm. Lloji i transferit teknologjik i nevojshm pr rritjen e
konkurrueshmris n Kosov do t duhet gjithashtu t marr parasysh brengat
pr krijimin e mundsive t barabarta dhe t qndrueshme t punsimit. Lloji i
transferit teknologjik dhe/ose krkesat pr hulumtim dhe zhvillim gjithashtu
do t prcaktohen sipas nevojave dhe strukturs sektoriale.25
Identifikimi i tregjeve t reja dhe atyre n tranzicion pr eksportet Kosovare.
Ky aktivitet do t duhet t prfshij identifikimin e modeleve t reja dhe atyre
n tranzicion t marrveshjeve tregtare, prfshir hulumtimin e opcioneve
24
Trendi aktual n Kosov sa i prket rritjes s pjess s lndve t para dhe t mirave t ndrmjeme t importuara n
t mirat finale sht i knaqshm (shiko diskutimin n lidhje me Figurn 3).
25
Pr shembull, n varsi t sektorve t konsumit dhe jo konsumit apo t produkteve t bazuara n resurse.
40
regjionale dhe bilaterale dhe tregjeve pr promovimin afatshkurtr dhe

afatmesm t eksportit. Mundsit e politikave t ndryshme tregtare
(afatmesme) q varen nga mjedisi rajonal dhe ai i vendit gjithashtu duhet t
hulumtohen. Prfundimisht, duhet t eksplorohen mundsit pr
marketingun e jashtm dhe aktivitetet pr ndrtim t imazhit, si jan
prfaqsit pr shitje me pakic, prfaqsit tregtare dhe qendrat e biznesit.
3.2.2.3 Politikat afatgjata
Si shtes t ktyre aktiviteteve afatshkurta dhe afatmesme, ekziston nevoja pr
formulimin e opcioneve t politikave t cilat do t adresonin problemet prgjat
nj periudhe afatgjate. Aktivitetet afatgjata duhet kryesisht t fokusohen n
aspektet e investimeve vendore t orientuara n eksport (prmes investimeve t
prbashkta t cilat garantojn transferin e duhur teknologjik n varshmri nga
sektori ekonomik). Gjithashtu duke pasur parasysh prparsit e mdha
demografike, duhet t eksplorohen edhe mundsit si sht transferimi i nj
pjese t aktivitetit te firmat tjera t cilat mund ta realizojn aktivitetin/et e
caktuar/a n mnyr m efiiente (process ky i njohur si outsourcing). Disa nga
hapat e propozuar prfshijn:
Identifikimin dhe aplikimin e skemave pr rritje t efikasitetit (si ato t

marketingut dhe prodhuese) n grupet themelore t sektorve (ekzistues) t
eksportit. Ky aktivitet i politikave do t krkonte prdorimin e vlersimit t
nevojave sektoriale dhe nn-sektoriale dhe zhvillimin e opcioneve t
politikave n nivelin mikro. Gjithashtu duhet t ket fokus t qart NVM-t.
Kjo do t prfshinte poashtu propozimet mbi skemat trajnuese pr
ndrmarrsit, menaxhert dhe puntort (si mbi OBT-n gjithashtu edhe mbi
shtjet specifike sektoriale).
Identifikimi i sektorve zhvillimor shtes me qllim t diversifikimit t

eksportit t qndrueshm dhe t orientuar n punsim, i cili si rrjedhoj
krkon identifikimin e sektorve ku vendi ka prparsi dinamike konkurruese
dhe krahasuese. Puna aktuale e APIK-ut duhet t prkrahet dhe zgjerohet me
nj program i cili do t bj analiza t thella t prparsive dinamike (dhe
statike) konkurruese dhe krahasuese dhe identifikoj sektort t cilt kan
potencial dhe rritje t qndrueshme t eksportit. Praktika duhet poashtu t
krijoj masa pr krijimin dhe implementimin e skemave nxitse dhe mbrojtse
n kto fusha ashtu q sektort e identifikuar t mund t operacionalizohen
shpejt dhe t jen t gatshm pr tu ballafaquar me konkurrencn e jashtme
(prfshir skemat efikase t marketingut dhe produktivitetit, t modeluara
sipas prvojave t vendeve tjera). Skemat stimuluese duhet t jen selektive
41
dhe saktsisht t precizuara n koh sipas specifikave sektoriale. Skemat e

trajnimit pr puntor, (t cilat gjithashtu duhet t ngriten n afat t mesm),
do t prfshijn skemat trajnuese profesionale pr puntort (e punsuar dhe
potencial) n fushat alternative t diversifikimit t eksportit. Zhvillimi dhe
aplikimi i trajnimit dhe ritrajnimit dhe skemat pr prmirsimin e prodhimit
dhe efikasitetit si pr formimin e kapitalit ekzistues ashtu edhe pr industrit e
reja duhet t zn vend si pjes e aktiviteteve afatgjata t politikave. M
tutje, pilotimi i sektorve potencial dhe skemave nxitse poashtu duhet t
zr vend.
42
4. Ndryshimet institucionale pr politik tregtare t orientuar kah zhvillimi26

