!

\dan Z'ye Dnmek

Nigel Warburton

Open University'de felsefe okutan Nigel Warburton,

eletirel dnce alannda yapt kapsaml almalarn
yan sra,

Philosophy: The Basics ve Philosophy of the Classics

balkl yaptlaryla da tannyor. Bu almalarn yaynclk

faaliyetleriyle de destekleyen Warburton, Routledge'in
yaymlad Philosophy: Basic Readings serisinin
editrln yapyor.

Sevda

alkan

Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Amerikan Kltr ve Edebiyat Blm'nde renim

grd. ODT Yabanc Diller Eitimi Blm'nden profesr unvanyla emekli olduktan
sonra Bakent niversitesi Amerikan Kltr ve Edebiyat Blm'nn bakanlna
getirildi ve halen bu grevi yrtyor. Dil, kltr ve edebiyat zerine pek ok yazs
bulunan alkan,

World Lieraure Today

adl dergiye T rk edebiyat zerine tantm

yazlar yazmaktadr.

Warbuon, Nigel
A'don Z'ye Dnmek
ISBN
Ocak

975-298-209-3 I Trkesi; Sevda alkan I Dost

2006, Ankara, 149 say/o.

Elet;rel Dnce-Felsefe

Kilabevi Yaynlar

A'DAN Z'YE DNMEK

Nigel Warburton

ISBN 975-298-209-3
Thinking from A

NIGEL WARBURT ON

Nigel Warburton, 2000

Bu kitabn Trke yayn haklan

Dost Kitabevi Yaynlan'na aittir.

Birinci Bask, Ocak 2006, Ankara

ngic{ceden eviren Sevda alkan

Yayna 1=/ayan Asl Gn

Kapak Ta.sarm Raul Mansur

Teknik H. Mehmet Dirican Dost h1

Basla ve Cil, Pelin Ofset Ltd. i.
Mihatpaa Cad. No: 62/4, Kzlay I Ankara

Dos Kilibevi Yaynlan

MeTUIJet Cad 37/4, Yenijehir06420, Ankara
Tel: (0312) 43593 70 Fa::: (0312) 435 7902
www.dosyayire<i.com bilgi@dosyayire<i.cam

indekiler

nsz

Teekkr

13

Yayncnn Notu

15

Giri

17

A'dan Z'ye Dnmek

21

nsz

Siyasetiler tartmalan nasl kazanr? Dolaysz sorulara dolaysz yantlar

vermeyerek. Siyaseti yant gerein tamamn sylememenin bir trdr.
"Mick Jagger ile ben ayn ilkokula gittik; Mick Jagger ok nl oldu,
yleyse ben de olacam." Bu neden bir yanltmacadr?
Geveleme ne demektir? Baknz jargon, szde derinlik ve sis perdesi.
Byle kt uslamlama rneklerini ve konuyu saptrma hilelerini gre
bilmek, kendi grlerinize destek salar ve dnme yeteneinizi kes
kinle tirir.
kinci basksn yapn olan bu harika kitap iyi bir tant kt bir
tanttan ayrt etmeyi retiyor. Nigel Warburton, ilgin ve gndemde
olan konulardan rneklerle, neyin yanl izin ardndan srklemek ve
neyin hayali hasm olduunu anlamanza yardm ediyor.
Bu yeni baskda ilk bask gncelletirildi ve kitaba aralarnda aadaki
maddelerin de bulunduu birok yeni madde eklendi:
k olmayan durum
kart mek
domino etkisi

Ockham'n usturas
paradoks
Sokrates yanltmacas

'bu bir deer yargs'

atasz gerei
kuraln istisnas

Bir di4nceyi net olarak syleyemiyorsanz, onu kendiniz de

anlamyorsunuz demektir.
John Searle

Matthew'un ansna (1958-93)

Teekkr

Kitabmn eitli blmlerine yaptklar yorumlar iin birok kiiye teek

kr borluyum. zellikle James Cargile, Simon Christmas, Michael Clark,
Shirley Coulson, Jonathan Hourigan, Robin Le Poidevin, Jonathan Lowe,
Lotte Motz, Alex Orenstein, Tom Stoneham, Anne Thomson, Jennifer
Trusted, Jamie Whyte ve adn veremeyeceim saysz okura teekkrler.
Karm Anna'nn zenli eletirileri de bu kitabn daha iyi bir alma
olmasna katkda bulundu.
Nigel Warburton

Yayncnn Notu

!\dan Z'ye TJi4nmek balkl kitabn zgn ngilizce metni, kitabn yap
landnlmasnda izlenen zgn karakteristii dikkate alarak, ngiliz dilinde "x"
hari yirmi be harfe karlk gelen kavramsal bir klavuz olarak dzenlenmitir.
Trke'deyse, ayn yapya sadk kalmak iin gsterilen tm aba ve zene
ramen, kavramlarn ama dile aktarlmas ilemi "c", "", ! "u", "" harflerinin
kapsam d kalmas gibi kanlmaz bir sonu dourmutur. Deerli oku
yucularmza duyururuz.
" ",

Dost Kitabevi Yaynlan

Giri

Bu kitap eletirel dnmeye bir giri niteliindedir. Herhangi bir ko

nuda net bir ekilde dnmeyi salayan temel aralar tantr. Anla
tlan konular ve teknikler net dnmeyi gerektiren herhangi bir alan
da kullanlabilir; akademik alanlarn hepsinde dorudan uygulandk
lar gibi, hayatn her alannda, kiilerin vardklar sonular destekle
mek iin nedenler ve kantlar ne srdkleri her durumda kullanlabi
lir.
Maddeler drt ana gruba indirgenebilir. Bunlardan ilki, tantlamada
yaygn olarak kullanlan su ortakl hamlesi tarz, bilindik hamleler
dir. kinci grupta, bant ile nedenin kartrlmas ve Van Gogh yanlt
macas gibi yanltc uslamlama yanllarn ieren maddeler bulunmak
tadr. nc grupta, aralarnda varsaymlar zerine konumayalm
hamlesi ile siyaseti yant gibi maddelerin bulunduu ikna ve tart
madan kanma teknikleri vardr. Son grupta ise ham hayalcilik gibi net
dnmeye engel olan psikolojik etkenlerin incelendii maddeler bulu
nur. Btn maddeler bu kategorilere tam olarak oturmasa da, ou byle

1 8 l:DIW Z'YE DNMEK

snflandrlabilir. Her maddenin altnda ksa bir aklama ve genellikle

rnekler bulunmakta. rnek verilmesinin nedeni, bir hamle ya da tek
niin ok -eitli durumlarda nasl kullanlabildiini gstermek iindir.
Ama en zor hamle, kitaptaki rneklerden gerek yaamda karlatnz
durumlara yapmanz gereken gei hamlesidir. Kitap boyunca vurgula
dm gibi, net dnebilmek iin bir durumun zel koullarna ve ba
lamna duyarl olmak gerekir.

Bu kitap nasl kullanlmal?

Kitab edilgen bir biimde zmserseniz, byk olaslkla net dnme
yeteneinizi fazla gelitiremezsiniz; btn mesele bu fikirleri yeni durum
lara uygulayabilmektir. Kitap, batan sona, baz maddeler seilerek, veya
zerinde uzun sre dnlerek okunabilecei gibi, bir ktphane rafnda
danma kitab olarak da tutulabilir. Ancak sanrm en iyi okuma bii
mi, ilk olarak ilgilendiiniz bir madde ile balayp sonra da bu maddenin
gnderme yapt dier maddeleri okumaktr. Bylece konular arasn
daki bantlar daha iyi grebilirsiniz.

kinci baskya ilkin birka sz

kinci baskya aadaki yeni maddeleri ekledim: k_ olmayan durum,
dngsel tanm, koullu nermeler, ztlk, kart rnek, domino etkisi,
benzemezlik, kuraln istisnas, akrabalk terimi, hipotez, kmak/kar
mak, Ockham'n usturas, paradoks, Sokrates yanltmacas, "bu bir de
er yargs" ve atasz gerei. Ayrca maddeler aras gndermeleri zen
ginletirdim, var olan baz maddeleri yeniden gzden geirip dzelttim
ve okuma listesine yeni kitaplar ekledim.

Okuma listesi
Piyasada eletirel dnmeyi gelitirdiini ne sren birok yayn bulun
makta. Ne yazk ki, bunlarn birou yalnzca kendi yazarlarnn snrl
eletirel dnme yeteneini ortaya koyuyor. Ama yine de baz ok de
erli istisnalar var. Bu kitab yazarken ok yararlandm aadaki kitap
lar okumanz neririm.

A'DAN Z'YE DNMEK 1 9

lrving M. Copi ve Cari Cohen, Introduction to Logic (X. bask, New

Jersey: Prentice Hall, 1998) . CD-Rom ile birlikte satlan ok iyi bir
mantk kitab. Son derece net, ilgin ve kapsaml. inde birok deiik
rnek var. Aslnda temel olarak biimsel mantk konusuna bir giri
niteliinde, ama iinde benim kitabmda bulacanz eletirel dnme
tarzn ele alan ok nemli blmler var.
Alec Fisher, The Logic of Real Arguments (Cambridge: Cambridge
University Press, 1988) .
Anthony Flew, Thinking About Thinking (Londra: Fontana, 1975).
Oswald Hanfling, Uses and Abuses of Argument (Milton Keynes: Open
University Press, 1978) . Bu kitap, Open University Arts Foundation
Course, AlOl'in ders kitaplarndan biriydi. Ktphanelerden alnabi
lir.
J. L. Mackie, 'Fallacies' balkl ansiklopedi maddesi. Paul Edwards
(yay. haz.) , The Encyclopedia of Philosophy (Londra: Macmillan, 1967) .
Anne Thomson, Critical Reasoning (Londra: Routledge, 1996) . Bu
kitaptaki altrmalar eletirel dnceyi gelitirmek asndan ok yarar
l. Bu yetenein ahlaki konulara uygulanmasn grmek iin yine onun
Critical Reasoning in Ethics (Londra: Routledge, 1999) balkl kitabna
danabilirsiniz.
R. H. Thouless, Straight and Crooked Thinking (gzden geirilmi yeni
bask, Londra: Pan, 197 4) .
Douglass N. Walton, Informal Logic (Cambridge: Cambridge Uni
versity Press, 1989) .
Anthony Weston, A Rulebook far Arguments (ikinci bask, lndiana
polis: Hackett, 1992) .
ok yararl bulduum ama biraz daha ileri dzey bir kitap da C. L.
Hamblin'in Fallacies (Londra: Methuen, 1970) adl kitab.
Felsefeye meraklysanz, hi felsefe dersi almam olanlar iin hazr
ladm Philosophy: the Basics (nc bask, Londra: Routledge, 1999)
ve onunla birlikte okunmas gereken Philosophy: Basic Readings (Londra:
Routledge, 1999) ile Philosophy: the Classics (Londra: Routledge, 1998)
adl kitaplarm okuyabilirsiniz. Her kitapta da ayrntl olarak nerilmi
okuma listeleri bulunmaktadr. The Open University, A'dan Z'ye
Dnmek'in ders kitab olarak kullanld A211 Philosophy and the Hu
man Situation gibi birok uzaktan retim dersi amaktadr. Bu ve benzeri
derslere ilikin bilgi edinmek iin aadaki adrese yazabilirsiniz:
Central Enquiry Service, The Open University, PO Box 200, Milton
Keynes, MK7 6YZ.

ad hoc Eklemeler
Bir hipotezi (bkz. hipotez) sonradan ortaya kabilecek yeni gzlem ya
da veriler ile uyumlu hale getirmek iin yaplan eklemeler. Eer hipote
ziniz ortaya kan yeni bir gerei aklayamyorsa, bu durumda yapabile
ceiniz iki ey vardr: Ya hipotezden vazgeersiniz ya da genel hipotezi
nize bu yeni durumu aklayacak ad hoc eklemeler yaparsnz. Bir hipote
ze byle yamalar yapmak baz durumlarda kabul edilebilse bile genelde
iyi bir ey deildir. rneklere bakarak bu durumu daha iyi anlayabiliriz.
Bir siyaseti, zenginlerin daha da zenginlemesi desteklenirse, bun
dan yoksullarn da yararlanacan, nk varln zenginlerden yoksul
lara doru akacan ne srebilir. Srf tantlama yapmak adna, be yl
lk bir aratrma yapldn ve byle bir etkinin saptanmadn kabul
edelim (bkz. kabul) . Bu durumda bu siyasetinin hipotezinden vazgeme
sini bekleriz. Ancak, yeni kantn hipotezi rtmesine (bkz. rtme)
engel olmak iin zel bir ek yaplmas da mmkndr. rnein, yeni
hipotez yle olabilir: "Eer zenginlerin daha da zenginlemesi destekle
nirse, bundan yoksullar da yararlanr; nk varlk zenginlerden yok-

22 /':DAN Z'YE DNMEK

sullara doru akar, ama bu etki ilk be ylda gzlenmez". Eer sz konusu
lke bir iktisadi durgunluk yayorsa, yle bir ad hoc ekleme yaplabilir:
"Ancak zenginlerin daha da zenginlemesine verilen destein etkileri, iktisadi
durgunluun etkileri tarafndan glgede braklabilir".
Bir biyolog, btn bamsz canllarn ya tek hcreli ya da ok hcre
li olduu hipotezinden yola kabilir. Ancak, yapkan kf mantar gibi
garip bir hayvann varl, bu hipotezin yalanlar ve sahte ikili kartlk
zerine kurulu olduunu gsterir, nk yapkan kf mantar, geliimi
nin ilk aamasnda bamsz bir tek hcreli iken, daha sonra kendisi gibi
baka tek hcreliler ile birleerek ok hcreli bir organizmaya dnr.
Bu bilginin nda, biyolog balangtaki hipotezini "Yapkan kf man
tan haricindeki tm bamsz canllar ya tek hcreli ya da ok hcrelidir"
biiminde deitirebilir. Bu, kabul edilebilir bir deiikliktir, ama hipo
tezin dayand ikili kartl yalanlayan yapkan kf mantar gibi baka
canl trlerinin de ortaya kmas durumunda baka ad hoc eklemeler de
yaplrsa, bu genelleme inandrcln yitirir.
Ortaya kan yeni verilere dayanarak bir hipoteze ayrntlar katmak
ile bir sr istisna ekleri koyarak genellemenin doruluundan kuku
yaratmak arasnda ok ince bir izgi vardr.

ad hominem Hamlesi
"Kiiye ynelik" anlamna gelen Latince bir deyimdir. Bazen karkla
yol aan iki ayr anlamda kullanlr (bkz. belirsizlik) . Kiiselletirme
maddesinde ele aldm ve yaygn olarak kullanlan dolambal bir tar
tma hamlesine, yani konuyu saptrarak dikkati sylenen szden, sz
syleyenin ilgisiz bir ynne ekme hamlesine iaret eder. Byle yapan
birinin hamlesinin ad hominem olduunu sylemek bir eletiridir, yani
tartmacnn kiilii ve davranlarnn tartlan konu ile ilgisinin ol
mad anlamna gelir.
rnein, komann kalp-damar sistemi zerindeki olumlu etkileri
zerinde alan bir tp aratrmacsnn bulgularnn gvenilir olamaya
can, nk bu aratrmacnn kendisinin ok kilolu olduunu ve koa
madn ileri srmek byle bir durumdur. Oysa bu gerek, bu bilim
adamnn kantlar deerlendirme yetisiyle ilgisizdir (bkz. konuyla ilgisiz
lik) . Eer bu kiinin yalanc ya da yetersiz bir aratrmac olduu gsteri
lirse o zaman aratrmasnn sonularna ilikin yargmz deiebilir.
Ama onun yalnzca fiziksel durumunu gndeme getirmek ilk anlamdaki

A'DAN Z'YE DNMEK 23

ad hominem hamlesine rnektir. Bilim adamna yneltilen sulama, iki

yzllk, yani kiinin yapt ile syledii eyin farkl olmas, sulamas
ile kartrlmamaldr. Masa banda oturarak alan bu bilim adam,
yalnzca bakalarna mutlaka komalar gerektiini sylerse ikiyzllk
yapm olur.
kinci anlamda ad hominem hamlesi, kar gr savunan kiinin
grlerindeki tutarszln (bkz. tutarszlk) sergilenmesidir. Deyim bu
anlamda ender olarak kullanlr. Bir tartma srasnda kar gr sa
vunan kiinin kendi grn kendisine kar kullanma hamlesinin bu
anlamda ad hominem olduu sylenebilir. (Bu hamle 'sen de' hamlesi, ya
da 'tu quoque ' hamlesi olarak da bilinir) . rnein, eer biri ldrmenin
ahlaken yanl olduunu sylyor ama lm cezasn savunuyorsa, o
zaman (lm cezasnn ldrme olduunu gstermek kouluyla, ki bu
ok zor deildir) karlk olarak tartmada ikinci anlamdaki ad hominem
hamlesini kullanabilirsiniz. nk insann kendisiyle elimeden (bkz.
elime) hem ldrmenin ahlaki olarak yanl olduunu, hem de ldrme
nin bir trnn ahlaki olarak yanl olmadn savunmas mmkn
deildir. Bunu syledii zaman her trl ldrmenin yanl olduunu
ve her trl ldrmenin yanl olmadn ayn anda sylemi olur. Bu
noktada kiinin kendi grlerini kendisine kar kullanmak savundu
u eyin yanlln ortaya koyar.
Bu iki anlam birbirinden ayrmak ok nemlidir, nk birinci an
lamdaki ad hominem biimsel olmayan bir yanltmaca, ikinci anlamdaki
ad hominem ise, tartmada kullanlan kabul gren bir tartma hamle
sidir.

Akrabalk Terimi
Felsefeci Ludwig Wittgenstein'n tanm iin gerekli ve yeterli koullar
salamayan szck ve kavramlar iin kulland deyim (bkz. gerekli ve
yeterli koullar) .
rnein, Wittgenstein, ne kadar urasanz da oyunlarn asal nitelik
lerini, yani onlar baka bir ey deil de oyun yapan niteliklerin neler
olduunu asla bulamayacanz ne srmtr. Eer futbol, tenis, sat
ran, iskambil fal, Olimpiyat oyunlar vb. gibi birok oyunu bir arada
dnrseniz bunlarn hepsinde ortak olan ve onlar dier etkinlikler
den ayran nitelikleri bulmak ok zordur. Wittgenstein bunun nedeni
nin oyunun ayrc bir niteliinin olmamas yalnzca oyun dediimiz

24 A'DAN Z'YE DNMEK

eyler arasnda ad konamayan baz benzerlikler bulunmas olduunu

sylemitir. "Akrabalk terimi" deyimi, bir ailedeki akrabalar arasnda
gze arpan benzerlikler olmasna karn hibir ortak fiziksel zelliin
olmayabilecei gereinden esinlenmitir. Ayn biimde, oyunlarn oyun
olduu anlalr ama hepsinin kurallarnn olmas ya da hepsinin yarma
biiminde olmas gibi ortak nitelikleri olmayabilir. Bunlar btn oyun
larn deil, yalnzca baz oyunlarn ortak nitelikleridir.
Akrabalk kavram, baz kavramlarn tam tanmlamasn yapamasak
da onlarn ne olduunu anlayabileceimizi ve kullanabileceimizi gs
terdii iin, Sokrates yanltmacasnn gerek bir yanltmaca olduuna
inananlara kar kullanlabilecek etkili bir grtr (bkz. Sokrates yanlt
macas) . Bu kavram ayn zamanda "sanat" ya da "iyi yaam" gibi kav
ramlar gerekli ve yeterli koullar sralayarak tanmlamaya alanlarn
neden baarsz olduunu da aklar. Eer bu kavramlar akrabalk kav
ramlar ise, o zaman hep bu tarz tanmlama abalarna kar koyacaklar
dr.

Aldatma
Bkz. gerein tamamn sylememek ve yalan sylemek.

Amfiboli
Bkz. belirsizlik.

"Aratrmalar Gsteriyor ki ...

"

Konumacnn, dinleyenleri, syledii eyin deneysel kantlarla destek

lenebileceine inandrmak iin kulland bir sz. Oysa, sz konusu
aratrmalarn tam olarak neyi ve nasl gsterdiini sylemeden
"aratrmalar gsteriyor ki" demek, bir anlam bulankl yaratr (bkz.
bulanklk) . Bu aratrmalar kimler yapmtr? Hangi yntemleri
kullanmlardr? Tam olarak hangi bulgulara ulamlardr? Vardklar
sonular alandaki baka kiiler tarafndan dorulanm mdr? Bu sz
kullananlarn yantlamas gereken sorular bunlardtr. Eer yantla
yamyorlarsa, ii bo olan bu sze kanmak iin ortada bir neden olmaz.

A'DAN Z'YE DNMEK 25

Aslnda, bir alanda uzman olan kiiler "aratrmalar gsteriyor ki"

gibi bulank bir sz kullanmazlar; onlar hangi aratrmadan sz ediyor
larsa, onun adn anarlar. Bu yzden ne zaman bu sz duyarsanz dik
katli olmanz gerekir. Baz kiiler aratrmalarn gerekten de kendi
dndklerieyi gsterdiine inanabilir. Ama ounlukla bu bir ham
hayalciliktir. Aratrmalarn gerekten de onlarn dnd eyi gs
terdii ortaya karsa, bu durum konumacnn bilgili deil, yalnzca
ansl olduunun gstergesidir (bkz. kt neden yanltmacas) .

Ardl
"Eer . . . ise, o zaman" tr nermelerin (bkz. koullu nerme) ikinci
ksm. rnein, "Eer bilgisayar ekranna uzun sre bakarsan gzlerin
yorulur" nermesinin ardl "gzlerin yorulur" ksmdr.
Bkz. ncel, nceli evetleme, ardl evetleme, nceli deilleme, ardl
deilleme.

Ardl Deilleme
Kalb aadaki gibi olan geerli bir tantlama (bkz. geerlilik) :
Eer pise q
q deil
yleyse pde deil
Bu tantlama biimi genellikle Latince adyla, yani rrwdus tollens olarak
bilinir. Aadaki bir ardl deilleme rneidir:
Yamur yaarsa slanrsn.
Islanmamsn.
yleyse yamur yamyor.

Ardl Evetleme
Yzeysel olarak geerli (bkz. geerlilik) bir tantlama izlenimi veren bi
imsel bir yanltmacadr (bkz. yanltmaca) . Kalb yledir:

26 />\DAN Z'YE DNMEK

Eer p ise o zaman q

q
yleyse p
Aadaki iki yanltmaca da buna rnektir:
Yeil Kartnz varsa Amerika'da yasal olarak alabilirsiniz.
Amerika'da yasal olarak alabiliyorsunuz.
yleyse Yeil Kartnz var.
Benzin biterse araba gitmez.
Araba gitmiyor.
yleyse benzin bitti.
Bu tantlamann niye yanl olduunu ayn biimde yaplandrlm bir
baka tantlamaya bakarak daha iyi anlayabiliriz:
Eer beni gizlice seviyor ve sevgilisinin bunu renmesini istemiyorsa
mektuplarma cevap vermez.
Mektuplarma cevap vermedi.
yleyse beni gizlice seviyor ve sevgilisinin bunu renmesini iste
miyor.
Bu tantlamadaki sorun, ilk iki ncl doru olduunda bile, sonucun
(bkz. sonu) mutlaka doru olmasnn gerekmemesidir. Bu yzden bu,
gvenilir bir tmdengelim deildir. Sonucu zorunlu olarak varlan de
il, nan sequitur bir sonutur. Burada mektuplarma cevap vermemi
olmas beni gizlice sevmesinin ve sevgilisinin renmesini istememesi
nin yeterli koulu olarak grlmektedir (bkz. gerekli ve yeterli koullar) .
Oysa ilk nclde mektuplarma cevap vermemesinin tek nedeninin bana
olan gizli ak olduuna ilikin bir ey sylenmemektedir. Tantn geerli
olabilmesi iin "eer" szcn "yalnzca eer" olarak okumak gerekir
ki, birok durumda ilk ncl cevap yazmamasnn tek olas aklamas
olarak grmek, bir yanlgya ya da ham hayalcilie iaret eder (bkz. ham
hayalcilik) . Oysa bu durumun birok farkl aklamas olabilir (bkz. farkl
aklamalar) : Mektuplarmdan rahatsz olmutur, bana cesaret vermek
istemiyordur ya da onlar hi amamtr. Ayn zamanda, hem beni gizli
ce sevdiine ve sevgilisi anlamasn diye mektuplarm cevaplamadna,
hem de mektuplarm cevaplamam olmasnn mutlaka beni gizlice sev-

A'DAN Z'YE DNMEK 27

dii anlamna gelmeyebileceine inanmak arasnda bir tutarszlk yok

tur (bkz. tutarllk) .
Baka bir rnek: AIDS hastalar souk algnlna abuk yakalanp
geceleri ok terler. Bu belirtiler sizde de varsa mutlaka AIDS hastas
olmanz gerekmez. Bu yalnzca olaslklardan biridir ve "Eer AIDS hasta
sysanz souk algnlna abuk yakalanr ve geceleri ok terlersiniz"
nclnn mantksal sonucu deildir. Bu sonuca varabilmek iin yal
nzca AIDS hastalarnn souk algnlna abuk yakalanp gece ok terle
diklerine inanmanz gerekir ki bu elbette doru deildir.
Biraz daha abartl bir rnek, bu tarz tantlamann niye gvenilir
olmadn daha iyi ortaya koyacaktr. Yeni bir araba alrsam ykl bir
banka borcumun olaca dorudur. Bir zaman gelir ve bankaya ykl bir
borcum olabilir; ama bu durumun birok farkl aklamas olabilir. r
nein yayncm harcamalarm karlayacak kadar telif creti vermiyor
dur. Bankaya borcum olduu gereinden yola karak mutlaka araba
alm olmam gerektii sonucuna varamam. Bu ok sama olur. Byle
aka sama olan bir tant kullanarak ayn kalpla biimlenmi benzer
tantlann samaln gstermek yararl bir eydir. Bylece bazen ierik
yznden gzden kaan yapy ortaya kartm oluruz. Eer tant geer
sizse, doru sonuca ulatrsa bile gvenilir olmaz, nk ulat sonu,
ncllerden mantksal olarak varlan bir sonu deildir (bkz. kt ne
den yanltmacas) .
Ardl evetleme yanltmacasnn ekicilii, nceli evetleme (modus
ponens) denilen geerli bir tantlama tekniine yzeysel olarak ok benze
mesinden gelir:
Eer p ise o zaman q
p
yleyse q
Bu kalb kullanan bir tant yle bir eydir:
Eer yemekten sonra bebei geirtirseniz deliksiz uyur.
Yemekten sonra bebei geirttiniz.
yleyse deliksiz uyuyacak.
Bu kalpta, eer ncller doru ise, sonu da mutlaka doru olacaktr.
Ayn tantlamann yanltc biimi ise yledir:

28 l<:DIW Z'YE DNMEK

Eer yemekten sonra bebei geirtirseniz deliksiz uyur.

Bebek deliksiz uyuyor.
yleyse onu geirtmi olmalsnz.
Oysa, nceki rneklerde de grld gibi, ncller doru olsa bile,
ardl evetlemek asla doru sonucu garantilemez.
Bu yanlonacay saptamak ou zaman kolay olsa da, ncllerin aka
sylenmeyip ima edildii durumlarda uslamlamadaki yanllk zor fark
edilebilir.

Atasz
Bkz. atasz gerei.

Atasz Gerei
Dnme yerine bilinen darbmesellere bel balama hatas.
Ataszlerinin bir ounda doruluk pay bulunur ve bazlar gerek
ten de ok engin bir bilgelik ierir, ama gvenilir bir bilgi kayna deil
dirler ve yanltc olabilirler. rnein, "Aa yaken eilir" szn ala
lm. Bu sz, ne btn aalar iin dorudur ne de btn insanlar iin (bkz.
baz/btn kankl) , nk yeteneklerinde kkl sramalar yapabi
len bir sr yal insan vardr. Yalandka yeni davranl biimleri geli
tirmenin zor olduu kabaca doru olsa da, bunun herkes iin her bakm
dan doru olduu sylenemez. Oysa, bu darbmeselde ya ilerlemi biri
ne hibir koulda yeni bir ey retmenin mmkn olmad sylenmek
tedir ki, bu acele yaplm bir genellemedir ve tabii ki yanltr (bkz. hzl
genelleme) .
Byle grnte bilgece olan szler bir yetkili az roln oynarsa
(bkz. yetkili az gerei) eletirel dnceye yer kalmaz. Derinlik izleni
mi yaratmak gerek anlamda derinlik ile ayn ey deildir, bu yzden tar
tmada tantlama yapmak yerine zl szlere bavuran kiilere kaf uyank
olmanz gerekir. Eldeki konu hakknda dnmek yerine bilinen bir ata
szn anmak doru deildir. Ama sanki btn ataszlerinde yzyllarn
birikimi olan engin bir bilgelik varn gibi, tartmaya son noktay koy
mak iin bu ok sk yaplr. Byle bir sz kullanan kii en azndan kullan
d szn tartlan konuya nasl uyarlanabileceini gstermelidir.

Bant ile Nedenin KaTZtnlmas

Bir banty dorudan nedensel ilikinin kesin kant saymak hatas.
ki olayn arasnda, aralarnda nedensel bir iliki olmakszn bir bant
bulunabilir {yani, biri olduunda genellikle tekinin de olmas duru
mu) . ki ey birlikte bulunma eilimi gsteriyor diye bunlarn arasnda
nedensel bir iliki olmas gerekmez. Yine de birok kii banty ne
denselliin kesin kant sayar. Oysa, byle bir bant her iki olayn da
ortak nedeni olan bir baka ey yznden ya da rastlantsal olarak ortaya
kn olabilir, ya da ayn kantlar, nedensellik dnda farkl bir hipotez
gelitirmek iin de kullanlabilir (bkz. farkl aklamalar) . Bantnn
nedensellik aratrmalarnda konu d olduunu sylemiyorum; aksi
ne, nedensellik yarglar genellikle bant zerine kurulur. Ama neden
ler zerine dnrken yaplan baz yaygn hatalarn farknda olmak
gerekir.
Rastlantyla aklanamayacak kadar sistematik olan ama nedensel
lik ilikisine kant olarak gstermenin ok sama olaca bant rnek
leri bulmak zor deildir. rnein, bir kimsenin ayakkab numaras ile

30 !':DAN Z'YE DNMEK

szck bilgisi arasnda yksek oranda bir bant vardr: Ayakkab numa
ras byk olanlarn szck bilgisi de fazladr. Ama ne ayan byk
olmas insann szck bilgisinin artmasna neden olur, ne de fazla szck
bilmek ayan bymesine. Bu bantnn nedeni bellidir: ocuklarn
ayaklar yetikinlerinkinden kk olur, ve ocuklarn szck bilgileri
bydke gelitiinden, genelde aya kk olan insanlarn szck
bilgilerinin de fazla olmamasnda alacak bir ey yoktur. Bir baka deyi
le, ayaklar ile szck bilgisi arasndaki bant insann ocukluktan ye
tikinlie kadar olan geliim srecinin kendine has zellikleri ile ak
lanabilir. Her iki olgunun da nedeni budur.
Bantlar nedensellik yerine rastlantlardan da kaynaklanabilir. Bu
durum zellikle varlan sonuca gereke oluturan rnekler sayca az oldu
unda sz konusudur. rnein, bo inanlar olan bir taraftar, ne zaman
uurlu yzn taksa tuttuu takmn ma kazandn, yz tak
may unuttuu zamanlarda ise kaybettiini gzleyebilir. Bo inanlar
olduu iin bundan yzn bir biimde takmn kazanmasna neden
olduu sonucunu kartabilir (bkz. sonu) . Oysa bu durum, bu taraftarn,
diyelim bir yl boyunca, tuttuu takmn performans ile kendisinin yzk
takmas arasndaki ilikiyi gzlemesi sonucunda kendisinin de kolayca
fark edebilecei gibi, tmyle rastlantsaldr. Bu bo inanl taraftarn
akl yrtmesindeki hata, birok insann kolayca dt ve post hac
ergo propter hac ("Bunun ardndan ortaya ktna gre, demek ki bu
yzden ortaya kyor" anlamna gelen Latince deyim) diye bilinen bir
uslamlama hatasdr.
Olgularn nedenlerini anlamaya alrken tahmin edilen neden ile
sonu arasndaki iliki yalnzca ilk adm olmaldr; nk, her durumda,
bir nedenin zel bir sonucu nasl dourduunun da mantkl bir biimde
aklanmas gerekir. Varl gzlenen bir bant zerine kurulu neden
sellik iddialarndan kuku duymak saygdeer bir tavrdr, ama bu da ok
abartlmamaldr.
rnein, sekin bir bilim adam, sigara ime ile akcier kanseri arasn
da nedensel bir iliki olduunu ileri sren ok mantkl bir hipoteze
kar kmtr. Bu kar kn nedeni, yukarda deinilen aklamalar
dan biridir; yani, aralarnda bant olan iki olgunun birinin dierinin
nedeni olmasndan ok, her ikisinin de ortak bir baka nedenden kaynak
lanma olasl. Sigara tiryakisi olmakla ileri yalarda akcier kanserine
yakalanmak arasndaki yksek bantya ve tp biliminin bu ilikinin
nasl olutuu konusundaki inandrc bulgularna karn, bu bilim adam
kantlarn bir baka eyi gsterdiini ne srmtr. Buna gre, akcier

A'DAN Z'YE DNMEK 3 1

kanserine genetik yatknl olan insanlarda ayn zamanda sigara i

meye de bir yatknlk bulunmaktadr. Bu nedenle, akcier kanserine
neden olan ey sigara imek deil, kiinin hem akcier kanserine hem
de sigara imeye yatkn biri olduu gereidir. Bu durum sigara ime ile
akcier kanseri arasnda gzlenen banty aklar. Bu bilim adamnn,
yalnzca dier bilim adamlarnn sigara ime konusunda daha doru d
nmelerini salamak iin eytann avukatln yapyor olmas da mm
kndr (bkz. eytann avukat) . Ama eer durum byle deilse, bu farkl
hipotez de aklama gc ve ngr yetenei bakmndan deerlendiril
melidir.

Bahaneler
Bkz. "herkes byle yapyor", "hi zararn grmedim", manta brme
ve ham hayalcilik.

Baz/Btn Karkl
"Baz" ya da "btn" szckleri kullanlmad iin hangisinin kastedil
dii belli olmayan durumlardan doan bir tr belirsizlik.
rnein, "Kedilerin kuyruklar vardr" tmcesi farkl biimlerde an
lalabilir. Bu tmce "Btn kedilerin kuyruklar vardr" anlamna gele
bilir, ki bu durumda yanl olur, nk Man kedilerinin kuyruklar yok
tur. "ou kedinin kuyruu vardr" anlamna da gelebilir ve o zaman
doru olur. Ya da "Kedilerin genellikle kuyruklar olur" anlamna gelir
ki, bu da doru olur.
ou durumda anlam balamdan kar. Ama her zaman byle olmaz.
Hangi anlamn kastedildiini bilmek nemlidir, nk "btn"
szcyle balayan nermeleri, rnein "btn futbolcular zindedir"
nermesini, tek bir kart rnek vererek rtmek mmkndr. Oysa
"Baz futbolcular zindedir", "ou futbolcu zindedir" ve "Futbolcular
genellikle zindedir" gibi nermeleri rtmek o kadar kolay olmaz (bkz.
rtme) .
Kimi zaman da, "baz" ve "btn" szckleri, ne srlen grn
olduundan daha salam grnmesini salamak iin, zellikle kullanl
maz. rnein, aadaki tanta baknz:

32 l'\DJ'.N Z'YE DNMEK

Kadnlar bedensel olarak erkeklerden gszdr.

