İleri Kumanda Teknikleri

İleri Kumanda Teknikleri DEML Elektrik
DEMİRTAŞPAŞA
ANADOLU TEKNİK LİSESİ, TEKNİK LİSE
VE ENDÜSTRİ MESLEK LİSESİ
ELEKTRİK BÖLÜMÜ
İLERİ KUMANDA TEKNİKLERİ DERSİ
DERS NOTLARI
ÖĞRENCİNİN :
ADI – SOYADI : ……………………….
SINIF – NO : ……..…--……..
SAYFA - 1 -
SAYI SİSTEMLERİ
A) DESİMAL SAYI SİSTEMİ :
Desimal sayı sistemi günlük hayatta en çok kullanılan sayı sistemidir. (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9) rakamlarının
kullanıldığı bir sayı sistemidir. 10 tabanına göre yazılır.
Şimdi çeşitli örneklerle bunu açıklayalım.
Örnek 1: 2745 sayısını 10’luk tabanda açalım:
(2745)10= 2.103 + 7.102 + 4.101 + 5.100
=2000 + 700 + 40 + 5
=(2745)10
Örnek 2: 8436, 251 sayısının açılımı;
(8436,251)10= 8.103 + 4.102 + 3.101 + 6.100 + 2.10-1 + 5.10-2 + 1.10-3
= 800 + 400 + 30 + 6 + 2/10 + 5/100 + 1/1000
=(8436,251)10
Örnek 3: 78642,9235 sayısının açılımı;
(78642,9235)10=7.104 + 8.103 + .6.102 + 4.101 + 2.100 + 9.10-1 + 2.10-2 + 3.10-3 + 5.10-4
=70000 + 8000 + 600 + 40 + 2 + 9/10 + 2/100 + 3/1000 + 5/10000
=(78642,9235)10
Bu sayı sisteminin açılımında tam sayının en sağından başlayarak soluna doğru tüm rakamları
100,101,102...... sayılarıyla çarpılıp toplanır. Bu sayının tam kısmını verir. Virgülden sonraki kesirli kısmı ise
soldan sağa doğru 10-1,10-2,10-3...... sırasıyla çarpılır ve toplanır. Böylece 10’luk tabana göre sayının açılımı
yapılmış olur.
B) BİNARY SAYI SİSTEMİ :

Desimal sayı sistemlerini, dijital sistemlerde uygulamak kolay değildir.Örneğin bir elektronik cihazda , sıfır ile
dokuz arasında Desimal sayılarla gösteren , 10 farklı gerilim değerini ifade etmek zordur. Diğer taraftan iki voltaj
seviyesiyle elektronik devreleri dizayn etmek ve çalıştırmak kolaydır.Bu nedenle her dijital sistemde iki tabanlı
dediğimiz Binary sayı sistemi diğer sayı sistemlerine göre daha çok kullanılır. Binary sayı sisteminde sadece iki
dijit (iki sayı) değeri vardır. Bunlar 0 ve 1 sayılarıdır. Örneğin 01100 veya 10011 , 001110101 gibi yazılırlar.
Binary – Desimal Dönüşümü :
Örnek 1: (1011,101)2 tabanında yazılmış binary sayıyı 10luk tabanda yani
Desimal de karşılığını bulalım.
(1011,101)2=1.23 + 0.22 + 1.21 + 1.20 + 1.2-1 + 0.2-2 + 1.2-3

=8 + 0 + 2 + 1 + 0.5 + 0 + 0.125
(1011.101)2=(11,625)10
Örnek 2:
(101110,0110)2=1.25 + 0.24 + 1.23 + 1.22 + 1.21 + 0.20 + 0.2-1 + 1.2-2 + 1.2-3
-4
+ 0.2
=32 + 0 + 8 + 4 + 2 +0 + 0 + 0.25 + 0.125 + 0
(101110,0110)2=(46,375)10
Desimal – Binary Dönüşümü :

Desimal değeri binary değere çevirmek için desimal değeri sürekli 2’ye
böleriz. Kalanları ve en sondaki bölümü sondan başa doğru , sırayla
yazdığımızda desimal sayının binary karşılığını bulmuş oluruz.
Örnek: Bölüm kalan
25/2= 12 + 1
12/2= 6 + 0
6/2= 3 + 0
3/2= 1 + 1
1/2= 0 + 1
( 1 1 0 0 1 )2
SAYFA - 2 -
Örnek : (37) sayısını Binary’e çevirelim:
Bölüm kalan
37/2= 18 + 1
18/2= 9 + 0
9/2= 4 + 1
4/2= 2 + 0
2/2= 1 + 0
1/2 = 0 + 1
( 1 0 0 1 0 1 )2
C) OKTAL SAYI SİSTEMİ

Oktal sayı sistemi 8 tabanına göre yazılır. Bu sayı sisteminde 0,1,2,3,4,5,6,7 rakamları kullanılır.
Oktal—Desimal Dönüşümü :
Örnek :(372)8 oktal sayısını desimale çevirelim.
(372)8=3.82 + 7.81 + 2.80 = 3.64 + 7.8 + 2.1
=192 + 56 + 2
(372)8=(250)10
Örnek :(24,6)8=2.81 + 4.80 + 6.1/8 = 16 + 4 + 6/8
(24,6)8=(20,75)10
Örnek:(264,35)8=2.82 + 6.81 + 4.80 + 3.8-1 + 5.8-2 = 2.64 + 6.8 + 4.8 + 3/81 + 5/82
=128 + 48 + 4 + 0,375 + 0,0781
(254,35)8=(180,4531)10
Desimal - - Oktal Dönüşümü:
Bir Desimal değeri Oktal değere çevirmek için o sayıyı sekize böleriz .Ortaya çıkan bölüm ve kalanı
(bölüm+kalan) şeklinde yazıp bölümü tekrar sekize böleriz ve kalanı yazarız. Bu işlem bölüm sıfır oluncayakadar
devam eder. Kalan sayıları en sondan itibaren yan yana yazarak o desimal değerin oktal karşılığını buluruz.
Örnek 1: 266 desimal değerini oktal değerine çevirelim: (412)8 oktal değerini desimale çevirip
sonucun doğruluğunu kontrol edelim.
Bölüm Kalan
266/8= 33 + 2 (412)8= 4.82 + 1.81 + 2.80
33/8= 4 + 1 = 4.64 + 1.8 + 2.1
4/8= 0 + 4 = 256 + 8 + 2
(412)8=(266)10
(412)8
Örnek 2 :(391)10 desimal değerini oktale çevirelim. (607)8 ‘i desimale çevirelim.
Bölüm Kalan
391/8= 48 + 7 (607)8=6.82+0.81+7.80
48/8 = 6 + 0 =6.64+0.8+7.1
6/8 = 0 + 6 =384+0+7
=(391)10
( 6 0 7 )8
SAYFA - 3 -
Oktal – Binary Dönüşümü :

Oktal bir sayıyı Binary sayı sistemine çevirmek için her bir Oktal rakamın 3 bitlik Binary karşılığını yan yana
yazarız.
Örnek : (476)8 Oktal değerini Binary sayı sistemine çevirelim.
Binary Oktal 4 7 6 = (100111110)2 Binary karşılığı
0 0 0 0 100 111 110
0 0 1 1
0 1 0 2 Örnek : (135)8 Oktal değerini Binary sayı sistemine çevirelim.
0 1 1 3
1 0 0 4 1 3 5 = (001011101)2 Binary karşılığı
1 0 1 5 001 011 101
1 1 0 6
1 1 1 7
Binary – Oktal Dönüşümü :

Bir önceki dönüşümün tersi olarak binary dijitleri sağdan sola doğru üçer üçer gruplara ayırıp üçlü binary
grubun oktal karşılığını yazarız.Eğer en solda bir veya iki tane dijit kalmışsa en sola 0 (sıfır) değeri konularak
üçlü grup oluşturulur.
Örnek :(1101011101)2 Binary değerini Oktal sayı sistemine çevirelim.
0 0 1 1 0 1 0 1 1 1 0 1 = ( 1535 )8 Oktal değeri
1 5 3 5
Bu örnekte Binary dijitlerini üçerli gruplara ayırdık. En solda bir tane dijit kaldı.Bunun soluna iki
tane 0 dijiti koyup üçerli grup oluşturduk.
Örnek :(10110110001)2 Binary değerini oktale çevirelim.
0 1 0 1 1 0 1 1 0 0 0 1 =( 4661 )8
4 6 6 1
D) HEKSADESİMAL SAYI SİSTEMİ :

Heksadesimal sayı sistemleri 16 tabanına göre yapılmış sayı sistemidir.
Heksadesimal dijitleri şunlardır: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F.
Görüldüğü gibi 9’dan sonraki dijitler harflerle ifade ediliyor. Burada harflerin
Değerleri: A=10, B=11, C=12, D=13, E=14, F=15 değerlerini ifade ederler.
Heksadesimal – Desimal Dönüşümü :
Örnek : (356)16 = ( ? ) 10 Örnek : (2AF)16 = 2.162 + 10.161 + 15.160
(356)16 = 3.162 + 5.161 + 6.160 = 512 + 160 + 5
= 768 + 80 + 6 = (687)10
= (854)10
Desimal – Heksadesimal Dönüşümü :
Desimal değeri sürekli 16’ya böleriz. Kalanları en sondan itibaren yan yana yazarak
heksadesimal karşılığı buluruz.
Örnek : (235)10 sayısını Heksadesimal e çevirelim.
235/16= 14 + 11
14/16= 0 + 14
( E B )16 Heksadesimal karşılığı

SAYFA - 4 -
Örnek : (423)16 sayısını Heksadesimal e çevirelim.

423/16= 26 + 7
26/16= 1 + 10
1/16= 0 + 1
( 1 A 7 )16 Heksadesimal karşılığı
Heksadesimal – Binary Dönüşümü :

Heksadesimal den Binary e dönüşüm yaparken heksadesinal dijitlerin Binary karşılıklarını yan yana
yazarız.Heksadesimal değerlerin Binary karşılığı 4 dijitlidir.
Örnek : ( 9F2 )16 heksadesimal değerini binary’e dönüştürelim. Binary Heksa
0 0 0 0 0
( 9 F 2 )16 = ( 100111110010 )2 Binary karşılığı 0 0 0 1 1
0 0 1 0 2
0 0 1 1 3
1001 1111 0010
0 1 0 0 4
Örnek : (3AB)16 sayısının binary karşılığını bulalım 0 1 0 1 5
( 3 A B )16 = ( 001110101011 )2 Binary değeri 0 1 1 0 6
0 1 1 1 7
0011 1010 1011 1 0 0 0 8
1 0 0 1 9
Binary – Heksadesimal Dönüşümü : 1 0 1 0 A
Binary dijitleri en sağdan itibaren 4er li guruplara ayırıp heksadesimal 1 0 1 1 B
karşılıklarını yazınız. En solda dörtlü gurup oluşmazsa 0 ekleriz. 1 1 0 0 C
1 1 0 1 D
Örnek : ( 101111100101101 )2 Binary değerini Heksadesimal e çevirelim 1 1 1 0 E
( 0 1 0 1 1 1 1 1 0 0 1 0 1 1 0 1 )2 = ( 5F2D )16 Heksadesimal karşılığı 1 1 1 1 F
5 F 2 D
Örnek : ( 110011100101 )2 = ( ? )16
( 1 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 1 )2 = ( CE5 )16 Heksadesimal karşılığı
C E 5
Heksadesimal – Oktal Dönüşümü :

Heksadesimal bir sayı, Oktal bir sayıya doğrudan dönüştürülemez. Dönüşüm yapmak için ara
dönüştürücü olarak Binary veya Desimal sayı sistemine çevirmek gerekir.
a) Heksadesimal – Desimal – Oktal dönüşümü :

Bu işlemde heksadesimal sayıyı önce Desimal e çevirip sonra Oktal e dönüştürebiliriz:
SAYFA - 5 -
Örnek: (6E85)16=(?)8 önce (6E85)16’in Desimal karşılığını bulalım.
(6E88)16 = 6.163 + E.162 + 8.161 + 5.160
=6.4096 + 14.256 + 8.16 + 5.1 = 24576 + 3584 + 128 + 5
=(28293)10 Şimdi bu Desimal değeri Oktal e çevirelim.
(6E85)16 = (67205)8
b) Heksadesimal – Binary – Oktal dönüşümü :
Örnek: (6E85)16 = (?)8

(6E85)16= (0110 1110 1000 0101) 2
(0110111010000101)2 = (67205)8 (oktal karşılığı)
Örnekten de görüldüğü gibi Heksadesimal bir sayıyı Oktal bir sayıya dönüştürmek için önce Binary sayıya
dönüştürmek ve daha sonra Oktal sayıya dönüştürmek daha kolaydır.
Oktal – Heksadesimal Dönüşümü:
Bu işlemde aynı şekilde Oktal sayıyı önce Binary veya Desimal e çevirip sonra Heksadesimal karşılığını bulunuz.
a) Oktal – Desimal – Heksadesimal dönüşümü :
Örnek: (742)8 = (?)16 önce Desimal sayıya çevirelim :
(742)8 = 7.82 + 4.81 + 2.80
= 7.64 + 4.8 + 2.1
= 448 + 32 + 2
= ( 482 )10
Şimdi bulduğumuz 482 Desimal sayısını Heksadesimal e çevirelim:
(742)8 = (1E2)16
b) Oktal – Binary – Heksadesimal dönüşümü :
Örnek: (742)8 = (?)16 önce Binary sayıya çevirelim :
(742)8 = ( 000111100010 )2 şimdi Heksadesimal e çevirelim :
(0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 0 )2 = ( 1E2 )16
(1 E 2 ) 16
Sayı sistemlerinin dijit karşılıkları :
Hexa
Desimal Binary Oktal Sayı Sistemlerinin dönüşümleri hakkında açıklamalar:
desimal
0 0000 0 0 1)Bir Desimal sayıyı başka bir sayı sistemine çevirmek için o
1 0001 1 1 sayı sisteminin tabanına bölerek kalanları sondan itibaren yan
2 0010 2 2 yana yazınız.
3 0011 3 3
2)Herhangi bir sayı sisteminin Desimal e çevirmek için o
sayının rakamları tabanının üsleriyle çarpıp kendi aralarında
4 0100 4 4
toplarız.
5 0101 5 5
3)Oktal bir sayıyı Binary e çevirmek için her Oktal rakamının 3
6 0110 6 6
dijitli Binary karşılığını yan yana yazarız.
7 0111 7 7 4)Binary sayıyı Oktal e çevirmek için Binary sayıyı en sağdan
8 1000 _ 8 başlayarak üçerli gruba ayır ve her üçlü gurubun Oktal
9 1001 _ 9 karşılığını yazınız.
5)Heksadesimal-Binary dönüşüm işlemlerinde de aynı Oktal-
10 1110 _ A
Binary dönüşümlerine yaptığımız işlemi bu defa dört dijitli
11 1111 _ B olarak yaparız.
12 1100 _ C
13 1101 _ D SAYFA - 6 -
14 1110 _ E
15 1111 _ F
6)Heksadesimal ile oktal sayı sistemleri arasındaki dönüşüm işlemlerinde sayı önce Desimal e veya
Binary e çevirip daha sonra Heksadesimal e veya Oktal e çevirilir. Direk dönüşüm yapılmaz.
TEMEL LOJİK KAPILAR

Sayısal devrelerin en basit ve temel elemanları kapılardır. Basit bir sayısal Elektronik devreden,
bilgisayara kadar olan cihazların içindeki elemanların temeli çeşitli kapılara dayanmaktadır.
Entegre devre (IC-Integrated circuit) olarak imal edilen lojik kapılar, transistör, diyod, direnç, küçük
değerli kodansatör.....vb gibi elektronik devre elemanları kullanarak yapılır.
Şimdi temel lojik kapıları ; sembol, elektriki eşdeğeri ve doğruluk tablosu ile birlikte açıklayalım :
1-VE KAPISI (AND):
VE kapısının en az iki girişi bir çıkışı vardır. Devre girişleri A,B,C....diye ,devre çıkışı ise Q harfi ile
gösterilir. Girişlerin tümü lojik 1 seviyesinde ise Q çıkışı lojik 1 seviyesindedir. Girişlerden biri veya bir kaçı
‘lojik 0’ seviyesinde ise Q çıkışı ‘lojik 0’ seviyesindedir.
VE kapısı matematiksel olarak : Q=A.B şeklinde ifade edilir. Yani çıkış (Q) girişlerin çarpımına eşittir. Eğer
girişlerden biri 0 olursa çıkışta 0 olur. VE kapısının çalışması yukarıdaki (b) şeklindede kolayca görülebilir. Eğer
seri bağlı iki anahtardan (kapı girişlerini temsil eden her ikiside veya sadece biri açık ise (lojik 0) D diyodu (LED)
ışık vermez. Çıkış ‘lojik 0’dır. A ve B aynı anda kapatılırsa D LED’i yanacak ve çıkış lojik 1 olacaktır.
Bu kapının giriş değişkenlerinin durumuna göre çıkışın olacağı durumlar şekil (C)deki doğruluk tablosundan
görülebilir.
Piyasada entegre devre olarak üretilmiş çeşitli özelliklerde Ve kapısı bulunmaktadır. Tümleşik devrenin
durumuna göre her türlü karakteristik ve ayak uçlarının bağlantıları firma kataloglarından bakılmalıdır.
Yandaki örnekte 1 nolu VE kapısının çıkışında Q1=A.B işlemi yapılır. 2

nolu VE kapısının çıkışında ise Q2=C.D işlemi yapılır. 3nolu kapının
girişleri Q1 ve Q2 dir. 3 nolu kapının çıkışında ise Q3=Q1.Q2 işlemi
gerçekleşir.Bu da Q3=(A.B).(C.D)=A.B.C.D sonucunu verir.
2- VEYA KAPISI (OR):

