KAR YÜKÜ ve ÇÖKEN ÇATILAR

Ahmet TOPÇU
Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Đnşaat Mühendisliği Bölümü
E-posta: atopcu@ogu.edu.tr

ÖZET

Son iki yıl içinde, dünyada, çok sayıda çatı kar yükü altında çökmüş ve 200 civarında can
kaybına neden olmuştur. Çöken çatıların çoğunlukla büyük alanlı spor salonu, sergi salonu,
pazaryeri türü yapılar olması kayıpları artırmaktadır. Türkiye’de de çatılar çökmekte ancak, fazla
can kaybı olmadığından, yankı bulmamaktadır. Kar yükü ve çöken çatılar hakkında burada
verilen bilgi ile mühendislerin dikkatinin konuya yönelmesi amaçlanmaktadır.

1 GĐRĐŞ

1.1 Kar yoğunluğu:

Kar yoğunluğu çok değişkendir, tek değer vermek mümkün değildir: Normal kar yoğunluğu
100-300 kg/m3 arasındadır. Sulu kar 400-500 kg/m3 yoğunluğa varabilir. Buz 900-970 kg/m3
yoğunluğu ile sudan daha hafiftir ve suda yüzer. Eriyerek su halini aldığında 1000 kg/m3 olduğu
düşünülürse iyi bir karşılaştırma yapılabilir.

Hesap kar yoğunluğu ρ

ρ = 300-200 e-1.5 d (1.1)
bağıntısından yaklaşık olarak belirlenebilir. Birimi kg/m3 tür. d(m)>0
kar kalınlığıdır. Bu bağıntıya göre 100≤ρ≤300 kg/m3 olmaktadır.
Çoğunlukla ortalama değer ρ ≈ 200 kg/m3 alınır.
1.2 Kar kalınlığı ölçümü:
Kar kalınlığı Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü’nün istasyonlarında ve zeminde ölçülür.
1968 yılından günümüze yıllık maksimum kar kalınlığı verileri ücret karşılığı alınabilmektedir.

1.3 Çatı kar kalınlığı:

Çatıdaki kar kalınlığı zemindeki kar kalınlığı ile aynı değildir. Düz bir çatıdaki kar kalınlığı
zemindeki kar kalınlığına yakın olmakla birlikte savrulma nedeniyle daha azdır. Çatıdaki kar
kalınlığı dç ve zemindeki kar kalınlığı dz olmak üzere

dç
0 .5 ≤ ≤ 1 .0 (1.2)
dz

dir. dz arttıkça oran azalır. Uygulamada bu oran çoğu kez 0.8 alınır.

1.4 Çatı kar yükü:

Çatıdaki kar kütlesinin bir metrekarelik düzleme uyguladığı ağırlıktır. Birimi kN/m2 dir. Teorik
olarak

Pk0 = ρ dç g /1000 (1.3)

dir. Pk0 (kN/m2) kar yükü, dç (m) çatı kar kalınlığı ve g=9.8≈10 m/s2 yerçekimi ivmesidir. N
(Newton) birimini kN’a çevirmek için 1000 sabiti kullanılmıştır.

Uygulama söz konusu olduğunda, hesap bu kadar basit değildir. ρ çok değişkendir. “Yapının
ömrü boyunca güvenli olması için kar kalınlığı dç ne alınacaktır?” sorusu hesabı karmaşık hale
getirmektedir.

Kar rastgele bir doğa olayı olduğundan, kar yükünün belli bir güvenliği sağlayan, ancak az bir
miktar da risk içeren bir değer olarak alınması gerekmektedir. Bu tanıma uyan ve yapıya ömrü
boyunca en az bir kez etkiyeceği varsayılan kar yükü hesap değerine karakteristik kar yükü adı
verilmektedir. Karakteristik yük, az da olsa, aşılma olasılığı olan tahmini bir yüktür. Olasılık
genelde %2 ile %5 arasındadır.