Sen bir kadnsn.
yleyse bedensel olarak benden gszsn, nk ben erkeim.
Buna sofistlik denir. lk ncl ancak "ou kadn, ou erkekten beden
sel olarak gszdr" ya da "Kadnlar genellikle bedensel olarak erkek
lerden daha gszdr" biiminde anlalrsa, iinde doruluk pay ola
bilir, yoksa kesinlikle "Btn kadnlar bedensel olarak btn erkekler
den daha gszdr" anlamna gelmez, nk bu aka yanltr. Oysa,
tantlama yapan kii, sz bu anlamda kullanmaktadr, nk buradaki
ncllerden varlan sonucun kmas iin bu anlama gelmesi gerekir,
yoksa non sequitur olur.

Belirsizlik
Belirsiz bir sz ya da deyimin iki ya da daha ok anlam vardr. Belirsizlik
bulanklk ile karttrlmamaldr. Bulanklk dilde netlik olmad zaman
ortaya kar; belirsizlik ise bir sz ya da deyimin farkl biimlerde anlal
mas mmkn olduunda. tip belirsizlik vardr. Bunlar, szck anla
mna ilikin, szn gndergesine ilikin ve sz dizimine ilikin belirsizliklerdir.
Szck anlamna ilikin belirsizlik, birden fazla anlam olan bir szck,
iinde yer ald deyim ya da tmcenin farkl biimlerde anlalmasna yol
aacak ekilde kullanld zaman ortaya kar. rnein, Tanra Efsanesi
balkl bir kitap belli bir efsaneye ilikin de olabilir, tanra diye bir eyin
varlna duyulan inanca bir saldn da olabilir. Bunun nedeni "efsane"
szcnn birbiriyle balantl ama farkl iki anlanu birden tamasdr.
Benzer bir biimde, Aynmclk adl bir kitabn yalnzca adna bakarak, "rk
ayrmcl" gibi, toplumdaki baz gruplara uygulanan ayrmclk hakkn
da m, yoksa, "uzman gzel bir ayrmclk rnei sergiledi" tmcesinde
olduu gibi, ince bir zevki yanstan estetik yarglarda bulunabilme yetene
i hakknda m olduunu syleyebilmek olanakszdr. Tabii bu iki balkta
da aslnda szck oyunu yaplyor olabilir. Szck oyunlar szcn anla
mna ilikin belirsizlik zerine kuruludur. Dr. Johnson, evlerinin kapla
rndan bararak birbiriyle tartan iki kadn grnce, "nokta" szc
zerinde bir oyun yaparak bu kadnlarn asla anlaamayacaklarn, nk
konuya "farkl noktalardan" baktklarn sylemi. Oysa aslnda, farkl

ngilizcedeki 'discrimination' (aynmclk) szc her iki anlama da gelir. (.n.)

A'DAN Z'YE DNMEK 33

ncller (yani farkl balang noktalan) bir tantlamay ayn sonuca ula
trabilir, ama o sonuca ulama yollar farkl olur (bkz. tant/tantlama;
sonu) .
Szn gndergesine ilikin belirsizlik, bir szcn birka farkl eye bir
den gnderme yapabilmesinin mmkn olduu durumlarda ortaya kar.
rnein, bir odada ad John olan iki kii varsa, "John'a telefon var" gibi
bir cmle kurmak hibir ey ifade etmez. Ancak o durumda hangi John'un
kastedildii aksa (rnein, bunu sylerken kastedilen John'a baklabi
lir) bu, anlam ak bir sz olur. Bu gibi belirsizlikler "o" ve "onlar" gibi
zamirlerin kullanld durumlarda sklkla ortaya kar. "Sultana taba
mdan frlayp atalmn altna girdi, ben de onu kaldrdm" tmcesinde,
kaldrdm eyin sultana m, atal m, yoksa, daha kk bir olaslk ol
makla birlikte, tabak m olduu ak deildir. (Aslnda sultana szc
"hanm sultan" anlamna da gelir ama, buradaki balam, szck anlamna
ilikin byle bir belirsizliin olumasna izin vermiyor) .
Bazen amphiboly de denilen, sz dizimine il4kin belirsizlik ise szckle
rin diziliinin farkl anlamlara yol amas nedeniyle oluur. rnein,
"kk balk paketleme fabrikas" ya fabrikada paketlenen balklarn ya
da iinde balk paketlenen fabrikann kk olduu anlamna gelebilir.
Buradaki belirsizlik "kk" szcnden nce ya da sonra "bir" szc
nn eklenmesiyle ortadan kaldrlabilir, ama baz baka durumlarda
aklama yapmak gerekir. "Dn ite ne yaptn duydum" tmcesinin
anlam iki kere belirsizdir. Ya senin iyerinde yaptn eyi duydum, ya
da senin yaptn eyi ben kendi iyerimdeyken duydum anlamna gele
bilir. kinci belirsizlik ise "dn" szcne ilikindir. Ya ben senin yapt
n dn duydum, ya da senin dn ne yaptn duydum anlam vardr.
Dili belirsizliklerden tmyle arndrmak ok zordur, ama ciddi bir
kafa karklna neden olan durumlarda demek istediinizi aka syle
meye almak iin aba gstermeniz gerekir (bkz. okanlamllktan
yararlanma) . Eer hukuki bir belge hazrlamyorsanz, szlerinizin sizin
kastettiinizin dndaki btn anlamlarn yok etmeye almanz bir
tr teferruatlk olur.

Benzeri Benzerle Kartnmak

Bkz. benzeim tant ve benzemezlik.

ngilizcede ekirdeksiz kuru zm. (.n.)

34 1':DAN Z'YE DNMEK

Benzeim Tant
Birbirine benzedii dnlen eylerin karlatrlmas yoluyla yaplan
tantlama. Benzeim tant U ilke zerine kuruludur: Eer iki ey baz
bakmlardan birbirine benziyorsa, aka gzlenemese bile aralarnda
baka bakmlardan da benzeme bulunur. Tmevarm zerine kurulu
olan bu ilke genellikle yalnzca baz olas sonulara gtrr; tartmasz
bir kant sunamaz, nk baz bakmlardan benzerlik, her zaman her
bakmdan benzerlii gstermez. Bunun tek istisnas, sz konusu benzer
liin yrtlen mantk biiminde olmasdr. Eer bir tant geerli ise
(bkz. geerlilik) , o zaman ayn mantk biimini kullanan dier btn
tantlar da geerlidir.
Benzeim tantlamasnn ilk bakta kesinlikle gvenilir bir uslam
lama biimi olduu sanlabilir. yle ya, eer bulgularmz benzer ama
yeni durumlara aktaramayacaksak deneyimlerimizden nasl bir ey re
neceiz? Ama benzeim tant yalnzca konuyla ilgili bir benzerlik sz
konusu olduunda gvenilir olabilir ve ne yazk ki ilgili benzerlii nes
nel olarak saptamann bir yolu yoktur.
Benzeim tant uygulamasnn en nllerinden biri, tanrnn var
ln bu yolla kantlama abas olan Tasarm Tantdr. En basit bii
miyle bu yle bir tanttr: nsan yaps eylerle doal nesneler arasnda
gzle grlr bir benzerlik bulunduuna gre (rnein, insan gz ile
kamera arasnda) , ikisinin de benzer bir zeka tarafndan yaratld sonu
cuna varabiliriz. Bir baka deyile, bu iki tr ey arasndaki benzerlik,
ikisinin kaynann da benzer, yani zeki bir tasarmc olduu konusunda
gvenilir bir ipucu olarak deerlendirilir. nsan gz tasarm olarak ka
meraya gre ok daha gelimi olduundan, gzn tasarmcsnn kame
rann tasarmcsndan ok daha zeki olduu sonucuna varabiliriz. By
lece Tasarm Tantnn sonucu, insan gznn zeki ve gl tasarmc
snn tanr olduudur.
Oysa, birok felsefecinin de belirttii gibi, insan gz ile kamera arasn
daki bu benzerlik olduka zayftr. Baz bakmlardan benzemelerine karn
(rnein ikisinde de mercek vardr) , birok baka bakmdan da hi benze
mezler (rnein gz, canl bir organizmadr, kamera ise bir makine) . Tasa
rm Tant byle zayf bir benzeme zerine kuruluysa (bkz. benzemezlik) ,
o zaman doal nesnelerin tasarmnn kayna konusunda vard sonu
da ayn ekilde zayf demektir. Zaten bu konuda farkl bir aklama da
vardr (bkz. farkl aklamalar) : Charles Darwin'in doal seme yoluyla
evrim kuram. Tasarm Tant tek bana tanrnn varln kantlamak-

A'DAN Z'YE DNMEK 35

tan uzaktr, nk hem zerine kurulu olduu benzeme zayftr, hem de

ona rakip olan ve organik dnyann tasarmnn evre ve kaltm tarafn
dan biimlendirildiini ne sren ona rakip bir kuram vardr.
Felsefeci Judith Jarvis Thomson, krtajn ahlaken doruluu zerine
yazd bir yazsnda, bir ceninin de haklar olduu, ama bu haklarn bir
kadnn kendi bedeni zerindeki haklarndan daha nemli olamayaca
grn savunurken bir benzetme kullanr (bkz. fikir cimnastii) . Baz
gebelikleri, bir sabah uyanp nl bir kemancnn hayati organlarnza
balanm olduunu ve size byk bir bedensel rahatszlk veren bu duru
mun dokuz ay srmesi gerektiini, aksi takdirde kemancnn leceini
rendiiniz hayali bir senaryoya benzetir. Gerekleme olasl ok
dk olan byle bir benzetmeyi kullanmasnn nedeni, cenin haklan
tartmasnda nelerin gzden kartldn aka ortaya koymak isteme
sidir. Kemanc lmesin diye onu bedenine bal tutan kiinin kararna
sayg duysak da, kemancnn yaama hakknn insann kendi bedeni
zerindeki haklarndan daha nemli olduunu sylemek doru deildir.
Elbette bu tartmal bir benzetmedir ve ancak baz gebelik biimlerine
benzer (oumuz iin de bu fikir cimnastiinin etkisi bedenimize bala
nan nl kemancnn kim olduunu bilmemize baldr) . Ancak yine de,
Thomson'n 1971 ylnda yaymlam olduu bir makalede kulland
bu benzerlik, krtaj yanls ve krtaj kart tartmalarda neleri konuma
mz gerektiine dikkati ekmesi bakmndan ie yaram ve o gnden bu
yana bu tartmalarn k noktas olmutur.
Hayvan haklar savunucular da hayvanlara kar duyarl olmamz
isterken, insanlarn ve hayvanlarn ac ekme biimleri arasnda aka
sylenmeyen ama varl kabul edilen bir benzemeden yola karlar.
nsanlarn acy hissettiini ve ok ac veren durumlarda bunu yaamak
tansa her eyi yapabileceklerini biliyoruz. kence bu yzden ok etkili
bir yntemdir. Memeliler birok bakmdan insanlara benzer. Aramzda
genetik akrabalk vardr ve bedensel acya onlar da benzer fizyolojik
tepkiler verirler; onlar da bizim gibi ac veren durumlardan kanmak
isterler ve bazen bizim ac ektiimiz durumlarda karttmz seslere
benzeyen ve bu yzden de ac ektiklerini dndren sesler kartrlar.
nsanlar ile memeliler arasndaki bu benzerliklere dayanarak memelile
rin de baz tr aclar hissettiklerini dnmek mantkl gibi grnmek
tedir. nsanlar ile memeliler arasnda baz farkllklani olduu doru
dur. rnein baz empanze trleri dnda dier memeliler dil kullana
mazlar. Ama bu farkllklar konuyla ilgili deildir. te yandan bcekler
insana memelilerden ok daha az benzerler; onun iin bceklerin ve

36 A'DAN Z'YE DNMEK

insanlarn acy hissetme biimlerindeki benzerlikten yola karak varla

cak bir sonu zayf bir sonu olur.
Bir rnee daha bakalm: Baz kiiler Amerika Birleik Devletleri'nde
bireysel silahlanmann yasaklanmasnn iddet ieren sular azaltmak
yerine arttracan sylemilerdir. Bu savn dayandrld gerek, ki
Yasa dneminde alkoll iki satnn yapm ve tketiminin yasaklan
mas ile, yasad alkole bal su oranndaki art arasndaki bantdr
(bkz. bant ile nedenin kantnlmas) . Benzer biimde, silah satnn
yasaklanmasnn silah kaaklna ve bunun da sulularn silahlara daha
kolay ulamasna yol aacana deinilmektedir. Sulularn silahlara daha
kolay ulaabilmesinin sonucu ise bu silahlarn daha ok kullanlmas ola
caktr. Bu tantlama, ki Yasa dneminde alkoln yasaklanmas ile gn
mzde silah satnn yasaklanmas arasnda konuyla ilgili bir benzerlik
olduu inanc zerine kuruludur. Aynca baka varsaymlara da dayaldr.
rnein sulularn elinde silah olursa, bu silahlan kullanacaklar ve (has
mnz da byk olaslkla silahl olacandan) ate ederseniz vurulma tehli
kesinin olmas nedeniyle bireysel silahlanmann bu durumda ie yaramaya
ca gibi varsaymlara. Ama tartmann temelini bir benzerlik oluturur.
Oysa, bu iki durum arasnda ok nemli farkllklar olduundan, sz konu
su benzerliin ok zayf bir benzerlik olduunu grmek zor deildir. rne
in silah, kullanld zaman tketilen bir ey deildir, oysa alkol tketi
len bir maddedir. ki durumun nemli lde farkl olduu gsterilirse,
benzerlikten yola karak varlacak sonucun bamsz kantlarla desteklen
mesi gerekir. Tartlma doru sonuca ulasa da (bkz. kt neden yanltmaca
s) , yalnzca benzerlik zerine kurulu bir tant kesin sonuca gtremez.
Benzeim, bir retorik tekniidir. rnein Hitler, ngiltere'nin boynu
nu bir tavuk boynu gibi kopartacan sylerken Nazi Almanyas'nn
gcne, ngiltere'nin ise aresizliine vurgu yapmak istemitir. Alman
ya'nn ngiltere ile ilikisi, bir iftinin kesmek zere olduu tavuk ile
ilikisine benzetilmitir. Churchill ise nl "Ama ne tavuk, ama ne
boyun" szleriyle ikisi arasndaki benzerliin Hitler'in sandndan ok
daha az olduunu belirtmi ve Hitler'in ngiltere ile Mttefikleri kolay
lkla yenecei yargsnn desteksiz bir yarg olduuna iaret etmitir.
Ama Hitler de Churchill de, bu sonulara nasl vardklarn gsteren
tantlar kullanmamtr.
Byk benzerlikler sz konusu olduunda, tartlmann salam bir zemi
ne oturduu sylenebilir. Ancak, grnte byk benzerliin olduu du
rumlarda bile yanlma pay vardr. Mantarlar ile apkal mantarlar grn
olarak birbirlerine ok benzerler ve yakn akrabadrlar, ama mantarlar

A'DAN Z'YE DNMEK 37

zehirsiz, apkal mantarlar ise zehirlidir. Bu nedenle, iki ey arasndaki

byk bir benzerlikten bir sonu karmak, bu sonucun tartlmasz doru
olduunu dndrmemelidir. Tabii bu, tartmalarda benzeim tant
kullanlamaz anlamna gelmemelidir. Yalnzca dikkatli kullanlmal ve
mmkn olan yerlerde bamsz kantlarla desteklenmelidir. Bir benzei
min her bakmdan doru olmasn beklemek gereki olmaz, ama bir tantla
mann anlaml olabilmesi iin bu iki ey arasnda konuyla ilgili bakmlar
dan bir benzeim olmaldr. Konuyla neyin ilgili, neyin ilgisiz olduu ge
nel olarak balam tarafndan belirlenir. Eletirel dnce uygulamalarnn
ounda olduu gibi bu konuda da eldeki konunun kendine has zellikle
rine duyarl olmak gerekir ki, bu uyan birok kitapta yer almaz.

Benzemezlik
Bir benzeimde birbiriyle karlatrlan iki ey arasndaki farkllklar
(bkz. benzeim tant) . Arada ciddi bir benzemezlik varsa bu durum
benzeim tantn etkisizletirir.
rnein, biri size eroin kullanmann ara sra bir bardak arap imek
ten ok da farkl bir ey olmadn sylerse, bu karlatrmadaki baz
ciddi benzemezlikleri gstererek bu gr ykar ve tant rtebilir
siniz (bkz. rtme) . ncelikle, arap imenin de sala zararlar olmas
na karn, bu zararlar bamllk yaratan bir uyuturucunun douraca
zararlarn yannda nemsiz kalr. kinci olarak, arap imek yasaldr,
uyuturucu kullanmak ise yasa d. Bu nedenle eroin kullanmann dou
raca olumsuz toplumsal sonular, alkol kullanmann sonularndan
ok daha ciddi ve sayca ok daha fazladr. Yalnzca bu iki benzemezlik
bile eroin ile arap tketimi arasndaki benzemeyi etkisizletirmeye ve
bu benzeme yoluyla varlan sonucu geersiz klmaya yeter.
Karlatnlan iki ey arasndaki benzemezliklere iaret ederken en
zor ey, neyin konuyla ilgili bir benzemezlik olduuna karar vermektir,
nk herhangi iki ey arasnda bir sr benzemezlik bulunabilir. lgi
siz benzemezliklerin bulunmas benzeim tantlarn etkisizletirmez
(bkz. konuyla ilgisizlik) .

Biimsel Olmayan Yanltmaca

Biimsel yanltmaca dndaki her trl kusurlu ve gvenilir olmayan

38 /4:0/\N Z'YE DNMEK

tant. Biimsel olmayan yanltmacalar mantksal yaplar bakmndan

gayet geerli tant trleri olabilir. Bu kitapta bunlarla ilgili birok rnek
yer almakta. rnein, etimolojik yanltmaca geersiz bir tant tr deil
dir, yalnzca bir szcn anlamn, kkeni belirler gibi yanl bir ncl
zerine kurulu bir tanttr. Kitapta bir tantn yanltmaca olduunu sy
lediimde yanltmacann biimsel mi yoksa biimsel olmayan bir yanlt
maca tr m olduunu da her seferinde belirttim. "Biimsel olmayan
yanltmaca" yerine baka bir karlk bularak belirsizlikten kanabilir
dim; ama bu kitapta anlatlan tant trlerinin zaten yerlemi adlar
var, bunlara yeni bir ad vermek "yanltmaca" demekten daha byk bir
karklk yaratabilirdi.
Gnlk kullanmdaki "yanltmaca" szc ise yalnzca "safsata" an
lamndadr ama szc bu anlamda kullanmaktan kanmak gerekir.
rnein, ''isizliin tmyle yok edilebileceini sylemek bir yanltmaca
dr" tmcesinde, szck bu anlamda kullanlmtr ve yalnzca herkesin
bir iinin olabileceini doru olmad sylenmektedir. Yanltmacann
nasl yapldn gsteren bir uslamlama kalb ya da teknii saptanma
makta, yalnzca kar gr ile anlamazlk dile getirilmektedir. "Yanlt
maca" szc bu anlamda bir retorik olarak da kullanlr, yani yanltma
ca szcnn armlarndan yararlanan bir tartmac, kart grn
uslamlamasnda bir kusur olduu izlenimi yaratr, oysa yapt ey yal
nzca ayn fikirde olmadn belirtmektir (bkz. ok anlamllktan yarar
lanma ve "bu bir yanltmaca") .

Biimsel Yanltmaca
Geersiz bir tant biimi, yani, nclleri (bkz. ncller) doru olabilen
ama sonucu (bkz. sonu) zorunlu olarak doru olmayabilecek tant (bkz.
non sequitur). Geerli tantlarn aksine (bkz. geerlilik) , biimsel yanlt
macalar dorulara vardrmaz; bunlarn yaps doru ncllerden mut
laka doru bir sonucun kmasn garantilemez. Sonu doru olsa bile
bu sonuca gvenilir bir yntemle ulalm olmaz.
Biimsel yanltmacann ok bilinen bir rnei cad avnda grlebi
lir. rnein cadlarn artmasndan kayg duyan biri yle bir tantlama
yapabilir:
Btn cadlarn kara kedileri vardr.
Komumun kara kedisi var.
yleyse komum da cad olmal.

A'DAN Z'YE DNMEK 39

Bu yanltc bir uslamlamadr, nk tantn yaps geersizdir. lk ncl

doru olsa bile, komunun kara kedisinin olmas onun cad olduunu
gstermez. lk ncln syledii ey, kara kedisi olan herkesin cad ol
duu deil, btn cadlarn kara kedisinin olduudur. Bu ikisi ayn ey
deildir. Sonucun ncllerden kabilmesi iin ilk nclde cadlarn
hepsinin ama yalnzca onlarn kara kedilerinin olduunun sylenmesi
gerekir, aksi takdirde kara kedisi olan baz kiilerin cad olmayabilecei,
bu yzden komunun da cad olmayabilecei olaslna yer alm olur.
Byle aklannca bu tanttaki hata kolayca grlyor ama ilk bakta
bu yanltmacadaki uslamlama doru gibi grnebilir. "Yanltmaca" terimi
geni anlamyla her trl hatal uslamlama iin de kullanlr (bkz. biim
sel olmayan yanltmaca ve "bu bir yanltmaca") .

Bileik Sorular
Kaynak sorularn dier ad.

Bilgisizlik
Bkz. delil yetersizlii.

"Bu Bir Deer Yargs"

Syleyen kiinin, ileri srlen gre kar yanl olarak bir nakavt tant
gibi kulland sz. Tartmay sonlandrmak iin kullanlan bu szn
ardnda aka aklc tartmalarda deer yarglarnn yeri olamayaca
varsaym bulunmaktadr.
rnein, bir okulun mfredatnda yer alacak yazarlarn tartld
bir platformda retmenlerden biri "Mfredatta Kral Lear'n bulunma
snn nedeni ok gzel bir oyun olmas" diyebilir. Buna karlk olarak
"Bu bir deer yargs" itiraz ykselebilir. Oysa "ok gzel bir oyun" tanm
lamasn yapan kii bir deer yargs belirttiinin farkndadr; zaten bu
yzden sylemitir. Buna itiraz eden kii dile getirilen bu deer yargsnn
yanl olduunu dnyorsa, bu iddiasn destekleyen gerekeler bulma
s gerekir. Yalnzca bir deer yargsnn belirtildiini sylemek o yargnn
yanl olduu anlamna gelmez. Ayn biimde, Kral Lear'n "ok gzel bir
oyun" olduunu ileri sren kii de grn kantlarla desteklemelidir.

40 1':DAN Z'YE DNMEK

zerinde tarttmz konu hayatmzn hangi alann ilgilendirirse

ilgilendirsin, mutlaka baz deerlerle kartrlm olduundan, deer
yargsnda bulunulmamas gerektii gr kolay savunulabilecek bir
gr deildir. Azmzdan kan her szde gizli bir deer yargs vardr.
Bu yzden deer yarglarn yasaklamay hakl grmek mmkn deil
dir. "Bu bir deer yargs" sznn kendisi bile bir deer yargs belirtir;
buna gre, sylenen ey bir deer yargs belirttii iin deersizdir. Bir
eyin deersiz olduunu sylemek bir deer yargs belirtmektir. Bu
yzden bu gr kendi kendini rtr (bkz. rtme) .

"Bu Bir Yanltmaca"

Haksz bir biimde birini yanltmaca kullanmakla sulama manevras
(bkz. biimsel yanltmaca ve biimsel olmayan yanltmaca) . Son derece
zararl olabilecek bir retorik biimidir. Grnz aklarken birisi
sylediiniz eylerde bir sr yanltmaca kullandnz ileri srerse, geri
adm atp size saldran kiinin kukulu bir durum yaratmasna meydan
verebilirsiniz. Oysa, yanltc bir uslamlama yapld sulamasn yapan
ki, niye byle bir sulama yaptn aklamak durumundadr; aksi tak
dirde sulamas havada kalr (bkz. bulanklk) . stelik "yanltmaca" sz
cnn anlamndaki belirsizlik durumu daha da karmaklatnr, nk
bu szck hem geersiz uslamlama, hem gvenilir olmayan tantlama an
lamna gelebilecei gibi, hem de baz balamlarda "grnze katlm
yorum" demenin ksa yolu olarak kullanlr. Bu son kullanmdan mmkn
olduunca kanlmaldr, nk bir szn yanll olmasyla bir tantla
mann yanltmacal olmas arasndaki nemli fark ortadan kaldrr.
Bir yanltmaca kullandnz sulamasna kar yapabileceiniz en
iyi savunma, bu sulamay yapan kiinin aklamasn istemektir.

Bu Yzden
Bkz. ikna szckleri ve yanltc "yleyse" ve yanltc "bu yzden".

Bulanklk
Aklk olmamas. Bulanklk bir szck ya da deyimin ayn anda birden

A'DAN Z'YE DNMEK 4 1

fazla anlama gelmesi durumu olan belirsizlik ile kantrlmamaldr. Bu

lanklk balama bal olan bir eydir; bir balamda. bulank olan bir
ifade bir baka balamda ak olabilir.
rnein, pasaport almak iin doldurduunuz bavuru formundaki
ya hanesine " 1 8'den byk" yazmanz doru olmaz, nk bunun anla
m ok bulanktr. Oysa bir baka balamda, rnein seimlerde oy kul
lanp kullanamayacanzn belirlenebilmesi iin yanz sorulduunda,
" 18'den byk" demenizin anlam ok ak olur. Kendisine Londra Ka
lesi'nin yeri sorulan biri, "Thames Nehri'nin kuzey kysnda bir yerde"
derse, bu szlerden ok bulank bir anlam kar. Burada sz konusu olan
ey belirsizlik deil, kaleye tam olarak nasl gidileceinin net olarak
sylenmemi olmasdr. Ama bir genel bilgi yarmasnda "Thames
Nehri'nin kuzeyinde" ifadesi doru yant saylabilir.
Anlam bulankl etkili iletiimi engeller. Bazen herhangi bir ko
nuda kendilerini balamak istemeyen kiiler bir hile olarak bulankla
ha vururlar. rnein kendisine kamu sektrnde nasl tasarruf yapla
ca sorulan bir siyaseti, bunu yaparken kullanlacak herhangi bir yn
temle kendini balamamak iin, genel ve bulank ifadelerle sektrde
etkinliin artrlmas gereinden sz edebilir. yi bir gazeteci byle bir
durumda etkinliin tam olarak nasl artrlacan sorarak siyasetiyi
sktrr ve yaratlan bulanklk perdesini datmaya alr. Benzer bir
biimde, yolda durup iki itii iin randevusuna ge kalan biri, bunu
sylememek iin "zr dilerim geciktim, yolda yapmam gereken bir ey
vard ve biraz uzun srd" derken gecikmesinin nedenini zellikle bula
nk brakyor ve gerein tamamn sylemiyor demektir (bkz. gerein
tamamn sylememek) .

Btn ve Baz
Bkz. baz/btn karkl.

eliki
Biri dierinin tersini syledii iin ikisinin birden doru olmas mmkn
olmayan iki ifade. rnein, New York'a hem gittiimi hem de gitmedi
imi sylersem kendimle elimi olurum; nk bu, oraya gittiimi
hem kabul hem de inkar ettiim anlamna gelir. Herhangi bir ifade, ayn
tmce olumsuz yaplarak eliik bir hale getirilebilir. (bkz. tutarllk ve
reductio ad absurdum) . Bir ifadenin ayn zamanda hem doru hem de
yanl olamayaca, elimezlik ilkesi olarak da bilinen temel bir mantk
ilkesidir.

elimezlik lkesi
Bkz. eliki.

kanm
Bkz. kmak/karmak.

A'DAN Z'YE DNMEK 43

k Olmayan Durum (Catch-22)

Btn kurallarda bir boluk olurken, bu inenmesi mmkn olmayan
bir kuraldr. Adn Joseph Heller'in sava pilotlarnn tehlikeli uular
yapmamak iin uutan muaf tutulmaya almalarn anlatan Catch-22
adl romanndan almtr. Romanda pilotlarn deli olmalar durumun
da uu izni alamayacaklarna ilikin bir kural vardr. Baz pilotlar u
mamak iin deli olduklarn sylerler. Ama bir pilot uu izninin iptali
ni isterse, bu onun akll olduunun gstergesi saylr; nk, savatan
kamak isteyen biri deli olamaz. te yandan, umakta olan pilotlar kesin
likle delidir. Bu, k olmayan bir durumdur. Aslnda hi kimsenin
umaktan kaamayaca anlamna gelir. Heller romanda yle der: "Bir
tek tuzak vard ve bu da k olmayan bir durumdu ... [pilot] eer uuyor
sa deli demekti ve bu durumda umas gerekmiyordu; ama eer umay
istemezse akll demekti ve bu durumda umak zorundayd."
Artk "k olmayan durum" deyimi daha genel anlamda, herhangi
bir tuzakl durum iin kullanlyor. Ama Heller'n anlattna benzer
durumlar iin kullanlmas daha uygun olur.
rnein, aada anlatlan durum, tam bir k olmayan durum rne
i saylabilir. Yaynclk dnyasnda bir i bulabilmeniz iin daha nce
bir yaynevinde alm olduunuzu gstererek ie uygunluunuzu kant
lamanz gerekir. Byle bir i deneyiminiz yoksa sizinle i grmesi yap
mazlar. Byle bir deneyimi edinmenizin tek yolu ise yalnzca deneyimli
kiilere frsat tanyan bir elemeden gemi olmanz olduuna gre, bu
rada k olmayan bir durumla kar karya kalm olursunuz. Yayr
clk alannda bir i bulabilmenizin tek koulu daha nce bu alanda
deneyim edinmi olmanzdr, ama deneyimli olmak zaten bu alanda i
bulmann n kouludur. Bu yzden yaynclk alannda almanz ola
naksz olur.

kmak/karmak
Kimi zaman kartrlan, oysa birbirinden ok farkl biimlerde kullan
lan iki szck. Eer bir sonu mantksal olarak nclleri izliyorsa, ncl
lerden o sonu kar (bkz. ncller) . Ama ncllerin kendileri kanm
yapmazlar. Bu ncllerden bu sonucu karanlar insanlardr. rnein,
bir kadn olmanz ve btn kadnlarn lml olduu gereinden sizin
de lml olduunuz sonucunu karabilirim. "Btn kadnlar lml-

44 -4:DIW Z'YE DNMEK

dr" ve "Siz bir kadnsnz" ncllerinden bu sonu kar, bu sonucu

karan kii ise ben olurum.

ounluk Oyu
Bkz. demokrasi yanltmacas ve oybirlii gerei.

okanlamllktan Yararlanma
Ayn szck ya da deyimin bir tantta (bkz. tant/tantlama) iki ya da
daha fazla farkl anlamda kullanlmas ile ortaya kan ve szck anlamna
ilikin bir tr belirsizlik. okanlamllktan yararlanan kii, szcklerin
farkl kullanmlar sanki ayn anlama geliyormu gibi davranr.
rnein aadaki nl tmdengelin tantnn deitirilmi bii
mine bakalm:
Btn insanlar lmldr.
Pele bir insandr.
Ama Pele lmszdr.
yleyse lmsz olan en azndan bir insan vardr.
Ya da U rnee bakalm:
Btn insanoullar lmldr.
Boudicca insanolu deildi.
yleyse Boudicca'nn lmsz olmas mmkndr.
lk rnekte Pele'nin hem bir insan (dolaysyla lml) , hem de lmsz
olduu nasl doru olabilir? Bu, ayn zamanda Pele lmldr ve Pele
lmszdr demekle ayn ey, yani ak bir elikidir. Sorunun yant
"lml" ve "lmsz" szlerinin kafa kartrc bir biimde kullanla
rak ayn insan iin arada bir eliki olmadan her ikisini de mmkn
klmasndadr. Buradaki "lml" szc "lecek" anlamndadr; oysa
"lmsz" szc bedensel lmn gereklemeyecei anlamna gel
mez, yalnzca nleri kendileri ldkten sonra da srecek olan insanlara
iaret eder. Byle kullanldnda, bir insann hem lecek olmas hem
de lmsz olmas arasnda bir eliki yoktur.

A'DAN Z'YE DNMEK 45

kinci rnek de bir baka okanlamllktan yararlanma rneidir. Bu

defa farkl anlamlarda kullanlan szck "insanolu" szcdr: lk
nclde oul olarak kullanlan szcn anlam apak "insan"dr; ikin
ci nclde ise "erkek cinsten insan" anlamnda kullanlmtr. Bu iki
rnek de biraz abartl; nk kasten bir paradoks yaratyor ve gerek
anlamda bir kafa karklna neden olmuyor.
Ama biraz daha gereki olan u rnee bakalm:
Bir insan bilerek kandrmak asla hakl gsterilemez.
yleyse kimsenin insanlar bilerek kandrmaya hakk yoktur.
Birinci nclde "hakl" szc "ahlaken doru" anlamnda kullanl
mtr, oysa ikincisinde kullanlan "hak", yasal haktr. Bu iki kavram
arasnda iliki olsa da sonuta ayn ey deildirler. Biliyoruz ki ahlaken
yanl olan birok ey yasalar tarafndan yasaklanmamtr. rnein
zalimce yntemlerle retilmi etleri yemek ahlaken doru deildir, ama
bugnk durumda, eer yemek istiyorsanz, bu etleri yemek yasal hak
knzdr. Ahlaken doru olandan yasal hakknzn ne olduuna yaplan
byle bir gei, okanlamllktan yararlanmaktr. Bu tr okanlamllk
lar bazen dikkatsizlikten kaynaklanr ama ou durumda yaplan, kasti
bir yanl anlamadr (bkz. hayali hasm) .
rnein "eitlii" siyasi bir ama olarak savunan bir kimse iin eitli
in "bir rneklik" anlamna gelmesi dnlemez. Eitlik talebi davra
nta eitlik, saygnlkta eitlik, g elde etmede eitlik ve frsat eitlii .
talebidir. Amac da, iindeki tm insanlarn neredeyse birbirinin ayns
olduu bir dnya yaratmak deildir. Oysa eitlikilii eletirenler "eitlik"
kavramn kimi zaman yukarda tanmland gibi, kimi zaman ise "bir
rneklik" olarak alglarlar:
Eitlik istiyorsunuz (davranta, g elde etmede, frsatlarda, vb.) .
Eitlik (bir rneklik anlamnda) istenmeyen ve ulalmas olanaksz
olan bir amatr.
yleyse istenmeyen ve ulalmas olanaksz bir ey istiyorsunuz.
Byle ortaya konduu zaman bu eletirinin "eitlik" szcnn okan
lamllndan yararlandn grmek zor deildir. Byle bir belirsizlik
mutlaka bilerek yaratlm olmayabilir. Ama eer bilerek yaplmsa,
bunun adna sofistlik, daha dorusu, ham hayalcilik denir.