Veya kapısının matematiksel ifadesi Q=A+B = A V B şeklinde ifade edilebilir.
Bu kapı girişlerinden herhangi birisinin (lojik 1) seviyesinde olması veya her ikisinde lojik 1 olması çıkışın
lojik 1 olmasını sağlar. Eğer girişlerde her ikisi de ‘lojik 0’ ise çıkışta ‘lojik 0’ olur.
SAYFA - 7 -
Şekil
(b)’deki elektriği eşdeğer devrede paralel bağlı A ve B anahtarlarının her ikisi de açık ise (Yani 0 konumunda ise)
D LED’i ışık vermez ve çıkış Q=0 olur. Anahtardan herhangi biri kapatılırsa lamba yanar ve çıkış 1 olur.
Doğruluk tablosundan da görüleceği gibi girişlerden bir tanesinin 1 olması çıkışı 1 yapacaktır.
Bu örnekte Bu örnekte 1.kapı VEYA kapısıdır.Çıkışı Q1=A+B

1 nolu VEYA kapısının
2.kapı VE kapısıdır.Çıkışı Q2=C.D dir.
çıkışında Q1=A + B kapısıdır.
3. kapı VE işlemi yapılır.
Çıkışı Q3=Q1.Q2.E olur.
2 nolu VEYA Q3=(A+B).(C.D).E
kapısının çıkışında ise
bulunur.
Q2=Q1 + C işlemi yapılır.Bu kapının
çıkışında ise Q2=A+B+C işlemi
gerçekleşir. 3-DEĞİL kapısı (NOT) (inverter gate):
Değil kapısının yalnız bir giriş ve bir çıkış
vardır.değil kapısında çıkış girişin tersidir. Q=A
sembolü ile gösterilir.Giriş”1” ise çıkış “0” giriş “0”ise
çıkış “1”sonucu olur. Bu devreyi elektriki eşdeğeri ile
açıklayabiliriz. Eğer a açık ise devre akım direnç ve
D1 led i devresini tamamlayacağı için led ışık verir.
Çıkış 1 olur.Eğer a kapalı ise (lojik 1) devre akım
devreyi direnç ve A anahtarı üzerinden tamamlayacağı
için LED ışık vermez.
4-VE DEĞİL KAPISI (NOT AND) (NAND):
VE kapısı ile DEĞİL kapısının birleşimidir. VE kapısının tam tersi olarak işlem yapar eğer girişlerden
herhangi biri veya birkaçı”0” dır. Ve değil işleminin fonksiyonu şöyledir. Q=A.B Bu kapı girişlere göre işlem
sonuçlandıktan sonra sonucun tersini alır. Lojik kapılar arsında diğer kapılara en kolay dönüşen kapı NAND
kapısıdır. Genellikle devreler sadece NAND kapıları ile kurulur. Bu konu ileride yer alacaktır. Elektriki eşdeğer
devresi birbirine seri ve çıkışa paralel iki anahtar gibi düşünülebilir. Anahtarlardan biri veya ikisi birden açıkken
çıkışta Led yanar yani Q = 1 olur. Anahtarların her ikisi de kapalı iken yani A ve B lojik 1 iken Led kısa devre
olacağı için çıkış lojik 0 olur. Bu kapının girişlerinden entegre az biri “0” iken çıkış “1” olur. Girişlerin tamamı “1
ise çıkış “0” olur. Çalışması ve doğruluk tablosu Ve kapısının tersi gibidir.
5-VEYA DEĞİL KAPISI (NOT OR)(NOR):

VEYA ve DEĞİL kapılarının birleşimidir. VEYA işlemine göre bulunan sonucun tersini verir. Eğer girişlerin
tümü ”0” ise çıkış “1”dir. Girişlerin herhangi biri veya birkaçı ”1” ise çıkış “0”dır. VEYA DEĞİL (NOR)
işleminde çıkış fonksiyonu şöyledir. Q=A+B Bu kapıyı elektiriki eşdeğeri ile şöyle açıklayabiliriz. Eğer A ve B
anahtarı açık (lojik 0) ise devre akımı direnç ve led üzerinden geçerek LED yanar. Çıkış 1dir. Eğer A veya B den
SAYFA - 8 -
herhangi biri veya her ikisi de kapalı (lojik 1) ise akım direnç veya anahtar üzerinden geçeceğinden çıkış 0 dır.
Yani led ışık vermez.Bu kapıyı veya kapısının girişlerinin tersi alınarak ve işlemi yapılmaktadır.
6-ÖZEL VEYA Kapısı (EXCLUSİVE OR) (EXOR):

Özel veya kapısının en önemli özelliği sadece iki giriş ve bir çıkış olmasıdır. Eşitlikteki + işareti özel veya
işlemini gösterir.Bu eşitlik açık olarak şöyledir: Q= A.B + A.B eğer girişlerin her ikisi de ‘0’ veya her ikisi de ‘1’
ise çıkış ‘0’ olur.
Diğer durumda çıkış “1” olur.Bu kapının çalışmasını elektriki eşdeğerini de şöyle açıklayabiliriz:Eğer A ve B
‘0’ konumunda veya A ve B ‘1’ konumunda ise devreden akım geçmeyeceğinden Q ışık vermeyecektir. Çıkış
lojik “0”olur. A=0 B=1 veya B=0 A=1 konumunda ise devreden akım geçeceğinden Q ışık verecektir. Çıkış
lojik “1” olur.
7.ÖZEL VEYA DEĞİL KAPISI (EXCLUSİVE NOR) (EXNOR):

Özel veya değil (EXNOR) kapısının yaptığı işlem ÖZEL VEYA kapısının tam tersidir. Eğer girişlerden her ikisi
de aynı yani A=0 ve B=0 veya A=1 ve B=1 olduğunda çıkış “1” olur. Matematiksel ifadesi daha açık bir ifadeyle
Q=A.B + A.B yazılabilir.
8. TAMPON KAPISI (BUFlip-FlopER GATE):

Tampon kapısının bir girişi birde çıkışı vardır. Aslında kapı sınıfına girmeyip, katlar veya kapılar arasında
empedans uygunluğunu sağlar.Empedans uyumsuzluğundan oluşan kayıpları önler.
BOOLEAN ( BUL ) CEBİRİ VE İŞLEMLERİ

Boolean (Bul) cebiri belirli kuralları olan matematiksel işlemlerdir. 1800 yıllarının ortalarında Boolean
(Bul) tarafından geliştirilen bu sistem , 1930 yılından itibaren elektronik ve elektrikte uygulama alanı bularak ,
sayısal elektroniğin gelişmesinde yardımcı olmuştur.
SAYFA - 9 -
Boolean cebirinde kullanılan en önemli kabuller şunlardır :
1- A = 1 (A = 1 değilse ) mutlaka A = 0 4- 0.1=1.0=0
A = 0 (A = 0 değilse ) mutlaka A = 1 0+1=1+0=1
2- 0.0=0 5- 0 =1
1.1=1 1 =0
3- 0+0=0
1+1=1
Boolean cebirinde kullanılan kurallar sırayla şunlardır :
1- A.0=0 8- A+A=1
2- A.1=A 9- A = A
3- A+0=0 10- A+B=B+A
4- A+1=1 11- A.B=B.A
5- A.A=A 12- (A+B)+C=A+(B+C)=A+B+C
6- A+A=A 13- (A.B).C=A.(B.C)=A.B.C
7- A.A=0
14- (A+B).(A+C)=A+B.C
(A+B).(A+C)=A.A+A.C+B.A+B.C A.A=A (Kural 5)
=A+A.C+A.B+B.C
=A.(1+C+B)+B.C 1+C+B=1
=A.1+B.C A.1=A (Kural 2)
=A+B.C
15- A.B+A.C=A.(B+C)
16- A+A.B=A
A+A.B=A.(1+B) 1+B=1 (Kural 4)
=A.1
=A
17- A+A.B=A+B
A+A.B=A.1+A.B A.1=A
=A.(B+B)+A.B B+B=1
=A.B+A.B+A.B A.B=A.B+A.B
=A.B+A.B+A.B+A.B
=A.(B+B)+B.(A+A) B+B ve A+A=1
=A.1+B.1=A+B A.1=A , B.1=B
18- A.B+A.B=A
=A.(B+B) B+B=1
=A.1 A.1=A
=A
19- A.C+A.B.C=A.C+B.C
=C.(A+A.B) A+A.B=A+B
=C.(A+B)
=A.C+B.C
DE MORGAN TEOREMİ
De Morgan kanunu , Boolean teoremlerinin en önemlisidir.VE (AND) işlemi ile VEYA (OR) işlemi
arasındaki ilişkiyi açıklar.
20- A.B =A+B VE DEĞİL işlemi VEYA (OR) işlemine çevrilmiştir.
A+B =A . B VEYA DEĞİL (NOR) işlemi VE (AND) işlemine çevrilmiştir.
SAYFA - 10 -
İŞLEM SADELEŞTİRME METODLARI

Lojik eşitlikler , Boolean teoremleri kullanılarak basitleştirilebilr. Bu işlemlerin yanısıra şu
metodlarlada lojik eşitlikler sadeleştirilebilir.
1- Venn Diyagramları
2- Veitch Diyagramları
3- Karnaugh Haritaları
4- Quine-Mc Cluskey yöntemi
Lojik ifadelerin sadeleştirilmesinin aşağıdaki avantajları vardır.
a) Devrede kullanılacak malzeme sayısı azalır.
b) Devrenin maliyeti azalır,
c) Devrenin boyutları küçülür, devre hafifler
d) Bağlantılar basitleşir, hata yapma oranı düşer, işçilik kolaylaşır,
e) Meydana gelen bir hatada arıza takibi ve hatayı bulup düzeltmek kolaylaşır.
Şimdi yukarıda öğrendiğimiz Boolean kurallarını kullanarak lojik eşitlikleri basitleştirelim.
SAYFA - 11 -
SAYFA - 12 -
LOJİK DEVRE DİZAYNI
Lojik devre düzenlenirken şu işlem sırası takip edilir.
a) Yapılacak iş ne ise o detaylı bir şekilde tanımlanır.
b) Elde edilen tanımlara göre doğruluk tablosu çizilir.
c) Doğruluk tablosundaki “1” lere göre Lojik işlem çıkarılır.
d) Elde edilen Lojik formül (işlem) , Boolean kurallarına göre sadeleştirilir.
e) Sadeleşmiş eşitliğe göre lojik kapılarla devre çizilir.
Bir doğruluk tablosundan Lojik ifade çıkarılırken , tabloda

A B C Q
sonucun 1 olduğu yerlerde girişlerin durumu çarpılarak , işlem
0 0 0 0 Q=A.B.C+A.B.C+A.B.C (lojik ifade)
çıkarılır.
0 0 1 1 Üç değişkenli bir doğruluk tablosunda sonucun 1 olduğu
0 1 0 1 Tabloda 0 olan durumlar değil ile 1 olan durumlar normal şekilde gösterilmiştir.
yerlerdeki değişken (giriş) durumları çarpılarak , diğer “1” lerin
0 1 1 0 durumuyla toplanır.
1 0 0 0 Örnek :A,B ve C rölelerinden oluşan bir sistemde bu üç röleden ancak ve sadece
ikisi enerjili iken sistem çalışıyor.Bu işlemi gerçekleştirecek lojik devreyi kuralım.
1 0 1 1
Önce bu devrenin doğruluk tablosunu çıkaralım.
1 1 0 0
1 1 1 0
C Q Doğruluk tablosunda devrenin çalıştığı durumlarda çıkış
A B
(Q) 1 ile gösterilmiştir.Rölelerin enerjili olduğu durumlar 1
0 0 0 0 ile ,enerjisiz olduğu durumlarda 0 ile gösterilmiştir.
0 0 1 0 Devrenin çalıştığı , yani Q çıkışının 1 olduğu durumlarda
0 1 0 0 A,B,C rölelerinin durumlarını yazalım.
0 1 1 1 Q=A.B.C+A.B.C+A.B.C
1 0 0 0 Şimdi bu işleme göre lojik kapılarla devreyi kuralım.
1 0 1 1
1 1 0 1
1 1 1 0
ÖRNEK: Bir motor kontrol devresinde üç fazlı asenkron motor R fazı ile beraber iki faza kaldığında veya üç
fazda geldiğinde çalışıyor. Diğer durumlarda çalışmıyor. Bu kontrol devresini Lojik kapılarla düzenleyelim.
Önce doğruluk tablosunu çıkartalım :
SAYFA - 13 -
ÖRNEK: Üç rölesi bulunan emniyetli bir makine tezgahında tezgahın çalışabilmesi için ;
* Ana rölenin yalnız başına, veya,
* Ana röle ve yardımcı rölelerden yalnızca birinin enerjilenmesi gerekmektedir. Bu sistemin Lojik devresini
düzenleyiniz. Bu sistemde ana röleyi A , Yardımcı röleleri B ve C ile gösterelim. Doğruluk tablosunu çıkartabil-
mek için koşulları çok iyi anlamalıyız.
ÖRNEK : Bir sistemin üç girişi vardır ve aşağıdaki tabloda belirtilen durumlarda sistem çalışmaktadır. Bu
sistemin çalışması için gerekli Lojik ifadeyi çıkartarak sadeleştiriniz ve devresini çiziniz.
ÖRNEK : Bir banka şubesinde kasanın açılabilmesi için 4 kişi yetkilidir. Bunlar Müdür (A),
Müdür Yardımcısı (B) ve Şeflerdir (C ve D). Kasanın açılma şartları şunlardır :
- Müdür ile en az bir şef veya müdür yardımcısı
- Müdür yardımcısı ile birlikte iki şef beraber kasayı açmaya yetkilidir.
- Tek başına müdür , müdür yardımcısı ile bir şef, iki şef yalnız başlarına kasayı açamayacaklardır.
Devreyi kurmak için öncelikle doğruluk tablosunu çıkartalım. Devremizde dört değişken olacaktır. Bu
sebeple dört değişkenli 16 olasılıklı bir doğruluk tablosu hazırlamamız gerekecektir. Tabloda koşulların
sağlandıkları yerlere “1” yazarak buradaki Lojik ifadeleri çıkartalım ve sadeleştirerek devresini çizelim.
SAYFA - 14 -
A B C D Q
0 0 0 0 0
0 0 0 1 0
0 0 1 0 0
0 0 1 1 0
0 1 0 0 0
0 1 0 1 0
0 1 1 0 0
0 1 1 1 1
1 0 0 0 0
1 0 0 1 1
1 0 1 0 1
1 0 1 1 1
1 1 0 0 1
1 1 0 1 1
1 1 1 0 1
1 1 1 1 1
KOD ÇÖZÜCÜLER (DECODER CIRCUITS)
İkili formdaki verilen bilgileri on tabanlı sayı veya anlaşılan klasik şekle dönüştüren devrelere
“Kod Çözücü” (Decoder) denir.
Kod Çözücüler girişlerine uygulanan herhangi ikili sayı koduna göre, çok sayıdaki çıkış hatlarından
yalnızca birisini aktif yapan kombinasyonel devrelerdir.
Hesap makinesi, bilgisayar gibi ikili sayı sistemine göre çalışan devrelerde, elde edilen ikili kodlar,
göstergede Desimal veya alfa sayısal bilgi olarak gösterilirler. Bu cihazların içersinde Kod Çözücü devreler
yardımıyla bilgiler ikili sistemden Desimal ve alfasayısal bilgilere dönüştürülürler.
Bir Kod çözücüde n tane giriş hattı varsa, 2n tane tek çıkış hattı vardır.
SAYFA - 15 -
a) İki Değişkenli Kod Çözücü :