Karakteristik kar yükünü belirlemek için 30, 50 hatta 100 yıllık maksimum zemin kar kalınlığı
ölçümleri veri olarak alınır ve istatistik analiz yöntemleri kullanılır. Maksimum kar
kalınlıklarının yıllara göre dağılımı uygun bir istatistik dağılım teorisi (Gauss, Gumbel,
Lognormal, Weibull dağılımı gibi) kullanılarak analiz edilir ve karakteristik kar yüksekliği
belirlenir. Yönetmeliklerde verilen kar yüklerinin arkasında daima istatistik analiz vardır.

1.5 TS 498-1997’ye göre kar yükü tanımı:

Kar, çatıya etkiyen hareketli yük tipidir. Hesap değeri

• Yapının yapılacağı yere (binanın yapılacağı il, ilçe, …)

• Đnşaat alanının deniz seviyesinden yüksekliğine
• Çatı eğimine (çatının yatayla yaptığı açı-derece cinsinden)

bağlıdır. Hesaplarda dikkate alınacak kar yükü Pk ile gösterilir. Pk çatı izdüşüm alanına düzgün
yayılı etkir, birimi kN/m2 dir.
TS 498-1997 yönetmeliğinin3 kar yükü ile ilgili kısmı Alman DIN 1055-1971
yönetmeliğinden2,11 alınmış ve Türkiye koşullarına uyarlanmıştır. Analiz için Gumbel ekstrem
değerler tip I dağılımı kullanılmıştır. Hesaplanan kar yükünün aşılma olasılığı %5 dir.

1.6 Kar yükünün çatı planında dağılımı

Kar çatının her yerinde

olabilir

Rüzgâr ve/veya güneşin

etkisiyle kar çatının bir
tarafında hiç olmayabilir,
diğer tarafında da birikebilir.

Farklı eğim nedeniyle

kar yükü aynı çatıda
bölgesel olarak farklı
olur.
Çok dik (büyük eğimli)
çatılarda kar tutunamaz,
rüzgâr ile savrulur veya
kayar. Çatıda kar olmaz.
Çatıda yer yer kar
yığılması olabilir.

Saçaklarda buz yükü

oluşur. Büyük saçaklı
(konsollu) çatılarda saçak
kenarları boyunca ayrıca
çizgisel buz yükü dikkate
alınır. Buz birim hacim
ağırlığı 7 kN/m3 tür (TS
498-1997).
2 KAR YÜKÜ HESABI

Türkiye’de kar yükünün nasıl hesaplanacağı TS 498-1997 de belirtilmiştir. Çatının eğimini de

dikkate alan Pk kar yükü bu yönetmeliğe göre hesaplanır. Yönetmelikte verilen değerler
minimum değerlerdir. Mühendis yapının önemine, yerine ve çatının tipine bağlı olarak
yönetmelikte verilen değerleri artırmak zorundadır.

2.1 Kar haritası ve kar bölgeleri

Türkiye dört kar bölgesine ayrılmıştır. I. bölge en az, IV bölge en çok kar yağan bölgedir.
Yönetmelikte kar bölgesi haritası ve ayrıca her il ve ilçenin kar bölge numarasını içeren çizelge
vardır.
2.2 Kar yükünün TS 498-1997 ile hesaplanması

TS 498-1997’e göre Pk kar yükü aşağıdaki bağıntılardan hesaplanır:

Pk = m Pk 0
α − 300
m = 1− (2.1)
40 0
0 ≤ m ≤1

Burada
Pk : Kar yükü hesap değeri(kN/m2)
Pk 0 : Zati kar yükü (kN/m2)
m : Kar yükü azaltma değeri
α : Çatı örtüsünün eğimi (derece)
dir.

Pk0 değeri, yapının deniz seviyesinden yüksekliğine ve kar bölgesi numarasına bağlı olarak TS
498-1997 Çizelge 4 den alınır.

Hiç kar yağmayan bölgelerde veya çatı altı sıcaklığı sürekli 120 C derecenin üstünde olan
çatılarda Pk0 = 0 alınabilir. 00≤ α≤900 geçerlidir. α≤300 durumunda m=1, α≥700 durumunda m=0
alınır.