Brja e politikave tregtare te orientuara kah zhvillimi, t diskutuara m lart,
krkon ndrmarrjen e hapave t caktuar. S pari, opcionet alternative t
politiks tregtare duhet te peshohen ndaj njri-tjetrit. Kjo krkon vlersim ex
ante t ndikimit t tyre n zhvillimin human si dhe kompatibilitetin e tyre me
politikat zhvillimore t lidhura me tregtin. Pas identifikimit t politiks tregtare
m optimale, inkorporimi i tyre n strategjin kombtare t zhvillimit sht i
nevojshm. Kjo do t thot q procesi mbulon vet MTI si udhheqse ashtu edhe
institucionet tjera relevante. Implementimi i politiks tregtare vjen m pas.
Implementimi dhe rezultatet e politiks tregtare duhet t vzhgohen mir gjat
tr procesit t kalimit nga politika tregtare deri te zhvillimet e faktorit njeri
dhe prapa. S fundi, nj vlersim ex-post duhet t udhhiqet dhe interpretohet
vetm pr t prshtatur hapat e ardhshm t politiks tregtare. Prandaj,
formulimi i procesit t politiks tregtare t orientuar kah zhvillimi mund t
prmblidhet n gjasht hapat n vijim (disa nga t cilt n raste t caktuara
mund t mbulojn shtje t njjta):
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Formulimi dhe interpretimi;

Vlersimi (ex-ante);
Koordinimi (prfshir inkorporimin n strategjit kombtare t zhvillimit);
Implementimi;
Vlersimi (ex-post);
Prshtatjen dhe korrektimin e politiks.
Ky process krkon nj struktur t qart t institucioneve (tradicionale dhe

jo-tradicionale) si brenda ashtu edhe jasht MTI, si shtes e institucioneve dhe
agjencieve q jan kye per tregtin dhe rrjedhen e investimeve brenda dhe
jasht vendit. Zhvillimi dhe integriteti institucional sht i nevojshm pr bartjen
dhe zbatimin e ksaj strukture konceptuale t politiks zhvillimore n rastet
praktike si jan negociatat me OBT-n dhe CEFTA dhe marrveshjet e BE-s n
rastin e Kosovs.
Institucionet e lidhura me tregtin n Kosov n raste t caktuara kan
kapacitete teknike t mira, por kryesisht jan kta individ. Megjithat, kjo
sht individuale dhe e pa koordinuar, dhe kshtu si kapacitet sht i
26
Kjo pjes prmbledh rezultatet e dy raporteve t prpiluara nga Keklik dhe Gashi n vitin 2009 t cilat planifikojn
asetet e kapaciteteve dhe nevojave t institucioneve t Kosovs n lidhje me analizn dhe formulimin e politikave t
tregtis dhe efektet e tyre n zvoglimin e varfris dhe zhvillimit human, si dhe pr t interpretuar, zbatuar dhe
negociuar marrveshjet tregtare. N baz t vlersimit t nevojave sht gjeneruar nj Plan Zhvillimor i Kapaciteteve.
Raportet ofrojn njohuri shtes dhe rezultate mbi zhvillimi human dhe institucional n institucionet e Kosov t lidhura
me tregtin. Raportet jan porositur nga UNDP.
43
shprndar. Ve ksaj, kapaciteti teknik nuk sht i drejtuar kah cilkli i politiks
tregtare t orientuar kah zhvillimi. Ekziston nevoja pr mekanizma koordinues si
n MTI ashtu edhe n sistemin si trsi. Kjo gjithashtu duhet t riorientohet kah
qllimet zhvillimore n nj mnyr analitike. N kt kontekst, MTI propozon tri
fusha pr intervenim:
1. MTI do t analizoj mundsin e ristrukturimit q t reflektoj n mnyr
m gjithprfshirse orientimin zhvillimor dhe qndrueshmrin n
zhvillimin e politiks tregtare. Institucionet tradicionale dhe
jo-tradicionale prfshir proceset dhe sistemet biznesore do t
operacionalizohen me tutje. MTI do t krkoj mnyra q t ngris nivelin e
saj operacional me kapacitete shtes humane, finaciare dhe teknike n
mnyr q t ket nj zhvillim t qndrueshm institucional.
2. Ristrukturimi institucional duhet t forcoj n veanti koordinimin midis
MTI-s dhe akterve relevant n sistemin e prgjithshm tregtar n
Kosov. Koordinimi nuk mund t arrihet nse nuk ka asgj pr tu
koordinuar. Kjo do t thot se sistemi duhet t identifikoj dhe vlersoj
vizionin e tij n mnyr m specifike dhe ta krahasoj at rregullisht
kundrejt realitetit.
3. T dhnat q kan t bjn me tregtin dhe institucionet e dijs duhet t
koordinohen dhe aktivitetet e tyre duhet t jen konsistente dhe
koherente n sistem. MTI konsideron se ESK duhet jet burimi i vetm pr
t dhnat dhe analizat tregtare.
44