Bu devrenin 2 girişi ve 4 çıkışı vardır. Aşağıdaki şekilde 2 girişli AND kapılı bir Kod çözücü devre
görülmektedir. Bu örnekte 2 girişin kodu çözülerek 4 çıkış hattı elde edilmiştir. Her çıkış 2 giriş değişkeninin
durumuna göre aktif olmaktadır. Doğruluk tablosundan da görüleceği üzere x ve y girişlerinin 0 ve 1 olması
olasılıklarında her durum için yalnızca bir tane çıkış hattı aktif (Lojik 1) olmaktadır. “Kod Çözücü entegreler
çoğunlukla Lojik 0 konumunda aktif olurlar. Yani, çıkış “o” olduğunda aktif olmuş demektir. Bazı Kod Çözücü
entegreler ise Lojik 1 konumunda aktif olur.
Girişler Çıkışlar
x y Q0 Q1 Q2 Q3
0 0 1 0 0 0
0 1 0 1 0 0
1 0 0 0 1 0
1 1 0 0 0 1
Doğruluk Tablosu
Lojik Kapı Devresi
b) Üç Değişkenli Kod Çözücü :

Bu devrenin 3 girişi ve 8 çıkışı vardır. Her bir durum için yalnızca bir tane çıkış aktif olur. Devreden
görüleceği üzere çıkışlar sırası ile girişlerin 000-001-010-………-111 durumlarına göre değer alırlar. Yani Q0
çıkışının lojik ifadesi x . y . z dir. Q3 çıkışının ise x.y.z dir. Girişten verilen sinyallerin Binary değerinin Desimal
karşılığı çıkışta aktif olur.
GİRİŞLER ÇIKIŞLAR
x y z Qo Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Q6 Q7
Doğruluk Tablosu
0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0
Lojik Kapı Devresi
0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0
0 1 0 0 0 1 0 0 0 0 0
0 1 1 0 0 0 1 0 0 0 0
1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 KOD ÇÖZÜCÜ ENTEGRELER
1 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 Kod çözücü devrelerde kullanılan çeşitli entegreler
1 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0 vardır. Bu entegrelerin genellikle 4 bitlik Binary kod
1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 1 girişleri (inputs) ve 10 tane desimal çıkışları(outputs)
vardır. Binary girişlerin durumuna göre desimal
çıkışlardan karşılığı olan çıkış ucu aktif olur.
Kod çözücü entegrelerin çıkışları genellikle lojik
0 değerinde aktif olur yani aktif “0” çıkışlıdır. Girişler ise
çoğunlukla aktif “1” girişlidir.
Entegre çok kullanılan Kod çözücü entegreleri 7442-7443-7444-7445-7446-7447-7448-7449
entegreleridir. Bunlar içersinden 7442 entegresini inceleyelim :
7442 Kod Çözücü Entegresi:
Bu entegrenin girişlerine BCD formundaki hangi desimal rakam verilmiş ise ona ait çıkış ucu aktif olur.
Örneğin ; Binary olarak DCBA = 1000 ise bunun desimal karşılığı 8 olduğundan 10 nolu entegre ucu aktif olur.
0101 girişleri verilmişse karşılığı 5 olduğundan 6 nolu entegre ucu aktif olur. Bu entegre aktif “1” girişli ve aktif
“0” çıkışlıdır. Çıkışlardan hangisi aktif ise o çıkış ucu “lojik 0” olur diğer çıkışlar “lojik 1” olur.
Entegrenin 16 nolu ayağı pozitif besleme (Vcc) ucudur. 8 no lu ucu ise negatif besleme (GND) ucudur.
12-13-14 ve 15 nolu ayaklar Binary giriş uçlarıdır. Buradan Binary kodlar uygulanır. 1-2-3-4-5-6-7-9-10 ve 11
nolu ayaklar ise desimal çıkış uçlarıdır. Binary girişlerden uygulanan Binary kodun karşılığı olan desimal çıkış
ucu aktif (lojik 0) olur. Girişleri aktif yapmak için lojik 1 sinyali uygulanır.
SAYFA - 16 -
Aşağıda devre şeması verilen kod çözücüde girişteki binary anahtarların değerine göre çıkıştaki desimal
çıkışlardan biri aktif olur. Bu entegre “aktif 1” girişli olup, çıkışları aktif olduğunda “lojik 0” demektir. Devrenin
altında ise, devrenin doğruluk tablosu yer almaktadır.
A B C D Q0 Q1 Q2 Q3 Q4 Q5 Q6 Q7 Q8 Q9
0 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1
0 0 0 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 1
0 0 1 0 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1
0 0 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1
0 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1
0 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1 1
0 1 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1 1
0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1
1 0 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1
1 0 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0
KODLAYICILAR (ENCODER CIRCUITS)

Kodlayıcı devreler, kod çözücü devrelerin tersi işlem yapar. Bu devreler ; Desimal veya bilinen
şekillerdeki bilgileri, dijital devrelerin işlem yapabileceği şekle dönüştürürler.
a) 4’ten 2’ye kodlayıcı devre:
Bu Kod Çözücünün 2 çıkışı vardır. Çıkış sayısı 2 Binary bit olduğuna göre 22 = 4 girişi olmalıdır.
Doğruluk tablosu aşağıdaki gibidir: Bu tabloya göre x ve y çıkışlarının aktif (lojik 1) olduğu durumlarda
“1” olan girişler o çıkışın ifadesini verir. Örneğin : x çıkışı ; D2 veya D3 girişi aktifken lojik 1 durumundadır. Bu
sebeple x çıkışının ifadesi : x = D2 + D3 olarak yazılır. y çıkışının ifadesi ise : y = D1 + D3 olarak yazılır.
Bu ifadelere göre kodlayıcı devre aşağıdaki gibi çizilir :
Bu kodlayıcıda girişten uygulanan Desimal sinyalin karşılığı olan binar kod çıkışta aktif olur. Örneğin :
girişten D2 aktif yapılırsa, çıkışta x “1” ve y ise “0”olur.Yani desimal 2 sayısının karşılığı olan (10) binary kodu
çıkışta görülür. (xy) = ( 10 )
SAYFA - 17 -
Doğruluk Tablosu Lojik Kapı devresi

b) 8 Giriş ve 3 Çıkış Kodlayıcı (Oktal-Binary Kodlayıcı) :
8 girişli ve 3 çıkışlı kodlayıcı devrenin doğruluk tablosu ve lojik kapı devresi aşağıda görülmektedir. Tabloya
göre x’in aktif olduğu girişler, D4, D5, D6 ve D7 girişleridir. Buna göre x çıkışının ifadesi : x = D4 + D5 + D6 + D7
olarak yazılır.Aynı yöntemle y ve z çıkışlarının ifadesini yazarsak : y = D2 + D3 + D6 + D7 , z = D1 + D3 + D5+D7
şeklinde yazılır. Bu ifadelere göre lojik devre çizilir.
D7 D6 D5 D4 D3 D2 D1 D0 x y z
0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0
0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1
0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0
0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 1
0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0
0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1
0 1 0 0 0 0 0 0 1 1 0
1 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1
Doğruluk
Tablosu
c) Desimal’i
BCD’ye
Kodlayıcı Devre (Diyot Matrisli Devre) :
Şekilde diyot matrisli desimal’i binary’e

kodlayan devre görülmektedir. 0 no’lu anahtara
basıldığında hiçbir LED yanmaz. 1 no’lu
anahtara basıldığında d1 diyodu iletken olarak 1
no’lu LED’in yanmasını sağlar. Böylece binary
olarak 0001 kodu ortaya çıkar. 2 no’lu anahtara
basıldığında d1 iletken olarak 2 no’lu LED’in
ışık vermesini sağlar. 0010 kodu elde edilir. 5
no’lu anahtara basıldığında d6 ve d7 diyotları
iletken olur. Buralardan geçen akım 1 ve 3 no’lu
LED’lerin ışık vermesini sağlar. Böylece binary
olarak 0101 kodu üretilir. Bu devre ile desimal
sayılar, BCD koduna göre kodlanırlar.
SAYFA - 18 -
74147 KODLAYICI ENTEGRESİ
Bu entegre 9 Desimal girişe ve 4 bitlik Binary çıkışa sahiptir. Girişler ve çıkışlar lojik 0 da aktif olur.
Desimal girişlerden lojik 0 sinyali uygulandığında o girişin Binary karşılığı çıkış bitlerinde kodlanır. Çıkışlarda
lojik 0 değerine kodlanır. Örneğin: 3 nolu entegre ayağından “0” , diğer girişlerden “1” sinyali uygulanırsa Binary
çıkışlarda B ve C yani entegrenin 6 ve 7 nolu ayakları lojik 0 olur. Binary kod ise 1001 olarak görülür ancak
dikkat edilmesi gereken husus; burada 0 değeri aktif değerdir. Yani gerçekte 0110 binary sayısı elde edilmiştir. Bu
entegrede en büyük sayıdan başlamak üzere öncelik hakkı vardır. Yani aynı anda iki değişik Desimal giriş aktif
ise, çıkışta büyük olan de4simal sayının kodu elde edilir. Bu durum doğruluk tablosundan görülecektir.
Des
1 2 3 4 5 6 7 8 9 D C B A
0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1
1 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0
2 X 0 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0 1
3 X X 0 1 1 1 1 1 1 1 1 0 0
4 X X X 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1
5 X X X X 0 1 1 1 1 1 0 1 0
6 X X X X X 0 1 1 1 1 0 0 1
7 X X X X X X 0 1 1 1 0 0 0
8 X X X X X X X 0 1 0 1 1 1
9 X X X X X X X X 0 0 1 1 0
74148 KODLAYICI ENTEGRESİ

Bu entegre, 8 adet desimal girişe ve 3 adet binary çıkışa sahiptir. 1-2-3-4-10-11-12 ve 13 no’lu ayaklar
Desimal giriş uçlarıdır. 6-7 ve 9 no’lu ayaklar ise Binary kod çıkışlarıdır. Bu entegre lojik 0 değerinde aktif olur.
Yani girişlerden “0” sinyali uygulanırsa o giriş aktif olur ve o desimal değere karşılık gelen Binary sayı çıkışta
kodlanır. Kodlama aktif “0” olacak şekilde gerçekleşir. Yani bu entegrenin çıkışları da girişleri gibi lojik 0
değerinde aktif olur. Örneğin ; 3 no'lu ayaktan “0” sinyali uygulanırsa desimal 6 değeri aktif olur ve çıkışta A1 ile
A2 çıkışları lojik 0 olarak Binary 001 sayısı elde edilir. Çıkışların lojik 0 değerinde aktif olduğu hatırlanırsa bu
001 değerini (110) olarak düşünebiliriz.
SAYFA - 19 -
KOD SİSTEMLERİ :
Bir çok sayısal sistem ve bilgisayarlar 0 ve 1 lerden oluşan ikili sayı kodunda çalışırlar. İkili sayılar ile
onlu (Desimal) sayı ve alfabetik karakterler kodlanırlar. Bu nedenle standart hale getirilmiş çeşitli ikili sayı
kodları geliştirilmiştir. İkili sayı kodlarının üretilmesine “Kodlama” İkili sayı kodundaki bilgileri onlu sayı veya
alfabetik karakterlere dönüştürmeye “Kod Çözme” denir. Kodlayıcı , Bilgi dönüşümünün sembolik gösterilişidir.
Çok çeşitli Kodlayıcı sistemleri ve her Kodlayıcı sisteminin de özellikleri vardır. En çok kullanılan Kod
sistemleri şunlardır. a) BCD kodu b) Excess kodu c) GRAY Kodu d) ASCII Kodu
a) BCD Kodu : İkilik kodlanmış onlu sayı sistemidir. (Binary Coded Decimal) Bu Kodlayıcı sisteminde
onlu sayılar dört bitlik Binary gruplar halinde kodlanırlar. Her Desimal sayının dört bitlik karşılığı yan
yana yazılarak kodlama yapılır.
Örnek : 1993 onlu sayısının BCD kodu ile kodlanmış şekli aşağıdaki gibidir :
A B C D Des
0 0 0 0 0
0 0 0 1 1 Örnek : 1970 onlu sayısının BCD kodu ile kodlanmış şekli aşağıdaki gibidir :
0 0 1 0 2
0 0 1 1 3
0 1 0 0 4
0 1 0 1 5 Örnek : ( 0111001000110101) sayısının karşılığı olan onlu sayı kaçtır?
0 1 1 0 6
0 1 1 1 7
1 0 0 0 8
1 0 0 1 9
b) EXCESS Kodu : BCD Kodlayıcı sisteminin bir örneği de fazlalıklı Kodlayıcı sistemidir. Bu kodda her
Desimal sayının BCD karşılığına belirli bir fazlalık eklenerek kodlama yapılır.
Örneğin : Excess-3 kodunda 2005 sayısını kodlayalım. Her bir Desimal rakamın 3 fazlasının BCD
karşılığını yazarız. 2+3=5 0+3=3 0+3=3 5+3=8 (5338) Desimal sayısını kodlarsak 2005
sayısını üç fazlalıklı Excess-3 kodu ile kodlamış oluruz.
A B C D Des Örnek : ( 0011 1011 1010 0110 ) şeklinde Excess-2 kodu ile kodlanmış sayı
gerçekte kaçtır?
0 0 1 1 0
0 1 0 0 1 Gerçekte kodlanmış sayı
0 1 0 1 2
0 1 1 0 3 1984 sayısıdır.
0 1 1 1 4
1 0 0 0 5
1 0 0 1 6
Yandaki tabloda Excess-3 koduna göre BCD karşılıkları
1 0 1 0 7
görülmektedir.
1 0 1 1 8
1 1 0 0 9
SAYFA - 20 -
c) GRAY Kodu : Sayısal elektronik ve bilgisayar giriş-çıkış işlemlerinde kullanılan GRAY kodunun en
önemli özelliği bir adımdan diğerine geçerken en az sayıda rakamın değişmesidir. Rakam değişimi az
olduğu için hata oranını en aza düşürür.
İkili sayının GRAY koduna dönüşümü için şu adımlar izlenir.
Örneğin ;
10110 Binary sayısını Gray kodunda yazalım .
1 En soldaki ikili sayı rakamı GRAY kodunun ilk rakamı olarak yazılır.
İkili sayının en soldaki birinci ve ikinci rakamları birbirinin benzeri ise, ikinci GRAY
10110 rakamı olarak 0 yazılır. Eğer bu iki rakam birbirinden farklı ise İkinci GRAY rakamı
11 olarak 1 yazılır. Örneğimizde farklı olduğu için 1 yazılmıştır.
İkilik sayının ikinci ve üçüncü rakamlarına bakarız. Aynı ise 0, farklı ise 1 yazılır. Aynı
yöntemle diğer rakamlar için de devam edilir.
10110 İkilik sayı
11101 GRAY kodu
GRAY kodunun İkili sayıya dönüşümü için şu adımlar izlenir.