46 l':DIW Z'YE DNMEK

oklu Somlar
Kaynak sorularn baka ad.

rtme
Bir ifade, iddia ya da sulamann doru olmadn kantlama. Bu, kabul
etmeme ile kantrlmamaldr, nk bir ifadeyi kabul etmemek yal
nzca onun doru olmadn sylemektir. rnein, Sophie'nin Dnya
s'nn yazar olan Jostein Gaarder gibi tek bir kart rnek gstererek hi
kimsenin felsefe kitaplar yazarak zengin olmad savn rtmek kolay
dr. Kabul etmemek kant ya da tantlama gerektirmez, rtmek ise
gerektirir. Ne yazk ki, ou insan "rtme" szn "kabul etmeme" ile
e anlaml gibi kullanmaktadr. rnein, siyasetiler sklkla rakipleri
nin grlerini rttklerini iddia ederler, oysa tek yaptklar o grn
doru olduunu kabul etmemektir. "rtme" szcn bu anlamda
kullanmak ham hayalcilikten (bkz. ham hayalcilik) kaynaklanyor ola
bilir, yani kiiye kar gr yalnzca kabul etmeyerek alt ettiini d
nmek ho gelebilir. Oysa asl anlamyla kullanldnda rtme yalnz
ca kabul etmemeden ok daha byk bir aba gerektirir.

Dalkavukluk
Bkz. secdeye varmak, yetkili az gerei ve her konuda uzmanlk.

Darbmeseller
Bkz. atasz gerei.

Delil Yetersizlii
Bir inanca kar kantlarn olmamas durumunda o inancn doru oldu
unu kabul etmek anlamna gelen ve biimsel olmayan bir yanltmaca.
Bir gre kar kant olmamas, byle kantlarn bulunamayaca anla
mna gelmez, dolaysyla bu durum o gr iin yalnzca dolayl bir des
tek salar.
rnein, televizyonda iddet ieren programlar izlemenin ocuklar
daki iddet eilimlerini artrd kesin olarak kantlanmamtr. Bu etki

48 A'DAN Z'YE DNMEK

llrken dikkate alnmas gereken o kadar ok deiken vardr ki, bu

iki ey arasnda neden sonu ilikisi olduuna dair kesin bir kant sala
namam olmas doaldr (bkz. bant ile nedenin kartrlmas) . Kant
olmamas durumundan, yleyse televizyondaki iddet, ocuklarn iddet
eilimlerini artmnaz sonucunu karmak bir hata olur. Bunun niye hata
olduunu anlamak kolaydr, nk ayn durumdan kar gre de varla
bilir: yleyse televizyondaki: iddet ocuklarn iddet eilimlerini artnr.
Oysa, bu sonularn ikisi de non sequitur sonulardr.
Hi kimse lmden sonra hayatn olmadna dair kesin kant gste
rememise de, bunu, yle olduuna dair bir kesinlik olarak grmek ok
aceleci davranmak olur. Ayn teknii kullanarak ldkten sonra herke
sin ebedi ikenceye tabi tutulacan ya da herkesin bcek olarak yeni
den dnyaya geleceini de kantlayabiliriz.
Delil yetersizliinin salam bir kant oluturduuna inanmann ne
deni, baz mahkemelerde sann suu kantlanana kadar susuz sayl
mas ilkesi olabilir. Yani bir kiinin suunu kantlayan delil yoksa, o kii
mahkemenin gznde su ilememitir. Oysa, birok sulunun srf bu
ilke nedeniyle serbest brakldn biliyoruz. Bu nedenle, bu ilke gerek
anlamda bir susuzluk kant deil, yalnzca masum insanlarn yanllkla
mahkum edilmesini engellemeye ynelik bir nlemdir.

Demir Lokma Yutmak

Vazgemeyi gze alamadnz ilkeler yznden tatsz sonulan kabul
etmek zorunda kalmak. Bu hamle, zellikle hasmnzn grn rtt
nz (bkz. rtme) sandnz bir anda yaplrsa ok can skc olabi
lir. Genellikle beklenmedik bir hamledir ve tam da siz kar grn
varabilecei sama ya da savunulamaz baz sonular gsterdiiniz za
man ortaya kar (bkz. sama sonu hamlesi ve reductio ad absurdum) .
Hasmnz hem gsterdiiniz sonularn ortaya kacan kabul eder hem
de bu sonulara katlanlabileceini sylerse artk tartmann bir anla
m kalmaz, nk aranzda temel varsaymlarnz asndan bir uurum
oluur (bkz. varsaym) . Demir lokma yutmann en ar rnei, has
mnzn elikileri kabullenmekten ekinmedii durumlarda ortaya kar.
Byle kiilerle mantkl bir tartma yaplamaz. Ama, demir lokma yut
mak zorunda kalanlarn ou ii bu noktaya getirmez.
rnein, koyu yararc, yani, herhangi bir durumda ahlaken doru
olan eyin en fazla sayda kiiye en byk mutluluu getirecek olan ey

A'DAN Z'YE DNMEK 49

olduuna inanan biri, susuz bir kimsenin cezalandrlmasnn ahlaken

doruluu konusunda zor bir karar vermek durumunda kalr. Temel ya
rarc ilkenin sonularndan biri udur: Eer baz durumlarda susuz bir
kimsenin cezalandnlmann mmkn olan en byk mutluluu sala
yaca kantlanrsa (rnein halkn ounluunun bu kiinin sulu oldu
una inand ve cezalandrlmasndan mutlu olaca bir durumda) , o
zaman bu susuz insann cezalandrlmas ahlaken doru olur. oumuz
iin bu, yararc felsefenin tatsz bir sonucudur ve birok kiinin basite
indirgenmi bu yararc ilkenin doruluundan kukuya derek ya ilkeyi
gzden geirmesi (bkz. ad hoc eklemeler) ya da yararclktan tmyle
vazgemesi iin yeterli bir gereke oluturur. Oysa, koyu yararc biri bu
demir lokmay yutmaya raz olup "Evet, benim kurammdan bu sonu
kar ama ben bunu kabul etmeye hazmn; yani, baz durumlarda susuz
bir insan cezalandrmak ahlaken dorudur" diyebilir.
Ya da yle bir rnee bakalm: Bir kimse ancak hayatnda hibir
kural inememi olan kimselerin yarglk yapmas gerektii ilkesini
benimseyebilir. lk bakta bu makul bir nlem gibi grnse de, zerinde
biraz dnlnce, eer bu ilke benimsenirse U anda yarglk yapmak
ta olan hemen herkesin meslekten men edilmesini gerektirecei, nk
yarglarn byk ounluunun hz limitini amak ya da uygunsuz park
etmek gibi trafik sular ile haklarnda soruturma almam olsa bile,
ufak tefek baka sular ilemi olduklarn grebiliriz. nat biri yine de
demir lokmay yutmay ve var olan btn yarglar grevden almay
gerektiren bu ilkeyi savunmay srdrebilir.

Demokrasi Yamltmacas
Oylama sonucunda ortaya kan ounluk grn her konuda gere
in kayna ve gvenilir bir eylem klavuzu olarak gren ve gvenilir
olmayan bir uslamlama yntemi. Btn biimsel olamayan yanltmaca
dr (bkz. yanltmaca) . Siyasi anlamda demokrasi, geni siyasi katlm
salamas ve zorbalk heveslilerine engel olmas bakmndan istenen
bir eydir. Ancak, hayatta atlacak admlarn ne olmas gerektiini sap
tamak iin oylamaya bavurmann hi de uygun olmayaca birok farkl
alan vardr. Demokrasi yanltmacasna kaplan kiiler mmkn olduun
da her trl karar oylamaya sunmak ihtiyac hissederler. Bunu yaparken
safa, oylamann herhangi bir konuda gerei ortaya koyacana inanr
lar, ya da bunun mantkl kararlar verebilmek iin en iyi strateji olduu-

50 A'DAN Z'YE DNMEK

mi dnrler. Oysa, oy veren kiiler oylama yaplan konuda byk l

de bilgisizse, bu durum verdikleri oylarla da ortaya kar.
rnein kt hava koullar yznden acil ini yapp yapmama ka
rarn vermek zorunda kalan bir pilotun konuyu yolcularn oyuna sun
mas pek akllca olmaz; nk, ounluun karan ne olursa olsun, bu,
durumun ierdii tehlikelerin tmyle anlalmas ve deerlendirilme
si sonucunda verilmi bir karar olamaz. stelik bu durum pilotun karar
vermekten kanmak iin sorumluluklarn yadsmas anlamna da ge
lir. Genellikle her konuyu oya sunan kiiler, verdikleri kararlarn sorum
luluundan kanmak iin bu demokratik yntemi kullanrlar; yani bu
demokratik ynteme olan inanlar aslnda bir tr ham hayalciliktir
(bkz. ham hayalcilik) , nk tek sorumlunun kendilerinin olmamas
ilerine gelir. Gerekte ise demokrasi yalnzca baz balamlarda deerli
bir eydir, dierlerinde ise son derece uygunsuzdur. Genelde istenen ey
ounluk oyu deil, bilgilendirilmi ounluun oyudur.

Deneysel
Deney ya da gzlem zerine kurulu olan. Bilimsel aratrmalar deneysel
dir, yani gzlem yoluyla elde edilen ve bir hipotezi (bkz. hipotez) doru
lamak ya da rtmek iin (bkz. rtme) kullanlan kantlar zerine
kuruludur. rnein, bir uyku ilacnn uykusuzluk eken hastalara iyi
gelip gelmediini renmek isteyen bir aratrmac, bu etkiyi deneyler
yaparak snar. Bu deneyler yoluyla, ilac kullanm olan ok saydaki
hasta ile ila kullanmam olan ayn saydaki hastann uyku dzenlerini
karlatrabilir.
(Bkz. yaanm rnekler, tmevarm ve "aratrmalar gsteriyor ki...")

Devime Etkisi
Bkz. domino etkisi.

Domino Etkisi
Eer bir eyin olmasna izin verilirse, tpk bir domino tan devirdii
nizde onun bir sonrakini onun da bir sonrakini devirerek zincirleme bir

A'DAN Z'YE DNMEK 5 1

olaylar dizisine neden olmas gibi, bunun ard sra istenmeyen birok
baka olay da tetiklenmi olur. Bu eretileme genellikle bir retorik bii
mi olarak kullanlr. Vietnam Sava srasnda Amerikal siyasetiler bu
re torii kendi lkelerinin mdahale sini hakl karmak iin
kullanmlardr; yani, eer bir devletin komnist olmasna izin verilir
se, bu durum bir domino etkisi yaratarak art arda baka devletlerin de
komnist olmasna yol aar denmitir.
Oysa, buna ok yakn bir ey olan kaygan yama tant gibi domino
etkisi eretilemesi de ancak baz durumlara uygundur. Kanlmaz so
nular tartma konusu olan olgunun kendisinden doar, ona yaptn
lan yaftadan deil. Yine de bu eretileme belli bir eylemin kanlmaz
bir sonucu olacan dnmeyen kiiler iin inandrc olur. Oysa "do
mino etkisi" deyiminin kullanld birok yerde, bu, yalnzca bir ikna
teknii olarak kullanlr ve kant gstermeye ya da tantlamaya (bkz.
tant/tantlama) gerek duyulmaz. Domino etkisi gerek dominolar ara
snda bile her zaman kanlmaz olarak ortaya kmaz, izgiden azck
sapma zincirleme olay engelleyerek baz dominolarn devrilmemesine
yol aar.
Benzemelerde olduu gibi (bkz. benzeim tant) iki olgu arasnda
varolduu ima edilen her trl koutlukta da uyank olmanz ve karla
trlan eyler arasnda gerekten konuyla ilgili bir benzerlik bulunup
bulunmadn aratrmanz gerekir (bkz. benzemezlik) .

Dngsel Tanm
Bu durum, tanmlanan ey (definiendum) tanmn (definiens) iinde yer
aldnda ortaya kar. Tanm yapmann amac bir terimin anlamn
aklamaktr. Eer tanm anlamak iin o terimin kendisini zaten bi
liyor olmanz gerekiyorsa doal olarak bu baarlamaz. Dolaysyla, dng
sel tanmlar tanm yapamaz.
rnein, "felsefe" teriminin "felsefecilerin yapt ey" olarak tanm
lanmas, eer felsefecilerin felsefe yapan kiiler olmalar dnda ne oldu
unu aklayan baka bir ey yoksa, dngsel bir tanm olur. "Stres"
szcn "stresli durumlar karsnda verilen fizyolojik ve psikolojik
bir tepki" olarak aklamak da dngsel bir tanmdr. nk stresli bir
durumun ne olduu ancak stres yaratmasyla aklanmtr, ama tanma
gereksinim duyan kii zaten "stres"in ne anlama geldiini anlamaya
almaktadr ve tanmda bu anlam bildii varsaylmamaldr.

52 A'DAN Z'YE DNMEK

Dngsel Tamtlar
Dngsel tantn (bkz. tant/tantlama) kalb udur:
A, B yznden A'dr.
B, A yznden Bdir.
A'ya veya B'ye inanmak iin bamsz bir gereke yoksa bu duruma ksr
dngsel denir ve bunun sorgulamay gerektirmenin (bkz. sorgulamay
gerektirmek) hi aydnlatc olmayan bir tr olduu sylenebilir. A ve
B iin sylenecek baka bir ey bulunamyorsa, bu durum ayakkab bala
rnz ekerek kendinizi yerden kaldrmaya almak gibi olanaksz bir
abaya dnr.
rnein, bir kimse tanrnn var olmas gerektiini, nk ncil'de ya
da baka bir kutsal kitapta byle yazldn syler ve kutsal kitapta yaz
lanlarn doru olduundan nasl emin olacanz sorduunuzda, doru
olmas gerektiini, nk bu kitabn tanrnn kitab olduunu ne srer
se, buna ksr dngsel tantlama yapmak denir. Eer kutsal kitapta yazl
olanlarn doru olduuna ya da tanrnn varlna dair bamsz kantlar
varsa, o zaman varlan sonucu destekleyen ve bir nkabulden yola kma
yan gerekeler var demektir. Oysa, bu biimiyle bu tantlama agnostik
ya da tanrtanmaz biri iin inandrc olmaktan ok uzaktr, nk za
ten tantlanmaya allan eyler olan tanrnn varolduu ve kutsal ki
tapta yazl olanlarn doruluu gibi konular daha batan kabul eder.
Biraz daha karmak ve felsefi bir rnek tmevarmn savunulmasn
da ortaya kar. Tmevarm, deneysel gzlemlerden genellemelere va
ran bir uslamlama biimidir. rnein, birka limonun tadna baktktan
sonra btn limonlarn eki olduu sonucuna varrsam tmevarm us
lamlamas yapm olurum. Oysa bu uslamlama trn savunmak zor
dur, nk ne kadar ok limon tadarsam tadaym (varolan ve varolacak
olan tm limonlar tatmam olanaksz olduuna gre) , her zaman eki
olmayan bir limonun bulunabilme olasl vardr. Tadacam bir sonraki
limonun tatl olmayacandan nasl emin olabilirim? Tmevarm savun
mann bir yolu, gemi deneyimlerimize bakarak onun gvenilir bir tantla
ma biimi olduunu sylemektir: Daha nce de bir sr baarl genelle
me yaptk, yleyse buradan tmevarnun gvenilir bir tantlama olduu
sonucuna varabiliriz. Oysa biraz daha yakndan inceleyince, bunun ksr
dngsel bir tantlama olduunu grebiliriz. Gemiteki tmevarm
uslamlamalarmzn doruluundan sz etmek, tmevarmn baarsn

A'DAN Z'YE DNMEK 53

tmevarmn kendisini kullanarak rneklemek olur; byle bir eyi an

cak tmevarmn gvenilir bir yntem olduunu biliyorsak yapabiliriz.
Dngsel tantlar geersiz deildir; bir baka deyile, mantksal dn
me asndan bakldnda tmevarmn kendisinde bir sorun yoktur.
Ama ksr dngsel olursa hibir konuda bilgi vermez.

Duygusal Dil
Genellikle konuann bir kiiyi, grubu ya da eylemi onaylayp onaylama
dn belirten ve duygular harekete geiren dil. Byle bir dilin uyandr
d duygular genellikle nefret ve hayranlk, ama daha ok nefrettir.
rnein, lm cezasn onaylamayan biri bu cezaya "cinayet" diye
bilir. Bu bir retoriktir (bkz. retorik) , amac da bakalarnn da yasal ldr
meyi kabul edilemez bir ey olarak grmelerini, ya da en azndan bu
ldrme biimine tepki duymalarn salamaktr. Duygusal bir szck
olan "cinayet" szcn kullanan konumac, bu szcn vahet ve
ktlk armlarndan yararlanarak kiilerin lm cezasna da yasa
d ldrmelere gsterdikleri tepkilerin aynsn vermelerini salama
ya alr. Bu konumac byle duygulara seslenerek lm cezasnn lehin
de ve aleyhinde gelitirilebilecek olan tantlarn (bkz. tant/tantlama)
eletirel bir biimde incelenmesini engeller.
Evsizlere "toplum kurbanlar" demek onlara yaknlk duymak anlam
na gelir ve dinleyenlerin acma duygularn harekete geirir. Oysa ayn
kiilerden "otlaklar" diye sz etmek honutsuzluk ifadesidir ve bu kii
lere kar nefret duyulmasn salar.
Siyasal amalan uruna iddet kullananlara "terrist" mi "zgrlk
savas" m denilecei tmyle bu kiilerin ama ve eylemlerini onay
layp onaylamadnza, yani onlar dost olarak m yoksa dman olarak
m grdnze baldr. stelik bu tanmlama yalnzca sizin ne d
ndnz ortaya koymaz, ayn zamanda szlerinizi duyan ya da oku
yan kimselerde de benzer duygular uyandrr. Siyasal amalarn gerek
letirmek iin iddete bavuranlarn eylemlerini tanmlayan tarafsz bir
szck yoktur. Bu da artc bir ey deildir; nk, pek azmz davalar
uruna kesip bimeye, ldrmeye ve lmeye hazr insanlarn eylemleri
karsnda tarafsz kalabiliriz. Bu gibi durumlarda yarglayc olmayan
bir dil kullanmak ahlaki duyarszln ve rahatln gstergesi saylr.
Ama kart grl insanlar arasnda aklc bir tartma yapma ve
uzlama olana varsa, mmkn olduunca duygusal dil kullanmndan

54 f':DIW Z'YE DNMEK

kanmak gerekir, nk duygusal dilde sorgulamay gerektiren durum

lar vardr (bkz. sorgulamay gerektirmek) ve hasmlarn daha da fazla
bilenmesine yol aar. Ayrca, eer aka sylenmi olsa yanlln gs
termenin mmkn olaca ama st kapal bir biimde sezdirildii iin
ikna gc yksek olan varsaymlara (bkz. varsaym) dayaldr.
Duygusal dil kullanm ahlak yarglarnn ne tr yarglar olduunu
aratran bir felsefe kuram olan emotivizm ile kartnlmamaldr.

Eksiltilmi ncller
Bkz. varsaym ve enthymeme: eksiltili tasmsal kann.

enthymeme:

Eksiltili Tasmsal kanm

Bir ncl (bkz. ncller) eksiltilmi tant. Bir baka deyile, dile getiril
memi bir varsaymdan yola kan ve bu varsaym olmadan sonucu (bkz.
sonu) non sequitur olan tant.
Aadaki rnee bakalm:
Bu gazete apak yalan yazyor, bu yzden kapatlmas gerek.
Bu sz syleyen kii salt bir gr ileri srmek yerine (bkz. savlama)
aslnda bir tantlama yapyor olabilir; nk bu szler, iinde dile getiril
memi bir ncl barndrmaktadr ve bu ncln varl onlar bir
tmdengelime (bkz. tmdengelim) dntrr. Bu tant, ak biimiyle
yledir:

56 l'iDAN Z'YE DNMEK

Apak yalan yazan her gazete kapatlmaldr.

Bu gazete apak yalan yazyor.
yleyse bu gazetenin kapatlmas gerek.
Elbette her tant tm plaklyla byle ortaya koymak ok skc ve
gereksiz bir ey olabilir ve ou durumda da eksiltilmi olan ncln ne
olduunu anlamak olduka kolaydr. Ama ou durumda, varsaymlar
aka ortaya konmazsa bir belirsizlik oluabilir. rnein biri kp da
Lokantalarda sigara iilmesi sigara imeyenler iin ho bir ey deil,
onun iin yasaklanmas gerekir
derse, buradaki eksiltilmi ncln ne olduu pek ak olmaz. Bu ncl,
"Kamusal alanlarda baz kiileri rahatsz eden tm etkinlikler yasaklan
maldr" eklinde bir nerme olabilir (ki bu, eer ciddiye alnacak olursa
kiisel zgrlklerin byk lde kstlanmas gibi tehlikeli bir sonuca
gtrr, bkz. su ortakl hamlesi) ; ya da "Kamusal alanlarda ok sayda
kiiyi rahatsz eden tm etkinlikler yasaklanmaldr" nermesi olabilir
(yine bu da, bir sr baka duruma uyarlandnda, kiisel zgrlklerin
ciddi bir biimde snrlanmas sonucunu dourur) . Belki de burada sy
lenmemi olan varsaym, pasif sigara iiciliinin bilinen tehlikelerine
ilikin bir varsaymdr ve yalnzca lokantalarda sigara imenin yasaklan
masyla ilgili zel bir konuyla snrldr. Ama varsaylan ilkenin (ar ve
uygulanmas ok zor bir ilke olan) , ister zel isterse kamusal alanda
olsun, bakalarna rahatszlk veren her trl etkinliin yasaklanmas
gerektii ilkesi olmas da mmkndr. Konuan kimse ounlukla eksil
tilmi ncln ne olduu konusunu netletirmez. Bu gibi durumlarda
"bu yzden" ve "yleyse" gibi szlerin kullanlmas yanltc olur (bkz.
yanltc "yleyse" ve yanltc "bu yzden") .

Etimolojik Yanltmaca
Bir szcn balangtaki anlamndan imdiki anlamna gvenilir olma
yan ve yanltc bir srama yapmak.
Genetik yanltmacasnn (bkz. genetik yanltmacas) bir tr olan
etimolojik yanltmaca, biimsel olmayan bir yanltmacadr. Etimoloji,
szcklerin kkenini aratran bir bilim daldr. Byle bir srama, ba
zen bilgilendirici olsa da gvenilir olmaz; nk bir szck ya da deyim

A'DAN Z'YE DNMEK 57

bir zamanlar bir anlama geliyordu diye, o anlamn o szckte belki de

binlerce yl sonra ve bambaka balamlarda, ounlukla ilk anlam hi
bilinmeden kullanldnda da bulunaca varsaym (bkz. varsaym) ile
yaplr. ada anlamlar anlamakta etimolojik inceleme yalnzca bazen
anlaml olur, yoksa bir szck eskiden bir anlama geliyordu diye her
zaman o ilk anlam, ya da ona yakn bir anlam tayacak diye bir zorun
luluk yoktur. Eski dilleri aratran kiiler etimolojik yanltmacay ok
ekici bulur ve genellikle bu yanlgya derler. Oysa etimoloji, yalnzca
gerekten aydnlatc olduu durumlarda kullanlmaldr. Buradaki so
run, szcklerin, ilk anlamlarndan izler tamakla birlikte, tmyle k
kenleri tarafndan belirlenmemi olmasdr. Bir szcn anlamna ili
kin en aydnlatc ey, onun geldii yer deil, imdiki zamanda nasl
kullanlddr (bkz. szlk tanmlar ve koullu tanm) .
rnein, ngilizcedeki "posthumous" szc Latince'de "sonra"
(post) ve "toprak" (humus) anlamna gelen ve topraa gmlmeyi an
tran iki szcn birlemesinden olumUtur. "Posthumous" szc
gnmzde babas ldkten sonra dnyaya gelen bir ocua, ya da daha
yaygn olarak, yazar ldkten sonra yaymlanan bir kitaba gnderme
yapmak istediimizde kullanlr. Yani, temel anlam "lmden sonra"dr.
Ancak, etimolojik yanltmaca yapan biri "posthumous" szcnn de
nizde len ya da klleri yaklan birinin ocuuna ya da kitabna gnder
me yaparken kullanlamayacan, nk bu kiilerin topraa gmlme
mi olduunu syleyebilir. Buna teferruatlk denir. Bu ayn zamanda
dilin doas hakknda hibir ey bilinmediinin gstergesidir.
"Paoz" szc eskiden (argoda) fahie anlamna gelirdi. Oysa, g
nmzde biri, bir kadnn paoz olduunu sylerse, bu onun meslei
hakknda deil, yalnzca giyim tarz hakknda bilgi veren bir ifade olur.
ngilizce'deki "horror" (korku) szc, korkudan tyleri diken diken
olmak anlamna gelen Latince bir szckten gelir. Bu etimolojik gerek
ilgintir ve szcn bugnk kullanmyla byk lde rtr, nk
rnein bir korku filmi tylerinizi diken diken etmek iin tasarlanm
bir film trdr. Ama bu etimolojik gerek szcn anlamn deimez
bir biimde belirlemez.
Etimolojik yanltmaca bazen bir retorik biimi olarak siyasi konu
malarda da kullanlr. Byle konumalar yazanlar konumada geen bir
anahtar szcn etimolojisini aratrrlar. Daha sonra buradan ama
larna uygun anlamlar kartrlar. rnein, ngiliz Parlamentosu'nda
partiler aras tartmalarn daha ok yaplmas gerektiini savunan biri,
"parlamento" szcnn Franszca parlement'den geldiine ve bunun

58 IWAN Z'YE DNMEK

da "konuma" anlamna geldiine dikkat ekebilir ve bu yzden (yanl

tc "bu yzden" rnei) Parlamento'da konularn daha uzun sre tartl
mas gerektiini ileri srebilir (bkz. kt neden yanltmacas) . Oysa,
"Parlamento" szcnn anlam yalnzca buna indirgenemez; ilk anla
mndan izler tasa da bu szck gnmzde Birleik Krallk'n en st
yasama organ anlamnda kullanlmaktadr.

Farkl Aklamalar
rdelenen konunun gzden kaan aklamalar. Birok durumda, bir ak
lamann eldeki verilerle tutarl olmas (bkz. tutarllk) , onun doru ak
lama olduunu dndrebilir. zellikle bu aklamann doru olmas
olaslnn yksek olduu durumlarda karmza kar. Oysa bu, ayn
gzlemlerin farkl aklamalarn gz ard eden bir ham hayalciliktir
(bkz. ham hayalcilik) .
Bir tr biimsel yanltmaca olan ardl evetleme, doas gerei farkl
aklamalar grmezden gelir. u rnekte olduu gibi:
Kazara filmi yakarsanz fotoraflar kmaz.
Fotoraflar kmad.
yleyse kazara filmi yakmsnz.
Burada fotoraflarn kmamasn aklayabilecek birok farkl neden
tmyle gz ard edilmitir: rnein film bozuk olabilir, doru biimde

60 A'DAN Z'YE DNMEK

banyo edilmemitir ya da fotoraf ekerken objektifin kapan amay

unutmu olabilirsiniz.
ki ey arasndaki bantdan neden/sonu ilikisine atland zaman
farkl aklamalar kolayca gzden karlabilir (bkz. bant ile nedenin
karttnlmas) . rnein, mzik yeteneinin kaltsal bir ey olduunu gs
termek isteyen bir bilim adam, yetenekli mzisyenlerin ocuklarn incele
yip bunlarn yeteneklerini mzisyen ailelerden gelmeyen ocuklarnkiyle
karlatrabilir. Byle bir aratrmada, yetenekli bir mzisyen olmakla
anne ile babadan birinin ya da ikisinin birden mzisyen olmas arasnda
gl bir bant bulunmas artc olmaz. Ama sz konusu bilim adam
bu durumu mzik yeteneinin kaltsal oluunun kesin kant olarak grr
se hi de gvenilir olmayan bir sonuca ulam olur, nk mzisyenlerin
ocuklar dier ocuklara gre ok daha erken yata bir mzik aleti alma
y renirler. Bir baka deyile, bu bilim adam ayn durumun farkl ak
lamalarn gz ard etmektedir. Aslnda, herhalde en doru aklama m
zik yeteneinin ortaya kmasnda hem kaltsal hem de evresel etmenle
rin rol aldin sylemek olur ki, bu sonu gzlemlerle tutarsz olmaz.
Bir baka galaksiden uzayllarn sk sk dnyaya geldiklerine, arada
srada insan kararak zerlerinde tbbi deneyler yaptklarna ve pilotlara
sinyaller gnderdiklerine inananlar, genellikle bu olaylarn kant ola
rak grdkleri eylerin farkl aklamalar olabileceini gz ard ederler.
rnein, baz tarlalarda garip ekillerin bulunduu doru olmasna karn,
bunlarn kesinlikle uzayllar tarafndan yaplm olmas gerekmez. Bu
nun dnda ok daha akla yatkn olan bir sr baka aklama buluna
bilir. rnein, bunlar baz akac insanlar yapn olabilir, ya da baz
garip hava koullar nedeniyle kendiliinden oluIDU olabilirler. Bunla
rn uzayllar tarafndan yaplm olabilecei olaslndan, mutlaka onlar
tarafndan yaplmtr kesinliine varabilmek iin kocaman ve duru
mun hi de gerektirmedii bir adm atmak gerekir. Bu sonuca varmadan
nce, uzayllarn dnyaya gelmi olmasnn mmkn olan tek aklama,
ya da en azndan en akla yatkn aklama, olduunu kantlamanz gere
kir. Yalnzca dier btn olaslklar saf d brakldnda bu ihtimal
zerinde durulabilir. Ama o zaman bile bunun bir ham hayalcilik olabile
ceini dnmemiz gerekir.

Fazlasyla Basite ndirgeme

Bkz. siyah-beyaz dnmek ve hayali hasm.

A'DAN Z'YE DNMEK 6 1

Fikir Cimnastii
Bir noktay aklamak iin kullanlan ve gerekleme olasl ok dk
olan hayali durum.
rnein, felsefeci Robert Nozick, hayatmzda gerekten neye deer
verdiimizi ortaya karmak iin U fikir cimnastiini yapmamz ner
mitir: Bir an iin bir sanal gereklik makinesine balandnz ve bu
makinenin size gerekten yayormusunuz izlenimi verdiini ama bu
yaamda yaptnz ya da banza gelen her eyi ho .gsterdiini hayal
edin. Gerek yaamda hounuza giden ne varsa, bu makinede zevk kat
saysn artrarak yaayabilirsiniz. Bu makineye balannca bu zevkli ey
lerin gerekten olduunu sanacaksnz. mrnzn sonuna kadar bu
makineye bal olarak yaamak ister misiniz? Eer, ounluun yant
gibi sizin yantnz da hayr ise, demek ki zevkli bir yaamdan daha ok
deer verdiiniz baka bir ey var ama bu fikir cimnastiini yapmadan
nce yle olduunu bilmiyordunuz.
Sanal yaant makinesi elbette olmayacak bir ey; bizlerin yaam sresi
iinde byle bir makinenin yaplmas da pek olaslk dahilinde deil.
Ama nemli olan bu deil. Bu fikir cimnastiinin amac, zevk konusun
daki gerek dncemizi ortaya karmaktr. Dolaysyla, bunu olmaya
cak bir ey olarak dnmeyi reddetmek meselenin zn kavrayamam
olmak demektir. Burada tartlan konu gerekten byle bir makineye
balanp balanmayacamz deil, hayatta en deer verdiimiz eyin
zevk olup olmadn anlamaya almaktr. Bu fikir cimnastii sayesin
de bu konudaki sezgilerimizin doruluunu snam oluruz (bkz. koullu
nermeler ve varsaymlar zerine konumayalm hamlesi) .

Geerlilik
Tmdengelim tantlarnn (bkz. tant/tantlama) dorular ortaya koy
ma zellii. Geerli tantlar ncllerinin (bkz. ncller) doru olmas
kouluyla doru sonulan garantiler (bkz. sonu) . Ama bir ya da daha
fazla ncl yanl olan geerli tantlarn sonularnn doru olmas
garanti deildir. Geri doru da olabilir ama bundan yalnzca tantn
geerli olmas gerekesiyle emin olamazsnz. Geerlilik doruluk ile
ayn ey deildir. Geerlilik tantlarn yapsna ilikin bir niteliktir, do
ruluk ise nermelerin ve tmcelerin. Tantlar asla doru ya da yanl
olamaz, tmceler de geerli ya da geersiz. (Ama baz gnlk konuma
larda "geerli" ve "geersiz" szckleri "doru" ve "yanl" anlamnda
kullanlr. rnein, "Babakann vergilerin ok yksek olduu konusun
daki beyan geerlidir" tmcesinde olduu gibi) . Yalnzca tmdengelim
tandan geerli ya da geersiz olabilir.
rnein aadaki tanta bakalm:
Yangn alarm alarsa herkesin en yakn ka gitmesi gerekir.

A'DAN Z'YE DNMEK 63

Yangn alarm alyor.

yleyse herkesin en yakn ka gitmesi gerekiyor.
Bu tantn kalb yledir:
Eer p ise o zaman q
p
yleyse q
Burada p ile q harfleri tantnzda kullanmak istediiniz eylerin yerine
gemitir. Onlarn yerine ne koyarsanz koyun, tantn geerlilii bozul
maz; yani eer nclleriniz doru ise, sonu mutlaka doru olur. Ayn
kalbn kullanld bir baka tantlama biimi olan nceli evetleme
(Latince ad olan rrwdus ponens olarak da bilinir) yledir:
Yasalar inedii saptanan herkes cezalandrlr.
Senin yasalar inediin saptand.
yleyse cezalandrlacaksn.
Burada da ncllerin doru olmas durumunda sonu mutlaka doru
dur.
Aadaki ise geersiz bir tant rneidir:
Btn insanlar lmldr.
Fred lmldr.
yleyse Fred bir insandr.
Bu tant yzeysel olarak aadaki geerli tant kalbna benzer:
Btn insanlar lmldr.
Fred bir insandr.
yleyse Fred lmldr.
Oysa aradaki fark, ilk rnekte Fred'in insan olduu sonucunun garantilen
memesidir; yani, iki ncl de doru olabilir ama yine de Fred bir kedi
olabilir. Ama ikinci rnekte btn insanlarn lml olduu ve Fred'in
bir insan olduu doruysa, Fred'in lml olduunun doruluundan
emin olabiliriz. Geersiz tantn dier ad da biimsel yanltmacadr
(geri "yanltmaca" szc daha geni anlamda her trl kt tantla-

64 /\DIW Z'YE DNMEK

ma ya da yanl inan iin de kullanlmaktadr; bkz. biimsel yanltma

ca, biimsel olmayan yanltmaca ve "bu bir yanltmaca") .