PolitikaTregtare Fin 270809

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

PolitikaTregtare Fin 270809

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Republika e Kosovs

Republika Kosova-Republic of Kosovo

POLITIKA TREGTARE E KOSOVS

Politika Tregtare e Kosovs

Politika Tregtare e Kosovs

Politika Tregtare e Kosovs

Politika Tregtare e Kosovs

jets ekonomike dhe sociale. Prandaj, ekziston nevoja pr prmirsim n

Liberalizimin e tregtis (prfshir ktu antarsimin n OBT) do t

Partnert tan zhvillimor (q dmth. donatort) do t identifikohen dhe do t ju

Politika Tregtare e Kosovs

seksion diskuton shkurtimisht barierat, prparsit komparative dhe tregjet

Politika Tregtare e Kosovs

1. TREGTIA E JASHTME E KOSOVS

Politika Tregtare e Kosovs

Figura 1: Bilanci tregtar i Kosovs (2001- 2008; n mil. )

Burimi: Enti i Statistikave i Kosovs, 2009

Eksportet n periudhn e pas-lufts kan shnuar nj rritje impresive (mbi 60%

Politika Tregtare e Kosovs

t tjer t ngjashm me mbi 300 milion . Kto mallra jan n formn e

Burimi: Enti i Statistikave t Kosovs, 2009

Politika Tregtare e Kosovs

Nga ana tjetr, n vitet e pas-lufts, mallrat e konsumit prbnin pjesn m t

Burimi: BQK (2009)

Ky ndryshim cilsor n strukturn e importeve sht tregues i trendeve t reja t

Politika Tregtare e Kosovs

dhe pajimeve; pjesmarrja e ktij malli ka psuar nj rritje sinjifikante t

Burimi: Enti i Statistikave I Kosovs, 2009

Politika Tregtare e Kosovs

Prsa i prket rrjedhave tregtare me vendet e BE-s, Italia ka absorbuar pjesn

Burimi: Enti i Statistikave i Kosovs, 2009

Politika Tregtare e Kosovs

Politika Tregtare e Kosovs

Kto probleme, t cilat n thelb kan t bjn me realitetin specifik t Kosovs

Politika Tregtare e Kosovs

n procesin e prodhimit dhe at t puns (prmes t cilit ata do t arrinin

Politika Tregtare e Kosovs

zgjedh t shfrytzoj burime t tjera t prparsive komparative dhe duhet t

Politika Tregtare e Kosovs

2. REGJIMI TREGTAR DHE LIDHJET INSTITUCIONALE7

Nj pjes e informacionit n kt seksion sht i bazuar n Politika Tregtare e Kosovs, 2004.

Politika Tregtare e Kosovs

prndryshe do t ndihmonin tregtin, rritjen e mtejshme, dhe zhvillimin njerzor .

Politika Tregtare e Kosovs

2.1 Politika tatimore n kontekstin e politiks tregtare

Politika Tregtare e Kosovs

prfundimtare t eksportuara. N raste t tjera, TVSH-ja sht uniforme dhe si e

Politika Tregtare e Kosovs

vetm u kshilluan q t nnshkruajn MTL nse ata e konsiderojn kt hap si t

Politika Tregtare e Kosovs

Politika Tregtare e Kosovs

preferencial pr numr t konsiderueshm t mallrave. Deri m tani, tregu i

2.3 Antarsimi n OBT

Krkesat pr antarsim n OBT rezultojn n fuqizimin gjithprfshirs

Politika Tregtare e Kosovs

Antarsimi n OBT siguron qasje n tregjet kryesore botrore. Kosova si

OBT ka luajtur nj rol t rndsishm n liberalizimin e tregtis botrore.

Politika Tregtare e Kosovs

N kontekstin e legjislacionit, duhet prmendur Kodi Doganor i cili isht aprovuar

Deponimi doganor i cili mundson deponimin e mallrave nn mbikqyrjen

N mnyr q t realizohen instrumentet e prcaktuara sipas Kodit Doganor,

Politika Tregtare e Kosovs

kompanive eksportuese n rastet kur rreziku financiar i nj vendi apo nj

Politika Tregtare e Kosovs