Örneğin ;
11001 GRAY kodunu ikilik sayıya çevirelim ,
1 En soldaki ikili sayı rakamı GRAY kodunun ilk rakamı olarak yazılır.
İkinci GRAY rakamı 0 ise İkilik (Binary) sayının ikinci rakamı olarak birinci ikilik
rakamın aynısı yazılır. Eğer İkinci GRAY rakamı 1 ise İkilik (Binary) sayının ikinci
rakamı olarak birinci ikilik rakamdan farklı yazılır.
11001 Örneğimizde GRAY kodunun ikinci rakamı 1 olduğu için İkilik sayının ikinci rakamı
10 olarak birinciden farklı olan rakam yani 0 yazılır.
GRAY kodunun üçüncü rakamı 0 olduğu için İkilik sayının üçüncü rakamı olarak
11001 ikincinin aynısı yazılır.
100
1000 Bu işlem diğer rakamlar içinde aynen uygulanır ve sonuçta GRAY kodu ikilik
10001 sayıya dönüştürülmüş olur.
Örnekler : 0 0 1 1 0 ----- İkili Sayı 1 0 0 1 0 ---- GRAY Kodu

0 0 1 0 1 -------GRAY Kodu 1 1 1 0 0 ---- İkili sayı
1 0 1 0 1 ----- İkili Sayı 1 0 1 0 1 ---- GRAY Kodu

1 1 1 1 1 ------GRAY Kodu 1 1 0 0 1 ----- İkili Sayı
d) ASCII Kodu : (American Standart Code For Information Interchange) İngiliz alfabesine uygun olarak
geliştirilmiş ASCII kodu, Alfabetik ve Alfa sayısal karakterleri içermektedir. ASCII kodu sistemler
arası bilgi alışverişinde uyumu sağlamak için kullanılan bir standart koddur. Bu Kodlayıcı sistemi bir
çok veri haberleşme sistemlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. ASCII kodunda harfler, rakamlar ve
özel bilgisayar karakterleri 8 bitlik Binary sayısında kodlanmıştır. Bilgisayardaki tüm karakterler
(toplam 28 = 256 adet) ASCII kodu ile kodlanmışlardır.
MULTİVİBRATÖRLER
Multivibratörler ; digital elektronik devrelerinde kullanılan ana devrelerdir. Bunlar sinyal üreteci (kare,
dikdörtgen dalga gibi.) zamanlayıcı(timer), hafıza elemanı (memory unit) gibi amaçlarla kullanılırlar.
Multivibratörler kısaca MV harfleri ile temsil edilir. Eğer bir Multivibratör hafıza elemanı gibi
kullanılıyorsa bu durumda ; “Flip-Flop” olarak isimlendirilir.
Multivibratörleri genel olarak üç gruba ayırabiliriz :
a) Serbest çalışan (Astable) – Kararsız Multivibratörler
b) Tek Kararlı (Monostable) Multivibratörler
c) İki Kararlı (Bistable) Multivibratörler
Multivibratörler, transistörlü devrelerle gerçekleştirilebileceği gibi, Lojik Kapılarla veya özel amaçlı
entegrelerle de gerçekleştirilebilir.
a) Serbest çalışan (Astable) – Kararsız Multivibratörler
SAYFA - 21 -
Astable Multivibratörler, devreye çalışma gerilimi uygulandığı andan itibaren dışarıdan herhangi bir
tetikleme sinyaline gerek kalmadan, devredeki zamanlama elemanlarının belirledikleri zaman aralıklarında
devamlı durum değiştiren devrelerdir.
Aşağıdaki şekillerde transistörlü bir Astable Multivibratör devresi ve çıkışlarının dalga şekilleri görülmektedir.
Bu devreler digital Clock sinyalinin üretilmesinde kullanılırlar. Kendi kendilerine kare dalga sinyali
üretirler. Sinyal generatörü olarak bilinirler. Sayıcı devrelerde kullanılan Flip-flopların tetikleme sinyallerini
uygulamak için Astable Multivibratörleri kullanmak gerekir.
b) Tek Kararlı (Monostable) – Multivibratörler

Monostable Multivibratörler girişlerine tetikleme sinyali uygulandığında konum değiştirip,
zamanlama elemanlarının belirledikleri süre kadar bu konumda kalan, süre sonunda tekrar ilk durumlarına dönen
devrelerdir.
c) İki Kararlı (Bistable) – Multivibratörler

Bistable Multivibratörler, dışarıdan bir tetikleme sinyali uygulanmadığı sürece durumlarını
sonsuza kadar koruyan ve dışarıdan uygulanacak her tetikleme sinyali ile konum değiştiren devrelerdir.
İki kararlı Multivibratörler digital elektronikte temel devrelerden biridir. Bunlar, Sayıcılar, Hafıza
devreleri, Kaydediciler, Sinyal çakışması istenmeyen sistemler gibi yerlerde kullanılırlar. Bu uygulamalarda
kullanılan İki kararlı Multivibratörler “Flip-flop” olarak isimlendirilir.
FLİP- FLOP’LAR
Giriş :
Flip-Flop’lar çift kararlı multivibratörlerden yapılır. Multivibratörlerin iki çıkışı vardır. Çıkışlar Q ve Q
olarak adlandırılır. Q çıkışı konumu mantık “1” olduğunda Q çıkış konumu mantık “0” olur. Her iki çıkışın
mantık “0” veya “1” olması sakıncalıdır. Flip-Flop’lar kısaca Flip-Flop olarak adlandırılır. Giriş sayıları (Flip-
Flop’ların kontrol uçları) Flip-Flop’lerin tipine göre değişir. Giriş sayısı arttıkça kullanım alanları artmaktadır.
Flip-Flop kullanım alanları, sayısal devrelerde bilgi saklamak, bilgi saydırmak, bilgi kaydırmak gibi değişik
SAYFA - 22 -
işlemlerdir. Flip-Flop’lar bir bitlik iki bilgiyi saklar. Bir bitlik bilgide 0 ve “1”’den oluşan iki bilgi vardır. Flip-
Flop, “1” konumunda denildiğinde Q çıkışının mantık 1 olduğu anlaşılır.
Flip-Flop’ların çeşitleri aşağıdaki gibidir :

1- RS tipi Flip Flop (RS Flip-Flop)
2- Tetiklemeli R-S tipi Flip-Flop (RST Flip-Flop)
3- J-K tipi Flip-Flop (JK Flip-Flop)
4- Data tipi Flip-Flop (D Flip-Flop)
5- Toggle Flip-Flop (T Flip-Flop)
6- Master – Slave (Ana-Uydu) tipi Flip-Flop
1- R-S Tipi Flip-Flop ( RS latch Flip-Flops )

İlk yapılan Flip-Flop tipidir. Bilgi saklamak için kullanılır. VE DEĞİL ve VEYA DEĞİL kapılarıyla
yapılır. Her devre, üzerine daha karmaşık türlerin yapılabileceği temel Flip-Flop devresidir. Bir kapının çıkışı
diğer kapının girişine çapraz kuplaj bağlantılı bir geri besleme yolu oluşturur. Bu nedenle asenkron sıralı devreler
olarak sınıflandırılır. RS adı, Set ve Reset sözcüklerinin baş harfleridir. Reset, sıfırlamak, silmek, durdurmak,
Flip-Flop çıkışını mantık 0 yapmak, Set, başlatmak, kurmak yani Flip-Flop çıkışını mantık 1 yapmaktır.
Şekil’de VE DEĞİL kapıları ile yapılan RS kilitli Flip-Flop gösterilmiştir. Şekil a’da mantık sembolü, Şekil
b’de mantık sembolünün grafik sembolüne dönüşümü ve şekil c’de grafik sembolü gösterilmiştir. Grafik sembol
RS kilit Flip-Flop’larda aynıdır. Şekil d’de Flip-Flop’un doğruluk tablosu verilmiştir.
Doğruluk tablosu, S ve R girişlerinin giriş bilgilerine karşılık Q ve Q çıkışlarının alacağı çıkış konumlarını
verir. Flip-Flop’lerin çıkışları birbirini tamamlar yani Q çıkışı mantık 1 ise Q çıkışı mantık 0 olur. Her iki çıkışın,
aynı mantık olması istenmez. S ve R girişleri mantık 0 olduğunda çıkış konumlarının ikisi de mantık 1 olur ve
bu duruma belirsiz veya tanımsız durum denir. Belirsiz çıkışlar devrenin çalışmasında problem çıkartır.
S R Q Q
0 0 Değişim Olmaz
0 1 1 0
1 0 0 1
1 1 Yasaklanmış Giriş
Doğruluk Tablosu
Şekil : VE DEĞİL kapısı ile yapılan Flip-Flop
Doğruluk tablosu, S ve R girişlerinin giriş bilgilerine karşılık Q ve Q çıkışlarının alacağı çıkış
konumlarını verir. Flip-Flop’lerin çıkışları birbirini tamamlar yani Q çıkışı mantık 1 ise Q çıkışı mantık 0 olur.
SAYFA - 23 -
Her iki çıkışın, aynı mantık olması istenmez. S ve R girişleri mantık 1 olduğunda bu girişlere değillenerek Flip-
Flop devresine uygulandığı için kapı girişleri “0” olur ve çıkış konumlarının ikisi de mantık 1 olur ve bu duruma
belirsiz veya tanımsız durum denir. Belirsiz çıkışlar devrenin çalışmasında problem çıkartır.
S ve R girişleri mantık 1 olduğunda, Flip-Flop çıkışı bir önceki konuma kilitlenir, çıkış konumu değişmez.
Kilitli Flip-Flop ismi bu nedenle verilmiştir.
2- Tetiklemeli RS Flip-Flop ( Triggerred RS Flip-Flop )

Şekil’de tetiklemeli (Triggerred ) RS Flip-Flop devre şeması ve grafik sembolü gösterilmiştir. R-S Flip-
Flop’tan farkı R-S girişlerine bir NAND kapı şebekesi eklenmiş ve her iki giriş kapısına aynı noktadan Saat
Darbesi (Clock -Clk) sinyali uygulanmıştır. Saat darbesi, mantık 1 ve mantık 0 arasında belirlenen zaman içinde
değişen ve kare dalga şeklindeki sinyaldir.
Çıkış konumunun kontrolü, her saat darbesinin mantık 1 seviyesinde gerçekleşir. Saat darbesinin mantık 0
seviyesinde çıkış konumu son konuma kilitlenir.
S R Q Q
Değişim
0 0
Olmaz
0 1 0 1
1 0 1 0
Geçersiz
1 1
Durum
Şekil : Tetiklemeli RS
Flip-Flop devresi ve sembolü Doğruluk Tablosu
Giriş bilgisine göre çıkış konumu dalga şekli, gerilim seviyeli RS Flip-Flop çalışma dalga şekli ile
aynıdır.
CP
S x
R x
Q ?
Tetiklemeli RS Flip-Flop çalışma dalga şekli

Flip-Flop ile yapılan devrelerin senkronlu çalışması gerekir. Çıkış konum değişiklikleri, bir saat darbesinin
mantık 1 seviye zamanı içinde olmalıdır. Tetiklemeli RS tipi Flip-Flop lar RS tipi Flip-Flop lara göre daha hızlı
çalışırlar. Çünkü Clk girişlerinin eklenmesiyle senkron çalışır hale gelmişlerdir.
3 - JK Flip-Flop tipi Flip-Flop :

JK Flip-Flop’lar RST Flip-Flop’lar gibi hareket ederler. JK Flip-Flop’larda, Tetiklemeli RS tipi Flip-
Flop’larda oluşan çıkış konumu belirsizliği yoktur. Bu nedenle JK Flip-Flop’lar tetiklemeli RS Flip-
Flop’ların gelişmişidir. J ve K harflerinin bir anlamı yoktur. J, S ( Set) gibi davranır ve Flip-Flop’u kurar. K, R
( Reset ) gibi davranır ve Flip-Flop’u siler. J girişi mantık 1 ise Flip-Flop kurulur. K girişi mantık 1 ise Flip-Flop
silinir. J ve K girişlerinin her ikisi de mantık 0 ise Flip-Flop son çıkış konumuna kilitlenir yani çıkışlarda
değişiklik olmaz. Her iki giriş mantık 1 olursa her gelen Clk kenarında Flip-Flop konum değiştirecektir ve Q çıkış
konumu mantık 1 ise mantık 0, mantık 0 ise mantık 1 olacaktır. Bu değişime Toggle değişim denir.
SAYFA - 24 -
RS Flip-Flop girişlerine üç girişli VE DEĞİL kapıları eklenmiştir.

Clk J K Q Q
Kapıların birer girişleri birleştirilmiş ve Clk girişi yapılmıştır. Clk girişine
darbe algılayıcı devre eklenmiştir. S girişe bağlı olan kapının bir girişi J , R 1 0 0 Değişmez
girişe bağlı olan kapının bir girişi K olarak adlandırılmıştır. J kapısının bir 1 0 1 1 0
girişi Q çıkışına, K kapısının bir girişi Q çıkışına bağlanmıştır. Bu bağlantı ile 1 1 0 0 1
çıkış konumundaki belirsizlik ortadan kaldırılmıştır. Yukarıda J-K Flip- 1 1 1 Değişir
Flop’un doğruluk tablosu görülmektedir. RS Flip-Flop’da girişlerin 1-1
olduğu durumda meydana gelen istenmeyen durum yani çıkışların aynı olması J-K tipi Flip-Flop da görülmez.
Girişler 1-1 durumundayken çıkışlar bir önceki durumun tersi olur, yani değişir.
Flip-Flop’ların konum değiştirebilmesi için Clk girişinin 1 olması gerekir.
4 - Data tipi Flip-Flop (D Flip-Flop) :

Aşağıdaki Şekil’de tetiklemeli D Flip-Flop devre şeması ve sembolü gösterilmiştir. Tetiklemeli RS Flip-
Flop’un R bilgi girişine DEĞİL kapısı eklenir. DEĞİL kapısının bilgi girişi ile S bilgi girişi birleştirilir. Bu
bağlantı D (Data-Bilgi ) bilgi girişi olarak adlandırılır. RS Flip-Flop, Data Flip-Flop’a dönüştürüldüğünde Q ve Q
çıkış konumlarının aynı anda aynı mantıkta olması ortadan kaldırılmış olur.
Data Flip-Flop, tek girişli bir hafıza elemanı ve bilgi kaydırıcı olarak kullanılır. Çıkış konumu, CP giriş
bilgisi mantık 1 seviyesinde olduğunda, Data giriş bilgisine göre değişir. Data giriş bilgisi değişmezse çıkış
konumu değişmez. Data bilgi girişi mantık 1 ise çıkış konumu mantık 1, Data giriş bilgisi mantık 0 ise çıkış
konumu mantık 0 olarak değişir. CP giriş bilgisi mantık 0 seviyesinde çıkış en son değişen konumda kalır Flip-
Flop kilitlenir.
Şekil : Tetiklemeli Data Flip-flop devresi ve grafik sembolü
SAYFA - 25 -
5 - Toggle Flip-Flop (T Flip-Flop) :
İki girişli Flip-Flop’dir. JK Flip-Flop’lerin toggle değişimleri gibi davranır. JK Flip-Flop’un J ve K girişleri
birleştirilerek oluşturulur. Birleşime T (Toggle) adı verilir. T girişi mantık 1 olduğu sürece her Clk’de çıkış
konumunun tamamlayanını alır yani Q çıkış konumu Q çıkış konum değerini alır.
T giriş bilgisi mantık 0 ise çıkış konumu değişmez. T Flip-Flop’lar Entegre (IC) olarak üretilmez.
Uygulamada J-K tipi flip-flopların J ve K girişleri birleştirilerek T tipi Flip-Flop elde edilir.
J=0 ve K=0 iken Flip-Flop çıkışları bir önceki konumunu korurdu yani konum değiştirmezdi.
J=1 ve K=1 olduğun zaman ise çıkışlar konum değiştirirdi. T tipi Flip-Flop bu mantıkla çalışır.
Yani T = 0 ise Flip-Flop çıkışı değişmez, T= 1 olduğu zaman Flip-Flop çıkışları konum değiştirir.
JK ve Data Flip-Flop tiplerinin aşağıdaki şekilde gösterilen bağlantılar sağlanarak T Flip-Flop elde
edilir.
Şekil Toggle Flip-Flop sembolü ve diğer Flip-Flop’lerden T Flip-Flop elde edilmesi
Kenar Tetiklemeli Flip-Floplar ( Edge-triggerred Flip-Flops )

Tetiklemeli Flip-Flop’larda oluşan hataları ortadan kaldırmak için Flip-Flop tetiklenmesinde kenar
tetikleme yöntemi kullanılır. Kenar tetiklemede ( Edge-treggerrred ), saat darbesinin mantık 0 seviyesinden
mantık 1 seviyesine çıkış veya mantık 1 seviyesinden mantık 0 seviyesine iniş kenarları kullanılır. Böylece
zamanlama hataları ve bir darbe süresi içinde ikinci defa çıkış konum değişikleri olmaz.
Saat darbesinin mantık 0 seviyesinde mantık 1 seviyesine çıkarken yapılan tetiklemeye Pozitif Kenar
Tetikleme (Yükselen Kenar Tetiklemesi), saat darbesinin mantık 1 seviyesinde mantık 0 seviyesine inerken
yapılan tetiklemeye Negatif Kenar Tetikleme(Düşen Kenar Tetiklemesi) denir.
Kenar tetiklemeli Flip-

Flop, tetiklemeli Flip-
Flop’un CP girişine darbe
Algılayıcı devre eklenmesi
ile oluşturulur. Darbe
algılayıcı devre, saat
darbesinin mantık 0
seviyesinden mantık 1
seviyesine çıkarken veya
mantık 1’den mantık 0
seviyesine düşerken anlık bir kare dalga üretir. Bu devreler pozitif
kenar ve negatif kenar algılayıcı olarak ikiye ayrılır. Darbe algılayıcı
devreler değişik elemanlar ile yapılabilir..
SAYFA - 26 -
Kenar tetiklemeli Flip-Flop grafik sembolleri aşağıda verilmiştir. Kenar tetiklemeli Flip-Flop’ların grafik
sembolünün Clk girişinde bir üçgen bulunur. Bu şekildeki sembol, Pozitif kenar tetiklemeli Flip-Flop’un
sembolüdür ( Şekil a ). Eğer CP girişinde üçgenin önünde değil işareti olan daire varsa bu Flip-Flop negatif kenar
tetiklemeli Flip-Flop sembolüdür
( Şekil b ).
a. Pozitif kenar tetiklemeli b. Negatif kenar tetiklemeli
Kenar tetiklemeli olarak üretilen Flip-Flop’lar D ve JK Flip-Flop’lardır. RS Flip-Flop kenar

tetiklemeli olarak üretilmez.
Kenar Tetiklemeli Flip-Flop dan başka birde yüzey tetiklemeli Flip-Flop lar vardır.
Doğrudan girişler ( Preset-Clear Girişli Flip-Flop’lar )