Geersizlik
Bkz. geerlilik ve biimsel yanltmaca.

Genel remeler
Bkz. hzl genellemeler.

Genelleme
Bkz. tarallk ve hzl genelleme.

Genetik Yamltmacas
"x, y'den trediine gre, y ile aralarnda ortak zellikler olmas gere
kir" diye aka sylenmeyen ama ima edilen bir uslamlama olarak
zetlenebilecek biimsel olmayan yanltmaca. Bu, gvenilir bir uslamla
ma yntemi deildir, nk ou zaman bir ey ile kendisinden treyen
ler arasndaki tek ba genetik bir badr. Bir ey bir baka eyden tryor
diye kaynayla arasnda bundan baka nemli bir ortaklk olmas ge
rekmez.
Bu uslamlama biimindeki sorunu grebilmek iin abartl rnekle
re bakmak gerekir. rnein, civcivler yumurtadan karlar ama bu ger
ek, tavuklarn da yumurta gibi dnce krlan ve omletin temel mal
zemesi olan eyler olduu anlamna gelmez; kitaplar bir zamanlar aa
olan malzemeye baslr ama bu, onlann da sulanmas ve budanmas gerek
tii anlamna gelmez.
Felsefeci Friedrich Nietzschenin de Ahlakn Say Kt stne adl
kitabnda bu yanltmacay kullandn syleyenler olmutur. Bu kitap
ta Nietzsche, baz nemli ahlaki kavramlarn kaynann kzgnlk ve
kendinden nefret duygular olduunu gstermeye ve dierkam duygu
lar tarihsel kkenlerine balayarak Hristiyan ahlaknda onlara verilmi

A'DAN Z'YE DNMEK 65

olan yce yerden indirmeye almtr. Oysa Nietzsche bu kavramlarn

k noktas konusunda haklysa bile, bu onlarn, srf bu nedenle,
gnmzde daha az nemli eyler olduu anlamna gelmez.
Charles Darwin'in evrim kuramna kar karken, retorik bir etki
yaratmak iin Piskopos Wilberforce da genetik yanltmacasn kul
lanmtr. Darwin'in dncelerini savunan Thomas Huxley ile yapt
halka ak bir tartmada, Huxley'ye anne tarafndan m, yoksa baba
tarafndan m maymundan geldiini sormutur. Burada ima ettii ey
udur: Eer Huxley maymundan tremise, o zaman anne ya da baba
tarafnda, ya da her ikisinde birden maymun zellikleri tayan atalan
bulunacaktr. Grne gre bu, sama sonu hamlesi kullanarak tant
(bkz. tant/tantlama) rtme abasdr. Oysa en azndan iki bakmdan
yanltcdr. Bir kere bu, Darwin'in grlerinin karikatrletirilmi bir
halidir (bkz. hayali hasm) , nk Darwin insann en yakn atasnn
maymunlar deil, maymunumsu yaratklar olduunu sylemitir; aynca
evrim srecinin ok uzun olduunu ve evrimin birka kuakta deil,
binlerce ylda gerekletiini belirtmitir. Ama Wilberforce'un ikinci
ve daha nemli hatas, maymunlardan treyen her eyin maymunsu
zellikler tayaca hakkndaki varsaymdr. Bunun doru olup olma
mas tremenin trne baldr.
Szcklerin imdiki anlamlarn saptamak iin kkenlerini incele
mek de yaygn bir genetik yanltmacas trdr (bkz. etimolojik yanlt
maca) . Bu ve .benzeri genetik yanltmacalannda kken ile ondan tre
yenler arasnda nemli bir iliki bulunabilir ama iki ey arasnda bir
genetik ba bulunmas byle bir iliki olacann garantisi deildir.

Gerein Tamamm Sylememek

Aldatmak amacyla baz bilgileri sakl tutmak. Kimileri, kendilerini sulu
duruma drecek bir eyi sylememenin aka yalan sylemekten (bkz.
yalan sylemek) daha iyi bir ey olduunu dnr. Bu nedenle, doru
olmayan bir ey sylememek iin byk aba harcarken gerein ta
mamn sylemeyip insanlar yanltmakta bir saknca grmezler. Oysa
bu yalnzca onlarn ham hayalciliidir (bkz. ham hayalcilik) . Yalann
kt bir ey olmasnn nedeni, yalnzca insanlarn doru olmayan eylere
inanmasn salamas deil, ayn zamanda bilerek aldatmak anlamna
gelmesi ve kt sonulara yol amasdr. Gerein tamamn syleme
mek de bilerek aldatmadr ve yalan gibi o da istenmeyen sonulara yol

66 /'\DAN Z'YE DNMEK

aabilir. Bu yzden, bu iki aldatma biimi arasnda ahlaki bir ayrm yap
mann nasl bir mazereti olabileceini anlamak zordur. Aradaki tek fark,
yalan ortaya karmann gerein tamamnn sylenmemi olduunu
kantlamaktan daha kolay olmasdr.
rnein, gece ge vakit polis arabanz durdurup o gece iki iip
imediinizi sorarsa ve siz de "hayr, bir yudum bile imedim" diye yant
verirseniz, btn leden sonra iki imi olduunuz halde (ama gece
imemi olduunuz iin) yalan sylememi, yalnzca polisi aldatm olur
.sunuz. "Bana hi sadakatsizlik ettin mi?" diye soran eine "Yemin ede
rim bir baka kadnla seks yapmadm" diye yant veren bir erkek, eer
bir baka erkekle seks yapmsa, yalan sylemi olmaz ama gerein tama
mn sylememi ve durumunu saklamaya alm olur.
Gerein tamamn sylememek unutkanlktan ok farkl bir eydir.
lkinde yanltmak iin bilinli bir aba sz konusudur, ikincisinde ise,
bilinaltnda bir yanltma istei bulunsa bile bu istek ve onun kendini
ele veri biimi yznden kii sulanamaz.

Gerekli ve Yeterli Koullar

Gerekli koul, nkoul olan eydir; rnein bu kitab anlamanzn ge
rekli koulunun okumay bilmeniz olmas gibi. Bu yeterli koul deildir;
nk okumay bilebilirsiniz ama yine de, kitab anlayamayacanz ka
dar soyut bulabilirsiniz. Okumay bilmeniz kitab anlayacanzn garan
tisi deildir; ama okuyamyorsanz anlayamayacanz kesindir. Yeterli
koul, karlanmas durumunda, herhangi bir iin yaplabilmesini ga
ranti eden kouldur; Yeil Kart sahibi olmanzn Amerika'da yasal ola
rak alabilmenizin yeterli koulu olmas gibi (Bu, gerekli koul deil
dir, nk Amerikan vatandalarnn almak iin Yeil Karta gereksi
nimi yoktur; yani, Amerikan vatanda olmak, Amerika'da yasal olarak
alabilmenin bir baka yeterli kouludur) .
Kimi felsefeciler, bir eyin sanat saylabilmesinin gerekli koulunun
o eyin bir ustalk rn olmas olduunu ne srmlerdir; bu, sanat
eseri saylmann yeterli koulu olamaz, nk, rnein bahemdeki kame
riye gibi, ustalk rn olan birok ey, sanat eseri deildir. Kimi felsefe
ciler ise, bir nesnenin bir sanat galerisinde yer almasnn ve estetik
zellikleri nedeniyle beenilmesinin sanat eseri saylmas iin yeterli
koul olduunu sylerler; yani, bu aklamaya gre, byle olan her ey
sanattr (bkz. aktabalk terimi ve Sokrates yanltmacas) .

A'DAN Z'YE DNMEK 67

Geveleme
Bkz. jargon, szde derinlik ve sis perdesi.

Gndergesel Belirsizlik
Bkz. belirsizlik.

Glnletirme
Bkz. ad hominem hamlesi, kiiselletirme ve hayali hasm.

Hakaret
Bkz. ad hominem hamlesi ve kiiselletirme.

Ham Hayalcilik
Bir eyin doru olmas gzel olaca iin onun doru olmas gerektiine
inanmak. Bu dnce biimi olduka yaygndr ve ok ekicidir, nk
kabul edilmesi zor olan gereklerden kamamz salar. An hallerinde
bir kendini kandrma biimidir, hafif halinde ise nedensiz bir iyimserlik
olarak karmza kar. Kimi insanlarn ham hayalciliklerini yok edecek
kantlarla yzlememek iin yaptklar eyler ve kullandklar manta
brme yntemleri artc boyutlara ulaabilir.
rnein, gnde be litre bira ien biri kendisini bunun sal zerin
de hibir etkisinin olmadna inandrabilir. Bu yapt ham hayalciliktir
nk bu miktar, doktorlarn onaylad tketim snrnn ok zerinde
dir. Birann sal zerinde olumsuz bir etkisinin olmad inancndan

A'DAN Z'YE DNMEK 69

vazgemek istemeyen bu kii eitli belirtileri grmezden gelir ya da on

lar baka nedenlere balar. Be litre bira itikten sonra eve dnerken
alkoln ofrln etkilemediini dnr, nk eve arabayla gitmek
taksiye binmekten daha ok iine gelmektedir. Bu da bir ham hayalciliktir,
nk kannda o miktarda alkol bulunmas mutlaka reflekslerini, koordi
nasyonunu ve karar verme yeteneini etkiler. Bu ham hayalcilik alkoln
etkisiyle de pekiir, nk alkol mantksal dnme srelerini dumura
uratr ve bu kiinin davranllannn sonularn grmesini engelleyerek
alkoll araba kullanmay yasaklayan yasalarn kendisine uygulanamayaca
n dnmesini salar. Bu son rnekte grld gibi ham hayalcilik
gerekle aramza bir perde ektiinden ok tehlikeli bir ey olabilir.

Haya Hasm
Hasmn grn alaa edebilmek iin o grn karikatrletirilmi
bir biimini yaratmak. Tartmada hayali hasm yaratmak eytann avu
katln yapmann tersidir (bkz. eytann avukat) . Kimi zaman bilinli
bir hile olarak kullanlr ve hi de ho karlanmayan bir retorik biimi
dir. Ama ounlukla kesinlikle katlmadnz bir grn savunucusu
nun zeka ya da ince dnce yeteneine sahip olduuna inanmak isteme
menizden kaynaklanan bir tr ham hayalcilik ierir. Kendi grnze
ok fazla gvenmeniz, kart grleri kolay hedefler olarak grmenize
yol aabilir, oysa bu grler basit saldrlarla rtlemeyecek kadar
karmak ve direnli olabilirler.
rnein, hayvanat bahelerinin iyi mi kt m olduu tartlrken
birisi hayvanat bahelerinin nesli tkenmek zere olan hayvanlar koru
ma grevi yaptn syleyebilir. Hayvanat bahelerine kar olan bir
kii ise, bu noktay sanki hayvanat bahelerinde yalnzca nesli tken
mek zere olan hayvanlar tutulmal denmi gibi ele alabilir. Daha sonra
da bu grn sama olduunu, nk o zaman bundan byle bir tehlike
ile kar karya olmayan btn hayvanlar zgr brakmamz gerektii
sonucunun kacan iddia edebilir. Aslnda hayvanat bahelerini savu
nan kii belli ki bu rnei yalnzca grne bir destek olarak ortaya
atmtr, yoksa hayvanat bahelerinin salt bu nedenle ak tutulmas
gerektiini sylememitir. Ama rakibi onun grn arptrarak kolay
bir hedef haline getirmitir.
Dr. Johnson da Piskopos Berkeley'nin idealist felsefesine benzer bir
biimde saldrmtr (bu felsefeye gre nesnelerin zihinden baka hibir

70 /'\DAN Z'YE DNMEK

yerde varolduundan emin olamayz) . nl tantnda Dr. Johnson bir

kayaya tekme atm ve bu gr "te byle rtrm" demitir. Bu
nunla yapmak istedii ey, bu kadar sert bir nesnenin yalnzca dnce
olarak varolamayacan kantlamaktr. Ama eer Johnson, Berkeley'nin
gerekten de ayann sert kayaya arpmasn aklayamayacan dn
mse, yanlmtr. Byle bir ey ancak Berkeley'nin dncesi karikatr
letirilirse mmkn olur. Johnson burada kendisine hayali bir hasm
yaratmtr. Byle kolay alt edilecek hayali hasmlar yaratmak iimize
gelse de bunun eletirel dncede yeri yoktur.

Her Konuda Uzmanlk

Bir konudaki yeterliliin tmyle ilgisiz bir baka konuda da yeterlilik
olarak deerlendirilmesi. Bir alann uzmanlar genellikle hakknda ok
daha az ey bildikleri baka alanlarda da fikir yrtrler. Halkn dikkat
siz kesimi ise bu kiilerin bir alanda yetkili olduklar iin baka bir ko
nuda da ayn yetkiyle gr ne srebilecei varsaymnda bulunabilir
(bkz. varsaym, yetkili az gerei) . Oysa, bir kimsenin her konuda uz
man olduu varsaym kesinlikle yanltr. Bir alanda uzman olan bir
kimsenin o alanla ilgisi olmayan baka alanlarda bir yetkili olduu varsa
ym da genellikle yanltr. Uzmanlara gvenmemizin nedeni onlarn
yalnzca uzmanlk alanlarnda konumalardr.
rnein, Albert Einstein'n byk bir fiziki olduu su gtrmez.
Onun fizik ve fizie yakn alanlar hakknda syledii eyleri ok ciddiye
almamz gerekir. Ama bir fizik dehas olduu iin toplum zerine syle
dii eyleri ayn yetkiyle sylediini dnmemiz iin neden yoktur.
Fizik alannda almakla insan toplumlar zerine almak arasnda
ak bir balant yoktur. Elbette Einstein ok zeki bir adamd; ama in
san mr o kadar ksadr ki, ok zeki insanlarn bile bir sr konuda
ancak yzeysel bir bilgi edinmesine yetecek kadar zaman vardr. zel
likle bilgi aktarm deil de ayrntl bir bilgi gerektiren konularda bu
ok nemlidir. Her konunun uzman olmak kesinlikle mmkn deil
dir (bkz. secdeye varmak) .

"Herkes Byle Yapyor"

Su ortakl hamlesinden (bkz. su ortakl hamlesi) kaynaklanan ve

A'DAN Z'YE DNMEK 7 1

irkin davranlar mazur gstermek iin uydurulmu, ok bilinen ve yeter

siz bahane. Bu deyim, gerek anlamyla anlalmamaldr nk buradaki
"herkes" herkes anlamnda deildir. Daha ok, "birok kii" anlamna ge
lir (bkz. baz/btn karkl) . Ama, birok kiinin yanl bir ey yapyor
olmas yaplan eyin gerekten yanl olmadn gstermez.
rnein, birok kiinin trafikte tam krmz k yanmken bir kav
aktan getii olmutur. Eer, bunu yaparken polise yakalanrsanz, yapt
nzn ok ciddi bir su olmadn nk herkesin byle yaptn syle
mek iyi bir mazeret olmaz. Bu, gerekten de ciddi bir sutur nk kaza
ya sebep olabilir. Burada verilen yantn yetersizliini grmek kolaydr:
Zaman zaman herkesin krmz kta getii doru olsa bile, bu durum
krmz kta gemeyi hakl gstermedii gibi, araba kullanmay ok
daha tehlikeli bir hale getiren bir eydir.
yerinden krtasiye malzemesi aran insanlar yaptklar eyi hakl
gstermeye alrlar (bkz. manta brme) . Byle bir durumda "herkes
yle yapyor" demek, bu tr hrszln toplumsal olarak ho grldn
sylemekle ayn anlama gelir. Oysa, bir eyin toplum tarafndan ho
grlmesi onun ahlaki olarak da ho grlebilir bir ey olduunu gster
mez (tabii eer ahlakn yalnzca toplum tarafndan ho grlen eyler
olduuna inanmyorsanz) .
Partilerindeki yolsuzluk hakknda kendilerine soru sorulan siyaseti
ler bu tr yolsuzluklarn baka lkelerde de olduunu sylerlerse, bu
sorunla yzlemekten kanm olurlar (bkz. konuyla ilgisizlik ve siya
seti yant) ; nk yolsuzluun yaygn bir ey olmas onunla mcadele
edilemez anlamna gelmez.
Kimi zaman bu yola bavuranlar kendi hatalarn mazur gstermek
iin kendilerinden ok daha fazla sulu olduuna inandklar kiileri
su orta olarak gsterirler. rnein, evleri soyan bir hrsz, tutukla
nnca, kendi ald parann her gn i adamlarnn yksek masraf gste
rerek ve vergi kararak aldklar miktarlarn yannda nemsiz kald
n iddia edebilir. Oysa, sizin kadar ya da sizden daha kt insanlarn
var olmas sizin kt olmadnz anlamna gelmez. Bu yalnzca sizi yaka
layan ama sizin kadar ya da sizden daha kt insanlar yakalamaktan
ekinen kiilerin tutarsz davrand anlamna gelir (bkz. tutarszlk) .
Bir kimse kendi davrann mazur gstermek iin ne zaman "herkes
byle yapyor" derse, bunun ahlakd bir davran mazur gstermek
iin kullanlan bir bahane olmas olaslna kar uyank olmanz ge
rekir. Bakalarnn yanl davrannn sizin yanllarnz merulatraca
na inanmak tam bir ham hayalciliktir (bkz. ham hayalcilik) .

72 />\DAN Z'YE DNMEK

Hzl Genelleme
Yetersiz kanta dayal genel bir ifade (bkz. gerek yaam kant ve tara
llk) .
rnein, tek bir taksi Ofr ile yaptm konumadan tm taksi
Ofrlerinin rklk kart olduu sonucuna varrsam, hzl bir genelle
me yapn olurum. Ayn taksi irketine bal ofrlerin hepsinden bir
rneklem olutursam bile, bu yine de, btn taksi ofrlerinin rklk
kart olduu sonucuna vardracak bir kant olmaz. Bir kere, rnekleme
min btn taksi ofrlerini temsil ettiinden emin olmam gerekir; son
ra taksi ofrlerini rklk kart olmaya ynelten bir neden olduuna
inanmam gerekir; ya da en azndan bu ikisi arasnda bire bir bant
olduunu ortaya karmam gerekir. Dahas, byle bir sonuca varabil
mem iin byk olaslkla vardm sonucu zayflatacak olan baz kart
rnekleri gz ard etmem gerekir (bkz. kant rnek} ; nk, hayatm
boyunca tek bir rk taksi Ofr ile bile karlasam, bu durum byle bir
genellemeyi rtmek iin yeterli olacaktr (bkz. rtme) .
Olimpiyat Oyunlar'nda doping kullanan tek bir ngiliz atleti olma
sndan btn ngiliz Olimpiyat takmnn doping kulland sonucunu
karmam da ayn biimde hzl bir genelleme olur. Takm antrenrnn
btn atletlere doping kullanmalar iin bask yapmas gibi baka bir
inandrc aklama yoksa, bu genelleme eldeki kantlardan varlm bir
sonu olmaz.

"Hi Zararm Grmedim"

Sevimsiz bir uygulamay savunmak iin, kendilerinin bu uygulamadan
kt etkilenmediklerini syleyen insanlarn yapt hzl genellemenin
ok yaygn ve sinir bozucu bir biimi (bkz. hzl genelleme} . Bunun al
tnda yatan tant kalb yle bir eydir:
Filan filan uygulamann zararl olduunu syleyerek kaldrlmasn
istiyorsun.
Bu uygulama bana da yapld ama hibir zararn grmedim.
Demek ki zararl bir uygulama olduu sonucuna vardracak yeterli
neden yok.
rnein, olunun okulda dayak yemesine kar kan bir babaya, okul

A'DAN Z'YE DNMEK 73

mdr kendisin de okulda dayak yediini ama bundan hi kt etkilen

mediini syleyerek yant verebilir. Bu yant, tmyle yaanm bir r
nee dayal olmasnn (bkz. yaanm rnek) ve tek bir vakadan genel
lemeye gitmesinin yan sra, dayaa neden kar kldn hi anlamam
birinin yantdr. Dayan genelde ocuklarn psikolojik geliimi asn
dan zararl olmasyla, baz durumlarda dayak yiyen ocuklarn dayaktan
hi etkilenmemesi arasnda bir eliki yoktur; zaten kimse dayak yiyen
her ocuun psikolojisinin bozulacan ne srmemektedir. Okullarda
dayaa kar klmasnn nedeni, ocuklarn ounda ciddi psikolojik
sorunlara ve bazen de ciddi fiziksel zedelenmelere neden olabilecei
gereidir. Okul mdrnn zamannda dayak yemi ama bundan hi
etkilenmemi olmas daya hakl gstermez. Ar durumlarda bu tarz
tantlama ham hayalcilii destekleyen bir koltuk denei grevi grr
(bkz. ham hayalcilik) .
Bu tarz tantlama bir baka tr ham hayalcilik ile de ilgili olabilir;
genellikle "hi zararn grmedim" iddias yalandr. Bu sz ok sk kul
lananlar ayn zamanda ok srarc tiplerdir. Srekli hi zarar grmedik
lerini sylemeleri aslnda tam tersini dndklerinin psikolojik kant
dr; yani, zarar grmlerdir, yoksa grmedikleri konusunda niye bu ka
dar srarc olsunlar? Baz durumlarda ise, kendileri bir zorluk yaam
olanlar bakalarnn da ayn zorluu yaamalar gerektiini dnrler.
rnein, iki yl zorunlu askerlik yapn olan biri, bakalarn askerlik
yapmann deerine ikna etmeye alrken "hi zararn grmedim" ham
lesini kullanr ama asl demek istedii Udur: "Ben buna katlanmak zo
runda kaldm, siz neden katlanmayasnz?"

Hipotez
Kantlarla ve kart rnekle (bkz. kart rnek) dorulanan ya da rt
len bir nerme. Hipotez, dorulanmak ya da yalanlanmak zere ortaya
atlm bir ey olmas bakmndan salt savlamadan farkldr (bkz. savla
ma) .
rnein, bir psikolog, meslek seimi zerindeki evre etkilerini ara
trmaya balarken meslek seiminin kaltsal nedenlerle deil, tmyle
evre etkisiyle olutuu hipotezini ileri srebilir. Ama bu hipotez, do
umdan hemen sonra birbirlerinden ayrlan (ve genetik miras ayn
olan) tek yumurta ikizlerinin incelenmesi sonucunda yalanlanabilir.
Byle ikizlerin byk bir ksmnn, farkl ortamlarda yetimelerine kar-

74 !'\DAN Z'YE DNMEK

n, kardeleriyle ayn meslekleri semi olduklar ortaya karsa, o za

man bu hipotez rr ya da, rnein ad hoc eklemeler yaplarak, dzeltil
mesi gerekir.
Bir cinayeti aratran bir polis mfettii, kurbann saldrgan tand
hipotezinden yola kabilir. O zaman bu hipotezin doru olup olmad
n anlamak iin kurbann arkadalar ve yaknlan ile grmeler yap
mas gerekir.

Humptydumptycilik
Herkes tarafndan kullanlan szcklere zel anlamlar yklemek. Adn
Lewis Carroll'un Aynann inden adl kitabndaki Humpty Dumpty adl
karakterden almtr. Alice, Humpty Dumpty'ye "zafer" szcyle ne
demek istediini sorunca 'te sana gzel bir nakavt tant! ' demek iste
dim" yantn alr. Alice "zafer" szcnn bu anlama gelmediini syle
yerek kar kar. "Ben bir szck kullandmda,' der Humpty Dumpty
aalayc bir tavrla, "ben o szcn ne anlama gelmesini istersem
tam olarak o anlama gelir - ne eksik, ne de fazla."
Bu, koullu tanmn olduka acayip bir rneidir (bkz. koullu tanm) ,
ama bu kadar belirgin olmayan humptydumptycilikler karkla ve
yanl anlamalara neden olabilir; zellikle de kullanlan szcn hangi
anlama gelmesi gerektii konusunda aklanm bir koul yoksa. rne
in, yoksulluk konusundaki bir tartmada biri kp da, yoksul insan
larn iinde yaad koullar bildii halde, srarla ngiltere'de yoksul
luk olmadn sylerse, humptydumptycilik yapyor ve "yoksulluk"
szcn allmadk bir anlamda kullanyor demektir.
Bu da baka bir rnek: Son derece gaddar bir ete nderinin hayran
lar tarafndan "ok iyi bir adam" olarak tanmlanmas humptydumptyci
likten baka bir ey olamaz. "ok iyi bir adam" szckleri karlm ve
bilinen anlamlarndan farkl bir anlama gelmeye zorlanmtr.
"Humptydumptycilik" terimi koullu tanmn yapld ar durum
lar ve szcklerin acayip anlamlara getirilmesi iin kullanlmaldr. Bir
kimsenin dil kullanmnn humptydumptycilik olduunu sylemek, o
kimsenin dilini artmacal bir dil olduu iin eletirmek anlamna
gelir. Szcklerin herkese bilinen anlamlar vardr ve sanki byle deil
mi gibi davranmak ounlukla karkla ve belirsizlie yol aar (bkz.
belirsizlik ve jargon) .

igrwratio elenchi
Latince meseleyi kavrayamamak anlamna gelen sz (bkz. konuyla ilgi
sizlik) .

kiyzllk
Bir eyi savunurken tam tersini yapmak. kiyzllk, bakalarna ner
dikleri eyleri kendileri yapmayan insanlara yneltilen bir sulamadr.
rnein, her Pazar krsden cinsel sadakatin erdemleri zerine vaaz
veren ama kendisi cemaatindeki evli kadnlarn peinden koan bir rahip
ikiyzldr. Sigara kart kampanya yrten ama kendisi gizlice gnde
yirmi sigara ien biri de yle. Bakalarn yaptklar uslamlama hatalar
yznden yerden yere vuran ama kendisi herhangi bir konuda derli top
lu bir uslamlama yapamayan bir felsefeci de ikiyzldr.
kiyzllk, ikiyzl kiinin tutarsz dncelerini ortaya koyar (bkz.
tutarllk) . kiyzl insanlarn dile getirdikleri grler, davranlar

76 !':DAN Z'YE DNMEK

yoluyla ortaya kan gerek grleri ile uyumaz. Bakalarna nerdii

eye gerekten inanan bir kimse, bunun tam tersi bir davran sergileye
mez. Ama ikiyzlleri sevimsiz klan asl ey, dncelerinde istemeden
bir tutarszlk sergileyen kiilerin aksine, bunlarn srekli bakalarna
ne yapmalar gerektiini sylerken, kendilerini borazanln yaptklar
ilkelerin dnda tutmalardr.
Yine de, ikiyzllk ikiyzlnn syledii eyin yanl olmasn gerek
tirmez (bkz. kt yanda yanltmacas) . kiyzllk sulamas bir ad lwrni
nem hamlesidir (bkz. kiiselletirme) ve asl ilgilendiimiz ey, ikiyz
lnn kiilii deil de bir ilkedeki doruluk pay olduu zaman, konu
d olabilir (bkz. konuyla ilgisizlik) . Ama bu, ikiyzl kiiyi asla daha
sevimli klmaz.

kna Edici Tarum

Bir szcn duygusal ve sorgulanmay gerektirecek biimde tanmlan
mas olarak aklanabilecek bir retorik biimi (bkz. sorgulamay gerek
tirmek) . Bu tanm tartlan konuda istenilen sonuca ulaabilmek iin
kullanlr.
rnein, "demokrasi" szcn "gruh ynetimi" olarak tanmla
yan biri ikna edici tanm kullanm olur, nk "gruh" szcnn
armlar ktdr ve kukusuz demokrasiye kar bir gr oluturmak
amacyla hesaplanarak kullanlmtr. Demokrasi tartmalarnn o
unda bu tarz bir tanm demokrasinin deerinin sorgulanmasn gerek
tirir.

kna Szckleri
Okuyucuyu ya da dinleyiciyi sylenen eyin doruluuna ikna etmek
iin kullanlan "elbette", "aka grlyor ki" ve "net olarak ortada"
gibi szler. Bunlar genellikle retorik bir etki yaratmak iin kullanlr.
ou durumda bu szlerin kullanlmas gereklidir nk ileri srd
nz her eyin kantlarn ayn ayn sergilemek ok skc olabilir. Btn
savlarmz (bkz. savlamak) tek tek savunmaya mrmz yetmez, hele
konutuumuz kii konu hakkndaki birok grmz paylayorsa
bunu yapmaya hi gerek yoktur. Ama bazen doru dndmzii ka
ntlamak iin yalnzca ikna szckleri kullanmak yeterli olmaz. Baz

A'DAN Z'YE DNMEK 77

durumlarda bu szckler aslnda doru nedenler olmadan vanlm olan

sonulan saklamak iin kullanlr. Dikkatsiz bir okuyucu ya da dinleyici
bu szler karsnda kafa sallayarak katldn belirtirken "aka g
rlyor ki" diye ortaya konan bir nermenin gerekten de aka grlp
grlmediini dnmez. Biri bize "Elbette polislerin tanklna gven
mek zorundayz" diye bir ey sylediinde "elbette" szc bu sonuca
vardran tantlamann (bkz. tant/tantlama) yerine kullanlmtr ve
ayn zamanda bizi konuann kendi grne katlmaya davet eder. Ama
"elbette" szcyle ima edilen ncl nedir? Herhalde yle bir ey:
"Polisler delilleri karartmaz ve yeminli ifadelerinde yalan sylemezler".
Oysa doru olduu varsaylan bu ncl doru deildir (bkz. varsaym) .
Ne yazk ki baz polislerin delil karatt da, mahkemede yemin ettikten
sonra yalan syledii de grlmtr. Byle bir ncl yerine ikna szck
leri kulianmak dinleyicilerin asl tartlmas gereken konuyu gzden
karmalarna neden olur. zellikle gnlk konumalarda bu tr szck
lerin kullanlmas her zaman bilinli bir seim deildir. Yani bunlar
kullananlar sizi doru olmadn bildikleri bir eye inandrmaya alan
kiiler deillerdir; ou zaman yalnzca dncelerini aklamak iin
kestirme bir yol kullanmaya almaktadrlar.

ma Edilen
Bkz. varsaym ve enthymeme: eksiltili tasmsal karm.

yi Yanda Yamlmacas
Bkz. kt yanda yanltmacas, secdeye varmak, yetkili az gerei ve
her konuda uzmanlk.

Jargon
Belli bir meslee ya da ilgi alanna ait uzman terminolojisi. "Jargon"
terimi hemen her zaman kt anlamda, yani kullanlan dilin gereksiz
bir biimde anlalmaz olduunu belirtmek iin kullanlr; "teknik te
rim" ise zel uzmanlk alanlarnda etkin bir iletiim iin gerekli olan
ama jargon dzeyine inmeyen szckler iin kullanlr. Ayn szckler
bir balamda jargon, bir baka balamda ise teknik terim olabilir.
rnein, bilgisayar el kitaplar "bit", " RAM disk" ve "kontrol ab
lonu" gibi jargonla doludur. Bu szckler jargon snfna girer, nk
genel okuyucuya seslenen el kitab balamnda bu szckler anla
lmazdr; ama bilgisayar uzmanlarna seslenen bir el kitabnda yalnzca
teknik terim olurlar ve kullanlmalar uygundur. Bu el kitaplarn yazan
lar hala ou kiinin bu jargonu hi anlamadn fark etmemi grn
yorlar.
Felsefecilerin de mutatis mutandis (gerekli deiiklikleri yapmak) ve
prima facie (ilk bakta) gibi Latince szck ve deyimlerden oluan bir
jargonu vardr. Bunlarn ounun gayet ak ngilizce karlklar vardr.

A"DAN Z"YE DNMEK 79

Baz felsefeciler yaptklar ii olduundan daha zor ve daha nemli gs

termek iin jargon kullanrlar, nk yazdklarn anlamak iin kullan
lan jargonu bilmek gerekir.
niversite hocalar gibi birbirleriyle kapal devre iletiim kuran grup
larda jargon kullanm hemen yerleir. Ama ne yazk ki bu adet, kullan
lan jargonu bilmeyen kii iin konuyu anlalmaz klar (bkz. yenidil) .

Kabul
nanld iin deil salt tantlamann (bkz. tant/tantlama) yaplabil
mesi iin doru olduu varsaylan (bkz. varsaym) bir ncl. Bazen nka
bul olarak da kullanlr. Savlamalann tersine (bkz. savlama) kabullerin
gerei yanstt varsaylmaz; onlar yalnzca gerein aranmasnda kulla
nlan aralardr.
rnein, bir polis mfettii yle diyebilir: "Katilin ieri pencere
den girdiini kabul edelim. O zaman mutlaka ieri zorla girdiine dair
bir kant bulmamz gerekir". Mfetti katilin ieri ille de pencereden
girmi olduunu sylemiyordur; ne de byk olaslkla byle olmu oldu
unu. O yalnzca bizleri katilin ieri pencereden girmi olduu kabul
ne dayal olan bir uslamlama zinciri yapmaya davet etmektedir. Yani, bu
mfetti olay aklayabilecek bir hipotez gelitirmektedir.
Kalitesiz korku filmleri hakkndaki bir tartmada biri, "Bir an iin
kalitesiz korku filmi izlemenin izleyenlerin kk bir ksmnda iddeti
tetiklediini kabul edelim. Ama bu filmler olmasa bu kiilerin ayn ilevi
grecek baka eyler bulmayacandan nasl emin olabiliriz?" diye bir

A'DAN Z'YE DNMEK 8 1

soru sorabilir. Bu konumac aslnda bu filmlerin iddeti tetiklediine

inanmamaktadr ama byle olduu kabul edilse bile bu zelliin yalnz
ca onlara zg olmadn gstermeye almaktadr. Yani bu kii kalite
siz korku filmi izlemenin iddeti tetiklediini kabul etmenizi srf tantla
ma yapabilmek iin istemektedir (bkz. eytann avukat) .

Kabul Etmeme
Bkz. rtme.

Kale Direklerinin Yerini Deitimek

Tartmann ortasnda, hakknda tantlama yaplan eyi deitirmek.
Bu, eletiriden kanmak iin ska kullanlan bir hamledir. Tartmac,
grnn savunulamaz olduunu anlad anda tartmann ynn
konuyla ilgili ama daha kolay savunulabilir bir noktaya evirir.
rnein ben, birini ldrm olan herkesin hibir ayrm yaplmadan
mebbet hapis cezasna arptrlmas gerektii grn savunurken,
siz "birini ldrm olanlar" ifadesinin ok eitli insanlar kapsadn
ve bunlarn arasnda akli dengesizlik nedeniyle yaptklarndan sorumlu
tutulamayacak olanlarn da bulunduunu syleyebilirsiniz. Bunun ze
rine ben, hibir ey olmam gibi, yalnzca yaptklarndan sorumlu tutula
bilecek katiller hakknda konumaya devam edersem, tartmadaki dei
iklii gz ard ederek kale direklerinin yerini deitirmi olurum.
Kale direklerinin yerini deitirmenin daha kolay bir yolu, batan
beri tartlan eyin ne olduu konusunda bir kafa karkl yaratmak
tr (bkz. konuyla ilgisizlik ve zikzak yapma) .