Örnek: Eskişehir (merkez)’in denizden yüksekliği yaklaşık 800 m, Kars (merkez)’in, denizden
yüksekliği yaklaşık 1800 m dir. Her iki şehirde çatı eğimi 330 olan bir yapı yapılacaktır. Çatı kar
yükünün belirlenmesi istenmektedir.
2.3 TS 498-1997 kar yüklerinin yeterliliği
Doğu Karadeniz il ve ilçelerinin zemin kar yüklerinin belirlenmesi ile ilgili bir çalışmada
hesaplanan kar yükü değerleri TS 498-1997 değerleri ile karşılaştırılmıştır1. Bu çalışmadan
alınan aşağıdaki grafikte Pko TS 498-1997 Çizelge 4 değerlerini, SL50 aynı yöre için çalışmada
hesaplanan değerleri göstermektedir. Görüldüğü gibi, ilçelerin hemen tümünde, TS 498-1997
değerleri SL50 değerlerinin oldukça altındadır. Araştırmacılara göre, “Bunun nedeni olarak, TS
498’in önerdiği zemin kar yükü haritasının yeterince gerçekçi olmaması gösterilebilir.”1

TS 498 ilk kez 1987 yılında yürürlüğe girmiştir. Devlet Meteoroloji Đşleri Genel Müdürlüğü veri
bankasında 1968 den günümüze kar ölçümleri olduğuna göre, TS 498-1987 hazırlanırken o
yıllarda yeterle veri yoktu. Adı geçen çalışma ile TS 498-1997 arasındaki fark kanımızca bundan
kaynaklanmaktadır.
TS 498-1997 de ayrıca şu ifade yer almaktadır: “… Çizelge 4 de verilen değerler, varsa
meteorolojik ölçmelerden de faydalanarak artırılmalıdır”3. Yönetmelik bu ifade ile proje
mühendisinden güncel ölçümleri dikkate almasını istemekte, ancak “meteorolojik ölçmelerden”
nasıl faydalanacağının ipucunu vermemektedir.
TS 498-1997 yönetmeliğinin kar yükü ile ilgili kısmı Alman DIN 1055-1971 yönetmeliğinden
alınmış olmakla birlikte, DIN 1055 de verilmiş ipucu yansıtılmamıştır. DIN 1055’e göre kar
yükü basitçe
Pk0 = 3.2 dzmax (2.2)
bağıntısından belirlenebilir. Burada dzmax n (örneğin n=30) yıllık maksimum kar kalınlıklarının
ortalamasıdır ve yapının inşa edileceği yere en yakın ölçüm istasyonundan alınacaktır. dzmax
metre, Pko kN/m2 birimindedir. Çatı kar yükü hesap değeri çatı eğimi de dikkate alınarak (2.1)
bağıntılarından hesaplanır.
Alman DIN 1055 yönetmeliğindeki açıklamadan alınan Pk0 = 3.2 dzmax bağıntısı Gumbel tip I
dağılımı, % 5 olasılık ve %45 varyasyon katsayısını içerir. Ayrıca, bu bağıntıda çatıdaki kar
kalınlığının zemindeki kar kalınlığına oranı dç/dz=0.8, kar birim hacim ağırlığı 2.15 kN/m3
varsayılmıştır. dç/dz=1.0 alınması ve
Pk0 = 4 dzmax (2.3)
bağıntısının kullanılması önerilecektir. Ancak, bu bağıntıdan bulunan Pko değerinin TS498-1997
Çizelge 4 de verilenden küçük olması durumunda Çizelge 4 değerinin kullanılması gerekir.
3 ÇÖKEN ÇATILAR

2004-2006 yıllarında dünyada 100 civarında çatı kar yükü altında çökmüş, çoğu Almanya,
Polonya, Rusya’da olmak üzere 195 can kaybı olmuştur. Dünyada ve Türkiye’de çöken çatılara
ait örnekler ve öz bilgiler aşağıda sunulmuştur.