Bazen Flip-Flop’u asenkron olarak kurmak ve silmek için özel girişler kullanılır. Bu girişler genellikle
doğrudan kurma ve doğrudan silme girişleridir. Bu girişler saat darbesine ve Flip-Flop bilgi girişlerine gerek
kalmadan Flip-Flop’un çıkış konumlarını kontrol ederler. Bu girişlerle Flip-Flop’lar ilk çalışma durumuna
getirilir. Örneğin sayısal sisteme enerji verildikten sonra, Flip-Flop çıkış konumları belirsizdir. Bir silme anahtarı,
tüm Flip-Flop’ları silerek başlangıç durumuna getirir ve kur anahtarı da sistemin saatli çalışmasını başlatır.
Aşağıdaki şekilde tüm Flip-Flop tiplerinin doğrudan girişli sembolleri verilmiştir. Şekilde IC devre olarak
üretilen doğrudan girişli Data ve JK Flip-Flop sembolleri verilmiştir. RS Flip-Flop’ların, IC devre olarak üretimi
yoktur.
J S DQ D S DQ S DQ D S DQ
J
C P C P C P C P
K C Dq C Dq K C Dq C Dq
a. Doğrudan girişleri mantık 1 ile aktif b. Doğrudan girişleri mantık 0 ile aktif
Şekil: Doğrudan girişli Flip-Flop sembolleri
SD, kur (Preset, set ) girişidir. CD, sil ( Clear, reset ) girişidir. CD bazı dökümanlarda RD olark gösterilir.
SD ve CD girişlerine mantık 1 bilgisi uygulandığında, Flip-Flop çıkış konumunu kontrol ediyorsa şekil
8.27a’daki D ve JK Flip-Flop sembolleri kullanılır. Girişlere mantık 0 bilgisi uygulandığında, Flip-Flop çıkış
konumu kontrol ediliyorsa şekil 8.27b’deki D ve JK sembolleri kullanılır. Mantık 0 ile aktiflenen Flip-Flop’in
doğrudan girişlerinde değil işareti olan daire vardır.
RS Flip-Flop’ler IC devre olarak tetiklemeli ve kenar tetiklemeli olarak üretilmez. Kilit olarak 74279 TTL
ve 4043 ile 4044 CMOS entegresi olarak üretilir. RS Flip-Flop kilit entegreler olmadığında RS Flip-Flop için
doğrudan girişli D ve JK Flip-Flop’ler kullanılabilir. D ve JK doğrudan girişli Flip-Flop’lerin, SD ve CD
girişleri kullanılarak RS Flip-Flop elde edilir. SD girişi S girişi gibi, CD ( RD) girişi R girişi gibi davranır.
Bu doğrudan kontrol girişlerin her zaman ikisi de kullanılmayabilir. Genellikle sayısal devrenin veya Flip-
Flop’un silinmesi için CD girişi kullanılır. CD girişi, Flip-Flop’u çalışma sırasında başlangıç durumuna döndürür.
SAYFA - 27 -
Flip-Flop Parametreleri ve Geçiş Tabloları
IC olarak kenar tetiklemeli D ve JK Flip-Flop üretilir. Sayıcı tasarımlarında bu iki Flip-Flop kullanılır.
Flip-Flop ile sayıcı tasarlamak için Flip-Flop’un istenilen çıkış konumu için gerekli giriş bilgisinin ne olacağının
bilinmesi gerekir. İstenilen çıkış konumu için gerekli giriş bilgisini gösteren tabloya geçiş tablosu denir. D ve
JK Flip-Flop’ların geçiş tablosu aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tabloda Qn, Flip-Flop’un değişimden önceki çıkış
konumunu, Qn+1 değişimden sonraki çıkış konumu verir. Qn çıkış konumundan Qn+1 çıkış konumuna değişmesi için J
ve K veya D bilgi girişleri ne olması gerektiği tabloda görülmektedir.
Tablo 8.3: Flip-Flop geçiş tablosu
Flip-Flop çıkış
Giriş bilgisi
konumu
Qn Qn+1 J K D T
0 0 0 d 0 0
0 1 1 d 1 1
1 0 d 1 0 1
1 1 d 0 1 0
Tabloda verilen d işareti önemsiz anlamındadır. d’nin mantık 1 veya mantık 0 olması önemli değildir çünkü
çıkış konumunda değişiklik oluşturmaz. Geçiş tablosunun nasıl okunacağı aşağıda açıklanmıştır.
JK Flip-Flop için ;
Qn mantık 0 dan, Qn+1 mantık 0’a çıkış konum değişimi için J mantık 0, K önemsiz
Qn mantık 0 dan, Qn+1 mantık 1’e çıkış konumunun değişimi için J mantık 1, K önemsiz
Qn mantık 1 den, Qn+1 mantık 0’a çıkış konumunun değişimi için J önemsiz, K mantık 1
Qn mantık 1 den, Qn+1 mantık 1’e çıkış konumunun değişimi için J önemsiz, K mantık 0 olmalıdır.
D Flip-Flop için ;
Qn, mantık 0 dan, Qn+1 mantık 0’a çıkış konumunun değişimi için D mantık 0
Qn, mantık 0 dan, Qn+1 mantık 1’e çıkış konumunun değişimi için D mantık 1
Qn, mantık 1 den, Qn+1 mantık 0’a çıkış konumunun değişimi için D mantık 0
Qn, mantık 1 den, Qn+1 mantık 1’e çıkış konumunun değişimi için D mantık 1 olmalıdır.
Toggle Flip-Flop için ;
Qn, mantık 0 dan, Qn+1 mantık 0’a çıkış konumunun değişimi için T mantık 0
Qn, mantık 0 dan, Qn+1 mantık 1’e çıkış konumunun değişimi için T mantık 1
Qn, mantık 1 den, Qn+1 mantık 0’a çıkış konumunun değişimi için T mantık 1
Qn, mantık 1 den, Qn+1 mantık 1’e çıkış konumunun değişimi için T mantık 0 olmalıdır.
İstenilen çıkış sayısı ( biti ) kullanılacak Flip-Flop sayısını verir. Bir çıkış varsa bir Flip-Flop, iki çıkış
varsa iki Flip-Flop, üç çıkış varsa üç Flip-Flop kullanılır. Tüm çıkış konumunu sağlayan giriş bilgileri Flip-Flop
tipine göre geçiş tablosundan yararlanılarak bulunur. Buluna giriş bilgileri Karnaugh Haritalarına aktarılır. Her Flip-
Flop ve her Flip-Flop’un girişleri için Karnaugh Haritası düzenlenir. Karnaugh Haritalarından elde edilen
sadeleştirilmiş bilgilere göre devre tasarlanır.
SAYICILAR (COUNTERS)
Giriş :
Sayısal sistemlerde ve bilgisayarlarda olayları saymak için devreler kullanılır. Bu devrelere sayıcı devreleri
denir ve sayıcılar motor devri, üretim bandından geçen mamul sayısı, binaya giren ve çıkan kişilerin sayısı gibi
olayları sayar.
Giriş darbelerine bağlı olarak belirli bir durum dizisini tekrarlayan devrelere sayıcı denir.
Sayıcılar, Flip-Flop’ların ard arda uygun şekilde bağlanmalarıyla elde edilir.
Sayıcı devreleri çalıştığı süre içerisinde bilgilerini saklayabilmelidir. Flip-Flop’lar, sayıcı devre yapımında
istenilen özelliklere sahiptir ve sayıcı devre yapımında kullanılır. Flip-Flop’ların sayıcı devre yapımında çeşitli
bağlantı şeklileri vardır. Sayıcılar bu bağlantı şekillerine göre sınıflandırılır. Bağlantı şekline göre sayıcılar,
asenkron sayıcılar (asynchronous counters ) ve senkron sayıcılar (synchronous counters ) olarak ikiye ayrılır.
sayıcılar olayları ikilik olarak sayarlar. Sayıcıdaki Flip-Flop sayısı sayıcının ürettiği bit sayısını verir. Örneğin 2
tane Flip-Flop varsa sayıcı 2 bitlik sayıcı, 4 tane Flip-Flop varsa sayıcı 4 bitlik sayıcıdır.
SAYFA - 28 -
Bir sayıcının tekrar yapmadan alabildiği maksimum durum sayısına yani sayabildiği sayı miktarına o
sayıcının “mod’u” denir.
Sayıcıların CP girişine kare dalga sinyali uygulanır ve uygulanan sinyalin frekansını böler.
Sayıcılar digital ölçü, kumanda ve kontrol devrelerinin en önemli elemanlarıdır. Daha çok şu ,şlemleri
yapmak için kullanılırlar : a) Girişteki sinyalleri belirli bir koda dönüştürme,
b) Özel ardışıl kodlar üretmede,
c) Zaman geciktirme elemanı olarak.
Asenkron Sayıcılar ( Asynchronous Counters )

Şekil 1’de Flip-Flop’lar ile yapılan bir asenkron sayıcının prensip devre şekli verilmiştir. Asenkron
sayıcılarda, saat darbesi ilk Flip-Flop’un girişine uygulanır. Diğer Flip-Flop’lar saat darbesini bir önceki Flip-
Flop’un çıkışından alır.
Şekil Asenkron sayıcının prensip devresi

Flip-Flop’lar saat darbesinin pozitif veya negatif kenarında tetiklenir. Tetiklenen Flip-Flop çıkış konumunu
değiştirir. Q, mantık 1 ise Flip-Flop konum değiştirdiğinde mantık 0 olur. Şekil 1’de görülen Flip-Flop’lar pozitif
kenar tetiklemeli Flip-Flop’lardır.
Saat darbesi, Flip-Flop0’ın CP girişine uygulanır. Flip-Flop0 çıkışı D bilgi girişine göre her saat darbesinin
pozitif kenarında konumunu değiştirir. Flip-Flop0’ın Q çıkışı Flip-Flop1’in CP girişine uygulanır. Flip-Flop0’ın Q
çıkışı Flip-Flop1 için saat darbesi üretir. Flip-Flop0’ın her çıkış konumu değişikliğinin pozitif kenarında Flip-Flop1
çıkışı konumunu değiştirir. Flip-Flopn’nin CP girişi saat darbesini Flip-Flop1’nin Q çıkışından sağlar. Flip-Flop1
her çıkış konumunun pozitif kenarında değiştirdiğinde Flip-Flopn konumunu değiştirir. Her Flip-Flop konum
değiştirmek için bir önceki Flip-Flop’in konum değiştirmesini bekler.
Asenkron sayıcılarda Flip-Flop’lar aynı zamanda konum değiştirmez. Her Flip-Flop konum değiştirmek
için bir önceki Flip-Flop’un konum değiştirmesini bekler. Beklemek devrenin çalışmasında gecikmelere neden
olur. Asenkron sayıcılarda toplam zaman gecikmesi sayıcıda kullanılan Flip-Flop sayısı kadar artar. Örneğin bir
Flip-Flop’un zaman gecikmesi t ise ve 4 Flip-Flop kullanılıyorsa toplam zaman gecikmesi 4t kadardır. Zaman
gecikmesinin uzun olması asenkron sayıcıların istenmeyen özelliğidir.
Asenkron sayıcılara dalgalı ( ripple ) sayıcılar da denir.
Asenkron sayıcılar, ileri ve geri sayıcılar olarak ikiye ayrılır. İleri ve geri sayıcı devresi yapmak için Flip-
Flop seçimi önemlidir. Asenkron sayıcılarda JK Flip-Flop’u kullanılır. Negatif veya pozitif kenarlı seçilen JK
Flip-Flop’un Q ve çıkışlarının bir sonraki CP girişine bağlantı şekilleri tasarlanan sayıcının ileri veya geri sayıcı
olarak çalışmasını belirler.
Pozitif kenar tetiklemede CP girişine Q çıkışı bağlı ise geri, çıkışı bağlı ise ileri sayıcıdır.
Negatif kenar tetiklemede CP girişine Q çıkışı bağlı ise ileri, çıkışı bağlı ise geri sayıcıdır.
Asenkron ileri sayıcılar ( Up counters )
Aşağıdaki şekil’de 4 bitlik asenkron ( ripple ) ileri sayıcı devresi verilmiştir. Devrede negatif kenar
tetiklemeli JK Flip-Flop’u kullanılmıştır. İleri sayıcı için her Flip-Flop’un Q çıkışı bir sonraki Flip-Flop’un CP
girişine bağlanır.J ve K bilgi girişlerine mantık 1 uygulanır ve böylece JK Flip-Flop’lar Toggle tip Flip-Flop
olarak çalışır.
Devreye enerji verildiğinde tüm Flip-Flop çıkışları mantık 0’dır. Flip-Flop0’ın CP girişine kare dalga saat
darbesi uygulanır. Saat darbesinin her negatif kenarında Flip-Flop0’ın çıkış konumu değişir. Devrede Flip-
Flopların çıkışları q harfi ile gösterilmiştir.
Flip-Flop1’in CP girişi, Q0’ın çıkış bilgisini saat darbesi olarak görür ve her negatif kenarında çıkış
konumunu değiştirir. Flip-Flop2’nin CP girişi, Q1’in çıkış bilgisini, Flip-Flop3’ün CP girişi, Q2’nin çıkış bilgisini
saat darbesi olarak görür ve her negatif kenarda Flip-Flop’lar konum değiştirir. Sayıcı devresi saymaya 4 bitlik
00002 ikilik sayısından başlar ve 16 saat darbesinde 11112 ikilik sayısına kadar sayar. 17. saat darbesinde sayıcı
çıkışları 00002 olur ve tekrar saymaya başlar. Bu bağlantıda çıkışları boşta bırakılır.
SAYFA - 29 -
Şekil : Asenkron ileri sayıcı devresi ve çıkışların dalga şekilleri
Asenkron geri sayıcılar ( Down counters )

Aşağıdaki şekil’de 4 bitlik asenkron geri sayıcı devresi verilmiştir. JK Flip-Flop’lar negatif kenar
tetiklemelidir. Negatif kenar tetiklemeli JK Flip-Flop’un geri sayıcı devre olarak çalışması için Flip-Flop1 ve
sonraki Flip-Flop’ların CP girişleri bir önceki Flip-Flop’un çıkışına bağlanır. Flip-Flop1, 0’a, Flip-Flop2 1’e,
Flip-Flop3 2’ye bağlanır. Q çıkışları 4 bitlik ikilik sayıyı üretir. Devreye enerji verildiğinde tüm Q çıkışları
mantık 1’dir. Flip-Flop0, CP girişine uygulanan kare dalga sinyalinin negatif kenarlarında çıkış konum değiştirir.
Her Flip-Flop bir önceki Flip-Flop’un çıkış konumunun negatif kenarında çıkış konumunu değiştirir. Flip-
Flop’ların ilk çıkış konumu 11112’dir ve her saat darbesinde geri saymaya başlar. 11112’den 00002 ikilik sayısına
kadar geri sayar. 00002’den sonra tekrar 11112 sayısına döner.
SAYFA - 30 -
Şekil : Asenkron geri sayıcı devresi
İleri ve geri sayıcıların her Flip-Flop çıkışı, sayıcı girişine uygulanan kare dalga sinyalini böler. Her Flip-
Flop bir önceki Flip-Flop çıkışını ikiye böler. Sayıcı girişine uygulana kare dalganın frekansı Flip-Flop0 çıkışında
1/2’ye, Flip-Flop1 çıkışında 1/4’e, Flip-Flop2 çıkışında 1/8’e, Flip-Flop3 çıkışında 1/16’ya bölünür. Örneğin sayıcı
giriş frekansı 32 Hz ise Flip-Flop0 çıkışında 16 Hz, Flip-Flop1 çıkışında 8 Hz,Flip-Flop2 çıkışında 4 Hz, Flip-Flop3
çıkışında 2 Hz olur.
Yukarda şekilleri negatif kenar tetiklemeli Flip-Flop ile yapılan sayıcılar pozitif kenar tetiklemeli Flip-
Flop’lar da yapılmış gibi düşünülebilir.Çünkü dalga şekilleri Flip-Flop ların Q çıkışlarına göre çizilmiştir.
Gerçekte aşağı sayıcıda Flip-Flop lar çıkışlarından bir sonraki Flip-Flop ları tetiklerler.Yani gerçekte negatif
kenar tetiklemesi almış olurlar.
Asenkron ileri-geri sayıcılar