Kant
Bkz. yaanm rnek kant, deneysel ve "aratrmalar gsteriyor ki..."

Karanlk Dil
Bkz. jargon ve szde derinlik.

82 /'\DAN Z'YE DNMEK

Karikatr
Bkz. hayali hasm.

Kart rnek
Bir genellemeyi rten (bkz. rtme) tek bir vaka. Genellemeler tek
bir istisna bile kaldrmayacandan kart rnekle tantlama yapmak
genellemeleri etkisizletirir ve zellikle hzl genellemeleri rtmekte
ok etkilidir (bkz. hzl genellemeler) .
rnein, biri "Btn doktorlarn el yazs okunakszdr" diye bir ge
nelleme yaparsa, el yazs okunakl olan tek bir doktor bile ksa bu
genelleme rtlm olur. Byle byk genellemeler kaqt rnek bul
maya bir davet gibidir. Ayn biimde, biri "Hi byk bilim kadn yok
tur" genellemesini yaparsa, byk saylabilecek birok bilim kadnn
dan bahsetmek gerekmeden, yalnzca Marie Curie'nin adn zikretmek
bile bu genellemeyi rtmeye yeter.
Kart rnein doru bir kart rnek olduunu varsayarsak, yapt
genelleme kesin olarak rtlen bir kiinin yapabilecei iki ey kalr:
ya genellemesini dzeltmek ya da bu genellemeden tmyle vazgemek.
Dzeltmenin yollarndan biri ad hac eklemeler yapmaktr ama bu pek
doyurucu olmaz. ounlukla, genellemede kullanlan ya da ima edilen
"btn" szcnn "baz" ya da "ou" szcyle deitirilmesi ilk
nermeyi tek bir kart rnekle oluturulan nakavt tantlarna kar
korur (bkz. nakavt tant, kuraln istisnas) .

Kart rnekle rtme

Bkz. kart rnek.

Kaygan Yama Tant

Bir ynde yaplacak kk bir hareketin ayn ynde oluacak ve engellen
mesi ok zor hatta olanaksz olan daha byk ve daha nemli bir hare
ketin olumasna neden olaca ncl (bkz. ncller) zerine kurulu
bir tant tr (bkz. domino etkisi) . Kaygan bir yamata tek bir adm
atarsanz kendinizi giderek artan bir hzla aa dene kadar kayarken

A'DAN Z'YE DNMEK 83

bulursunuz. Yamatan ne kadar aa kayarsanz durmak o kadar zorlar.

Bir sre sonra isteseniz bile duramazsnz. Kaygan yama eretilemesi,
aka ya da rtl bir biimde, insanlar, zararsz gibi grnen bir uygula
maya verilecek onayn, kanlmaz olarak hi istenmeyen uygulamalara
yol aacana inandrmak iin kullanlr.
rnein, bu tant kullanarak kimileri tenazinin asla yasalla
mamas gerektiini, nk bu kaygan yamacn bitiminde ahlaken kabul
edilemez uygulamalar olan cinayet ve soykrmn bulunduunu syler
ler. Bu kiiler der ki, bu istenmeyen sonuca ba dndren bir hzla var
mak istemiyorsanz ilk adm asla atmamalsnz. Bu konudaki tant o
unlukla gemiteki rktc bir rnekle desteklenir: Toplu katliam bii
mindeki Nazi teknikleri de ilk bata tenazi olarak tanmlanmt. Kay
gan yama tantna gre, bilerek ldrmenin herhangi bir biimini yasal
latnrsak, kendimizi hi istenmeyen ldrme biimlerini de yasallatrarak
cinayeti ve daha kt eyleri onaylama noktasnda bulabiliriz.
Bu tant biiminde doruluk pay olabilir ama bunu tartmak iin sz
konusu kanlmaz d hakknda yeterli bilgi edinmemiz gerekir. Yal
nzca yamacn kaygan olduunu sylemek yetmez. Genellikle bu tarz
tantlar yamatan ne kadar aaya inmek istediimize karar verme
hakkmz olduu ve belli bir noktada topuklarmz yamaca saplayp "bu
raya kadar, daha fazla gitmem" deme zgrlmz kullanabileceimiz
gereini saklar. Bunu yapmak iin geerli nedenlerimiz olabileceini
de (bkz. snr izmek) . Kaygan zemin eretilemesi kanlmaz olarak
d ve denetim kaybn akla getirdii iin bu olasl dndrmez.
Tartlan konuda aslnda olmayan bir aresizlik imgesi yaratr. Bazen
kaygan yama tant yalnzca en kt olasla gtren bir dn ka
nlmaz olmad gereini gizlemek iin kullanlan bir retoriktir (bkz.
retorik) .
Arya katnda bu retorik glnleir, nk ayn hamleyi kulla
narak U sonular karmak da mmkndr: Eer bir lokma yemek yer
sek, kendimize engel olamayp imanlk hastalna yakalanncaya ka
dar yemek tehlikesiyle kar karya kalrz; eer kck bir yalan bile
sylersek, bunun sonu vatana ihanet olur; eer bir doktorun zerimizde
uyuturmadan kk bir ilem yapmasna izin verirsek, sonunda kendi
mizi anestezi kullanmadan yaplan ameliyatlara izin vermek zorunda
kaln olarak bulabiliriz, v.b. Bu an rneklerden anlalaca gibi, ya
macn kaygan olduunu ve bizi mutlaka felakete gtreceini syleme
den nce, yama hakknda daha fazla bilgi sahibi olmamz gerekir. Ya
malarn kayganlk dereceleri farkldr ve ou durumda aaya kadar

84 f':DIW Z'YE DNMEK

kaymamann yollan vardr. Gerek yamalarda bu zor olsa da bir ereti

leme olarak kullanlan kaygan yamalarda denetimi tmyle yitirme
den durmak mmkndr.
Buraya kadar anlattm kaygan yama eretilemeleri, gerek dnya
daki kaygan yamalar hakknda deneysel olarak bildiimiz eyler zeri
ne kuruludur. Baz kaygan yama tandan ise mantksal bir noktadan
hareket eder. Buna gre, herhangi bir ynde kk bir hamle yaplmas
na izin verilirse, o zaman ayn ynde onun gibi saysz hamlenin daha
yaplmasna da izin verilmesi gerekir (bkz. snr izmek) .
Kaygan yama yerine kullanlan bir baka eretileme de ksk eretile
mesidir. Bir atlaa ksknn ince ucunu soktuunuz zaman, ieri itip
kaln ksmyla duvar ortadan ikiye ayrmanz mmkn olur. Burada
ksknn kaln ksm istenmeyen durumu ifade eder. Kaygan yamata
denetimi yitirmek dncesi vardr; kskda ise kar konulamaz bir g.
Her iki durumda da yaratlan kanlmazlk fikri aslnda tartlan konu
da bulunmayabilir. Bu yzden, byle eretilemelerin kullanlmas tantla
ma yoluyla deil de retorik ile ikna edilmeye alldnz olaslna
kar uyank olmanz gerektirir.
"Kaygan yama" terimi bir tant savunanlar deil eletirenler tara
fndan kullanlan bir terimdir. Bu nedenle kendisi de kar gr gln
letirmek iin kullanlan bir retorik teknii olabilir (bkz. hayali hasm) .

Kaynak Sorular
Birok bileenden olutuu halde yaln soruymu izlenimi veren soru
lar. Kaynak soru kullanmak kimi zaman ok soru yanltmacas olarak
da bilinir (biimsel olmayan bir yanltmaca) . Kaynak sorularda sorgu
lanmas gereken bir durum vardr (bkz. sorgulamay gerektirmek) , nk
bunlarda genellikle aydnlatlmaya allan noktann -kendisi hakkn
da nceden bir varsaymda (bkz. varsaym) bulunulur. Soruyu soran
kiinin varsaymlarn kabul etmeksizin bu sorular dorudan yantla
mak ok zordur. Bu tr sorular ounlukla dikkatsiz kiileri yanltarak
bir itirafta bulunmalarn salamak amacyla bilerek kullanlr.
rnein birisi size, "Uyuturucu kullanmay ne zaman braktnz?"
diye bir soru sorarsa, bu, bir zamanlar uyuturucu kullanm olduunuzu
itirafettirmek iin hazrlanm bir tuzak olabilir. Eer uyuturucu kullan
m olduunuz henz kantlanmam bir eyse, bu kaynak sorunun
ierdii yaln sorunun ayrtrlarak sorulmas daha adil olur:

A'DAN Z'YE DNMEK 85

l. Hi uyuturucu kullandnz m?

2. Kullandnzsa, braktnz m?
3. Braktnzsa, ne zaman?

Birinci ve ikinci sorularn yantlar alnmadan "Uyuturucu kullanmay

ne zaman braktnz?" diye bir soru sorulmas birok durumda sorgulan
may gerektirir.
nl bir yazara "Romanc olmak istediinize ne zaman karar verdi
niz?" diye soran bir gazeteci, zamandan kazanmak iin kaynak bir soru
soruyor olabilir. Ama bu soruda aka sorgulanmas gereken bir durum
vardr, nk yazarn bir zamanlar romanc olmaya karar vermi olduu
varsaylmaktadr ki bu hi de doru olmayabilir. Bu gazetecinin sorusu
yle ayrtrlabilir:
l . Romanc olmaya karar vermi miydiniz?
2. Eer yleyse, ne zaman?

Yukardaki iki rnekte de kendisine soru sorulan kii, "Hi uyuturucu

kullanmadm" ve "Romanc olmak konusunda bilinli bir karar verme
dim" diyerek kurtulabilir. Ama baz kaynak sorular yantlamak ok
daha zor olabilir. rnein, "mark bir velet gibi davranmay srd
recek misin, yoksa gnde hi deilse yarm saat ev ileri yapman gerek
tiini kabul edecek misin?" sorusu karsnda ya mark bir velet olduu
nuzu ve bu davrannz srdreceinizi ya da gnde hi deilse yarm
saat ev ileri yapmanz gerektiini kabul etmeye hazr olduunuzu syle
mi durumuna dmeden ksa bir yant vermeniz mmkn deildir. Oysa
soruyu soran kii burada sahte bir ikili kartlk yaratm olabilir (bkz.
sahte ikili kartlk) , nk bu durumda bu kaynak sorunun kapsamad
bir sr baka seenek de bulunabilir. Bu soru karsnda "Hi mark
bir velet olmadm, bu yzden tmark bir velet gibi davranmay srdr
mem sz konusu olamaz, aynca, gnde hi deilse yarm saat ev ileri
yapmam gerektii konusuna da katlmyorum" demek laf ok uzatmak
olur. Ama sorunun iindeki her bir eyi ayn ayn yantlamadnz tak
dirde, soruyu tuzakl bir biimde soran kiinin varsaymlarna katlm
olursunuz.
Kaynak sorular, bazlar kaynak olsa da, ynlendirici sorularla kar
tnlmamaldr. Ynlendirici sorularda sorgulanan kiinin vermesi iste
nen yant sezdirilir. Gnlk konumalarda bunun bir sakncas yoktur
ama mahkemelerde byle sorulara her zaman izin verilmez.

86 P\DAN Z'YE DNMEK

Kendini Kandma
Bkz. ham hayalcilik.

Keyfi Tamm
Bkz. humptydumptycilik ve koullu tanm.

Ksr Dngler
Bkz. dngsel tantlar ve dngsel tanmlar.

Kskmn nce Taraf

Bkz. kaygan yama tant.

Kiisel Saldrlar
Bkz. ad hominem hamlesi ve kiiselletirme.

Kiiselletirme
Kendisiyle tartlan kiinin tantlamasnda (bkz. tant/tantlama) bir
kusur bulmak yerine, kiiliine saldrmak. Bu hamlenin geleneksel ad
ad hominemdir (Latince "kiiye ynelik" anlamnda, bkz. ad hominem
hamlesi) . Kiiselletirme bir retorik tekniidir, nk tantlamay yapan
gzden drmek tantn kendisine zarar vermez.
rnein, bir siyaseti meskun yerlerde hz snrn drmenin o
cuklar kazalardan korumak iin gerekli olduunu syler, buna kar
kan bir gazeteci de bu siyasetinin kendisinin birok kez ikili araba
kullanmaktan ve hz snnn amaktan ceza yemi olduundan sz eder
se, bu, konuyu kiiselletirmek olur. Bu siyasetinin dikkatli bir src
olup olmamasnn, meskun yerlerde hz snrnn drlmesinin kaza
lar azaltp azaltmayaca konusuyla ilgisi yoktur. Siyasetinin ne srd-

A'DAN Zl'E DNMEK 87

eyin deerlendirilmesi, vard sonucu desteklemek iin kulland

gerekelerin incelenmesi yoluyla yaplabilir (bkz. sonu) . Oysa, burada
gazeteci, dikkati tartlan konudan, konuyu tartmaya aan kiinin
ikiyzllne evirmektedir (bkz. ikiyzllk) . Ama ikiyzller de m
kemmel tantlama yapabilirler, zaten ou da yapar.
Bir baka rnee bakalm: Bir atama komisyonu yesi, bir ie baVU
ranlar arasnda belli bir kiinin ie alnmas iin ok aba gsterir ve
sonradan bu baVUru sahibiyle bir ilikisi olduu ortaya karsa, bu ger
ek, komisyona sunmu olduu gr etkisizletirebilir. nk, bu ye
nin sz konusu kiinin ie alnmasnda zel bir kar bulunmaktadr
(bkz. zel kar) . Oysa, aralarndaki kiisel iliki bu aday hakkndaki
grn doruluunu zedelememelidir. Eer niye dier bavuranlarn
deil de bu kiinin ie alnmas gerektiini aklayan gerekeler salam
sa yine salam kalr. Byle bir durumdaki tek hakszlk ie bavuran
dier kiilerin bu kadar ateli bir savunucusunun olmamas olur. Ama
eer bu kiiye nyargl (bkz. nyarg) davranlmsa, o zaman komisyon
yesi ile ilikisi konusundaki kiiselletirme uygun der.
Eer bir tantlamada gereklere ilikin nermelerin doruluundan
kuku duyulmamas gerekiyorsa, o zaman tantlama yapan kiinin yalanc
biri olduunun belirtilmesi de uygun der. Byle bir durumda kiiliin
konuyla dorudan ilgili bir yn zerinde durulmu olur ve bu kabul
edilebilir bir hamledir. Ama ou durumda kiiselletirme, kiiliin ko
nuyla ilgisiz ynlerine odaklanr ve dikkati eldeki konunun tartmasn
dan farkl bir yne eker.

Konuyla lgisizlik
Konuyla ilgisi olmayan eylerden bahsederek tartmay eldeki konu
dan saptrmak. Hile olarak kullanldnda karmza siyaseti yant
olarak kabilir; yani, dorudan sorulara dorudan yant vermekten ka
nma. Yanl izin ardndan srklemek, kiiselletirme ya da hi gerek
yokken yaanm rnek kant kullanmak eklinde de grlebilir. Ama
ounlukla zihnin tartlan konuya yeterince odaklanmamas sonu
cunda ortaya kar.
rnein, mziin okullarda zorunlu ders olup olmamasnn tart
ld bir yerde, konuanlardan biri, bykbabasnn profesyonel bir
piyanist olduundan sz edebilir. Bu bilgi, kendi iinde ne kadar ilgin
olursa olsun, bir ekilde konuya balanmadka tmyle ilgisizdir. Belki

88 /':DAN Z'YE DNMEK

de bu konumac bundan bahsederek bykbabasnn zorunlu mzik

derslerinden yararlanmad halde piyanist olmay baardn vurgula
mak istemitir. Ama bu da hala tam olarak konuyla ilgili bir saptama
olmaz, nk mzik derslerinin zorunlu olmasn isteyenler bunu yete
nekli mzisyen yetitirmenin tek yolu olarak grdkleri iin istememek
tedirler. Bu rnekte, konuyla ilgisiz bir ncl kullanlmtr; baka r
neklerde ise varlmaya allan sonucun kendisi konuyla ilgisiz olabilir
(bkz. sonu) .
rnein, spor alanlarnda alnmas gerekli yangn nlemleri konu
sundaki bir tartmada, gnmz spor karlamalarnda bilet fiyatla
rnn, enflasyon hesaba katlsa bile, yine de on yl ncesine gre kat kat
pahal olduu sonucuna varan bir tantlama yapmak tmyle konu d
olur. Bu sonu, tartlan meseleyi tamamen gzden karm olmak anla
mna gelir. Ama konumann ya da tartmann ak iinde, karmzdaki
kiinin tartt eyin tamamen konu d olduunu fark etmemiz biraz
zaman alr.

Konuyu Saptrma
Bkz. konuyla ilgisizlik, siyaseti yant, yanl izin ardndan srkleme
ve sis perdesi.

Koullu nermeler
"Eer pise, o zaman q'dur" biimindeki nermeler.
rnein aadakiler birer koullu nermedir:
Eer alarm alyorsa birisi arabanza girmeye alm demektir.
Topra iyi kazarsanz verimlilii artar.
Eer Darwin'in kuram doruysa hepimiz maymunlardan tremiiz
demektir.
Koullu bir nerme, nceli doru olduu iin deil, ncel ile ardl arasn
daki ilikiden dolay dorudur. Bu nedenle, rnein aadaki nerme,
ncelinin yanl olmasna karn doru bir nermedir:
Eer Rene Descartes bugn hala yayorsa drt yz yandan byktr.

A'DAN Z'YE DNMEK 89

Doru bir koullu nerme, nceli doru ise, ardlnn mutlaka doru
olmas gereken bir nerme trdr (bkz. varsaymlar zerine konuma
yalm hamlesi) .

Koullu Tammlar
Szcklerin nasl kullanldna bakarak deil, hangi anlama gelmeleri
gerektiini belirleyen bilinli kararlara dayal olarak yaplan tanmlar
(bkz. szlk tanmlar) . Koullu tanm yapmak, "Aslnda bu szck u
anlamda kullanlyor ama ben baka anlamda kullanacam" demekle
ayn eydir. Karkla yol amamak iin, kullandnz szck ya da
deyimi tam olarak hangi anlamda kullandnz sylemeniz gerekir. Bunu
yapmak zellikle farkl yorumlara ak olan durumlarda gereklidir. Sz
c szlkte bulunacak anlamdan daha dar bir anlamda ya da daha
seici bir biimde kullandnz belirtmelisiniz. Bir tantlamada (bkz.
tant/tantlama) kullanlan btn terim ve kavramlarn tanmn yap
mak ok sama olabilir. letiim kurabilmek iin ortak bir dil bilgisi ve
ortak inanlarmz olduu konusunda varsaymlarda (bkz. varsaym) bu
lunmak zorundayz. Ama, zellikle deneysel aratrmalarda, anahtar te
rimlerin koullu tanmlarn yapmak karkla engel olabilir.
rnein, eitim alannda aratrma yapan bir grup psikolog, aratr
mada kullanlan "zeki" szcnn anlamnn, IQ testinde 100 ve zerin
de sonu alan kiileri tanmlayan bir sfat olduunu aklayabilir. "Zeka"
szc, net olarak tanmlanmaz ise, kendi bana anlam bulank bir
terimdir. Aratrmaclarn szc hangi anlamda kullandklarn akla
yan bir koullu tanm bu terimin neden olabilecei karkl engeller.
Ama bazen koullu tanmlarn kullanlmas yanl anlamalara yol
aabilir. Yukardaki rnekteki aratrmaclarn raporunu okurken "zeki"
szcnn belli bir anlamda kullanldn unutan biri, szc gnlk
kullanmdaki anlamyla anlayacaktr. Bunun sonucu iletiimsizlik olur.
Byle yanl anlamalar en ok gndelik dilde yaygn olarak kullanlan
szcklere baka anlamlar yklendii zaman ortaya kar.
Yaygn olarak kullanlan szckleri bilindik anlamlarndan arndr
mak ok zordur ve srekli hatrlatlmad takdirde, okuyucular bu
szckleri o anlamlaryla alglar. rnein, "yoksulluk" szc duygu
sal (bkz. duygusal dil) bir szcktr ve yiyecek, barnma ve giyinme gibi
temel gereksinimlerin karlanamad bir yoksunluk durumunu ifade
eder. Oysa, baz toplum bilimciler szc farkl bir anlamda, kiinin

90 Jl:DIW Z'YE DNMEK

iinde yaad toplumun toplumsal ihtiyalarn karlayamamasna

bal olarak oluan greli bir durumu yanstan bir terim olarak kullanr
lar. Buna gre, rnein gnmz ngilteresi'nde yaayan ve renkli tele
vizyon alamayan biri bu nedenle yoksul saylabilir. Byle bir toplumbi
lim aratrmasnn sonular gnlk gazetelerde yaymlandnda, ou
okuyucu aratrmada kullanlan "yoksulluk" tanmn hatrlamakta g
lk ekebilir. Szckler ok inatdr; bilindik anlamlarnn ekilip aln
malarna kolayca boyun emezler. Onun iin bir szce bilindik an
lam yerine yeni bir anlam yklemektense, yeni bir terim yaratmak daha
kolaydr (bkz. humptydumptycilik) .

Kt Neden Yanltmacas
Bir sonuca (bkz. sonu) gtren nedenlerin yanl olmas durumunda
sonucun kendisinin de yanl olacan varsayma yanlgs. Bu bir biim
sel yanltmacadr. Srf birisi bir eye yanl nedenlerle inanyor diye
inand eyin de yanl olmas gerekmez. Yanl ncllerden (bkz. ncl
ler) doru sonular kartmak olanakldr; ayn biimde doru ncller
den doru sonular kartlrken yaplan uslamlama yanl olabilir. By
le olduu bilinse de, kt kantlarn ve yanl ncllerin asla dorulara
gtrmeyeceine inanlr. Aslnda bazen gtrrler ama bunu gvenilir
bir biimde yapmazlar.
rnein aadaki tanta (bkz. tant/tantlama) bakalm:
Btn balklarn yumurtas olur.
rdek gagal platypus bir balktr.
yleyse rdek gagal platypusun da yumurtas vardr.
Bu, iki yanl ncl ve bir doru sonucu olan geerli bir tanttr (bkz.
geerlilik) . lk ncl yanltr, nk baz balklar dourarak yavrular;
ikinci ncl de yanltr, nk rdek gagal platypus kesinlikle bir balk
deildir; ama sonu dorudur, nk rdek gagal platypuslann gerek
ten de yumurtalar vardr. Grld gibi, baz durumlarda ncller
yanl olsa bile sonu doru olabilir ve yanl ncllerden karlm
olduunu syleyerek sonucun yanl olduunu gsteremezsiniz. Yapa
bileceiniz ey, bu gr ortaya atan kiinin yanl ncllerden yola
ktn ve grn yeterince destekleyecek bir kant gsteremediini
sylemek olabilir. Bu bakmdan durum, yarglar sonradan bilimsel ara-

A'DAN Z'YE DNMEK 9 1

tnnalarla desteklense bile, herhangi bir konudaki grlerini yaanm

rnek tantna (bkz. yaanm rnekle tant) dayandran kiilerinkinden
farkl deildir.
Bir baka rnee bakalm. Buradaki tantn nclleri de, sonucu da
dorudur ama bu sonuca yanltc bir uslamlama yoluyla ulalmtr:
Baz sanat galerilerine giri cretsizdir.
Londra'daki National Gallery de bir sanat galerisidir.
yleyse National Gallery'ye giri cretsizdir.
Bu tantn nclleri de dorudur, National Gallery'ye giriin cretsiz
olduu da. Ama bu sonu gvenilir bir biimde ncllerden kmaz,
nk bu ncller National Gallery'ye giriin cretli de olabilecei olas
ln tamamen ortadan kaldrmaz. Bir baka deyile, buradaki "yleyse"
ifadesi yanltc "yleyse"dir (bkz. yanltc "yleyse" ve yanltc "bu
yzden" ve nan sequitur) . lk nclde sylenen ey yalnzca baz sanat
galerilerinin cretsiz olduudur; National Gallery'nin bu galeriler arasn
da bulunup bulunmad belirtilmemitir. Bu, sonuca ulamadaki bir
zayfln gstergesidir. Ama eer buna dayanarak varlan sonucun da
yanl olduunu dnrseniz, kt neden yanltmacas kullanm olur
sunuz, nk doru sonulara rastlantsal olarak da ulalabilir ya da bu
sonular kendilerini destekleyen kantlar olmadan da ileri srlebilir.
ki rnek daha: Sulu davrannn nedenlerini inceleyen ama kt
yaplm bir sosyolojik aratrma, yanl rneklem ve yanl istatistik
kullanm olmasna karn yine de doru sonular verebilir; bilgisayar
lardan hi anlamayan biri, bir sr uslamlama yanl yaparak sonuca
varsa bile disket srcnzde bir hata olduunu saptayabilir. Yanl us
lamlama mutlaka yanl sonulara vardracak diye bir kesinlik yoktur.
Bir sonucu rtmek iin (bkz. rtme) yalnzca uslamlama yntemi
nin yanl olduunu sylemek yetmez, onun yanl olduunu gsteren
bir tantlama yapmanz gerekir.

Kt Yarda Yamltmacas
Bir kimsenin savunduu dnceye yalnzca ok kt ya da aptal kimse
ler de ayn ekilde dnyor diyerek saldrmak. Bu, biimsel olmayan
bir yanltmacadr (bkz. yanltmaca) . Burada sylenmek istenen ey, kt
ya da aptal kimseler de sizinle ayn grte olduklarna gre sizin de

92 ,A;DAN Z'YE DNMEK

kt ya da aptal olduunuzdur. Bunun gvenilir bir tant biimi olmad

rneklere baklnca daha iyi anlalr.
rnein, bir dizi kontroll deney yaptktan sonra belli lde tele
pati diye bir eyin var olduu sonucuna varan bir bilim adam (bkz.
sonu) , srf baz insanlar ham hayalcilik nedeniyle telepatiye inanyor
lar diye kendi bulgularn gz ard etmemelidir. Bilim adamnn elinde
inand eyin kantlan vardr; dierleri ise yalnzca inanmak istedikle
ri iin byle bir eyin varlna inanmaktadr. Bu kiilerin kt yandalar
olmas bilim adamnn vard sonucu zayflatmaz.
Bir baka rnek: Eer baz tenazi uygulamalarnn yasallamasn
savunuyorsanz ve tezinizi rtmek isteyen biri (bkz. rtme) Hit
ler'in de tenazi yanls olduunu ve 70.000 hastann lmyle sonula
nan bir tenazi program uyguladn sylerse, size kar kt yanda
yanltmacas kullanm olur. Ayrca, okanlamllktan da yararlanmak
tadr (bkz. okanlamllktan yararlanma) , nk Hitler'in uygulamalar
nn "tenazi" saylp saylamayaca da kukuludur. Hatta bu kar kma
da, baz ldrme trleri yasallarsa bunun nlenemez bir biimde soykr
ma yol aacan ima eden st rtl bir kaygan yama tant da buluna
bilir. Ancak, burada kullanlan kt yanda yanltmacasnn amac, Hit
ler'in onaylad bir eyin mutlaka ahlaken kt ya da yanl inantan
kaynaklanan bir ey olduunu sylemektir. Bunu, tenaziyi yasallatr
mann bir hata olacan gsteren baka nedenler bulunamaz anlamn
da sylemiyorum, yalnzca, Hitler'in tenazi uygulam olmasnn te
naziye kar kmak iin yeterli bir neden olamayacan sylemek istiyo
rum.
Kt yanda yanltmacasn kullananlar, grnzn savunulamaz
olduunu gstermek iin bunu bir retorik biimi olarak kullanrlar. Bu
retoriin inandrc olmas ok kolaydr nk kt ya da aptal insanla
rn gerekten de yanl inanlar vardr; stelik hi sevmediiniz insan
larla ayn gr paylatnz grmek ok can skc olabilir. Ama yine
de, srf Hitler yle dnyor diye bir grn yanl olduunu syle
mek doru deildir; o grn kendisinin niye yanl olduunu aklaya
cak baka nedenler gstermeniz gerekir. nk Hitler ayn zamanda 2
ile 3 'n toplamnn 5 olduuna ve Berlin'in Almanya'da olduuna da
inanyordu. Bu tantlama biiminde gzden karlan nokta, kt ve
aptal insanlarn yanllann yan sra doru olan grlere de sahip ola
bilecekleri gereidir ( bkz. ad hominem hamlesi ve kiiselletirme) .
Kt yanda yanltmacas bazen bir enthymeme: eksiltili tasmsal ka
nn eklinde de olabilir. Yani, ncllerden (bkz. ncller) biri olarak

A'DAN Z'YE DNMEK 93

st rtl bir varsaymn kullanld tantlama biimi. Bu rnekte

st rtl olan varsaym udur: "Hitler'in yapt her ey, srf o yapm
olduu iin yanltr". Hitler birok ktlk yapm ve insanla kar
byk sular ilemi biri olsa da onun yapt ya da inand her eyin
ahlaken kt ya da yanl olduu sylenemez.
Kt yanda yanltmacas iyi yanda yanltmacas diyebileceimiz
bir baka yanltmaca ile karlatrlabilir, nk burada da beendii
niz ve onayladnz kimselerin her yaptnn ya da dediinin doru
olduuna inanmak sz konusudur (bkz. secdeye varmak, yetkili az ger
ei ve her konuda uzmanlk) . Her iki durumda da, ne srlen neden
lerin zayf olmas halinde bile sonucun doru olabilecei unutulmadan,
kantlar incelenmelidir.

Kumarbaz Yanltmacas
ans oyunlarnda kaybettike kazanma ansnzn artaca yanlgs.
zellikle kumarbazlar, eer uzun sre kazanmamlarsa, bir sonraki oyun
da kazanma anslarnn ok yksek olduuna inanma eiliminde olur
lar. Rulet gibi birok ans oyununda bu yalnzca ham hayalciliktir (bkz.
ham hayalcilik) . Yaz-tura gibi basit bir oyunda, eer atlan para hileli
deilse, yaz gelme olasl tura gelme olasl ile ayndr. Yani bir pa
ray her atmda yzde elli tura gelmesini bekleyebilirim. Ayn biimde
rulette de krmz saynn gelmesi siyah saynn gelme olaslyla ayndr
(ama ou rulet emberinde bir de yeil sfr bulunduundan bu oran
tam olarak yzde elli deildir) . Byle bir gerekten yola kan ve eletirel .
dnmeyen bir kumarbaz, para atldnda uzunca bir sre st ste tura
gelmi, ya da rulette st ste krmz saylar kmsa, bir tr "byk
saylar yasas" uyarnca, bir sonraki denemede yaz ya da siyah say gelecei
sonucunu karr.
Oysa paralarn da, rulet emberlerinin de bellekleri olmadndan,
daha nceki oyunlarn sonucunu bilmeleri ve ans oyununun bu seferki
sonucunu buna gre ayarlamalar beklenemez. Sonu olarak, hilesiz ol
mas kouluyla, bir parann her atlnda yzde elli tura gelme olasl
vardr ve daha nce ka kere yaz gelmi olursa olsun bu olaslk deimez;
ayn biimde, hilesiz bir rulet masasnda ember her dndnde topun
siyah sayya gelmesi olasl hep ayndr.
Kendi kendilerini "Bugn kazanmadm, dn de yle, bu yzden yarn
kazanma ansm ok yksek" diye avutan kumarbazlar hznl bir yanlg

94 A'DAN Z'YE DNMEK

iindedirler. Biimsel olmayan bu yanltmacann ok yaygn bir trnn

penesine dmlerdir (bkz. yanltmaca) .
Tabii kazanp kaybetme olaslnn deitii baz oyunlar da vardr:
rnein, Rus ruleti denilen oyun. Biri bir silah alr, mermi yuvalarn
dan be tanesini bo brakarak birine bir mermi yerletirir. Eer silah
kafasna dayayp tetii ekerse vurulma olasl altda birdir. Silahn
mermi yuvasnn otomatik olarak dndn varsayarsak, sradaki kii
nin vurulma olasl bete bir, ondan sonrakinin drtte bir olacak ve
oyunun sonunda biri vurulana kadar bu bylece gidecektir. Ama eer
tetiin her ekiliinden sonra mermi yuvas elle dndrlrse, o zaman
gerek rulette olduu gibi burada da olaslk oyundan oyuna deimez;
birisi vurulana kadar vurulma olasl altda bir olarak kalr. Kumarbaz
yanltmacas ikinci tr oyunu birinci tr oyun sanma yanlgsdr; neyse
ki bu yanlgnn sonular Rus ruletindeki kadar ciddi olmaz.

Kuraln stisnas
Bir genellemenin doru olmadn gsteren tek bir kart rnek. Bura
daki istisna szc bir karkla yol aabilir. Bu balamda istisna,
kuraln doru olmadnn gstergesidir. Ama ne yazk ki, istisnann
genellikle kurala dokunmad dnldnden, istisna szc "kai
deyi bozmayan ey" anlamnda kullanlr. Oysa bu kullanmn ne kadar
sama olduu, biraz dnnce anlalr, nk, kart rnekler genelle
meleri desteklemez, tam tersine onlar rtr (bkz. rtme) .
rnein, siyah yaprakl bir bitki, "btn bitkilerin yapraklan ya yeil,
ya krmzdr" genellemesinin istisnasdr. Bu genellemeye bir kart
rnek oluturur. Kuraln istisnas doru anlamnda kullanlrsa bura
daki istisna btn bitkilerin yapraklar yeil ya da krmz olur kuralnn
sahte bir ikili kartlk zerine oturtulduunu ortaya koyar (bkz. sahte
ikili kartlk) . Yani istisna, bu kuraln doru olmadn gsterir. Oysa
kuraln istisnas deyimini kullanan birok kii, bunu bir atasz gerei
olarak yani "istisnalar kural bozmaz" anlamnda kullanabilir ve siyah
yaprakl bir bitkinin varlnn, bitki yapraklar hakkndaki genel ku
ral daha da salamlatrdn dnebilir. Byle ortaya konunca bu
sonucun ne kadar sama olduu grlyor. Ama yine de istisnalarn
kural bozmadn sylemeye devam edenler vardr.
Kuraln istisnasnn bu yorumu, bir istisnann istisna olduu iin
kural deitirmeyecei grdr. rnein, ngilizce szcklerin yaz-

A'DAN Z'YE DNMEK 95

lnda, "c'den sonra geldii durumlar hari, 'i' harfi her zaman 'e' harfin
den nce gelir" kuralnn "seize" rneinde grld gibi birok istis
nas vardr. Buradan da anlald zere istisnalar kurallar bozar. Byle
kart rnekler, kuraln hala geerli olabilmesi iin bir dizi ad hoc ekleme
yapma zorunluluu dourur.

KUkulu Durum
Bkz. delil yetersizlii.

Kk eylerle Urama
Bkz. teferruatlk.