3.1 Dünyada çöken çatılar

287 cm

Kalınlık
a

4 40 m 4 6.5 cm
7.5 m ara ile konulmuş ahşap kirişlerin 20x20
ölçüleri

a-a
3.2 Tarihte çatı hasarları
3.3 Türkiye’de çöken çatılar
4 SONUÇ

Dünyada her kış yüzlerce çatı kar yükü altında çökmekte can ve mal kaybına neden olmaktadır.
Özellikle büyük alanları kaplayan spor, sergi, kongre salonu, süper market pazaryeri ve hangar
türü yapıların çelik ya da ahşap taşıyıcılı çatıları çökmektedir. Çökme nedeni ilk bakışta kar yükü
gibi görünmekle birlikte bu doğru değildir. Çöken çatıların hemen hepsi de proje, inşaat ve
bakım hataları içermektedir. Kar yükü sadece çökmeyi tetiklemektedir.

Bad Reichenhall/Almanya spor salonunun çökmesi sonrası Alman Teknik Denetim Kurumu
(TÜV) geniş kapsamlı bir incele başlatmış, 200 den çok spor salonunda yaptığı incelemede
çatıların %24’ünde proje ve hesap hatası, %29’ünde malzeme ve inşaat hatası ve %37’sine
bakım hataları belirlemiştir. Kar yükü nedeniyle çöken çatı sadece %16 dır4,5.

Türkiye’de; nerede, kaç çatı çöktü ve neden? Kaçı tuzakta bekliyor? Bilmiyoruz. Eskişehir’deki
spor salonunun çökme nedenleri Almanya’dakilerden hiç farklı değildir.

Son olarak şunları da eklemekte yarar vardır:

1. Türkiye’deki tüm büyük açıklıklı (spor, sergi, kongre salonu, süper market pazaryeri ve
benzeri) çatıların durumunun belirlenmesi, olası faciaları önlemek açısından, gereklidir.
2. Adı geçen yapı türlerinin kar temizliği önceden planlanmalı, düzenli olarak yapılmalıdır.
Kar yüksekliği 10-20 cm yüksekliğe erişince mutlaka temizlenmelidir.
 3. Đlgili kar yükü yönetmeliği ivedilikle güncellenmelidir.
4. Mühendisler bu tür yapıların kar ve rüzgâr açısından çok kritik yapılar olduğunun,
yönetmeliklerin sadece minimum sınırları önerdiğinin bilincinde olmalıdırlar. Salt
malzeme tasarrufu düşüncesi ile kolayca burkulabilen narin elemanlardan kaçınmalı,
bilgisayar yazılımlarına aşırı güven duymamalı, teknisyenlik değil mühendislik görevini
yerine getirmelidirler.

KAYNAKLAR

1. DURMAZ M., DALOĞLU, A. Kar Verilerinin Đstatistiksel Analizi ve Doğu Karadeniz Bölgesinin Zemin
Kar Yükü Haritasının Oluşturulması, ĐMO Teknik dergi, 2005, 3619-3642, Ankara, 2005.
(http://www.imo.org.tr/Yayinlar/td/GSayilar/05Temmuz/4Mustafa%20Durmaz.pdf )
2. Beton Kalender, Wilhelm Ernst&Sohn, München, 1983.
3. TS 498, Yapı Elemanlarının Boyutlandırılmasında Alınacak Yüklerin Hesap Değerleri, Türk Standartları
Enstitüsü, Ankara, 1997.
4. http://www.heute.de/ZDFheute/inhalt/4/0,3672,3932772,00.html
5. http://www.tuev-sued.de/press_center/news/critical_defects_revealed_in_50_per_cent_of_inspected_halls
6. http://www.eng.uab.edu/cee/faculty/ndelatte/case_studies_project/Hartford Civic Center/hartford.htm
7. http://www.photolib.noaa.gov/historic/nws/wea01913.htm
8. http://www.weatherbook.com/knickerbocker.html
9. http://fcgov.com/storm-gallery.php
10. http://www.cnn.com/2004/WORLD/europe/02/15/russia.roof.collapse/
11. http://www.bauregeln.de/pub/demo/1055.5/19750600/d0002669.003.htm#d0002669:sub-3