Aşağıdaki şekil’de asenkron resetli ileri geri sayıcı devresi verilmiştir. devrede CD resetleme girişleri ortak
bağlıdır. Reset girişi mantık 1 olduğunda Flip-Flop’lar sıfırlanır, mantık 0 olduğunda Flip-Flop’lar giriş bilgisini
sayar. İleri sayıcılara yukarı, geri sayıcılara aşağı sayıcılar denir. Devrenin yukarı sayması için ileri/geri girişine
lojik 1 uygulanır. Aşağı sayması için lojik 0 uygulanır. İstenilen sayıda sayıcının başa dönmesi için devre
resetlenir. Devre yukarı sayıcı iken resetlenir ise çıkışlar 0002 olur. Devre aşağı sayıcı iken resetlenir ise çıkışlar
1112 olur.
Şekil: Asenkron resetli ileri-geri sayıcı
SAYFA - 31 -
Mod’lu Sayıcılar:
Sayıcıların tekrar yapmadan alabildiği durum sayısına o sayıcının modu denir. Örneğin sayıcı Mod-10 ise 0
ile 9 arasında 10 tane rakam sayabiliyor demektir. Sayıcılar maksimum sayıcı yapısındaki Flip-Flop sayısına bağlı
olarak sayabilirler. Örneğin devremiz 4 Flip-Flop tan oluşmuşsa 24=16 tane rakam sayabilir. Eğer biz mod-12 bir
sayıcı yapmak istiyorsak sayma esnasında 9’u saydıktan sonra sayıcı içeriğini sıfırlamamız gerekir.
Flip-Flop’ların reset girişi aktif olduğunda Q çıkışı mantık 0 olur yani Flip-Flop’lar sıfırlanır. Sayıcılar
istenilen sayıya kadar sayma yaparlar. Sayıcı çıkışı istenen sayıya gelince reset girişi aktiflenir ve çıkış sıfırlanır.
Sayıcın sıfırlandığı sayıya o sayıcının MOD’u denir. Örneğin MOD-4 sayıcı, onluk 4 ( 01002 ) sayısında
resetlenerek başa ( 00002)’a döndürülür. MOD-6 sayıcı, onluk 6 ( 01102 ) sayısında sonra resetlenerek Flip-
Flop’lar sıfırlanır.
Sayıcıyı istenilen bir değerde resetlemek istersek asenkron sayıcılarda olduğu gibi saydırılmak istenmeyen
değerin binary karşılığında değeri lojik 1 olan Flip-Flop ların Q çıkışları bir VE DEĞİL ( NAND) kapısı
üzerinden Flip-Flop’ların Clear çıkışlarına bağlanır.
Örneğin sayıcı mod-10 yapılacaksa sayma aralığı 0 ile 9 arasında olacaktır. 10 a geldiğinde resetlenerek lojik 0
a dönecektir. 10 değeri saydırılmak istenmediğine göre bu değeri veren binary sayıda lojik 1 olan Flip-Flop
çıkışları tespit edilir.
10 = (1010)2 buna göre 12 nin karşılığında QD=1 QC= 0 QB=1 QA=0 Burada QD ve QB
çıkışlarının 1 olduğu görülmektedir. QD ve QB çıkışları NAND kapısı üzerinden Clear girişlerine uygulanır.
Böylece sayma değeri 10 a geldiğinde NAND kapısının çıkışı 1.1=1 değili 0 olacağından tüm Flip-Flop’ların Clr
girişlerine lojik 0 sinyali gider ve Flip-Flop içerikleri sıfırlanarak sayma değeri 0 a döner.Mod-10 asenkron yukarı
sayıcı devresi aşağıda görülmektedir.
Senkron Sayıcılar (Synchronous Counters)

Senkron sayıcılarda saat darbesi tüm Flip-Flop’ların CP girişlerine ortak uygulanır. Saat darbesinin ortak
uygulanmasıyla tüm Flip-Flop’ların tetiklenmesi aynı anda olur. Senkron sayıcılar, JK ve D tipi Flip-Flop’lar ile
yapılır. Flip-Flop’lar tetikleme anında JK veya D bilgi girişlerine göre çıkış konumunu değiştirir. Asenkron
sayıcılarda olduğu gibi Flip-Flop konum değiştirmek için bir önceki Flip-Flop’un konum değiştirmesini beklemez.
Senkron sayıcılarda aynı anda tetikleme olduğu için gecikme süresi kısadır. Senkron sayıcılar asenkron sayıcılara
göre daha hızlıdır. Aşağıdaki şekilde senkron sayıcının prensip devre şekli verilmiştir.
Senkron sayıcının prensip devre şekli
SAYFA - 32 -
Senkron sayıcılar ileri ve geri sayıcı olarak ikiye ayrılır. IC olarak ikilik ve onluk ( decade ) ileri geri
sayıcılar üretildi. Bu IC’ler sıralı olarak ileri geri sayarlar. Örneğin 4 bitlik ikilik sayıcı 00002 sayısından
başlayarak 11112 sayısına kadar sayar ve tekrar 00002 sayısına döner.
Onluk sayıcılar 4 bitlik sayıcılardır ve 00002 sayısından 10012 sayısına kadar sayar ve tekrar 00002 sayısına
döner. Sıralı sayıcılar ile ilgili uygulamalar sayıcı IC’ler tanıtıldıktan sonra verilecektir.
Senkron ileri geri sayıcılar ile sıralı olmayan ikilik sayıcı devreleri tasarlanır.
Senkron İleri Sayıcılar
Senkron sayıcılarda temel saydırma prensibi Flip-Flop

girişlerinin bir önceki Flip-Flop çıkışların- dan alınmasıdır. Bilindiği
gibi tüm Flip-Flop’lara Clk sinyali aynı anda uygulanır. Clk=1
olduğu için Flip-Flop’ların konum değiştirmesi dieğr girişlere bağlı
olur. Örneğin ; J-K tipi Flip-Flop ile devreyi kuracak olursak J ve K
girişleri kendinden önce gelen Flip-Flop’ların Q çıkışlarından alınır.
Doğruluk tablosuna göre Flip-Flop çıkışı, kendinden önceki tüm
Flip-Flop lar lojik 1 olduktan hemen sonra aktif olur. Flip-Flop ların
Q çıkışları AND kapısı üzerinden sonraki Flip-Flop’un Clk girişine
bağlanır. Senkron sayıcı mantığına göre de Flip-Flop ların J-K
girişleri kendinden önceki Flip-Flop’ların Q çıkışlarından alınacağı
için hiçbir Flip-Flop kendinden önceki Flip-Flop ların çıkışları lojik
1 olmadan konum değiştiremez.
Mesela ; QB Flip-Flop u QA Flip-Flop unun çıkışı 1 olduğunda

konum değiştirir. QC Flip-Flop u ise QA ve QB Flip-Flop çıkışlarının
her ikisi de lojik 1 olduğunda aktif olur. QD Flip-Flop u ise QA, QB
ve QC Flip-Flop larının çıkışları aynı anda lojik 1 olduğu zaman giriş
sinyali alır. Bu sebeple Flip-Flop ların Q çıkışları AND kapısı
üzerinden bir sonraki Flip-Flop’un J-K girişlerine uygulanır.
Böylece Q çıkışları 1 olduğunda 1.1 yada 1.1.1 sonucu lojik 1
olacağından J-K girişleri aktif olur.
Aşağıda 4 bitlik Senkron sayıcı devresi görülmektedir.
Sayıcıyı istenilen bir değerde resetlemek istersek asenkron sayıcılarda olduğu gibi saydırılmak istenmeyen
değerin binary karşılığında değeri lojik 1 olan Flip-Flop ların Q çıkışları bir VE DEĞİL ( NAND) kapısı
üzerinden Flip-Flop’ların Clear çıkışlarına bağlanır.
SAYFA - 33 -
Örneğin sayıcı mod-12 yapılacaksa sayma aralığı 0 ile 11 arasında olacaktır. 12 ye geldiğinde
resetlenerek lojik 0 a dönecektir. 12 değeri saydırılmak istenmediğine göre bu değeri veren binary sayıda
lojik 1 olan Flip-Flop çıkışları tespit edilir.
12 = (1100)2 buna göre 12 nin karşılığında QD=1 QC= 1 QB=0 QA=0
Burada QD ve QC çıkışlarının 1 olduğu görülmektedir. QD ve QC çıkışları NAND kapısı üzerinden Clear girişlerine
uygulanır. Böylece sayma değeri 12 ye geldiğinde NAND kapısının çıkışı 1.1=1 değili 0 olacağından tüm Flip-
Flop’ların Clr girişlerine lojik 0 sinyali gider ve Flip-Flop içerikleri sıfırlanarak sayma değeri 0 a döner. Devre
aşağıda görülmektedir.
Senkron Aşağı Sayıcılar
Aşağı sayıcılar, asenkron sayıcılarda olduğu gibi Flip-Flop’ların girişleri çıkışlarından alınarak
yapılırlar. Yukarı sayıcı ile aynı yapıda olup sadece Flip-Flop’ların J-K girişleri kendinden önce gelen Flip-
Flop’ların çıkışlarına bağlanırlar.Unutulmaması gereken önemli bir nokta, sayıcının sayma çıkışları
yani binary çıkış bitleri tüm sayıcı çeşitlerinde Q çıkışlarından alınır.
Aşağıda 4 bitlik Senkron aşağı sayıcı devresi görülmektedir.
Aşağıdaki Şekilde 74X90 ile yapılan 99’a kadar veya daha çok sayıya kadar sayan ( 99…99 ) sayıcı devre
şekli verilmiştir. Sayma işleminin yapılması için kontrol girişleri şaseye bağlanır. 74X90 IC’de iki saat darbesi
( CKA-CKB ) girişi vardır. Sayıcının 9’a kadar sayması için CKA girişine saat darbesi uygulanır, CKB girişine A
çıkışı geri besleme olarak bağlanır. Bu bağlantı yapılmazsa sayıcı 0 -1 sayar. Saat darbesi CKB girişine
uygulanırsa sayıcı 0,2,4,6,8 olarak sayar. Bu sayma şekline beşlik sayma denir.
SAYFA - 34 -
Sayıcı 9 sayısından sonra 10 sayması için iki ve daha çok sayıcı kaskad bağlanır. Her sayıcının D çıkışı bir
sonraki sayıcının CKA girişine bağlanır. Asenkron bir bağlantı gerçekleştirilir.
Bilgi çıkışları bir 7’li gösterge kod çözücüye uygulanır. Böylece sayıcı CKA girişine uygulanan CP kare
dalga saat darbesini sayar.
o r t a k a n o t g ö s t e r g e o r t a k a n o t g ö s t e r g e
1 3 1 2
8 1 1 1 0 9 1 5 1 4 1 3 1 2
8 1 1 1 0 9 1 5 1 4
a b c d e5 f g a b c d e5 f g
4 R B I 4 R B I
B I / R B 7 O4 x 4 7 B I / R B 7 O4 x 4 7
L T 3 L T 3
D C B A D C B A
6 2 1 7 6 2 1 7
1 1 8 9 1 2 1 1 8 9 1 2
D C B A D C B A
1 1
C K B C K B
d iğ e r 7 4 9 0 7 4 9 0
C K 1A 4 C K 1A 4
C P g ir iş i
s a y ı c y a R 1g R 2g R 1o R 1o R 1g R 2g R 1o R 1o
6 7 2 3 6 7 2 V c c 3= 5
G N D = 1 0
Şekil 23
DİJİTAL VE ANALOG SİNYALLER

Günümüz elektroniği Analog ve sayısal olmak üzere iki temel türde incelenebilir. Analog büyüklükler
sonsuz sayıda değeri içermelerine rağmen, sayısal büyüklükler sadece iki değer alabilirler. Analog büyüklüklere
örnek olarak basınç, sıcaklık, ışık gibi değerleri verebiliriz.
Şekil (a) daki elektrik devresinde çıkış gerilimi ayarlı direncin değiştirilmesi ile birlikte 0 ile 12V. Arasında
sonsuz sayıda değer alabilir.
Şekil (b) de ise çıkış gerilimi sadece iki gerilim seviyesinde tanımlanabilir. Eğer anahtar açılıksa 0 volt,
anahtar kapalı ise 12 Volt devrenin çıkış geriliminin alabileceği değerlerdir.
Sayısal bir sistemde bilgiler sinyal adı verilen fiziksel niceliklerle temsil edilir. Sayısal sinyallerle elektronik
devrelerin çalışması, ikilik sayı sisteminin uygulanması ile gerçekleşir.
Bir sayısal sistem, iki değişik gerilim seviyesine göre çalışır. Bu nedenle sayısal devreler Binary (ikilik) sayı
sisteminde kullanılan 1 ve 0 ile tanımlamak zorundadır. Bu sayısal sistemin girdilerinin ikilik koda dönüşmesini
sağlar.
Bir kare dalganın yükselme ve düşmesinin çok küçük zaman
diliminde olduğu düşünülürse kare dalga sayısal sinyallere güzel Binary
örnek olabilir.
SAYFA - 35 -
LOJİK ENTEGRELER
Entegreler kısaca “Integrated Circuit” kelimelerinin baş harflerinin birleştirilmesi ile (IC) ifade edilebilir.
Genel anlamda entegre, bir çok devre elemanının birleştirilmesi ile meydana gelmiştir. Entegreler değişik
tekniklerle üretilirler. Bunlardan en yaygın olarak kullanılanı “monolitik” entegre tekniğidir. Bu teknikte yapım
elemanı olarak en çok direnç, kondansatör, transistör, diyot,fet, mosfet gibi yarı iletken elemanlar
kullanılmaktadır.
Dijital elektronikte kullanılan lojik kapılar entegre devre yapısında imal edilirler. Bunları yapı bakımından
şöyle gruplandırabiliriz :
a) RTL – Direnç-Transistör lojiği,
b) DTL – Diyot - Transistör lojiği,
c) TTL – Transistör - Transistör lojiği,
d) ECL – Emiter Kuplajlı lojik,
e) CMOS – Tümleşik Metal Oksit yarı iletken,
RTL ve DTL tür entegreler ilk kullanılan lojik kapılardır. Günümüzde hemen hemen hiç kullanılmazlar.
ECL tip entegreler yüksek hız gerektiren sistemlerde kullanılırlar.
MOS fazla elemana ihtiyaç olan yerlerde kullanılır.
TTL ve CMOS entegreler ise günümüzde en yaygın kullanılan entegreler olup, dijital elektronikte çok
büyük öneme sahiptirler.
Her iki tür entegre de 14 veya 16 ayaklı olarak yapılır. Entegre ayaklarından bir tanesi pozitif besleme, bir
tanesi de negatif besleme ayağıdır. Besleme ayakları bütün kapılar için ortaktır.
TTL ENTEGRELERİN ÖZELLİKLERİ

TTL entegreler 74XX şeklinde numaralandırılır. Besleme gerilimleri +5 volttur. En fazla 5,35 volt gerilim
ile beslenebilirler.
Bir TTL entegrenin girişindeki sinyalin “0” sayılabilmesi için giriş sinyali 0,8 volttan küçük olmamalıdır.
Giriş sinyalinin “lojik 1” sayılabilmesi için ise gerilim değeri 2 volttan büyük olmalıdır.
Çıkış sinyalinin “ lojik 0” sayılması için ise 0,4 volttan küçük olması gerekir. “lojik 1” sayılması için ise
2,4 volttan büyük olmalıdır.
TTL entegrelerin akım değeri miliamper seviyesindedir.
Giriş empedansları çok düşüktür.
Anahtarlama hızları yüksektir. 10 nanosaniye zaman aralığında anahtarlama yapabilirler.
TTL entegrelerde kullanılmayan girişler eğer “0” volta bağlanmazsa “1” olarak işlem görür. Uygulamada
bu uçların +5 volta bağlanması daha iyidir.
Yandaki şekilde görüldüğü gibi, özellikle çıkışta kararsız bölge
oldukça geniş bir bant aralığında yer alır. Bu da entegrenin güvenli
çalışmasını engeller.
Entegre devrelerin beslenmesinde akım darbelerinden korunmak
için, besleme kaynağı ile toprak arasına 0,1 mikrofarad
veya 0,01 mikrofarad kondansatör bağlamakta fayda vardır. Entegre
üzerindeki statik elektrik yükünün zararsızca deşarj edilmesi ve
böylece entegrenin zarar görmemesi, ayrıca entegre üzerinde gereksiz
potansiyel oluşturmaması için bu koruma tedbiri alınmalıdır.
CMOS ENTEGRELERİN ÖZELLİKLERİ