Manta Brme
Belli bir biimde davrann nedenlerini gizlemek iin mmkn olsa da
doru olmayan bir aklama ne srme (bkz. ham hayalcilik) . U vakalar
da manta bryenler kendi manta brmelerine kendileri de inanr
lar.
rnein, bir kii yolda bulduu bir altn saati almasn, "Evet, yap
tm doru deil, ama ben almasaydm baka biri alacakt. stelik, ka
rakola gtrsem kimse almaya gelmeyecekti ve bu herkes iin zaman ve
enerji kayb olacakt" diyerek manta bryebilir (bkz. "herkes byle
yapyor") . Byle bir durumda saati alan kiinin davrannn asl nede
ninin saate sahip olmak istei olduu aktr ama manta brme bu
kiinin davrann toplum tarafndan kabul edilebilir bir davran ha
line getirir (bkz. "hi zararn grmedim") .
Uzak bir lkedeki bir i savata taraflardan birini destekleyen bir
hkmet bu mdahalesini insani kayglarla aklayabilir ama asl neden
o lkenin zengin maden kaynaklarna ulamak olabilir.

A'DAN Z'YE DNMEK 97

Modus Porers
nceli evetlemenin Latince ad (bkz. ncel, ardl, nceli deilleme, ar
dl evetleme, ardl deilleme) .

Modus Tollens
Ardl deillemenin Latince ad (bkz. ncel, ardl, nceli evetleme, ar
dl evetleme, nceli deilleme) .

Nakavt Tant
Boksta nakavt yapan yumruk gibi, bir gr tmyle rten tant
(bkz. rtme) .
rnein, tm dorularn, iinde yer aldklar kltre gre doru ol
duunu ileri srenler vardr. Bu gre gre, yedi yz yl nce gnein
dnyann evresinde dnd dorudur (nk o zamanki resmi gr
buydu) , ama gnmzde doru deildir. Bu gr hemen yere devire
cek ve kendi kendini rten bir gr olduunu ortaya koyacak bir
nakavt tant vardr: Eer tm dorular greli ise, o zaman tm do
rularn greli olduunu ileri sren kuramn kendisi de grelidir, yani
yalnzca baz kltrlerde dorudur. Oysa grelilik kuramn savunan
lar, sanki bu kuram kesinlikle doruymu gibi davranrlar. Buradaki na
kavt tant bir vuruta bu basite indirgenmi grelilii rtr. Greli
lik savunucular bu tant hayali bir hasma yaplm bir saldr olarak
niteleyebilirler (bkz. hayali hasm) , ama bu durumda nakavt tantnn
kendi grlerini nasl karikatrletirdiini gsterme klfeti onlara .
der.

A'DAN Z'YE DNMEK 99

Neden ve Sonu
Bkz. bant ile nedenin kartnlmas.

Non Sequitur
Kendisinden nce gelen ncllerden (bkz. ncller) doal olarak kma
yan nerme. Latince "izlemez" anlamna gelen bir ifadedir ve tam karl
olmad iin Latince olarak kullanlr. Nan sequitur'lar sama olduklar
zaman daha kolay saptanabilir. rnein, ou kedinin st sevdii ve
baz kedilerin kuyruu olduu gereinden David Hume'un en byk
ngiliz dnr olduu sonucunu karamam. Bu, sonucu .ister doru
ister yanl olsun, srrealizm snrnda dolaan bir nan sequitur olur. Nan
sequitur'larn banda genellikle yanl olarak kullanlan "bu yzden" ve
"yleyse" ifadesi yer alr (bkz. yanltc "yleyse" ve yanltc "bu yzden") ,
ama bazen bu szckler kullanlmadan da sylenen eyin ncekilerden
kan bir sonu olduu hissettirilir.
Biimsel yanltmacalarn sonular her zaman nan sequitur olur (bkz.
yanltmaca, sonu) , ama ounlukla bu yanltmacalar yukardaki rnekte
olduu kadar ak deildir. Biimsel yanltmacalar tanmlar gerei geer
siz tandardr (bkz. geerlilik) , yani, vardklar sonular nclleri man
tksal olarak izlemez.
Baz nermeler ise ilk bakta nan sequitur gibi grnebilir, ama daha
dikkatli incelendiinde, bunlara rtk varsaymlardan (bkz. varsaym)
varld anlalr. rnein, "bu yemein iinde et var, onun iin sen
yiyemezsin" diyen birinin nclden kmayan bir sonuca vard, nk
yemein iinde et olmas gereinden "sen yiyemezsin" sonucunun k
mayaca sylenebilir. Oysa burada konuan kii, sylemedii halde, "sen
bir vejetaryensin" nclnden hareket etmektedir. Konuanlarn bil
dii ama sylenmeyen bu balamda dnlnce, varlan sonucun nan
sequitur deil, eksiltili tasmsal karm, yani enthymeme sonucu olduu
grlr. Gnlk konumalar byle grnrde nan sequitur olan birok
eyle doludur. Bunlarn ouna yakndan bakld zaman aslnda pay
lalan varsaymlar ierdikleri grlr. Ama gerek anlamda nan sequi
tur olanlar da ok yaygndr. Bunlarn kimi dikkatsizlikten kimi ise ham
hayalcilikten kaynaklanr (bkz. ham hayalcilik) .

Ocklam'n Usturas
Yalnlk ilkesi. Eer bir eyi karmak bir hale getirmeden aklayabi
liyorsanz, en basit aklama en iyi aklamadr. Tutumluluk ilkesi ola
rak da bilinen bu ilke adn Ortaa felsefecisi Ockhaml William'dan
almtr. Ockham yle ifade etmemi olsa bile, bu ilke genellikle "var
lklar gereinden fazla karmak snflamalara ayrmaynz" diye zetle
nebilir. Ockham'n usturasnn ne anlama geldii, bir rnee baklarak
daha iyi anlalabilir.
Loch Ness canavarnn gerekten varolup olmadn aratran bi
lim adamlar, szde kantlar olan fotoraflar inceleyebilir. Eer bu
kantlar, su samurlar ya da suda yzen ktkler olarak inandrc bir
biimde aklanabiliyorsa, bu durumda bilim adamlarnn Ockham'n
usturasn kullanmalar ve eldeki kantlarn bir canavarn varlnn
delili olduunu sylemekten kanarak, fotoraflan aklamak iin, bi
linen olgularn tesine gememeleri yerinde olur. Fotoraflardaki grn
tleri aklamak iin baka varlklarn olduuna inanmaya gerek yok
tur.

A'DAN Z'YE DNMEK 1 0 1

Ockham'n usturasn kullanmak genelde ok yararldr. Ama burada

ki sorun neyin yaln bir aklama, neyin fazlasyla basite indirgeme oldu
una karar verebilmektir. Eletirel dncenin kullanld birok alanda
olduu gibi burada da balama kar duyarl olmak ok nemlidir.

Oybiri
Bkz. demokrasi yanltmacas ve oybirlii gerei.

Oybiri Gerei
Sylenen eylere onlara herkes katlyor diye inanmak. Birok konuda
gerei aramak iin bu gvenilir bir yol deildir. Bir eyin doru olduu
konusunda genel bir anlama var diye o eyin gerekten de doru olduu
sylenemez.
rnein, on drdnc yzylda dnyann dz olduu konusunda ge
nel bir inan vard, ama ou insan yle olduunu dnyor diye dn
ya gerekten de dz deildi. yle olduunu dnmek iin grelilik kura
mna an derecede bal olmak gerekir. Uzmanlar bir eyin doru oldu
una inanyorsa, byk olaslkla o ey dorudur ya da doruya en yakn
olan eydir (bkz. yetkili az gerei) . Ancak, o ey uzmanlar onun doru
olduuna inand iin deil, dnyann dzeni ile uyumlu olduu iin
dorudur. Herhangi bir konuda uzmanlar tmyle fikir birlii iinde
olsalar bile bu, syledikleri eyin mutlaka doru olduu anlamna gel
mez. Ama yine de, eer siz konunun uzman deilseniz, uzmanlarn ze
rinde anlat bu noktay ciddiye almanz gerekir. Oysa, bir konu ze
rinde anlaan insanlar konunun uzman deilse, onlarn fikir birliinin
bir gerei yansttna inanmak iin hibir neden yoktur.
Oybirlii ile doru kabul edilen eylerin gvenilir olmamasnn ne
deni, insanlarn safl ve, sahtekarlarn ok iyi bildii gibi, bir sr
konuda kandmlmalarnn ok kolay olmasdr. stelik oumuz her
trl ham hayalcilie yatkn kiilerizdir (bkz. ham hayalcilik) . nand
mz eyler gereklerle uyumasa da ve bazen inanlarmz yalanlayan
bir sr kant bulunsa bile, yine de doru olmasn istediimiz eye ina
nrz.
zerinde fikir birlii olmayan konularda ounluun grnn ger
ei yansttna inanmak ise daha da az gvenilir bir yntemdir. nemli

1 02 !':DAN Z'YE DNMEK

konularn ounda halkn byk blm konu hakknda yeterli bilgi

sahibi deildir. Bu gibi konularda ounluun aceleyle oluturduu g
rlere deil de, eldeki verileri iyice inceleyen az saydaki uzmann g
rne gvenmek daha doru olur. rnein, gnmzde dnyadaki in
sanlarn ou kaderimizi astrolojik olaylarn belirlediine inanabilir.
Ama buna inanan kiilerin astronomi bilgileri o kadar snrldr ki, yl
dzlarn gerekten de davranlarmz zerinde etkili olup olmad konu
sundaki grlerinin pek nemi yoktur. Sonu olarak, eer biri sze
"Genellikle inanld gibi" ya da "ou kiiye gre" diye balyorsa, bu
szlerle yapmak istedii eyi hemen anlamanz gerekir. Genellikle inan
lan eylerden bize ne? ounluk yle inanyor diye bundan o grn
doru olduu anlamn m karacaz? (Elbette sz konusu gr doru
da olabilir ama doru olduuna inanmamzn nedeni ounluun yle
olduunu dnyor olmas ise bu, doyurucu bir aklama olmaz, bkz.
kt neden yanltmacas) .
Herkes ya da ounluk bir eye inanyor diye, onun doru olduuna
inanmaya yaplan bu itiraz, demokratik karar verme srelerine yaplan
itiraz ile ayn ey deildir. Dier seeneklere gre demokratik karar ver
me uygulamalarnn yelenmesinin nedeni bunlarn gvenilir olmas
deil, farkl kar gruplarnn kararlara katlmn salamas ve olas zorba
larn gcn snrlamasdr (bkz. demokrasi yanltmacas) .

ncel
"Eer ... o zaman" tipi tmcelerin ilk blm (bkz. koullu nerme) . rne
in, "Eer bilgisayar ekranna uzun sre bakarsan o zaman gzlerin yoru
lur" tmcesindeki ncel Udur: "Bilgisayar ekranna uzun sre bakyorsun."
Bkz. nceli evetleme, ardl evetleme, ardl, nceli deilleme, ardl
deilleme.

nceli Deilleme
Kalb aadaki gibi olan biimsel yanltmaca:
Eer p ise o zaman q
p deil
O zaman q da deil
Ardl evetleme yanltmacasnda olduu gibi burada da "eer" szc
"yalnzca eer" anlamna gelir. rnein aadaki, bir nceli deilleme
rneidir:

1 04 /'\DAN Z'YE DNMEK

Hisse fiyatlar artarsa zengin olursun.

Hisse fiyatlar artmad.
yleyse zengin olmayacaksn.
Bu rnekte, hisse fiyatlarnn artmam olmasna karn zengin olmanz
mmkndr. nsanlar yalnzca hisse fiyatlar artnca zengin olmaz.
u rnee de bakalm:
Topra at gbresiyle kartrrsanz daha ok sebze yetitirirsiniz.
Topra at gbresiyle kartrmadnz.
yleyse daha ok sebze yetitiremeyeceksiniz.
Burada da yine, topra at gbresiyle kartrmak sebze retimini arttr
mann tek yolu deildir; rm yaprak, deniz yosunu, domuz gbresi
ve her trl kimyasal gbre de kullanabilirsiniz. Yani, sonu mantksal
olarak ncllerden kmaz, non sequitur olur.
Baz durumlarda, balam v konunun kendisi "eer" szcnn "yal
nzca eer" olarak anlalmasn zorunlu klar. Bunlar nceli deilleme
rnekleri deildir. rnein, aadaki rnekte "eer" szc "yalnzca
eer"den baka bir anlama gelemez:
Eer bir piyango biletiniz varsa ikramiye kazanma ansnz var de
mektir.
Piyango biletiniz yok.
yleyse ikramiye kazanma ansnz da yok.
Bu, geerli bir tanttr (bkz. tant/tantlama ve geerlilik) , nk ikra
miye kazanmann tek yolu bir bilet sahibi olmaktr.

nceli Evetleme
Kalb aadaki gibi olan geerli bir tantlama (bkz. geerlilik) :
Eer p ise o zaman q
p
yleyse q
Bu kalpta p ve q istenilen herhangi bir eyin yerine geebilir: ncl p,
ardl ise q'dur. Bu tantlama biimi genellikle Latince adyla, yani modus

A'DAN Z'YE DNMEK 1 05

poren.s olarak anlr. Anlam "evetleme kipi"dir. Aadaki, bir nceli

evetleme rneidir:
Bu kitab satn aldysanz ben telif creti alacam.
Bu kitab satn aldnz.
yleyse ben telif creti alacam.
Bir baka rnek:
Balksan bisiklete binebilirsin.
Balksn.
yleyse bisiklete binebilirsin.
Bu ikinci rnekte ilk ncln samal, tantlamann geerliliini etki
lemez: Her iki tantlamann da kalb ayndr.
nceli evetleme, bir biimsel yanltmaca olan ardl evetleme ile
kartrlmamaldr.

ncller
Bir sonuca (bkz sonu) vardran kabuller (bkz. kabul) . ncller bir
tantn (bkz. tant/tantlama) sonucunun doru ya da yanl olduuna
inanmamz iin ne srlen nedenlerdir.
rnein, aadaki tantta sonuca gtren iki ncl bulunmaktadr:
Birinci ncl: Transatlantik bir uutan sonra var noktasnda ken
dinizi yorgun hissedersiniz.
kinci ncl: Transatlantik bir uu yapmaktasnz.
Sonu:
Var noktasnda kendinizi yorgun hissedeceksiniz.
Burada iki ncln de yanl olmas durumunda bile, tantn geerli
olacana dikkatinizi ekmek isterim (bkz. geerlilik) ; ama eer ncl
ler doru ise, sonu da mutlaka doru olur.

nkabul
Bkz. varsaym ve kabul.

1 06 /'\DAN Z'YE DNMEK

nyarg
Doru ya da yanl olduu konusunda salam bir gereke ya da kant
aramadan sahip olunan inan. Kimi zaman "nyarg" szc, inan
sahibinin kantlan olup olmadna bakmadan daha geni bir anlamda,
herhangi bir irkin dnceyi tanmlamak iin kullanlr, ama bu kulla
nm szcn anlamn kaydrr.
rnein, karsna bir polise saldrmak suundan gelmi olan bir
zanlnn, ayn sutan daha nce de yarglandn bilen bir yarg taraf
sz davranamaz. Bu kiinin sulu olduuna batan karar vermi olabilir.
Bir iveren, ie talip olanlar arasndan, kendisiyle ayn okula gitmi olan
biri lehine nyargl bir karar verebilir, oysa bu, o iin iyi yaplmas iin
belirleyici bir lt deildir. Yani bu iveren, en uygun adayn o kii
olduuna, ie uygunlukla ilgili baka kantlar incelemeden karar vermi
olacaktr. Bir renci kendisine kiralad evinden kiray demeden kat
diye bir evsahibi btn rencilere kar nyargl olabilir. Irka ve cinsi
yete ilikin nyarglarda olduu gibi bu durumda da bir grubun tamam,
aralarnda her bakmdan zdelik bulunmasa da, sanki ayn zellikleri
tayormu gibi deerlendirilmektedir (bkz. hzl genelleme) .
Eletirel dnce nyargya kardr. Bir sr konuda nyarglarmz
vardr ama eldeki gerekeleri ve tandan (bkz. tant/tantlama) incele
yerek bunlarn hi deilse bazlarndan kurtulmak mmkndr. nsan
akl yanltcdr ve oumuz, aksi ynde salam kantlar olduu halde,
baz inanlarmza sk skya sarlrz (bkz. ham hayalcilik) ; ama nyar
gy ortaya karmak iin alacak kck bir yol bile yaadmz dn
yay iyi ynde deitirmeye yetebilir.

yleyse
Bkz. ikna szckleri ile yanltc "yleyse" ve yanltc "bu yzden".

zel kar
Bir tartmann sonucuna kiisel bir yatrm yapmak, yani belli bir sonuca
(bkz. sonu) ulalmas durumunda kazanl kacak olmak. Herhangi
bir kar beklentisi iinde olan kiiler istedikleri sonuca ulalabilmesi
iin ou zaman kantlan arptr ya da gerekleri saklarlar (bkz. gere
in tamamn sylememek) .

A'DIW Z'YE DNMEK 1 07

rnein, konut kredisi danmanl yapan birli ev almak isteyen bir

mterisine belli bir kredi tipini nerebilir, nk bu ilemden kendisi
ykl bir komisyon alacaktr. Bu durum onun bu kredi tipinin avantajla
rn daha fazla vurgulamasna neden olabilir. Byle bir durumda saf alc
kendisine yansz bir danmanlk hizmeti verildiini dnebilir. Dan
man yalan sylyor olmayabilir (bkz. yalan sylemek) , saf mteriyi kan
drmak iin yalnzca gerein tamamn sylememesi yeterli olur.
Ya da yle bir rnee bakalm: Halk ktphanesinde alan bir
ktphaneci sebze yetitiriciliine zel bir ilgi duyabilir ve bu yzden
sebze yetitiricilii ile ilgili kitaplarn artmasndan kiisel olarak yararla
nacak olabilir. Onun bu kiisel kar asl hizmet etmek durumunda
olduu halkn pek aznn bu konuyla ilgilendii gereini grmesini
engeller. Ktphanecinin kiisel karnn olduunu bilmek, halk k
tphanesine giderek artan sayda alnan sebze yettiricilii kitaplar
konusundaki tavrnz deitirebilir.
Ama belli bir konuda kiilerin karlar olduunu sadece sylemek
kiiselletirme anlamndaki ad hominem hamlesi saylr ve sz konusu
kiilerin tarafsz olmadnn kant saylmaz. Bunu syleyen kiinin
tantrm (bkz. tant/tantlama) incelenmesi ve kantlarnn deerlendi
rilmesi gerekir. Yine de, eer ortada durumun yle ya da byle sonulan
masndan elde edilecek bir kiisel kar varsa, her zaman ortaya konan
gerekeler ve kantlarn yanl olabilecei olaslna kar uyank olmak
ve byle bir yanlln nedenlerini aratrmak gerekir.

Paradoks
Grnte tartmasz olan ncllerden (bkz. ncller) grnte sa
lam bir uslamlama ile varlan kabul edilemez sonu. Felsefede "paradoks"
zel anlam olan bir terimdir; oysa, gnlk konumada ounlukla "ga
rip" ya da "beklenmeyen" anlamnda kullanlr. Felsefi kullanm daha
dar bir anlamdadr. Gerek paradokslar, dikkati dncedeki tutarszlk
lara ya da uslamlama yanllarna eker. Paradoks, yalnzca bir mantk
bilmecesi olmann tesinde bir eydir ve ou zaman felsefecileri sorgu
suz varsaymlarn (bkz. varsaym) gzden geirmeye yneltir.
En nl paradokslardan biri yn ya da sorites paradoksudur (Yunan
ca yn anlamna gelen "sora'" szcnden) . Eer 5000 tuz tanesi bir
yn yaparsa, tek bir tanenin eksiltilmesi yn bozmaz. Bir tane daha
alnsa yn yine bozulmaz. Bir tane daha alnsa yine. Ve bylece gider.
Ama bu uslamlamay kullanrsak, 4999 adm sonra elimizde yalnzca
tek bir tuz tanesi kalr ve bu da artk bir yn saylmaz. Tuz yn yn
olma niteliini tek tane kalmadan bir sre nce kaybetmitir. Ama bu
ne zaman olmutur? Tersinden dnelim: Tek bir tane tuz yn deil-

A'DAN Z'YE DNMEK 1 09

dir; iki tane de yle; tane de. yleyse ne zaman bir yn olur? Bura
daki paradoks udur: Eer tek bir tuz tanesi ekleyip eksiltmekle bir tuz
yn oluturamyor ya da olumU bir yn bozamyorsak, o zaman tek
bir tanenin bir yn olduunu kabul etmek zorunda kalrz, nk bir
tuz ynn tuz tanelerini birer birer eksilterek tek bir taneye indirgeyebi
liriz. Oysa, tek bir tuz tanesinin bir yn oluturmayacan biliyoruz.
Bu paradoksun yan-ciddi zm yle bir eydir: Tek bir tuz tanesi
bir yn deildir. ki ya da tane de yle. Bunlardan yalnzca bir tuz
geni oluur. Ama, drt tuz tanesinden bir piramit oluabileceine
gre, taneler yn olmaya bu noktada balar. Gzel grnmesine kaTn
bu aklama, i ayn paradoksun baka rneklerine gelince yetersiz kalr.
Yn rnei yalnzca bir rnektir; "uzun boylu" ve "kel" gibi baka bir
sr rnekte terimler byle tanmlanabilecek olanlar ile olmayanlar
ayran kesin izgilerin olmamas nedeniyle ok daha bulank olabilir
(bkz. bulanklk ve snr izmek) . Uzun boylu bir kadnn boyunun bir
milimetre ksalmas onu ksa boylu yapmaz; bandan tek bir sa telinin
eksilmesi bir erkei anszn kel yapmaz ( yani eer "kel" szcn tama
men sasz anlamnda deil de gnlk kullanmdaki bulank anlamyla
kullanyorsanz) .
Paradoks szcn garip ya da allmadk durumlar iin deil de
gerekten paradoksal olan durumlar iin kullanmalyz. Aksi takdirde
kankla neden oluruz. {Gnlk kullanmda kesin tanm olma niteli
ini yitirmi olan dier terimler iin bkz. sorgulamay gerektirmek, k
olmayan durum ve geerlilik) .

petitio principii
Sorgulamay gerektirmek deyiminin Latincesi.

post lwc ergo propter lwc

"Bunun ardndan ortaya ktna gre, demek ki bu yzden ortaya
kyor" anlamna gelen Latince deyim. Ya da daha ak sylersek, "bun
dan sonra olduuna gre bu sebepten olmu demektir". Bir tr bant
ile nedenin kafltnlmas durumu.

reductio ad absurdum
Tartmada kullanlan ve birbiriyle ilgili iki hamleyi tanmlamak iin
ayr anlamda kullanlan deyim. Bunlardan ilki mantkta kullanlan tek
nik bir terimdir ve tantlamada (bkz. tant/tantlama) bir nermenin
doruluunu kantlamak iin nce yanl olduunu kabul ederek bu kabu
ln yol aaca elikiyi gsterme hamlesine verilen addr (bkz. kabul ve
eliki) . Bu yntem gnlk tartmalarda ok ender kullanld iin
rnek vermek pek anlaml olmaz.
Daha yaygn olan ikinci kullanm ise bir grn, doru olmas duru
munda varabilecei sama sonular gsterme tekniidir. rnein, biri
si cinsiyete dayal her trl ayrmcln ahlaken yanl olduu grn
ileri srerse, ben de karlk olarak o zaman yzme havuzlarnda kadn
larn ve erkeklerin ayr soyunma odalar olmasnn ahlaken doru olma
yacan nk kadnlarn erkek, erkeklerin ise kadn soyunma odalar
na alnmadklarn syleyebilirim. Oysa biliyoruz ki, bu ok sama bir
dncedir. yleyse, cinsiyete dayal her trl ayrmcln ahlaken yanl
olduu grn gvenle reddedebiliriz. (Baka rnekler iin bkz. sa
ma sonu hamlesi) .

A'DAN Z'YE DNMEK 1 1 1

Retorik
kna sanat. Varlan sonular destekleyen gerekeler gstermek ve ta
ntlama yapmak yerine retorik kullananlar dinleyici ya da okuyucular
syledikleri eyin doru olduuna inandrmak iin savlama, ikna szleri
ve duygusal dil gibi tekniklere ba vururlar. rnein, hayr kurumlarnn
gazete ilanlarnda ska ba vurduklar bir retorik teknii sahte ikili
kartlk yaratmaktr: "Ya kurumumuza 50 sterlin ba yaparsnz, ya da
ac eken insanlara duyarsz kalrsnz". Byle bir ikili kartlk, bir ta
nesi kt olan yalnzca iki seenek olduu izlenimini yaratr; bylece bu
hayr kurumuna ba yapmaya ikna olursunuz. Oysa aslnda bakalarnn
aclarna duyarl olduunuzu gstermenin baka bir sr yolu vardr.
Reklamclarn kulland bir baka teknik, rnlerini almanz sala
mak iin o rn zengin ve ltl bir yaam ile zdeletiren grsel
retoriktir. Bylece, eer o rn satn alrsanz, sizin de zengin ve ltl
bir yaam yaayabileceinizi ima ederler. Eer alacanz bir arabann
sizi gzel insanlarn dnyasna sokacana inanmanz iin hakl neden
ler varsa o zaman bu yalnzca retorik olmaz; nk byle olacana inan
manz iin gerek nedenler vardr. Ama bu tr reklamlarn ounda byle
bir eye inanmak iin ortada bir neden olmaz ve bu ima aka ortaya
konduunda ne kadar sama olduu grlr. Yine de, bir rnn zengin
ve prltl bir yaamla ilikilendirilmesi psikolojik adan ok etkilidir.
Retorik kendi bana kt bir ey deildir ve insanlarn grlerini
deitirmek iin yaplan konumalarda yeri vardr. Ama ounlukla zayf
kantlar ve hatal tantlamalar maskelemek iin kullanlr.

Retorik Sorular
Yantlanmas iin deil, yalnzca belli bir etki yapmas amalanarak so
rulan sorular. Bazen soruyu soran kii yantn zaten tek olduunu dnr
ki, bu durumda retorik soru ikna edici szlerin ilevini grr (bkz. ikna
szckleri) . Bu biimiyle retorik sorular dz tmcelerin yerine kullanlr.
" . . . olduundan kim kuku duyabilir?" ve " . . . bir dnyada kim yaamak
ister?" gibi sorular ounlukla " . . . olduundan kimse kuku duyamaz"
ve " . . . bir dnyada hi kimse yaamak istemez" demekle edeerdir. Byle
sorular kullanp kullanmamak tmyle bir biem sorunudur.
Ama bir de konuann tartlan konuda net bir tavr belirlemekten
kanmasn salayan retorik sorular vardr. rnein, zgr irade konu-

1 1 2 t4:DAN Z'YE DNMEK

sunda yazan biri, bir paragrafn sonuna "Zaten hangimizin seme zgr
l var?" diye bir soru koyabilir. Eer yazar soruyu yantlamaya hazrsa,
byle bir retorik alm son derece kabul edilebilir bir eydir. Ama soru
havada kalrsa, bu dnce tembellii demektir.
Herhangi bir konuda grnte ok anlaml olan bir sr soru sor
mak kolay ama yararsz bir eydir (bkz. szde derinlik) ; nemli olan ve
iin zor ksm, byle sorulara yant bulmaktr.

Sama Sonu Hamlesi

Doru olmas halinde kanlmaz olarak varaca sama sonular gste
rerek ileri srlen eyin yanl ya da savunulamaz olduunu kantlama.
Buna reductio ad absurdum da denir. Kar sav rtmek iin kullanlan
ok yaygn ve etkili bir yntemdir (bkz. rtme) .
rnein, eer biri, zihinsel duruma etki eden maddeleri kullanan
larn toplumsal bir tehlike yaratt ve bu yzden hapse atlmas gerek
tii savn ne srerse (bkz. savlama) , ona sama sonu hamlesini kulla
narak kar kmak ok kolaydr. Alkol de zihinsel duruma etki eden bir
maddedir ama Bat uygarlna en byk katklar yapn olan kiiler
tarafndan da zaman zaman kullanlmtr. O zaman alkol kullanm
olan herkesi mi hapsedeceiz? Bu ok sama olur. Bylece, bu sonuca
gtren genellemenin savunulamaz olduunu gstermi oluruz. En azn
dan, bu genellemenin daraltlarak zihinsel duruma etki eden maddeler
ifadesiyle tam olarak hangi maddelerin kastedildiinin belirtilmesini
salarz (bkz. ad hoc eklemeler) .
imdi U rnee bakalm: Bir siyaseti, hazine gelirlerini artrmann
etkili bir yolunun, vergi iade formlarnn ok iyi incelenerek vergi karl-

1 1 4 /\DAf\J Zl'E DNMEK

masna engel olmak olduunu syleyebilir. Ancak uygulamada bu ilem

bu yolla elde edilecek gelirden ok daha pahalya mal olacandan, hazi
nenin artmas beklenen gelirlerini azaltmak gibi sama bir sonuca g
trebilir. Bu sayede siyasetinin nerisinin dikkate deer olmadn
gsterebiliriz (tabii, bu nerinin yaplmasnn tek nedeninin hazine
gelirlerini artrmak olduunu varsayarsak) . Vergi iadelerinin denetlen
mesini daha ucuz bir yoldan yapmak mmkn olursa, o zaman sama
sonuca gidilmez ve bu geerli bir neri olarak kabul edilebilir.
Sama sonu hamlesini kullanrken karlaabileceimiz en byk
sorun, samaln nesnel bir lsnn olmamasdr. Birine sama ge
len bir ey bir bakasna ok mantkl gelebilir. Eer bir gr kendi
iinde bir eliki barndrmyorsa, samaln gstermek ok zor olabi
lir (bkz. demir lokma yutmak) . Yine de, bir grn sama sonulara
varabileceini gryorsanz, o gr reddetmek iin yeterli bir nedeni
niz var demektir.

Salam Tant
Doru nclleri (bkz. ncller) olan ve doru sonuca ulaan geerli tant
(bkz. geerlilik) . rnein aadaki salam bir tanttr:
Btn insanlar Homo sapiens trnn rneidir.
Ben bir insanm.
yleyse Homo sapiens trnn rneiyim.
Ama aadaki tant, geerli olmasna karn salam deildir:
Btn kangurular bcektir.
Skippy bir kanguru.
yleyse Skippy bir bcek.

Sahte kili Kartlk

Eldeki seenekleri yanltc biimde sralama (bkz. farkl aklamalar) .
kili kartlk, seenekleri ikiye indirmedir: rnein, balklar ya pullu
dur ya da pulsuz. Sahte ikili kartlk ise, herhangi bir durumda hi sz
edilmeyen baka bir sr seenek varken, buradan varlacak yalnzca iki
sonu varn izlenimi yaratr.

A'DAN Z'YE DNMEK 1 1 5

rnein, birok durumda "Eer bizden yana deilsen, bize karsn

demektir" tmcesi byle bir sahte ikili kartla dayanr, nk nc
bir olaslk olan tarafszl ve drdnc bir olaslk olan karaszl yok
sayar. Yine benzer bir biimde, tanrnn varlna ya inanr ya da inan
mazsnz diyen biri, sahte bir ikili kartlk kurmaktadr, nk byle
nemli bir konuda karar verebilmek iin henz yeterli kant olmadn
ileri sren agnostiklerin farkl bak asn tmyle saf d brakmak
tadr. stelik bu bile sahte bir l kartlk saylabilir, nk bir de
henz ad konmam olan ve tanrnn varolduu dncesini tmyle
anlamsz bulan ve bu yzden de ne doru, ne yanl, ne de kantlamaz bir
ey olacan ileri sren felsefi bir gr daha vardr.
nsann hayatta her zaman nce kendi karn dnmesi gerektii
ni, nk byle yapmayanlarn kurban olacan ve srekli olarak
bakalar iin kendi isteklerinden zveride bulunmalar gerekeceini
ileri srenler de sahte bir ikili kartlk yaratm olurlar. nk burada
dile getirilen iki seenek dnda daha birok davran seenei vardr.
rnein, bakalar ok zor durumdayken onlara yardm etmeyi, ama
baka zamanlarda kendi karlarnz dnmeyi seebilirsiniz; bylece
ne kendi isteklerinizden tmyle vazgemi ne de bakalarnn kar
larna tmyle duyarsz kalm olursunuz.
Sahte ikili kartlklar ya rastlantsal olarak ortaya kar ya da bilerek
oluturulur (belki de bu tmcenin kendisi bile sahte bir ikili kartlk
saylabilir) . Rastlantsal olarak ortaya ktnda eldeki seeneklerin
doru deerlendirilmemi olduu dnlebilir; bilerek oluturulmusa
bunun adna sofistlik denir.

Savlama
Destei olmayan yarg ya da inan. Herhangi bir konuda gr bildir
diinizde bir savlama yapm olursunuz.
rnein ben, "Bu kitab okumak eletirel dnceyi gelitirir" diye
bir ey syleyebilirim. Bu bir savlamadr, nk bu yarg iin herhangi
bir neden ya da kant gstermeden sylyorum. Ya da, "Tanr yoktur"
diyebilirim; ancak herhangi bir kantm yoksa, ya da bu konudaki yetki
li azlardan biri deilsem (yle bir durumda bile bana bu yargya nasl
vardm sorabilirsiniz; bkz. yetkili az gerei) , bana inanmanz iin
hibir neden yoktur.
Bir savn dile getirilmesi, bu ne kadar yksek sesle yaplrsa yaplsn,
onu doru klmaz. Geri hepimiz, eletirel dnmediimiz anlarda ne

1 1 6 P\DAN Z'YE DNMEK

dediini biliyor izlenimi veren kiilerden etkileniriz ama yalnzca savla

ma asla tantlamann yerini tutmaz (bkz. tant/tantlama) . Bir fikrin
doruluunu tartmann tek yolu, ona destek olarak sunulan nedenleri
incelemek, kar ktmz durumlarda da kar kmzn nedenlerini
aramaktr. Yine de ou insan yalnzca inandklar eyleri syler, nk
srekli olarak gereke aklamak ok skc bir eydir, zellikle de sizin
varsaymlarnz (bkz. varsaym) paylaan biriyle konuuyorsanz.

Secdeye Varmak
Abartl bir sayg gstermek. Tarihte ok byk dnrler vardr ve
hayran olduunuz bir dnrn syledii her eyi mutlak doru olarak
alglamak kolaydr. Baz durumlarda uzman grne ve belli bir konu
nun incelenmesine hayatn adam kiilerin bilgisine gvenmek gerek
lidir (bkz. yetkili az gerei ve her konuda uzmanlk) . Ama bu tavr
ok abartlp eletirel dnmeyi engelleyen bir dalkavuklua ve bu
kiiler karsnda duyulan ar bir alakgnllle dnebilir. Secdeye
varmak, szck anlamyla, bir sayg ifadesi olarak eilip aln yere koy
mak demektir.
. rnein, Friedrich Nietzsche bir sr konuda ok ilgin ve derin
dnceleri olan bir felsefecidir ama, srf sayg duyduunuz bir dnr
diye, kadnlar hakknda syledii eyleri . ("Bir kadna giderken yanna
krbacn almay unutma") ciddiye almak, onun nnde secdeye var
mak olur. Bakalarnn dncelerini tartmadan kabullenmek zihinsel
durgunlua yol aar.