CMOS entegreler 40XX serisi ile numaralandırılır. Metal oksit slikon türü maddeler yapım malzemesi olarak
kullanılır. Çalışma gerilimleri 3V ile 15 volt arasındadır. Entegre
ayaklarına çalışma sırasında çıplak el ile dokunulmamalıdır. Boşta kalan
ve dokunulmayan ayakları uygun bir potansiyele bağlanmalıdır. Entegre
besleme gerilimine bağlı olmadığı sürece kapı girişlerine sinyal
uygulanmamalıdır. CMOS entegrelerin çektikleri akım TTL den daha
düşük olup mikroamper seviyesindedir. Giriş empedansları çok
yüksektir.
Anahtarlama hızları düşüktür. TTL entegrelere göre yavaş çalışırlar. (300
nanosaniye)
SAYFA - 36 -
CMOS da ideal çıkış değeri elde edilir. TTL ve CMOS entegrelerin aynı besleme kaynağından beraberce
kullanılmaları uygun değildir.
7 ELEMANLI LED (DISPLAY)
Çubuk şeklinde veya başka şekillerde imal edilen led’lerin 7 tanesi şekilde görüldüğü gibi bir araya
getirilirse, 7 LED’li gösterge elde edilir. Bu göstergeye Display adı verilir. Günlük hayatta desimal sayıları
göstermek için kullanılan display ile 0…9 arasındaki rakamlar, o rakamı oluşturan ledlerin iletime geçmesi ile
görüntülenir. Display’de rakamları gösteren 7 tane ledin yanı sıra ondalık sayıları görüntülemede kullanılan .
(nokta) simgeside led olarak yer alır. Gerektiğinde nokta da görüntülenebilir.
Displaydeki toplam 8 ledin birer ucu ortak olarak birbirine bağlanmıştır. Bu uç devrede besleme
ucuna, Vcc’ye veya GND’ye bağlanır. Ledlerin diğer ucuna ise uygun polaritede gerilim verilerek iletime geçer
ve göstergede o led ışık verir.
Displayler bağlantı şekillerine göre 2 çeşittir.ortak anotlu ve ortak katotlu. Ortak anotlu displayde tüm
ledlerin anot uçları birbirine bağlanarak uç çıkartılmıştır. Ledlerin ışık vermesi için boşta kalan uçlarına negatif
geirlim yani digital anlamda lojik 0 uygulanmalı- dır. Ortak katotlu displaylerde ise ledlerin katot uçları ortak
olarak bağlanmıştır.bu displaylerde led ayaklarına lojik 1 sinyali geldiği zaman ışık verir.
Uygulamada genellikle ortak anotlu displayler kullanıldığı için şekillerde ve doğruluk tablosunda bu
display’e ait örnekler verilmiştir.
Ortak anotlu displayde aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi ledlerin anotları birbirine bağlanarak +Vcc’ye
bağlanmıştır. Ledlerin ışık vermesi için katotlarına (-) negatif gerilim uygulamak gerekir. Ledlerin yüksek
akımdan dolayı zarar görmemesi için katot uçlarına gerilim değerine uygun olarak birer akım sınırlama direnci
bağlanır. Her bir led a,b,c,d,e,f ve g harfleri ile ifade edilir. Displayde hangi desimal rakam görüntülenmek
isteniyorsa, o rakamı verecek ledlere uygun polaritede gerilim uygulanır. Örneğin 2 rakamını göstermek için
a,b,d,e ve g ledleri , 4 rakamını yazdırmak için b,c,f,g ledleri , 9 rakamını yazdırmak için ise a,b,c,f ve g ledleri
iletime geçirilmelidir.
Display, digital sayıcı devrelerinde bir kod çözücü entegre ile birlikte kullanılır.
Bu kod çözücü entegre, girişlerine uygulanan binary değerin desimal karşılığı
displayde görüntülenecek şekilde, displaydeki ledlere sinyal gönderir. Bu entegrelere
display sürücüsü adı verilir. Eğer display ortak anotlu ise, çıkışları aktif 0 olan bir
sürücü entegre kullanılır. Çünkü ledlerin iletime geçmesi için kod çözücü entegreden
displaye lojik 0 sinyali gitmesi gerekir. Ortak katotlu displaylerde ise kod çözücü
sürücü entegre olarak aktif 1 çıkışlı bir entegre kullanılır. Sürücü entegre olarak en çok
TTL serisinden ortak anotlu display için 7447 , ortak katotlu display için ise 7448
entegresi kullanılır.
SAYFA - 37 -
Binary Girişler Desimal Çıkışlar Rakam

D C B A a b c d e f g Disp.
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0
0 0 0 1 1 0 0 1 1 1 1 1
0 0 1 0 0 0 1 0 0 1 0 2
0 0 1 1 0 0 0 0 1 1 0 3
0 1 0 0 1 0 0 1 1 0 0 4
0 1 0 1 0 1 0 0 1 0 0 5
0 1 1 0 1 1 0 0 0 0 0 6
0 1 1 1 0 0 0 1 1 1 1 7
1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 8
1 0 0 1 0 0 0 1 1 0 0 9
Doğruluk tablosu ortak anotlu display ile kullanılacak sürücü entegresi

için verilmiştir. Buradan görüleceği üzere kod çözücü (sürücü)
entegrenin binary girişlerine karşılık gelen desimal rakamları yazdıracak
ledlere lojik 0 giderek displayde ilgili sayının görüntülenmesi sağlanır.
Displayin yapısına ve şekline bağlı olmakla birlikte genellikle

ger iki tarafında 5’er adet olmak üzere toplam 10 tane ayağı vardır. Her
iki tarafın ortadaki ayağı displayin ortak bağlantı ucudur. Displayin hangi
ayağının hangi lede ait olduğunu bulmak için öncelikle güç kaynağının
(+) ve (-) uçlarını uygun bir direnç üzerinden display ayaklarına değdirip
ortak ucu ve ortak anotlumu yoksa katotlumu olduğunu tespit ederiz.
Ardından ortak ucu sabit tutup sırayla diğer ayaklara değdirerek hangi
ucun hangi lede ait olduğunu tespit edebiliriz.
…. Serisi ortak anotlu displayde ayakların adresleri şekildeki
gibidir.
DİSPLAY İLE SÜRÜCÜ ENTEGRESİNİN BAĞLANTISI:
Displayin sürücü entegresi ile bağlantısı aşağıdaki şekildedir.

Burada displayin led girişlerine 7447 sürücü entegresinin çıkışları
bağlanmıştır. Bu entegrenin A-B-C ve D girişleri binary sayıların
girişleridir. Girişlerdeki binary değerin desimal karşılığı olan sayı
displayde görülecek şekilde entegreden displaye sinyaller gider ve
displayde sayı, ledlerin ışık vermesi sayesinde görüntülenir.
SAYFA - 38 -
LOJİK DEVRELERİN VE DEĞİL (NAND) KAPILARI İLE KURULMASI

Lojik devrelerde kullanılan beş temel Lojik kapı vardır. VE(AND), VEYA(OR), DEĞİL (NOT),
VE DEĞİL (NAND), VEYA DEĞİL (NOR). Her bir kapı çeşidi ayrı bir entegre yapısı içersinde bulunur. Bir
Lojik kapı entegresi içersinde iki girişli kapılardan 4 tane, Değil kapısından ise 6 tane bulunur. Örneğin 7408 VE
kapı entegresi içersinde bulunan 4 adet VE kapısından istediğimizi kullanabiliriz.Yada bir devrede 3-4 tane aynı
cins kapı varsa, bir tane entegre ile bu devreyi kurabiliriz. Devrelerdeki kapı çeşidi arttıkça kullanılacak entegre
sayısı da artar. Bir devre de yer alan tüm kapılar aynı cins ise daha az entegre ile bu devreyi gerçekleştirebiliriz.
Bu sebeple Lojik devreler mümkün olduğu kadar aynı cins kapılar ile tasarlanır. Temel Lojik kapılar içersinde
diğer kapılardan en kolay dönüştürülebilen kapı VE DEĞİL (NAND) kapısıdır. Genellikle Lojik devre
tasarımlarında ortaya çıkan devre de diğer kapılar, VE DEĞİL kapılarına dönüştürülerek devre son halini alır.
Devreleri VE DEĞİL kapıları ile düzenlemenin avantajları şunlardır:
a) Elimizde bulunmayan bir kapının yerine VE DEĞİL kapısı kullanabiliriz,
b) Kullanılan entegre sayısı azalır,
c) Devrenin maliyeti azalır,
d) Devrenin boyutları küçülür, devre hafifler,
e) Bağlantılar sadeleşir, işçilik kolaylaşır,
f) Hata yapma oranı azalır,
g) Meydana gelen bir arızada devre takibi ve hatayı bulup gidermesi kolaylaşır,
h) Aynı cins entegreler kullanılacağı için kapı giriş çıkışlarında akım ve gerilim değerleri arasında
uygunluk sağlanır, devre daha kararlı çalışır.
Aşağıda Lojik kapıların VE DEĞİL kapılarına dönüşümü görülmektedir.
a) DEĞİL kapısının VE DEĞİL eşdeğeri :
DEĞİL kapısının VE DEĞİL eşdeğerini göstermek için girişleri kısa devre edilmiş VE DEĞİL kapısı
kullanırız. Çünkü DEĞİL kapısı tek girişli bir kapıdır ve aynı değişkene ait iki giriş tek giriş olarak kullanılabilir.
Burada Boolean kurallarından A.A=A kuralını kullanırız. DEĞİL kapısının çıkışı dir. VE DEĞİL kapısının
çıkışı ise yazılabilir.
b) VE kapısının VE DEĞİL eşdeğeri :

VE kapısını VE DEĞİL kapısına dönüştürmek için VE kapısı matematiksel ifadesinde
çıkışın iki kez değilini alırız. Böylece sonuç değişmez.Ve kapısı VE DEĞİL kapısı olarak çizilir,
çıkışına da bir DEĞİL kapısı yani girişleri kısa devre edilmiş VE DEĞİL kapısı çizilir. Böylece VE kapısı
VE DEĞİL kapısına dönüştürülmüş olur.
Sonuç olarak VE kapısının VE DEĞİL eşdeğeri, ard arda bağlanmış iki adet VE DEĞİL kapısıdır.
c) VEYA kapısının VE DEĞİL eşdeğeri :

VEYA kapısını VE DEĞİL kapısına dönüştürmek için VEYA kapısı matematiksel ifadesinde
çıkışın iki kez değilini alırız. Böylece sonuç değişmez. De Morgan Teoremlerine göre ilk değili A ve B
nin üzerine parçalarsak aradaki toplama işareti çarpmaya dönüşür, böylece ifadesini elde ederiz. Bu
ifade girişleri değillenmiş VE DEĞİL kapısıdır. DEĞİL kapıları yerinede eşdeğeri olan girişleri kısa devre edilmiş
VE DEĞİL kapısını çizersek sonuçta girişleri VE DEĞİL kapısı ile değillenmiş VE DEĞİL kapısı elde ederiz.
SAYFA - 39 -
c) VEYA DEĞİL kapısının VE DEĞİL eşdeğeri :

VEYA DEĞİL kapısını VE DEĞİL kapısına dönüştürmek için VEYA DEĞİL kapısı matematiksel
ifadesinde çıkışın iki kez değilini alırız. Böylece sonuç değişmez. De Morgan Teoremlerine
göre ilk değili A ve B nin üzerine parçalarsak aradaki toplama işareti çarpmaya dönüşür, böylece
ifadesini elde ederiz. Bu ifade girişleri değillenmiş VE DEĞİL kapısıdır.Çıkışında değili alınmıştır. DEĞİL
kapıları yerine de eşdeğeri olan girişleri kısa devre edilmiş VE DEĞİL kapısını çizersek sonuçta girişleri ve
çıkışı VE DEĞİL kapısı ile değillenmiş VE DEĞİL kapısı elde ederiz.
ÖRNEK : Aşağıdaki devreyi VE DEĞİL (NAND) kapıları ile düzenleyiniz.
Devrede üç çeşit kapı vardır. Ve kapısı, DEĞİL kapısı, VEYA kapısı.

Bu üç kapı içi devrede üç ayrı entegre kullanmamız gerekir. Şimdi bu
devredeki kapıların yerine VE DEĞİL eşdeğerlerini çizerek devreyi
tekrar düzenleyelim.
Devre aşağıdaki hali alır. Birbiri ardına gelen DEĞİL kapıları, yani
girişleri kısa devre edilmiş VE DEĞİL kapıları birbirini götürür. Çünkü
ard arda gelen bu kapılardan birincisinin girişi ile ikincisinin çıkışı
aynıdır. Bu yüzden ard arda gelen bu iki kapı silinebilir. Böylece
kapı sayısı azalmış olur.
Yukarıdaki şekilden görüldüğü gibi 4 adet VE DEĞİL kapısı silindi ve sonuçta sadece iki VE DEĞİL
kapısından oluşan devre ortaya çıktı. Elde edilen çıkış ifadesinin ise, De Morgan teoremleri kullanılarak açılırsa
ilk baştaki devre çıkışı ile aynı olduğu görülüyor.
Yalnızca VE DEĞİL kapıları ile düzenlenen devrede sadece bir entegre kullanmak yeterli olacaktır.
Çünkü bir VE DEĞİL kapı entegresi içersinde 4 tane VE DEĞİL kapısı bulunur. Devrenin ilk halinde 3 tane
entegre kullanmak gerekiyordu. VE DEĞİL kapıları ile çizilmiş halinde ise yalnızca bir entegre kullanarak
malzeme sayısını azaltmış oluyoruz. Şekillerden görüldüğü gibi devre ilk haline göre daha sade, bağlantılar
SAYFA - 40 -
azalmış ve basitleşmiştir. Kullanılan malzeme sayısı azaldığı için maliyet düşük, işçilik kolay, boyutlar küçük
ve hafiflemiş olur.
Burada dikkat etmemiz gereken en önemli nokta; her kapının VE DEĞİL eşdeğerini devrede yerine
koyarak varsa yapılması gereken sadeleştirmeleri yapmalıyız.
Şimdi bu devredeki kapıların yerine VE DEĞİL kapıları eşdeğerlerini çizerek devreyi düzenleyelim.
Devrede sadeleşebilecek kapıları silerek gerekli sadeleştirmeleri yaptıktan sonra devre aşağıdaki hali alır.
Elde edilen NAND kapılı devrenin Lojik ifadesini yazıp sadeleştirme yaptıktan sonra yeni devrenin çıkışının
ilk halindeki çıkış ifadesi ile aynı olduğu görülür.
SAYFA - 41 -
KLASİK KUMANDA DEVRELERİNİN LOJİK KAPILARLA KURULMASI

Elektriksel kumanda devreleri, kontaktörler, zaman röleleri, büyük boyutlu butonlar ve uzun, kalın kablo
bağlantılarından oluşur ve çoğunlukla 220 volt AC gerilim ile çalışırlar. Ayrıca anahtarlama elemanları mekanik
olduğu için bakımları zordur, sürekli sorun çıkarırlar.
Günümüzde kumanda devreleri, elektronik devre elemanları ile tasarlanarak Daha güvenli bir
çalışma elde edilir. Özellikle Lojik kapılar, kumanda devrelerini tasarlamak ve çalıştırmak için ideal
elemanlardır. Kumanda devrelerinde klasik tipteki kumanda elemanlarının yerine elektronik devre elemanlarını
kullanmak ve devreleri özellikle Lojik kapılarla düzenlemek aşağıdaki faydaları sağlar.
Kumanda devrelerini elektronik elemanlarla kurmanın avantajları :
a) Maliyetleri düşüktür. e) Boyutları küçüktür, az yer kaplarlar,
b) Uzun ömürlüdürler, f) Hızlı çalışırlar,
c) Daha güvenli çalışırlar, g) Ark yapma tehlikeleri yoktur,
d) Az güç harcarlar, h) Bakımları ve işçilikleri kolaydır,
Dezavantajları :
a) Yüksek akım ve gerilimlere karşı dayanıksızdırlar,
b) Isınmaya karşı dayanıksızdırlar,
c) Gürültü ve titreşimlerde hatalı çalışırlar,
Klasik kumanda devrelerini Lojik kapılarla düzenlemek için aşağıdaki işlem sırası takip edilir :
a) Önce devrenin klasik kumanda devresi çizilir,
b) Kumanda devresine göre çıkış elemanlarının, yani motorlara kumanda edecek kontaktör ve rölelerin
Lojik formülleri yazılır,
c) Lojik formüllere göre devre tasarlanır,
d) Devre VE DEĞİL kapıları ile düzenlenir, gerekli sadeleştirmeler yapılır,
e) Elde edilen devrenin belsem ve buton bağlantıları yapılır.
f) Devredeki çıkışlara göre küçük üçlü röleler ile çıkışlar alınır ve motorlara kumanda edecek güç
kontaktörlerine bağlantısı yapılır.
LOJİK KAPILAR İLE MÜHÜRLEME DEVRESİ YAPIMI