Sen de
Su ortakl hamlesinin bir trdr (bkz. su ortakl hamlesi) ve "Bu
eletiri yalnzca benim iin deil, senin iin de geerli" demekle e anla
ma gelir (bkz. ad hominem hamlesi maddesinde anlatlan ikinci anlam) .

Smr izmek
Aralarnda yalnzca derece fark olan iki kategori arasnda ayrm yap
mak. Diyelim zengin ile fakir arasndaki bir srekli dizide, baz amalar-

A'DAN Z'YE DNMEK 1 1 7

la, rnein vergiden kimlerin muaf tutulacana dair bir karar verirken
kimin zengin kimin fakir saylacan belirlemek iin, bir snr izmek
gerekir. Bu snrn izildii yer bir lde keyfi olabilir ama bu hi snr
izmememiz gerektii anlamna gelmez. Bazen bu snrn baka bir yer
den de izilebilecei gerei hi snr izilmemesi gerektiine ya da izi
len snrn bir anlam olamayacana kant olarak gsterilir ama birok
durumda bu gr yanltr.
Snr izme gerei genellikle hukuk alannda doar. rnein, ngilte
re'de cinsel ilikiye onay verme ya 16 olarak belirlenmitir, oysa nemli
bir fark yaratmadan bunun birka ay ncesi ya da sonras olarak da belir
lenebilirdi. Ama bu, hi snr izmememiz gerekir anlamna gelmez; o
cuklar cinsel smrden korumak iin hangi yan altnda cinsel ilikinin
yasalarla yasaklanacan belirlememiz gerekir. Ayn biimde, ngiltere'de
hz snn meskun yerlerde saatte 45 km'dir. Bu snr 40 ya da 50 km de
olabilirdi. Ama bundan, gvenli araba srme ile srat yapma arasndaki
snr bir kere izildikten sonra hz snrn aabileceimiz anlam k
maz. Snr keyfi olarak izilmi olduu iin 135 km'de izilmi olsayd da
olurdu diyebilmemiz de mmkn deildir (bkz. kaygan yama tant) .

Sis Perdesi
Bir tartmada konuan kiinin bilgisizliini ya da hilekarln anlamsz
bir jargon, szde derinlik ya da sofistlik perdesi ardna gizlemesine yara
yan bir retorik teknii. Balangta dikkatsiz bir dinleyici zekice gr
nen bu szlere kanabilir ama yakndan incelendiinde bu szlerin ii
nin bo olduu anlalr.

Siyah-Beyaz IJi4nmek
Herhangi bir durumu yalnzca iki utaki ar noktalardan birine yerleti
rerek aradaki bir sr olasl gzden karmak. Bu bir tr sahte ikili
kartlk yaratmadr. Siyah-beyaz dnme, dnya yalnzca nceden olu
turulmu basit snflamalara gre algland zaman ortaya kar.
rnein, delilik ile aklllk arasnda bir sr ara nokta varken her
kese ya deli ya da akll olmalar gerekirmi gibi davranmak siyah-beyaz
dnmektir. Delilie ya hep ya hi mantyla yaklaan biri gerekleri
byk lde arptyor demektir. Bu ikisinin arasnda herkesin kendi-

1 1 8 !'\DAN Z'YE DNMEK

ne bir yer bulduu uzun bir srekli dizi vardr (geri burada aldmz yer
hayat boyu sabit bir nokta olarak kalmaz) . Ayn biimde, insanlarn ya
yeilayc ya da alkolik olduunu sylemek siyah-beyaz dnmenin yarat
t sahte bir ikili kartlktr (bkz. snr izmek) .
Siyah-beyaz dnmenin her koulda uygunsuz olacan sylemiyo
rum. Baz durumlarda gerekten de yalnzca iki seenek bulunabilir.
rnein, oktan semeli bir matematik snavnda yantlar doru ve
yanl olarak snflamak mantksz deildir. Bir yarta koan kiilerin
1 .5 km'yi 4 dakikann altnda koanlar ve koamayanlar diye ayrlmas
da uygunsuz olmaz. Bu durumlarn her ikisinde de iki ucun dnda bir
seenek bulunmaz. Ama baka seeneklerin var olduu durumlarda si
yah-beyaz dnmek her zaman konuyu basite indirgemek anlamna
gelir. Baz durumlarda ise bundan da tesi yaplr, bir retorik biimi
olarak kullanlr. "Bizden yana deilsen o zaman bize karsn" kliesinde
olduu gibi, siyah/beyaz kartlna benzer sahte bir ikili kartlk yara
tlr, tarafszlk olasl ve ballk derecesi gz ard edilir, bylece kiinin
hemen sz konusu davay desteklemesi salanmaya allr.

Siyaseti Yant
Siyasetilerle radyo ve televizyonlarda yaplan rportajlarda grlen
konu dlk (bkz. konuyla ilgisizlik) . Halkn nnde yantlamak iste
medikleri sorulara dorudan yant vermekten kanmalarn salayan
bir retorik tekniidir. Dolaysz sorulara dolaysz yantlar vermek yerine
siyasetiler baka bir konuda ksa (bazen de olduka uzun) bir konuma
yaparlar. Burada kullandklar hile bu konumann kendi iinde bir
btnlk oluturmas ve soruya doyurucu ve inandrc bir yant
veriyormu izlenimi yaratmasdr. Bu konu saptrma taktii siyaseti
nin sakncal grd bir soruyu yantlamasn engellerken ayn zaman
da parti propagandas yapmasna da olanak salar. Bu da bir tr gerein
tamamn sylememektir (bkz. gerein tamamn sylememek) .
ein, kendisine "ktidara gelirseniz yeni vergiler koyacak msnz?"
diye sorulan bir siyaseti, "evet" ya da "hayr" diye yantlanabilecek bu
basit soruyu yantlamaktansa, rakip partinin vergilendirme politikasn,
belli bir vergilendirme biiminin erdemlerini ya da kendi partisinin ge
miteki vergilendirme politikalarn, ksaca sorulan soruya yant vermek
dnda her konuyu konuabilir. Dikkatli dinlemiyorsanz sorunun ne oldu
unu unutmanz ve bu retoriin akna kaplmanz iten bile deildir.

A'DAN Z'YE DNMEK 1 1 9

Byle paay kurtarmaya ynelik retorik yntemlerini hep siyaseti

lerden bekler hale geldiysek de, ne yazk ki, bu teknik yalnzca siyaseti
lere zg deildir. Sorumlu grevlerde bulunan birok baka kii de so
rumluluklar ile yzlemekten kanmak iin bu teknii kullanr (bkz.
yanl izin ardndan srklemek) .

Sofistlik
Doru uslamlama ilkelerini gz ard ederek sahte bir tantlama kisvesi
altnda yanl sonulara gtren laf cambazl. Sorgulamay gerektir
mek, dngsel tantlar, ok anlamllktan yararlanma, biimsel ve biim
sel olmayan yanltmacalar, szde derinlik ve retorik gibi bir sr kukulu
tekniin kullanmn kapsayan genel bir ifadedir.
rnein, u bir sofistliktir:
Sofist
Kedi sahibi
Sofist
Kedi sahibi
Sofist
Kedi sahibi
Sofist
Kedi sahibi

: Bu kedi senin annen.

: Gln olma. Bu kedi nasl benim annem olabilir?
: Kedinin senin olduunu inkar etmeyeceksin deil mi?
: Tabii ki hayr.
: Bu kedinin anne olduu doru deil mi?
: Evet.
: O zaman senin annen olmas gerek.
: Ha.

Bu rnekte sofistin vard sonucun yanl olduunu ve ortaya konan

ncllerden (bkz. ncller) kmayacan grmek zor deil. Ama daha
karmak uslamlama zincirlerinde sofistlik kurnazca gizlenir ve ok
zararl etkiler yapabilir.
Sofistler Antik Yunan'da rencilerine her trl yntemi kullana
rak tartma kazanmay rettikleri sylenen retmenlerdi. nana gre,
sofistlerin amac geree ulamann deil, dnyada ikbal salamann
yollarn retmekti. Gerek sofistler sahiden byle miydi bilinmez ama
gnmzde "sofistlik" terimi, kendi tantlamasnn yanllnn farkn
da olan arlatanlar tanmlamak iin her zaman kt anlamda kullanlr.

Sokrates Yamltmacas
Eer bir terimi tam olarak tanmlayamyorsanz, onun rneklerini gre-

1 20 /'\DAN ZYE DNMEK

mezsiniz diye zetlenebilecek yanl bir inan. Bu biimsel olmayan ya

nltmaca, adn Atinal byk felsefeci Sokrates'ten almtr, nk bu
yanl varsaym, belki de haksz bir biimde, ona atfedilmitir. renci
si Eflatun'un diyaloglarndan anlaldna gre, Sokrates'in kulland
yntem, adalarnn "erdem" ve "adalet" gibi baz temel kavramlar
anlaylarndaki eksiklikleri gstermek iin, onlardan nce bu terimleri
tanmlamalarn istemesi, daha sonra da bir sr kart rnek ile bu
tanmlardaki zayflklar ortaya koymasdr.
Baka birok yanltmaca gibi bu yanltmacann da belli bir inand
rcl vardr ama yakndan incelendiinde anlalr ki, bir terimi tam
olarak tanmlayamamak, ou durumda bizi o terimi kullanmaktan al
koymas gereken bir ey deildir. rnein, bu yanltmacaya kananlar,
futbolda "ofsayt" terimini tam olarak tanmlayamayacanz, bir oyuncu
nun ofsayda dp dmediini anlayamayacanz ileri srebilirler.
Oysa futbolcular ve futbol taraftarlar arasnda pek az kii byle bir tanm
yapabilecek konumda olduklar halde, bir oyuncunun ofsayda dp d
mediini anlamakta hi zorlanmazlar. Bir baka rnek vermek gerekir
se, "gzellik" terimini tam olarak tanmlayamasak da, oumuz baz in
sanlar gzel bulduumuzu sylemekten ekinmeyiz.
Elbette snrdaki durumlarn bir kavramn iine girip girmeyeceine
karar vermek durumundaysak, tam olarak tanmlama yapabilmek son
derece yararldr. Ama genellikle, bir eyin iine girdii genel kavram
tam olarak tanmlamadan, o kavram iinde dnlp dnlemeyece
ini fark ederiz. Belki de bu, sz konusu kavramn gerekli ve yeterli
koullar aranarak tanmlanmasnn mmkn olmad durumlarda orta
ya kar. Yani kavram, felsefeci Ludwig Wittgenstein'in "akrabalk teri
mi" adn verdii bir kavram olabilir. rnein, Wittgenstein "oyun"
teriminin bir akrabalk terimi olduunu sylemitir, yani tm oyunlar
tanmlamaya yarayan ortak bir z olmadn, oyun dediimiz eyler ara
snda yalnzca baz benzerlikler olduunu ileri srmtr. Eer bu konu
da haklysa, "oyun" terimini gerekli ve yeterli koullar ortaya koyarak
tanmlamaya almak boa krek ekmek olacaktr.

Sonu
Bir tantn ulatrd temel yarg. Adna karn, sonu en sonda yer
alarak bir tant (bkz. tant/tantlama) sonlandrmaz. Genellikle bata
sylenir, daha sonra ise kendisini destekleyen kantlar gsterilir.

A'DAN Z'YE DNMEK 1 2 1

rnein aadaki tantta sonu ilk tmcedir:

ngiltere kraliyet ailesi ilga edilmelidir.
Eitsizlik simgesidir.
Bu ailede yaanan evlilik sorunlar halk iin kt rnek oluturmak
tadr.
Buradan mantksal bir sonu ancak monarinin ortadan kaldrlmasna
ilikin koullar hakknda baz varsaymlar (bkz. varsaym) yaplrsa ka
bilir: Yani, eitsizlik simgesi olan ya da halk iin kt rnek olu turan
her ey ortadan kaldrlmaldr gibi.
Eletirel dnmenin ana amalarndan biri, doru ncllerden (bkz.
ncller) doru bir uslamlama yoluyla doru sonulara varabilmektir
(bkz. salam tant) .

Sorgulamay Gerektirmek
Aydnlatlmaya allan noktann kendisi hakknda bir varsaymda
bulunulmas. Bazen tantn (bkz. tant/tantlama) sonucunun (bkz. so
nu) ncllerden (bkz. ncller) birine katlmas biiminde ortaya kar.
Genellikle dngseldir (bkz. dngsel tantlar) . Bu, biimsel bir yanlt
maca deil, geerli bir tantlama biimidir (bkz. geerlilik) , yani, eer
nclleri doruysa, sonucun da doru olmas gerekir. Ancak, tartma
konusu olan noktann kendisi hakknda bir varsaymda bulunulduu
iin, kafasnda bu nokta henz aydnlanmam olan kiiler iin inan
drc olmayan bir hamledir. Mantksal olarak geersiz deildir ama
aydnlatc da deildir ve sinir bozucudur.
rnein, cinayet sulamasyla yarglanan ama susuz olduunu iddia
eden birinin davasnda bu kiiden, suu sabitleene kadar "zanl" deil
de "katil" diye sz etmek sorgulamay gerektirir. Davann amac zaten
bu kiinin sulu olup olmadn saptamaktr, bu yzden o kiiye "katil"
demek, tartma konusu olan noktann kendisi hakknda batan bir
varsaymda bulunmak anlamna gelir. Bir baka balamda bu sz kul
lanmak sorgulamay gerektirmeyebilir.
Kimileri filozof Rene Descartes'n da "Dnyorum, yleyse varm"
eklindeki nl cogito tantnda sorgulamay gerektiren bir duruma yol
atn ileri srmlerdir. Burada varolduum kantlanmak istenmek
te, ama "dnyorum" dendiinde varlm zaten varsaylmakta ve tar-

1 22 PiDAN Z'YE DNMEK

tlan noktann yant verilmektedir. Bu eletiriyi yapanlar Descartes'n

"dnyorum" yerine "dnce diye bir ey vardr" demi olmas gerek
tiini sylerler; ama eer byle sylemi olsayd bile, dncenin dnen
birini gerektirdii varsaym olmadan, bu nermeden "varm" sonucu
nu kartamazd. Ancak, hakkn yememek iin unu da syleyelim:
Descartes, "varm" yargsnn bir tmdengelim sonucu olmadn aka
sylemitir. Yalnzca dncenin varlndan kuku duymann psiko
lojik olanakszlna dikkatimizi ekmitir. Bu yzden kendisine ynelti
len eletirinin aslnda hayali bir hasma yneltilmi olduunu syleye
biliriz (bkz. hayali hasm) .
Bazen sorgulanmas gereken durum soru sorma biiminde ortaya
kar. Kaynak sorular genelde bu gruba girer. rnein, kocanz dvp
dvmediiniz henz kesinlik kazanmamken, "Kocanz ne zaman dv
meye baladnz?" sorusu byle bir sorudur. Bir akrabanz niversitede
ne okuyacaksn diye sorarsa ve siz henz niversiteye gidip gitmemeye
karar vermemiseniz, bu sorunun kaynatrd sorular ayrtrmak daha
doru olur: "niversiteye gidecek misin?" ve "Eer gideceksen ne oku
may dnyorsun?" Aksi takdirde, kaynak soru sormak sorgulamay
gerektirir.
Ama neyin sorgulamay gerektirdiini saptamak bu rneklerde g
rnd kadar kolay deildir. Bu gibi durumlarda ilk yaplmas gereken
hangi noktann aydnlatlmaya alldnn ve tartmann amacnn
aka ortaya konmasdr. Ancak bu yapldktan sonra ortada sorgulan
mas gereken bir durum olup olmad anlalabilir.
Sorgulamay gerektirmek deyiminin bir de gnlk kullanm vardr
ki, bununla kartrlmamaldr. Baz gazeteciler bu deyimi "akla u so
ruyu getiriyor" anlamnda kullanrlar. rnein u tmcelerde: "Radyo
aktif atklardan kurtulmann gl yle bir sorgulamay gerektiriyor:
Nkleer enerji gerekten de sylendii kadar ekonomik ve gvenli mi?"
ve "Kamu sektrnde yaygnlaan yolsuzluk yle bir sorgulamay gerek
tiriyor: Bu iddialar neden zamannda aratrlmad?" Bu gibi durumlarda
sorgulamay gerektirmek deyimini kullanmak gerekmez, nk onun
yerine kullanlabilecek olan "akla u soruyu getiriyor" ve "u soruyu
davet ediyor" gibi daha ak ifadeler vardr.

Sorites Paradoksu
Bkz. siyah-beyaz dnmek, snr izmek, paradoks.

A'DAN Z'YE DNMEK 1 23

Sorular
Bkz. kaynak sorular ve retorik sorular.

Sz Dizimine likin Belirsizlik

Bkz. belirsizlik.

Szck Anlamna likin Belirsizlik

Bkz. belirsizlik.

Szde Derinlik
Grnte derinlii olan ama aslnda yle olmayan szler sylemek.
Szde derinlik izlenimi yaratmann en kolay yollarndan biri grnte
paradoksal olan tmcelerle konumak ya da yazmaktr. rnein, aadaki
szleri belli bir ciddiyetle sylerseniz, insanlar derin bir dnce ierdik
lerini sanabilir:
Bilgi bir tr cehalettir.
Hareket etmek sizi olduunuz yerde brakr.
Gerek erdeme gtren yol erdemsizlikten geer.
Slk nemli bir derinlik biimidir.
Bu szlerden bazlar hakknda dnnce, ilgin yorumlara ulaabil
meniz ya da uygun bir balamda gerekten anlaml olmalar mmkn
olsa da, bu tr szler etmenin ne kadar kolay olduunu grnce sizi fazla
etkilemelerine izin vermezsiniz.
Szde derinlik izlenimi yaratmann bir baka yolu da popler ruhbili
min ok kulland bir teknik olan baya szleri sanki ok derin sz
lermi gibi yinelemektir:
Doduunda herkes ocuktur.
Yerikinler her zaman birbirlerine iyi davranmazlar.

1 24 1':DiW Z'YE DNMEK

Szde derinlik yaratmann nc yolu bir dizi retorik soru sorarak bu

sorular havada brakmaktr:
nsanlar gerekten mutlu olur mu?
Hayat anlamsz bir oyun mu?
Kendimizi tanmamz mmkn m?
Herkes kendisini sorgular m?
Oysa gerek derinlik bu sorular sormak deil yantlamaktr.

Szlk Tanm
Szcklerin nasl kullanldklarnn aklamalar. Kimileri anlam konu
sunda szlklerin en yetkin kaynaklar olduunu dnr. rnein byle kiiler "Sanat nedir?" gibi bir sorunun yantnn iyi bir szle bak
larak bulunabileceini varsayarlar. Oysa bu ok iyimser bir dncedir,
nk "Sanat nedir?" diye soran insanlar bu tr bir bilgi peinde deil
dir. "Sanat" szcnn ne anlamda kullanldn hepimiz biliriz ama
bu, sanatn gerekte ne olduu ve baz kullanmlarnn doru olup olma
d sorusuna yant oluturmaz. Doyurucu bir yant dildeki kullanmn
ok tesine gider ve bu szc, rnein, formaldehite yatrlm l bir koyun iin de kullanp kullanamayacamz aklar.
Szcklerin yalnzca nasl kullanldklarnn aktarlmas onlarn bu
biimde kullanlmas iin bamsz gerekeler gstermeyen tarafsz
aklamalardr. Dahas, szlk tanmlar genelde olduka ksa ve biraz
bulanktr (bkz. bulanklk) ; bazen yalnzca bir szcn e anlamllar
ile yakn anlaml szckleri sralarlar. Adaletin ne olduu konusundaki
bir tartmaya, szcn nasl kullanldn grmek iin gvenilir bir
szle bakarak balamak doru gelebilir. Ama bu bir siyaset felsefecisi
nin "Adalet nedir?" sorusunu yantlamaz. En iyi olaslkla tartmann
balang noktasn oluturur. Bu gibi durumlarda bir szl son sz
syleme yetkisi olan bir ey olarak grmek, ona sahip olmad bir yetki
vermek olur. Buradaki varsaym, bir szcn yaygn olarak belli bir
anlamda kullanlyor olmasnn o szcn o anlamda kullanlmasn
hakl gsterecei gibi yanl bir varsaymdr.
Elbette bu, ba durumlarda szln gerekten de en son kararn
verilmesine yardmc olmayaca anlamna gelmez. rnein szckle
rin nasl kullanlageldii ya da nasl yazld konusunda bilgilenmek

A'DAN Z'YE DNMEK 1 25

iin szle bakmak gerekir. Ama bir szln "Sanat nedir?" ya da

"Adalet nedir?" gibi kuramsal sorulara yant vermesini beklemek bir
hata olur. (bkz. etimolojik yanltmaca, hurnptydurnptycilik, Sokrates
yanltrnacas ve koullu tanm.)

Szlksel Tanmlar
Szlk tanmnn baka ad.

Su Ortakl Hamlesi
Eldeki vakann zgn olmadnn gsterilmesi. Bu hamle genellikle bir
tantn (bkz. tant/tantlama) etkisini zayflatmak iin kullanlr ve tutar
llk isteniyorsa, tantlama yapan kiinin ne srd ilkelerin baka
durumlara da uygulanmas gerektiini ne srer. Su ortakl hamlesin
de, tartrnac, vard sonucu gerekten savunmak istiyorsa, ondan de
mir lokmay yutup baka benzer durumlar da ayn biimde ele almas, ya
da eldeki vakann benzer baka durumlardan niye farkl olmas gerekti
ini aklamas istenir (bkz. demir lokma yutmak) .
rnein, kt sakatlanmalara ve hatta lme yol at gerekesiyle
profesyonel boks karlarnalarnn yasaklanmas gerektiine inanyor
sanz, boksu savunan bir kii size bu konuda boksun tek rnek olma
dn syleyebilir. Araba yarlar, kriket, futbol, karate ve tekne yarla
rnn da bazen kt sakatlanmalara neden olabileceini ve bu bakmdan
boks ile aralarnda bir su ortakl olduunu ne srebilir. Tutarllk
adna, boksa kar olan kii bu anda ya ad geen btn bu sporlara da
kar olduunu syleyecek ya da onlarn hangi bakmlardan konuyla
ilgisiz olduunu gsterecektir. Elbette rnein yle bir ey sylenebi
lir: Bu sporlar iinde ana amac rakibe fiziksel zarar vermek olan tek
spor bokstur. Su ortakl hamlesini kullanarak hasmnzn tartlan
konunun zgnln aka ortaya koymasn salayabilirsiniz.
Bir baka ve biraz daha ak bir rnee bakalm. Zina yapt iin bir
kadn talarnaya hazrlanan bir kalabal engellemek iin sa ilk ta
hi gnah ilernerni birinin atmasn isternitir. Bununla dernek istedi
i Udur: Eer bu kadn bir gnah ilernise, bu yalnzca ona zg bir
davran deildir, hepimiz gnah ileriz. Ama kadn talarnak isteyenle
rin bazlannn gnahlarnn kendilerini bu gnahkar kadndan ayrma-

1 26 !'\DAN Z'YE DNMEK

ya yetecek lde farkl olmas (rnein onlarn gnahlar henz ilen

memi, yalnzca dncede kalan gnahlar olabilir) ve kadnn gnahnn
(her ne kadar talama gibi zalim bir cezay hakl karacak lde olmasa
da) kendilerinin gnahlarndan daha byk bir gnah saylmas gerek
tiini sylemeleri de mmknd.
Baz su ortakl iddialar ise kukuludur. rnein, kimileri bu ham
leyi herkes irkin davranyor diyerek kendi irkin davranlarna maze
ret bulmak iin kullanr (bkz. "herkes byle yapyor") .

Srekli Dizi
Bkz. siyah-beyaz dnmek, snr izmek ve kaygan yama tant.

eytamn Avukat
Bir gre katlmad iin deil, srf tartma olsun diye kar gr
savunan kimse. eytann avukat, grlerini byk lde paylat
halde, hasmnn tantnn (bkz. tant/tantlama) salamln sonuna
kadar snar. Bu, tantlardaki boluklar gstermek ve savruk dnmeyi
nlemek iin kullanlan yararl bir tekniktir. Eer bir tant, onda bir
zayflk bulmak iin abalayan birinin srekli saldrlarna kar koyabili
yorsa, iyi bir tant demektir; kar koyamyorsa, o zaman ya ekleme yapl
mal (ama sahte ad hoc eklemeler olmasa iyi olur) , ya da en kt olaslk
olarak terk edilmelidir.
lk Felsefe zerine Metafizik Dnceler adl kitabnda felsefeci Rene
Descartes, kesin olarak bilebileceimiz baz eylerin varolduu grn
savunmak istemitir. Ama yalnzca vard sonular ortaya koymak ye
rine, "lk Dnce"de kendi grlerine kar eytann avukatln yap
m ve be duyumuzla elde ettiimiz bilgilerin kukulu olduuna dair
yaplabilecek en ar kar k yapmtr. Duyularmzla elde ettiimiz
bilgilerin yalnzca duyular gvenilir olmad iin deil, ayn zamanda

1 28 l'\D/W Z'YE DNMEK

d grmediimizden asla emin olamayacamz iin kukulu olacan

ileri srmtr. Hatta bir adm daha ileri gitmi ve (bir fikir cimnastii
yaparak) belki de kt bir cin tarafndan sistematik olarak kandrl
makta olduunu hayal etmi ve byle bir eyin olmadndan nasl emin
olabileceini sorgulamtr. Descartes ancak hibir eyi kesin olarak bile
meyeceimiz tartmasn salam bir biimde kurduktan sonra kuku
duymann, kuku duyan birinin varlnn kant olduu fikrini ileri
srmtr. Bylece, kukucular tarafndan yaplabilecek olan olas kar
klan nceden saf d brakm ve tantrm etkinliini artrmtr.
eytann avukatln yapanlar bazen ikiyzllkle (bkz. ikiyzllk)
sulanr. Bu sulama onlara, zellikle itenlikle inanmadklar eletirileri
yaptklar zaman, yani kendi grlerine kendileri de inanmadklar ya
da kar ktklar grn sonucunun (bkz. sonu) doru olduunu bil
dikleri zaman yneltilir. Oysa bu ikiyzllk sulamas, konunun zn
gzden karmakta ve belki de deyimin iindeki "eytan" szcnn
kt armlarnn "avukat" szcnn armlarna baskn k
mas nedeniyle yaplmaktadr. kiyzller gerek niyet ve dncelerini
saklayan kiilerdir, oysa eytann avukatln yapanlar aka, bir gr
savunanlar vardklar sonulan tartmasz bir biimde tantlamaya ve
her trl kar gre dayankl hale getirmeye davet ederler. Bu strate
jiyi kullanma nedeni ounlukla eytann avukatnn kendisinin de des
tekledii sonularn salam gerekelere dayandrlmasn salamak ve
byle yaplmad takdirde yalnzca nyarg diye nitelendirilebilecek
grleri aklamak, ya da sonucu doru olmasna karn zayf gerekelere
dayandrlm tandan glendirmektir (bkz. kt neden yanltmacas) .
Bu ise, grnn aksine, ikiyzllk deil, itenlikli bir gerei arama
abasdr.

Tanm
Bkz. dngsel tanm, szlk tanm, humptydumptycilik, gerekli ve yeterli
koullar, Sokrates yanltmacas ve koullu tanm.

Tant{[antlama
Tartmada varlan bir sonucu desteklemek iin ne srlen nedenler.
Buradaki tartma, anlamazlk anlamndaki tartma ile kartrlmama
ldr, nk anlamazlkta uslamlama yapmak yerine fikirler ve kar
fikirler ileri srlr (bkz. savlama) . Bu kitapta kullanlan anlamyla "ta
ntlama", bir sonuca inanmak iin geerli nedenler gstermeye denir.
Bir savlama yapld zaman ise, ortada yalnzca varlm bir sonu var
dr, ama bu sonuca niye inanmamz gerektiini belirten bir neden gste
rilmez. Tabii eer bu sonu, ilgili konuda yetkili bir az tarafndan ak
lanmsa, o baka (bkz. yetkili az gerei) .
Mantk kitaplarnda tantlar, zellikle de tmdengelim tandan, n
cllerin (bkz. ncller) sonutan (bkz. sonu) dikkatle ayrld ve sonu-

1 30 /'iDAN Z'YE DNMEK

cun "yleyse" szcyle balayan bir tmcede belirtildii derli toplu

bir kalp olarak retilir. Oysa, gerek yaamdaki tantlarda bu yapy
saptayabilmek o kadar kolay deildir. Genellikle ncllerden en az bir
tanesi ak deil, rtk olarak bulunur (bkz. varsaym ve enthymeme:
eksiltili tasmsal kann) . stelik sonu ncllerden sonra deil nce
gelir ve banda nadiren "yleyse" ve "bu nedenle" gibi ifadeler bulunur.
te bu yzden, bir tant deerlendirmeden nce, ou zaman sonu ile
ncller arasndaki ilikiyi aa karmak gerekir.
rnein yle bir szle kaqlaabilirsiniz:
ocuunuzun Otomatik Portakal adl filmi izlemesine izin vermeme
lisiniz.
iddet ieriyor.
Biraz deince buradaki tantn yle bir ey olduu grlr:
iddet ieren filmleri izlemek ocuklardaki iddet eilimini artrr.
ocuklarn iddet eilimlerini arttran eyler yapmasn engellemeli
siniz.
ocuunuzun baz filmleri izlemesine izin vermeyebilirsiniz.
Otomatik Portakal iddet ieren bir filmdir.
Bu nedenle ocuunuzun Otomatik Portakal adl filmi izlemesini engel
lemelisiniz.
Bu, geerli bir tanttr (bkz. geerlilik) . Tabii ki birok durumda tandan
bu kalba dkmek son derece skc bir ey olabilir. Ama genellikle ncl
lerin nasl olup da sonucu destekledii pek ak olmaz; byle durumlar
da tantn yapsn ortaya koymak yararl olur.
Yukardaki rnekte ncllerin doru olmas durumunda sonucun da
mutlaka doru olduunu gzden karmayn. Hibir durumda nclle
rin doru, sonucun ise yanl olmas mmkn deildir. nk bu, geer
li bir tanttr. Bir baka deyile, byle bir tant dorular ortaya koyar,
yani doru ncller ile balarsanz doru sonuca ulamanz garantiler.
Eer bir tant geerli ise, sonucunu doru olarak kabul etmeniz gerekir;
eer sonucun doru olmadn dnyorsanz, o zaman ncllerden
en az birinin yanl olduunu gstermeniz gerekir. Doru nclleri olan
geerli bir tanta salam tant denir.
Baz tantlar ise tmevarmc yntemi kullanr (bkz. tmevarm) .
rnein, aadaki duruma bakalm:

A'DAN Z'YE DNMEK 1 3 1

Resim restorasyonu pek ok deerli tabloya zarar vermitir; dnya

daki ulusal mzeler zarar grm tablo rnekleriyle doludur. Resim
restorasyonunun ok dikkatli yaplmas gerekir, aksi takdirde resim
lere zarar gelmesini nlemeye alrken daha ok zarar verilebilir.
Bu da bir tanttr ama tmdengelimci deildir, dorular ortaya koymaz.
Resim restorasyonunun ok dikkatli yaplmas gerekir biimindeki so
nu, gemite baz restorasyon almalarnn resimlere zarar vermi
olmas kant zerine temellendirilmitir. Bu sonuca inanmann nede
ni, gemie ilikin gzlemler ve gelecekte de benzer eylerin olabilecei
nin dnlmesidir. Tmevarmc tantlar hibir eyi kesin olarak ka
ntlamaz; yalnzca olaslklara ve kesinlie yakn dorulara iaret eder.
Varlan sonular destekler ama tmdengelimci tantlamann amaz
dorularna yaklaamaz.
Tantlama desteksiz savlamaya gre daha deerlidir; nk tantla
mada uslamlama yaplr ve insanlar bunun varlan sonucu destekleyip
desteklemediine karar verebilir. Herhangi bir konudaki kart grler
arasnda seim yapabilmenin en iyi yolu iki tarafn da tantlarn deer
lendirmektir. Birisi bir tantlama yapyorsa, sonucun sylenen neden
lerle desteklenip desteklenmediini tartabiliriz. Oysa, eer nyarg, re
torik ya da desteksiz savlama kullanlmsa, varlan sonularn doru
olduu ortaya ksa bile niye doru olduklarn ve onlara nasl ulaldn
bilemeyiz.

Taraf Tutma
Bkz. nyarg ve zel kar.

Trallk
Doru davrann ls olarak yaadnz yredeki insanlarn dav
ranlarna bakarak bir genelleme yapmak bazen tarallk olarak adlan
drlr (bkz. hzl genelleme) . Gvenilir olmayan bir tantlama yntemi
dir (bkz. nyarg) . Buna verilen ad, tarada yaayan insanlar hakkndaki
bir nyargy ele verir. Bu nyargya gre tarallar fazla seyahat etmedik
lerinden dnyay tanmazlar ve kendi yrelerinde yaplan eylerin dnya
nn her yerinde geerli olduunu, ya da en azndan baka yerlerde yap-

1 32 DIW Z'YE DNMEK

!anlardan daha iyi olduunu dnrler. Elbette, bu, eldeki kantlardan

varlabilecek gvenli bir genelleme deildir.
rnein, Oxford niversitesi'nin yemekhanesinde muzun atal b
akla soyulmas grgsne alm olan bir hoca, muzu elleriyle soyan
birinin kaba olduunu dnebilir.

Teferruatlk
ounlukla asl nemli konuyu gzden kararak gereksiz ayrntlarla
urama. "Teferruathk" szc her zaman kt anlamda kullanlr.
rnein, bu kitab okuyan bir teferruat, bunun ve dier birok
maddenin ilk tmcesinde fiil olmadn, bu yzden de tmce saylamaya
caklarn syleyebilir. Oysa, eer her maddenin aklamasn gramer a
sndan doru ve tam tmcelerle yapmaya kalksam, netlik ve kesinlik
ten dn vermem gerekirdi ki, bunlar benim amdan doru tmce kur
maktan ok daha nemli eylerdir. Ayrca, maddeleri bu biimde ak
lamak rastlantsal bir kural dlk deil, verdiim bilinli bir karard.
Kitabn ieriini gz ard ederek yalnzca bu ynne odaklanmak tefer
ruatlk ve uygunsuz bir davrantr. Teferruatnn ana zellii, zel
likle gramer ve szdizimi alannda, sk bir kuralclktr. Elbette kural
lar bir yana brakalm demek istemiyorum, ama kurallara sk skya
ballk yaznn amacna ulamasn engelliyorsa, baz kurallar inene
bilir.
Teferruat bir park bekisi "imlerin zerinde yrmeyin" yazlarnn
hepsini "imlere basmayn" biiminde deitirebilir, nk ilk uyarnn
imlerin zerinde dans etmeyi, komay, zplamay ve yuvarlanmay kap
samadn dnebilir. Dildeki olas belirsizlikler konusunda bu tr
den ar titizlik teferruatnn ana zelliidir. Teferruatlarn ou sy
lenen eyi balamndan ayr dnr ve aslnda hi de mmkn olma
yan baz karklklarn doacandan kayg duyarlar.
Teferruatlk sulamas bir retorik biimi olarak da kullanlabilir.
Kendi grlerini bakalarna dayatmak isteyen kiiler yaplan eletirileri
teferruatlk diye snflandrabilir. Byle birinin yapt uslamlamann
ve kantlarnn ayrntlar zerinde durursanz haksz bir biimde teferru
atlkla sulanabilirsiniz. Oysa genellikle bu sulama dikkatli bir biimde
dnen kimselere yaplmaktadr. Bu sulamaya verilecek en iyi yant,
tartlmakta olan konuda ayrntlarn ne kadar nemli ve gerekli oldu
unu gstermektir. Ne yazk ki teferruatlk ile ayrntya zen gster-

A'DAN Z'YE DNMEK 1 33

mek arasnda kesin bir snr izgisi yoktur. Her bir durum iin eldeki
konunun ne lde bir titizlik gerektirdiine karar vermek gerekir.

Teknik Terimler
Bkz. jargon.

Titizlenme
Bkz. teferruatlk.

tu quoque
Latince "sen de" anlamna gelen sz. Su ortakl hamlesinin bir tr
olan bu hamle, "bu eletiri yalnzca benim iin deil, senin iin de geerli"
demekle edeerdir (bkz. ad hominem hamlesi maddesinde anlatlan ikinci
anlam) .

Tutarllk
ki inancn her ikisi de doru ise bunlar tutarl, yalnzca biri doru ise
tutarszdr. rnein, alkoll araba kullananlarn sert cezalara arptrl
mas gerektii inancm ile alkoln insanlarn araba kullanma yetenek
lerine fazlaca gvenmeleri gibi bir sonuca yol atn dnmem arasnda
bir tutarllk vardr, nk bir elikiye (bkz. eliki) yol amadan her
iki dnceye de sahip olabilirim. Aralarnda hibir ilgi olmamasna
karn, boa greinin gaddarlk olduunu dnmem ile Londra'nn
ngiltere'de olduunu dnmem de tutarldr. Oysa, dllenmi insan
yumurtasn yok etmenin ahlaken yanl olduunu dnmem ile rahim
ii ara kullanmann ahlaken sakncas olmadn dnmem tutarsz
lktr. nk rahim ii aralar genellikle yumurtalarn dllenmesini
engelleyen deil, dllenmi yumurtalar yok eden aralardr. Bu durum
da bir yandan dllenmi insan yumurtasnn yok edilmesine kar kar
ken br yandan dllenmi insan yumurtasn yok eden bir aracn kul
lanmn ahlaken kabul ediyor olurum. Buradaki elikiyi daha ak ola-

1 34

l\DIW Z'YE DNMEK

rak ortaya koymak iin yle de diyebiliriz: Bu hem dllenmi insan

yumurtasnn yok edilmesine her koulda kar olmak, hem de buna her
koulda kar olmamak anlamna gelir.
lkelerin tutarl bir biimde uygulanmas ortada iyi bir neden yok
ken zel istisnalar yapmamak demektir (bkz. su ortakl hamlesi ve ad
hoc eklemeler) . rnein bir lke, insani kayglarla davrandn syleye
rek bir baka lkedeki bir i savaa karrsa, tutarl olmak iin benzer
durumlarn hepsinde de ayn biimde davranmas gerekir. Byle bir du
rumdaki tutarszlk akla, bu lkenin bir baka lkedeki i savaa, dile
getirdii ilke nedeniyle deil de, bundan zel bir kar (bkz. zel kar)
umduu iin karm olabileceini ve ne srlen ilkenin aslnda bir
manta brme olabileceini getirir.

Tutarszlk
Bkz. su ortakl hamlesi, tutarllk ve ikiyzllk.

Tutumluluk lkesi
Bkz. Ockham'n usturas.

Tmdengelim
ncllerden (bkz. ncller) sonuca varan (bkz. sonu) geerli uslamla
ma (bkz. geerlilik) . Tmdengelim tandan (bkz. tant/tantlama) doru
lar ortaya koyar, yani, doru ncllerle balarsanz sonucun mutlaka
doru olmas gerekir. Tmevarmn tersine, doru nclleri olan bir
tmdengelim doru sonucu garantiler.
rnein aadaki rnek bir tmdengelim tantdr:
Alkoll araba kullanan herkesin cezalandrlmas gerekir.
Sen alkoll araba kullanyorsun.
yleyse senin de cezalandrlman gerekir.
Eer ncller doruysa sonu da mutlaka dorudur. Sonu, ncllerin
iinde olan bir eyi ortaya karr. te bir baka tmdengelim rnei:

A'DAN Z'YE DNMEK 1 35

Btn tanrlar lmszdr.

Zeus bir tanrdr.
yleyse Zeus da lmszdr.
Burada da yine ncller doruysa sonu da mutlaka doru olur.

Tmevarm
Doru ncllerin (bkz. ncller) sonucu inanlr kld ama kesin ola
rak doruluunu garantilemedii bir uslamlama biimi. Tmevarm ge
nellikle deneysel gzlemlerden bir genellemeye gider. ncllerin doru
olmas varlan sonucun da doru olmas olasln artrr ama asla kesin
letirmez. Tmevarm ounlukla tmdengelim ile karlatrlr. n
clleri doru olan bir tmdengelim tantrm (bkz. tant/tantlama) (sa
lam tant) sonucu kesin dorudur, yani eer ncller doru ise, sonu da
mutlaka doru olur. Bu durum tmevarm tandan iin geerli deildir;
burada ncller doru ve tantlama iyi ise, bundan ancak sonucun do
ru olma olasl kar. yi bir tmevarm tant, sonucunun doru olma
olasl ok yksek olan bir tanttr. Ama tmevarm tantlarnda kesin
lik elde edilemez. Tmevarm tandan asla geerli olamaz (bkz. geerli
lik) ; en azndan tmdengelim tantlarnn geerlilii anlamnda. Tme
varm genellemelerinin ne tr ve hangi sayda kanttan kartlaca
durumdan duruma deiir.
Hepsi ok gzel kokan bir sr gl grdnz dnn. Bu dene
yim zerine btn gllerin gzel koktuu sonucuna varabilirsiniz. Bu
bir tmevarm uslamlamas rnei olur. Benzeim tant zerine kuru
ludur (bkz. benzeim tant) , nk genellemeyi yapmanzn nedeni
udur: Madem ki grdm btn gller bir bakmdan birbirlerine ben
ziyor, o zaman bundan sonra grlebilecek btn gllerin de bu
bakmdan benzer olacan syleyebilirim. Oysa bu tmevarm genelle
mesi yanl olabilir. Karlatnz gller hakknda yaptnz gzlemin
doru olmas, vardnz sonucun tm gller iin geerli olacann ga
rantisi deildir. Bu sonuca imdilik, yani bir kart rnek ortaya kp
genellemenizi rtene (bkz. rtme) kadar inanabilirsiniz. Nitekim,
insan burnunun alabilecei kokuya sahip olmayan gller vardr. Demek
ki bu genelleme, onu destekleyen kantlar olmasna karn, yanltr.
Elbette, bu, tmevarmn btnyle yararsz bir uslamlama tr oldu
u anlamna gelmez. Aslnda her gn tmevarm yaparz: Gelecein

1 36

l'\D/VIJ Z'YE DNMEK

gemie nasl benzeyecei konusundaki tm beklentilerimiz ona daya

ldr. Bugne kadar hep yle yapt diye suyun susuzluumuzu gidermesi
ni bekleriz. Hayatmzn her gnnde domu olduu iin gvenle yarn
da gnein domasn bekleriz. Ama tmevarm tantlarnn sonular
kesin deil, ancak byk olaslkla doru olur.

Van Gogh

Yanltmacas

Adn aadaki durumdan alan ve gvenilir olmayan bir tant biimi:

Van Gogh yaad srece yoksuldu ve onu kimse anlamad, oysa
imdi herkes onu byk bir sanat olarak tanyor; ben de yoksulum
ve beni kimse anlamyor, yleyse bir gn beni de byk bir sanat
olarak tanyacaklar.
Tmyle geersiz (bkz. geerlilik) olmasna karn bu tarz uslamlama
zellikle kendilerini kantlamaya alan sanatlara ekici gelir ve ham
hayalciliin ok yaygn bir biimidir (bkz. ham hayalcilik) . Genellikle
byle aka dile getirilmez ama yaam tarzndan anlalr. Bir baka
balamda ayn tantlamaya U biiminde rastlayabilirsiniz: "Mick Jagger
ile ben ayn ilkokula gittik; Mick Jagger ok nl oldu, yleyse ben de
olacam."
Van Gogh yanltmacasnn yanltc olmasnn nedeni, dnyadaki
yoksul, anlalmam ve tannmam insanlarn saysnn byk sanat-

1 38 /l:DAN Z'YE DNMEK

lar ve rock yldzlarna gre ok daha fazla olmasdr. Byk bir insanla
genel bir zellii paylayor olmam benim de byk olmamn garantisi
. olamaz. Bu ancak sz konusu zellik onlarn byk insanlar olmalarnn
nedeni ise ya da bu zellikle byklk arasnda bire bir bant varsa
(bkz. bant ile nedenin kartrlmas) mmkndr. Hatta o zaman
bile bu, yalnzca ender olarak ne yol aan bir zellik olabilir. Bu ncl
lerden (bkz. ncller) karlabilecek tek sonu, yoksul ve anlalmam
biri olmann (ya da belli bir ilkokula gitmi olmann) byk insan olma
olasln ortadan kaldrmayaca olabilir.
Van Gogh yanltmacasna bel balamann budalal parodi yoluyla
kolayca gsterilebilir: "Beethoven'n bir kalbi ve omurilii vard ve byk
bir besteciydi; benim de bir kalbim ve omuriliim var, yleyse ben de
byk bir besteci olacam". Byle sylendii zaman Van Gogh yanlt
macasnn zayf bir benzeime dayandrld grlr; nl birine srf
nemsiz bir bakmdan benziyorum diye ona dier bakmlardan da benze
mem gerekmez.

Varsaym
Sze dklmeyen, aka sylenmeyen ama doruluu kabul edilen bir
ncl. Aslnda "varsaym" szcnde bir belirsizlik vardr, nk bir
tantn balang noktas olan ve belirtilmi bir ncle de varsaym
denir (bkz. kabul, bazen nkabul de denir) . Genellikle varsaymlarla
konuuruz, nk eer byle yapmazsak, o kadar ok n hazrlk yapma
mz gerekir ki asl konuya bir trl gelemeyiz. Bu varsaymlarn ou
paylaldndan birbirimizle anlamamz zor olmaz. Ama farkl varsa
ymlardan yola kan iki kii tarttnda, karklklarn ve yanl anla
malarn olmas kanlmazdr.
rnein, bilgisayar virslerinin ne olduu konusundaki bir tart
mada, deerli bir bilim adam, doal virsler gibi onlarn da canl sayl
mas gerektiini, nk her ikisinin de parazit olduunu ve oalma
yetenekleri bulunduunu sylemitir. Bir baka bilim adam ise, bilgisa
yar virslerinin doal virslere ok benzediini kabul etsek bile, bunun
onlarn canl organizmalar olduunu kantlamaya yetmeyeceini, nk
doal virslerin kendilerinin canl saylp saylamayacann tartmal
olduunu belirtmitir. Birinci bilim adam doal virsler ile bilgisayar
virsleri arasndaki byk benzerlikten yola kmaktadr (bkz. benzeim
tant) , ikinci bilim adam ise, benzerlik doru olsa bile buradan varlan

A'DAN Z'YE DNMEK 1 39

sonucu (bkz. sonu) sorgulamaktadr. kinci bilim adamnn syledii

ey, birinci bilim adamnn doal virslerin canl olup olmad konusun
da byk bir varsaymdan yola kn olduudur. Dolaysyla vard
sonu, yalnzca doal virsler canl ise doru kabul edilebilir. Bu varsa
ym, birinci bilim adamnn tantnda (bkz. tant/tantlama) aka belir
tilmemitir, nk o yalnzca bilgisayar virsleri ile doal virsler arasn
daki byk benzerlii gstermitir. Bu varsaym ortaya kartldnda
ise tartlabilir ve ne kadar doru olduu deerlendirilir (bkz. enthyme
me: eksiltili tasmsal karm) . Bu durumda, nce virsn bir canl tr
olup olmad ele alnr ve bu konuda karar verildikten sonra doal
virsler ile bilgisayar virsleri arasndaki benzerlik incelenir.
Kimileri, latife olsun diye, varsaymlarda bulunmann karmzdakini
*
eek yerine koymak olduunu sylerler. Bu yalnzca kt bir szck
oyunu deil, ayn zamanda ok yanltc bir eydir. Hepimiz her zaman
varsaymlarda bulunuruz. Bu varsaymlarn ne olduunu bildiimiz srece
ve varsaymlarmzn doru olmas kouluyla bunda bir yanllk yoktur.
Yalnzca belirli durumlarda nedensiz varsaymlarda bulunmamak ge
rektiini sylemek istiyorum. Bu, btn varsaymlardan kanlmaldr
anlamna gelmez; zaten byle yapmak olanakszdr (bkz. baz/btn ka
rkl) .

Varsaymlar zerine Konumayalm

Olaslklara ilikin zor sorular yantlamaktan kanmak iin kullan
lan bir retorik teknii. Varsaymsal bir durum, ortaya kmas olanak
dahilinde olan bir durumdur. rnein, kendimizi iinde bulabilecei
miz varsaymsal bit durum, dnyadaki denizlerin ve rmaklarn ar
kirlenmesi sonucunda, buralardan kan balklar yemenin tehlikeli ola
ca durumdur. u anda durum byle deildir ama gelecekte pekala by
le olabilir. Gelecei planlarken ounlukla byle varsaymlar dikkate
alnr ve bunlarn gereklemesi durumunda alnacak nlemler kararla
trlr. rnein, askeri eitim, olabilecek eyler zerine kuruludur; bir
spor antrenr oyuncularn byk karlamaya hazrlarken bir sr
varsaymsal durumu dnr; bir baraj ina eden mhendisler hesapla
rn yaparken olas yalar ve su seviyesini gz nnde bulundurur vb.
* ngilizce varsaymak anlamna gelen 'assume' szcnn, iinde eek 'ass', sen 'u'
('you' okunur) , ve ben 'me' szcklerini banndrd dnlerek yaplm bir szck
oyunu. (.n.)

1 40 /\iDAN Z'YE DNMEK

.
Ama baz yetkili kiiler kendilerini balamamak iin bir yol bulmu
lardr. Kendilerine varsaymsal bir durumda ne yapacaklar sorulduun
da bunun konuyla ilgisiz bir soru olduunu, olabilecek evlere ilikin
sorular yantlamak zorunda olmadklarn, hayali deil gerek dnyann
sorunlar ile ilgilendiklerini sylerler. Yani, baz sorulara srf varsaym
sal olduklar gerekesiyle yant vermek istemezler. Oysa bu, varsaymlar
zerine konumayalm hamlesi olarak bilinen bir retorik hilesidir. Ger
ekten de ok uzak olaslklara ilikin baz sorulara yant vermek gerek
meyebilir (ama bunlarn bile bazlarnn zerinde durmaya deer; bkz.
fikir cimnastii) .
rnein biri " ngiltere kraliyet ailesinin Sicilyal mafya yeleri olduu
ortaya ksa ne yaparsnz?" diye bir soru sorsa, bu soruyu yantlanmaya
deer bulan kimse kmaz, nk burada ok uzak bir olaslktan sz
edilmektedir. Ama "Monarinin kaldrlmas ngiliz Anayasas asn
dan ne anlama gelir?" biiminde bir soru ok daha gerekidir ve olaslk
dahilinde olan bir duruma deindii iin yantlanmaya deer. Bu soru
nun yant byk nem tamaktadr ve monarinin kaldrlmas ile
sonulanacak eylemleri balatabilecek kiileri etkiler. Bu soruyu yantla
may srf varsaymsal bir duruma ilikin olduu iin reddetmek nemli
bir konuda konumaktan kanmak anlamna gelir.
Varsaymlar zerine konumayalm hamlesini sk kullanan siyaseti
ler bilmelidirler ki, herhangi bir konuda siyasetlerinin ne olduunun
aklanmas partilerinin bir dizi varsaymsal durumda alaca tavrn ak
lanmasndan baka bir ey deildir (buna en bata kendi partilerinin
iktidara gelme olasl dahildir) . Eer parti siyasetini olutururken var
saymsal durumlar zerinde kafa yoruyorlarsa, o zaman olaslklara ilikin
sorular yantsz brakmalarna bunlarn olan eyler deil, olabilecek
eyler hakknda olduklar gerekesinden daha salam bir gereke bulma
lar gerekir (bkz. tutarszlk ve su ortakl hamlesi) .

Varsayml
Bkz. varsaymlar zerine konumayalm hamlesi.

Yalan Sylemek
Doru olmadn bildiiniz bir eyi yazmak ya da sylemek. Yalan her
kesin lanetledii ama yaygn olarak kullanlan bir eydir.
Kimileri yalann her koulda kt bir ey olduunu ve yararl sonu
lar doursa bile hakl gsterilemeyeceini dnrler. Bu grn kayna
dini inantr. Kimileri ise yalan sylemenin ounlukla kt sonu
lar dourduu iin yanl bir ey olduunu dnrler. Herhangi bir
durumda sylenen yalann kt bir sonucu olmasa da, yalan, ortaya kar
tldnda insanlar aras iletiimin temeli olan doru syleme alkan
lna duyulan gveni zayflatan bir ey olduu iin yine de ahlaken
yanltr. rnein, kendimi gen gstermek iin yam konusunda yalan
sylersem ve bu yalanm ortaya karsa, kimseye bir zarar vermemi
olmama karn, bana olan gveninizi sarsm olurum ve siz bundan son
ra syleyeceim baka eylere de inanmayabilirsiniz. Bu yzden her tr
l yalann byle dolayl etkileri vardr. Ama ok snrl durumlarda ba
zen bir yalann yarar verecei zarardan daha byk olabilir. rnein,
ciddi bir hastal olan birine, ne kadar mr kald konusunda yalan

1 42 !':DAN Z'YE DNMEK

sylemek o kiinin yaamn biraz daha uzatabilecekken, gerei ren

mesi fiziksel knty hzlandran bir ruhsal kntye neden olabi
lir. Byle durumlarda yalan sylemek yalnzca iki kt ey arasnda iste
meden yaplmak zorunda kalnan bir seim olur (bkz. gerein tamamn
sylememek) .

Yanltc "yleyse" ve Yanltc "Bu Yzden"

Dinleyici ya da okuyucular bir ey tantlanmamken tantlandna
inandrmak iin "yleyse" ve "bu yzden" szcklerinin yanltc bir
biimde kullanlmas (bkz. tant/tantlama) . "yleyse" ve "bu yzden"
ifadeleri genellikle bir tantn sonucunu belirtmek iin kullanlr (bkz.
sonu) . rnein, aadaki tantta "yleyse" szc eldeki ncller
den (bkz. ncller) tmdengelim yntemiyle doru olarak varlm olan
bir sonucu belirtir:
Btn balklar suda yaar.
Sokrates bir balk.
yleyse Sokrates suda yayor.
"Bu yzden" szc, kolayca "yleyse" szcnn yerini alabilir. Gn
lk konumalarda bir tantn ncllerini ortaya koymak ounlukla
gereksiz ve skc bir eydir, nk konutuumuz kiiyle birok varsay
m paylatmz dnrz. Onun iin yukardaki rnekte olduu gibi
tam tantlama yapmak yerine, "Sokrates bir balk, bu yzden tabii ki
suda yayor" gibi bir ey syleyebiliriz. Bu bir enthymeme, yani bir n
cl (btn balklarn suda yaad ncl) eksiltilmi olan bir tasmdr.
Eksiltmenin ne olduu bilindii srece bunda yanl olan bir ey yoktur.
Ama, baz yazarlar ve konumaclar, "yleyse" ve "bu yzden" szck
lerinin ikna gcnden yararlanrken sonuca varmak iin herhangi bir
tantlama yapmazlar. Bu durum, tantlama yapmak yerine kolay yoldan
sonu bildirme anlamna gelir ki, baz dikkatsiz okuyucular buna aldana
bilir. Oysa, gerekte, yanltc "yleyse" ve yanltc "bu yzden" kullan
larak ortaya konulan sonular non sequitur olur. rnein, biri "Boks
beyne zarar verir, bu yzden yasaklanmaldr" diyen birinin szlerinde
"bu yzden" ibaresini izleyen sonu, bir sr farkl eksiltilmi nclden
kabilir. rnein "Beyne zarar veren her trl eylem yasaklanmaldr"
ya da "Beyne zarar verdii ska saptanm olan sporlar yasaklanmaldr"

A'DAN Z'YE DNMEK 1 43

gibi. Daha baka bir sr ncl de olabilir. Ama eksiltilen ncln ne

olduu iinde yer ald balamdan kanlamyorsa, o zaman "bu yzden"
szcnn kullanm sahte bir kullanm olur, nk burada yanltc
bir biimde bir tantlama yapld izlenimi verilirken, aslnda yalnzca
savlama yaplmaktadr. Bu ya bir savruk dnce rnei ya da ikna amacy
la kullanlan bilinli bir retorik tekniidir.

Yamltmaca
Bkz. biimsel yanltmaca, biimsel olmayan yanltmaca, "bu bir yanltma
ca" ve kitaptaki baka bir sr madde.

Yamltmaca Olmayana Yamltmaca Sulamas

Bkz. "bu bir yanltmaca".

Yanl zin Ardndan Srklemek

Av kpeklerini yanl kokunun ardndan srklemek iin tilkinin ge
tii yerlerde srklenen kuru balk gibi, dikkatsiz kiileri konuyla ilgisiz
bambaka bir yne gtren konuma (bkz. konuyla ilgisizlik) . Bir
tartmada ilgisiz konulardan bahsetmek ok sk kullanlan bir hiledir.
lgisiz konular kendi ilerinde ilgin olabileceinden ve asl tartmann
baka bir mecraya kaydn anlamak biraz zaman alabileceinden ol
duka etkili bir yntemdir. zellikle tartma sresi kstl olduunda
ok zararl olabilir (bkz. siyaseti yant) .
rnein, ifade zgrl konusu tartlrken birisi internetin yaps
ve ileyiini anlatmaya balarsa balangta bu, konuyla ilgili gibi grne
bilir. Ama bu konu sonunda ifade zgrlne balanmazsa, konumac
nn asl konuya teet getiini ve kendi bana ilgin olsa da, tartlmak
ta olan konu ile ilgisi olmayan bir eyden sz ettiini anlarsnz.

Yaanml rnek Kamt

Kendinizin ya da tandnz birinin bandan gemi olan bir olayn

1 44 A'DAN Z'YE DNMEK

kant olarak kullanlmas. Birok durumda bu ok zayf bir kanttr ve tek

bir rnekten genellemeye gitmek anlamna gelir (bkz. hzl genelleme) .
rnein, akupunkturun geleneksel tbbn yerini alabilecek bir teda
vi seenei olup olmad tartlrken, birisi kp bir arkadann aku
punktur yaptrdn ve bundan ok yararlandn syleyebilir. Kendi
bana bu yalnzca bir yaanm rnek kantdr. ncelikle, yknn
anlatlrken deitirilmi olma tehlikesi vardr. Daha da nemlisi, tek
bir rnekten yola karak akupunkturun geleneksel tbbn yerini alabi
lecek bir seenek olduunu ileri srmek sorumsuzluktur, nk yaanm
rnek kant, akupunkturun ne derece etkili bir yntem olduuna ilikin
kontroll bilimsel aratrmalardan ok farkldr. rnein, konuyu ara
tran bir bilim adam, insanlarn hi tedavi grmeden kendiliklerinden
iyilemelerinin mmkn olup olmadn grmek iin bir kontrol gru
bu kullanr. Ayrca birden ok vaka zerinde alr ve salklarnda
gzlenen iyilemenin ksa erimli olup olmadn aratrmak iin hasta
lar uzun sre izler. Ve elbette, kendiliinden iyileme olasl ve ila
diye verilen tesirsiz maddelerin psikolojik etkisi de hesaba katlarak
akupunktur ile geleneksel tp tekniklerinin etkilerinin karlatrlmas
gerekir. Yaanm rnek kant bu bilgilerin hibirini iermez; gvenilir
bir biimde sunamaz ve ham hayalcilik ile bulanklam olabilir.
"Yaanm rnek kant" ifadesi genellikle kantn yalnzca yaanm
rneklere dayal olduu, yani gvenilir olmad anlamnda kullanlr.
Oysa yaanm rnek kantlarnn hepsi de byle deildir. Eer kantn
kaynana gveniyorsanz bir sonucu desteklemek ya da zayflatmak iin
kullanlabilir. Aslnda bilimsel aratrmalarn ou yaanm rnekler
den yola karak balar ve bunlarn geree gtrp gtrmediini s
nar. rnein yal hastalardaki gece kramplarnn tedavisine ilikin bir
aratrma, tonik iine konan kinin maddesinin kramplar azaltt yolun
daki yaanm rnekleri inceleyerek balayabilir. Ancak kontroll de
neylerde bu hastalarn incelenmesi, yaanm rneklerin gvenilir kant
salamadn, nk kinin maddesinin kramplar zerinde ok kk
bir etkisi olduunu ortaya koyabilir.
Ya anm rneklerin kant olarak kullanlp kullanlamayaca ba
lama ve eldeki rneklerin trne baldr.

Yenidil
George Orwell'in Bin Dokuz Yz Seksen Drt adl anti-topik romannda

A'DAN Z'YE DNMEK 1 45

yneticiler tarafndan yaratlan dile verdii ad. Bu dilin baz eyleri d

nmeyi olanaksz klarak dnceyi denetleyecei varsaylmtr.
rnein, bu dilde her trl cinsel birlemenin ad "cinsel su"tur
(ancak bir erkekle kars arasndaki reme amal birleme bunun dn
dadr ve ona "iyi cinsellik" denir) . Baka her trl cinsel etkinlii "cin
sel su" ad altnda toplayarak yaplmak istenen ey, reme amal olma
yan cinselliin ayrntl olarak dnlmesini engellemektir. Dile bu
yaklam, tartmal bir varsaym olan u grten kaynaklanr: Dil,
dncemizi ylesine biimlendirir ki, eer bir eyi tanmlayan bir szck
yoksa, onun hakknda dnemezsiniz.
"Yenidil" szc bazen sanki yalnzca jargon anlamndaym gibi
kullanlr; rnein, "Bu bilgisayar yenidiline katlanamyorum" tmce
sinde olduu gibi. Oysa bu yanl bir kullanmdr; nk yenidil, jargon
dan ok daha rkntr; o, (dili anlalmaz klmaktan te) baz eyleri
dnmeyi engellemeye yneliktir.

Yeterli Koullar
Bkz. gerekli ve yeterli koullar.

Yetki
Bkz. secdeye varmak, yetkili az gerei ve her konuda uzmanlk.

Yetkili Az Gerei.
Srf bir konuda yetkili olduu dnlen biri syledi diye sylenen eyin
doru olduuna inanmak. Birok konuda uzmanlarn grlerine ba
vurmak iin iyi gerekeler bulunur. Hayat bir insann her konuda uzman
laamayaca kadar ksadr ve bilinebilecek eyler tek bir insann zihni
ne smayacak kadar oktur. Bu yzden kendi bilgimizin ve grlerimizin
snrl olduunu hissettiimiz bir alanda uzman grne bavurmamz
mantkl klan bir entelektel i blm vardr.
rnein, bacam krarsam, krn nasl tedavi edilecei konusun
da kendi yetersiz bilgilerime gvenmek yerine, yllarca tp eitimi grm
ve krklar zerine alm bir doktora danmam ok daha doru olur.

1 46 l'iDIW Z'YE DNMEK

Bacamda yalnzca bir burkulma m yoksa krk m olduuna ya da al

ya alnp alnmayacana karar verecek olan kii doktordur. Ama hak
kmda verecei kararn byk olaslkla doru olmasn salayan ey krk
lar konusunda kendini yetkili bir az sanmas deil, vard sonuca al
d tp eitimi ve doru bir uslamlama yoluyla ulam olmas ve bu
sonucun baka doktorlar tarafndan yaplacak olan deerlendirmeye ve
hatta kar kmaya ak olmasdr. Ben bu konuda gerekli olan tp bilgi
sine sahip olmadm iin doktorun tehisini kabul etmem gerekir. Ayn
biimde, hukuki yardma gereksinim duyduumda bir avukata bavur
mam gerekir, nk konu hakknda yeterli hukuk bilgim olmadndan
kendi yarglarma gvenemem.
Bu gibi durumlarda uzmanlardan yararlanrz, nk onlar konuya
ilikin eitim almtr ve uygulamalar mesleki bir kurulu tarafndan
denetlenir, bu yzden onlarn yarglarna gvenebiliriz. Ama burada
bile belli lde bir kukuculua yer vardr. Doktorlar ve avukatlar her
zaman ayn grte olmayabilir, bu yzden bavurduunuz uzmann
yanl ncllerden (bkz. ncller) yola ktndan, hatal bir uslamla
ma yaptndan ya da kararn etkileyen bir zel kar (bkz. zel kar)
olduundan kukulanrsanz, baka bir uzmann da grn almanz
iyi olur.
Dier baz durumlarda ise uzmanlara bel balamak tmyle uygunsuz
olabilir (bkz. secdeye varmak) . Birok kiide bulunan tehlikeli bir psiko
lojik eilim, yetkili kiilere, uzmanlk alanlarnn dndaki konularda
konutuklan zaman bile ar gvenmektir. rnein, bu nedenle Nobel
dll bir fiziki ahlaki k konusunda bir gr bildirdiinde cid
diye alnabilir (bkz. her konuda uzmanlk) . Uzmanlarn zerinde anlama
salayamad tartmal konularda da uzman grne ok gvenmek
doru bir ey deildir. rnein, felsefede ve siyasette bu tr konularda
kabul ettirmek istediiniz grn doruluunu kantlamak iin bu g
r savunan bir felsefeciyi ya da siyaset kuramcsn anmak gln olur.
nk bu gibi durumlarda kar gr savunmak iin de birok isim
anlabilir. Baz felsefeciler bir grn (nl bir yirminci yzyl felsefe
cisi olan) Ludwig Wittgenstein tarafndan ne srlm olmasn o
grn doruluunun kant sayarlar. Oysa Wittgenstein'n bir eyin
doru olduuna inanmas o grn bu yzden doru olduunun kant
saylamaz (bkz. yanltc "yleyse" ve yanltc "bu yzden") . leri srd
eyin doruluunun saptanmas iin kantlarnn incelenmesi, dier
felsefecilerin de kar grlerinin deerlendirilmesi gerekir. Yetkili bir
kii olarak bir felsefeciyi anmak yetkili bir kii olarak bir tp uzmann

A'DAN Z'YE DNMEK 1 47

anlamaktan farkldr, nk tbbn tersine felsefede birok grn kar

snda olan baka grler de vardr.
Bir uzman gryle karlaan birinin gl bu gre ne kadar
arlk vermesi gerektiini bilememekten gelir. Akldan karlmamas
gereken noktalar unlardr: Birinin bir konuda uzman olduu saptansa
bile her zaman yanlma olasl vardr; zellikle kantlarn kesin olma
d durumlarda uzmanlarn kendi aralarnda fikir birlii yoktur; uz
manlk genellikle ok snrl bir alan kapsar ve uzmanlarn kendi alanla
rnn dndaki alanlarda bildirdii grler kendi alanlarna ilikin olan
lar kadar ciddiye alnmamaldr.

Yetkili Azlara Bllvurrnak

Bkz. yetkili az gerei.

Ynlendirici Sorular
Bkz. kaynak sorular.

Ykl Sorular
Bkz. kaynak sorular.

Zayf Benzeimler
Bkz. benzeim tandan.

Ztlk
kisinin de yanl olmas mmkn iken, ikisinin birden doru olmas
mmkn olmayan iki nerme. Ztlk, eliki ile kantnlmamaldr, n
k elikide nermelerden biri dierinin tersini syler ve ikisinin bir
den doru ya da ikisinin birden yanl olmas mmkn deildir.
rnein, "bedeni en ok glendiren spor krektir" nermesi ile
"bedeni en ok glendiren spor yzmedir" nermesi birbirine zt ner
melerdir. kisi birden doru olamaz, nk bedeni en ok glendiren
spor bir tane olur. Eer bu nermelerden biri doruysa, dierinin yanl
olmas gerekir. Ama diyelim, bedeni en ok glendiren sporun boks
olduu anlalrsa, ikisinin de yanl olmas da mmkndr. Yukardaki
iki nerme birbiriyle elimez. Dorudan elimenin rnei, "bedeni en

A'DAN Z'YE DNMEK 1 49

ok glendiren spor krektir" ve "bedeni en ok glendiren spor krek

deildir" nermeleridir. Ama eer biri kp da doru olarak "bedeni en
ok glendiren spor yzmedir" diye ilan ederse, o zaman krein bede
ni en ok glendiren spor olmadn ima etmi olur. Bu durumda do
layl olarak ima edilen bu nerme, "bedeni en ok glendiren spor
krektir" nermesiyle eliir.

Zikzak Yapmak
Bir tartmada eletirilere kar savunma yapmak amacyla konudan ko
nuya atlamak. Bu, kale direklerinin yerini deitirmek ve siyaseti yant
ile yakndan ilikilidir. Ama kale direklerinin yerini deitirmekte tart
mann amacndan saplr, siyaseti yant ise konuyla tmyle ilgisiz bir
yanttr. Oysa zikzak yapmak konudan konuya atlamak demektir ve ge
nellikle konular birbiriyle ilikilidir. Tartmada bu ok sinir bozucu bir
durumdur nk zikzak yapanlar bir konu zerinde asla eletiri yapl
masna izin verecek kadar uzun durmazlar. Tam siz itirazlarnz syle
meye balarken onlar baka konuya geerler. Bu eletiriden saknmak
iin bavurulan bir retorik teknii olabilir, bylece kendi grlerini
daha inandrc klarlar. Ama ounlukla yetersiz bilgiden ve bu kiilerin
bir tartmay sonuna kadar gtrecek zihinsel enerjiye sahip olmama
larndan kaynaklanr.
rnein, biri iddet ieren sularn daha uzun sreli hapisle cezalan
drlmas gerektiini, bunun bu gibi sularda caydrc rol oynayacan,
yasalara saygl insanlarn gvenliini artran bir nlem olduu iin de
hkmete maliyetinin nemli olmayacan ne srebilir. Ama tam bir
bakas bu tr nlemlerin su orannda bir de yol amadn de
neysel kantlar gstererek sylemeye hazrlanrken ilk konumac zik
zak yaparak konuyu polislerin silah tamasnn gerekli olup olmadna
getirebilir. Bu tr zikzaklar ciddi bir tartmay baltalar nk yaplan
her eletiri o anda tartlmakta olan konuyla ilgisiz kalr.