Kumanda devrelerinde en temel bölüm mühürleme devresidir. Bir çıkışa kumanda eden mühürleme
devresini Lojik kapılar ile düzenleyelim.
Elektriksel kumanda devresinde, mühürleme devresi
şekil (a)da görüldüğü gibidir.devrede Start butonuna
basıldığında M kontaktörü enerjilenir. Start butonuna
paralel bağlı olan M açık kontağı kapanarak devreden
SAYFA - 42 -
sürekli enerji akışını sağlar. Elimizi Start butonundan çeksek bile akım M kontaktörüne gitmeye devam
eder. Bu devrede M açık kontağına Mühürleme Kontağı adı veriliyordu. M kontaktörünün enerjisini
kesmek için Stop butonuna basmak gerekir.
Şimdi bu devrede M çıkış kontaktörünün Lojik formülünü yazalım. Stop yerine Reset , Start Yerine Set
yazmamız elektronik çalışma dilinde daha uygun olacaktır. Lojik formülü yazarken çıkışın enerjilenebil-
mesi için akımın takip etmesi gereken yol üzerindeki elemanları, bağlantı durumlarına göre yazmalıyız.
Örneğin bir kontak veya buton seri bağlı ise VE kapısı ile yani çarpma sembolü ile, paralel bağlı ise VEYA
kapısı ile , yani toplama işareti ile formüle yazmalıyız. Açık kontak veya butonlar olduğu gibi, kapalı
kontak veya butonlar ise değili alınarak formüle yazılır.
M çıkışının Lojik formülünü yazarken, Stop butonu devreye seri bağlı olduğu için, diğer bir ifade ile akım
R fazından gelip M ye ulaşabilmesi için Stop (Reset) butonundan mutlaka geçmesi gerektiği için bu butonu VE
kapısı ile göstermeliyiz. Reset butonu normalde kapalı bir kontak olduğu için değil ifadesi ile gösterilir.
Akım daha sonra bir düğüm noktasına gelir. M çıkışına akımın ulaşabilmesi için geçebileceği iki yol
vardır. Biri Start (Set) butonu, diğeri ise M açık kontağı. Yani, akım Set butonundan veya M kontağından
geçmelidir. Bu yüzden bu iki eleman VEYA kapısı ile gösterilir. Akım daha sonra M çıkış kontaktörüne
ulaşacağı için formül burada sona erer. Şimdi formülü yazalım.
Formülden görüleceği üzere, Set ile M VEYA
kapısına giriyor, VEYA kapısının çıkışı ile Reset’in
değili VE kapısına bağlanıyor. VE kapısının çıkışı ise
M kontaktörünün çıkış eşdeğeridir.
Buna göre Lojik devreyi çizelim.
Bu devre normal şartlarda standart bir Lojik kapı

devresidir. Lojik kapılarla düzenlenmiş bir devreyi enerji uygulayıp kumanda devresini kontrol edecek şekle
getirmek için bazı değişiklikler yapmamız gerekir. Çıkışına küçük güçlü röle bağlamalıyız. Rölenin çıkış ucu
devrenin eksi ucuna(GND) bağlanırsa gerilimde düzensizlikler olabilir ve röle kontakları kapanmayabilir. Bu
sebeple rölenin çıkış ucu devrenin +5V. Ucuna bağlanmalıdır. O halde rölenin giriş ucuna 0 sinyali gelince röle
enerjileneceğine göre, VE kapısı çıkışından gelecek Lojik 1 sinyalini, Lojik 0 sinyaline çevirmek için bu kapı
çıkışı ile röle arasına bir DEĞİL kapısı bağlamalıyız.İleride göreceğimiz Tampon-Sürücü kapı olarak kullanılan
bu kapı aynı zamanda röle akımını karşılayan, ve rölenin tam +5V. Gerilim ile çalışmasını sağlayan açık
kolektör tip (OCO) bir entegre DEĞİL kapısıdır. Set ve Reset girişlerine de buton bağlamalıyız. Ancak
butonların bir ucu eksiye gidecektir. Yani butonlara basıldığında devreye Lojik 0 sinyali gidecektir. O halde
butonlara basılmadığı normal çalışma durumunda devreye Lojik 1 sinyali gitmelidir. Bu Lojik kapıların
çalışması için gerekli bir durumdur. Devrenin artı ucundan girişlere sinyal uygulanır. Ancak butonlara
basıldığında güç kaynağının artı ve eksi uçlarının direkt kısa devre olmaması ve kapı girişlerine düşük akımla
Lojik 1 sinyali uygulamak böylece kapıların zarar görmesini önlemek amacıyla bu Lojik 1 sinyali 2K2 değerin-
deki dirençler üzerinden uygulanır. Devreyi enerji uygulayıp çalışabilecek şekilde yeniden düzenleyelim.
Dirençlerin bağlandığı kapı girişlerine, dirençler üzerinden gelen Lojik 1 sinyalini Lojik 0 a çevirmek amacıyla
DEĞİL kapıları bağlanır.
SAYFA - 43 -
Şimdi bu devreyi VE DEĞİL kapıları ile düzenleyelim. Bunun için diğer kapıların eşdeğerleri olan VE
DEĞİL kapılarını çizerek devreyi son hali ile çizelim.
Şimdi yukarıdaki mühürleme devresinin çalışmasını açıklayalım : Devreye enerji uygulandığı zaman,
normalde 2K2 değerindeki dirençlerden Set ve Reset butonlarının çıkışlarına yani N1 VE N2, VE DEĞİL
kapılarının girişlerine Lojik 1 sinyali gelir. Set butonuna basıldığında (+Vcc) den gelen Lojik 1 sinyali Set
butonu üzerinden kısa devre olarak (-) ye gider. Böylece N1 kapısının bir girişi Lojik 0 olur. VE DEĞİL
kapısının özelliğine göre girişlerinden biri Lojik 0 olursa çıkışı Lojik 1 olurdu. Bu yüzden N1 kapı çıkışı Lojik
1 olur. Normalde N2 kapısının diğer girişi de Lojik 1 olduğu için N2 kapı çıkışı Lojik 0 olur. N3 kapı çıkışı da
girişi tersleyeceği için Lojik 1 olur. Sürücü kapı olan DEĞİL kapısının çıkışı Lojik 0 olacaktır. Böylece rölenin
giriş ucuna Lojik 0 sinyali gelir. Rölenin çıkışında Lojik 1 olduğu için röle enerjilenir. Set butonundan elimizi
çektiğimiz zaman N1 kapısının alt girişi yeniden Lojik 1 olur ancak üst girişi N2 kapı çıkışından Lojik 0 sinyali
aldığı için yani N1 kapısını mühürlediği için bu kapının çıkışı sürekli olarak Lojik 1 değerinde kalır.
Reset butonuna bastığımızda N2 kapısının alt girişi negatif gerilim seviyesinde olacağı için bu girişe
Lojik 0 uygulanmış olur. N2 kapısı VE DEĞİL kapısı olduğu için çıkışı Lojik 1 olacaktır.N1 kapısının üst
girişine artık Lojik 1 sinyali gelir ve mühürleme ortadan kalkar. N3 girişi Lojik 1 olacağından çıkışı da Lojik 0
olacaktır. Girişine Lojik 0 gelen sürücü DEĞİL kapısının çıkışı Lojik 1 olur. Rölenin her iki ucuna da Lojik 1
geleceği için rölenin enerjisi kesilir. Böylece rölenin çalışması durmuş olur.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta butonlara basıldığında bağlı oldukları girişe Lojik 0 sinyal seviyesi
uyguladıkları unutulmamalıdır. Butonlar açıkken dirençler üzerinden kapılara Lojik 1 sinyali gidecektir.
SAYFA - 44 -
Bu devrede M rölesinin açık kontağını güç kontaktörünün bobin uçlarına bağlarsak, M rölesi enerjilendi-
ğinde güç kontaktörü de enerjilenecek ve bağlı olduğu motoru çalıştıracaktır. Bu bağlantı aşağıda gösterilmiştir.
MOTOR DEVİR YÖNÜ DEĞİŞTİRME DEVRESİ

Elektriksel kumanda da en çok kullanılan devrelerden biri olan motor devir yönü değiştirme
kumanda devresini Lojik kapılarla düzenleyelim. Bu devrede iki adet başlatma butonu ve iki adet çıkış rölesi
vardır. Butonlardan biri motoru bir yönde, Diğeri ise öbür yönde döndürecektir. Bu devrenin doğru ve güvenli
çalışması için bazı devre parçalarına gerek vardır. Öncelikle bu devreleri inceleyip ardından devreleri birleştirerek
motor devir yönü değiştirme devresini bir bütün olarak çizelim.
Kumanda Devresinin Güvenli Çalışması İçin Gerekli Devreler :
a) Başlangıç (Reset) Devresi :
Mühürleme devresinde, devrenin ilk anda mutlaka Reset durumunda yani çalışmıyor olması gerekir.
Aksi halde devreye enerji uygular uygulamaz devre çalışır ve çıkış verir ve eğer motora kumanda ediyorsa motor
çalışmaya başlar. Olabilecek sakıncaların giderilmesi için devrenin başlangıcında “Başlangıç Reset” devresi
kullanılır. Bu devre ile giriş sinyali kontrol edilir. Devre bir anahtar ve bir VE kapısından oluşur. Burada amaç
devreye enerji uygulandığında ilk anda devreye Reset sinyali (Lojik 0 ) gönderilmesi ve ardından bu Reset
sinyalinin yok olmasıdır.Bu işi C kondansatörü gerçekleştirir. Devreye enerji uygulandığında +Vcc den gelen
sinyal R direnci üzerinden C kondansatörüne gelir. Kondansatör ilk anda boş
olduğu için R direncinden gelen akım Kondansatör üzerinden (-) ye gider. Bu
anda VE kapısı girişine A noktasından Lojik 0 sinyali gitmiş olur ve kapı çıkışı
Lojik 0 olur. Böylece devreye ilk anda Lojik 0 sinyali uygulanmış olur. Çok
kısa zaman süresi içersinde C Kondansatörü şarj olur ve üzerinden akım
geçirmez, +Vcc den gelen akım direnç üzerinden VE kapısının alt girişine
gider. A noktasından aşağıya gidemeyeceği için VE kapısına gider ve kapıya
Lojik 1 sinyali uygulanmış olur. Kapı çıkışında da Lojik 1 sinyali oluşur ve
devre çalışmaya hazır hale gelir.
b) Gürültü - Filtre Devresi :

Lojik devrelerin herhangi bir sebeple sinyal almaları yani devrelere
sinyal karışması filtre devreleri ve bazı düzenlemelerle önlenir. Bir filtre
devresi şekil (a) da görüldüğü gibi R ve C elemanları ile kurulabilir.
Girişteki sinyallerde bulunan distorsiyon (parazit-sinyal kırıklıkları)
kondansatör üzerinde filtre edilerek çıkışa düzgün bir sinyal aktarılması
sağlanır.
c) Titreşim Önleme Devresi :

Giriş sinyallerinin devrelere uygulanışı sırasında özellikle anahtar ve röle kontakları gibi mekaniki
kumanda elemanları kullanılırsa, değme noktalarında oluşacak titreşim veya temassızlıklar, Lojik devrelerde
hatalı sonuçlar meydana getirir. Bu sakıncayı gidermek için titreşim önleme devreleri kullanılır. Şekli (a) da A
girişinde meydana gelebilecek titreşim olayı görülmektedir. Şekli (b) de ise bir konumlu anahtarlı devreler için
“titreşim önleme” devreleri görülmektedir.
SAYFA - 45 -
d) Tampon (Sürücü) Devre :

Doğrudan bir entegre ile lamba veya röle gibi elemanlara kumanda edileceğinde, açık kolektör tip
tampon(sürücü - VE DEĞİL ) entegreleri kullanılır. bu entegreler(IC) TTL serisinde 7406ve7407 nolu entegredir.
Normalde devre çıkışı Lojik 1 olduğu zaman rölenin enerjileneceği düşünülerek devreler tasarlanır. Rölenin
girişine Lojik 1 geldiğinde enerjilenebilmesi için çıkışında Lojik 0 sinyali olmalıdır. Ancak girişindeki Lojik 1
sinyali her zaman tam +5V olmayabilir. Bu gerilim 2,5-3 V. civarında olduğu zaman röle enerjilense bile
bobininde kontaklarının konum değiştirmesi için yeterli gerilim oluşmayacağı için devrede hatalı çalışma durumu
meydana gelir. Bu yüzden rölelerin çıkışı +5 V. A bağlanır. Girişine ise Lojik 0 sinyali geldiği zaman çalışması
istenir. Bu yüzden normal Lojik devrenin çıkışındaki Lojik 1 sinyalinin terslenerek röleye Lojik 0 sinyali gitmesi
sağlanır. Böylece röle bobini uçlarında tam +5V. Gerilim düşer ve röle sorunsuz çalışır. Bu amaçla kullanılan
DEĞİL kapılarına tampon-sürücü DEĞİL kapısı denir. Bu kapılar tersleme işleminin yanında röle akımını
sağlamak için açık kolektör tip özelliğine de sahiptirler. Tampon DEĞİL kapısının iç yapısındaki son çıkış
transistorünün kolektör ucu boştadır ve röle bobinine bağlanarak, röle akımının transistör üzerinden akması
sağlanır.
Yandaki şekillerde sürücü
DEĞİL kapısı ile lamba ve röle
sürülmesi görülmektedir. Rölenin
ve lambanın çıkış ucu devrenin
+Vcc ucuna yani Lojik 1
seviyesine bağlanmıştır. 7406
DEĞİL kapısından gelen sinyal
Lojik 0 seviyesinde olduğu zaman
lamba yanar veya röle enerjilenir.
e) Yasaklama ve Kilitleme Devresi :

Yasaklama Devresi :
Bu devre iki girişli ve kapısının girişlerinden birisinin DEĞİL’lenmesiyle oluşur. DEĞİL’lenmiş giriş
“Yasaklama” girişidir. Devrede yasaklanan durum ; yasaklama girişi Lojik 1 olduğu durumlarda, VE kapı
çıkışının Lojik 1 olamamasıdır.
Yandaki devrede, yasaklama devresi ve ifadesi
görülmektedir. Bu devrede amaç; A girişi Lojik 1 iken aynı
zamanda B girişinin Lojik 1 olamaması yani girişlerden biri Lojik
1 iken ikinci giriş gönderildiği zaman çıkışın Lojik 0 olmasıdır.
Bu olayı motorun devir yönünü değiştiren sinyaller olarak
düşünürsek, motor bir yönde dönerken diğer yön sinyalinin
motoru durdurması veya geçersiz olmasıdır.
Kilitleme Devresi :
SAYFA - 46 -
Bu devre iki giriş sinyalinden birisi verildikten sonra, ikinci giriş sinyalinin yasaklandığı devredir. Yani
iki giriş sinyali aynı anda verilemez.
Yukarıdaki şekillerde (a) da yasaklama devresinin kontak devresi, şekil (b) de ise aynı devrenin Lojik
kapılarla kurulmuş devresi görülmektedir. Lojik devreden şu formüller yazılabilir.
Çıkışların iki kez değili alınarak VE kapısı çıkışı değillenmiş VE DEĞİL kapısına dönüştürülmüş olur.
Devrenin yeni hali aşağıda görülmektedir.
MOTOR DEVİR YÖNÜ DEĞİŞTİRME DEVRESİ

Motor devir yönü değiştirme klasik kumanda devresi aşağıda görülmektedir. Bu devreye göre çıkışların
(İleri ve Geri kontaktörleri) Lojik formülleri yazılarak, bu formüller güvenlik devreleri ile birleştirilerek Lojik
kapı devresi çizilir.
SAYFA - 47 -
Bu formüllere göre Aşırı akım ve Reset ifadeleri başlangıç Reset devresini oluşturur. Set butonu ile veya
kapısına bağlanan çıkış kontağı mühürleme devresini, ardında yer alan diğer çıkışın değili ise kilitleme devresini
oluşturur. Devrenin sonuna Tampon-sürücü devreyi eklediğimizde ise motor devir yönü değiştirme devresini
tamamlamış oluruz.
Devrenin Tamamını VE DEĞİL kapıları ile düzenleyelim. Diğer Lojik kapıların yerine VE DEĞİL
eşdeğerlerini çizerek devreyi yeniden çizelim.
SAYFA - 48 -
Devrede sadeleştirmeleri yaparak NAND kapılı son hali aşağıda görülmektedir. 10 ve 11 nolu kapı çıkışlarına
bağlanan direnç ve diyotlar titreşim önleme devresini oluşturur.
Devrenin çalışması şu şekilde açıklanabilir :

Devreye enerji uygulandığında, ilk anda C kondansatörü boş olduğundan direnç üzerinden
kondansatöre gelen akım devresini güç kaynağının eksi ucundan tamamlar. 1 nolu kapının alt girişine gelen Lojik
0 sinyali bu kapı çıkışınız Lojik 1 yapar. Bu kapının çıkışı 2 nolu kapı girişine bağlı olduğundan 2 nolu kapı çıkışı
"Lojik 0" olur, buna bağlı olan 4 nolu kapı çıkışı da "Lojik 1" olur. 5 nolu kapı aynı zamanda başlangıç-reset
devresinin çıkış kapısıdır ve bu anda çıkışı "Lojik 0" olur.7 ve 12 nolu kapılara buradan giden "Lojik 0" sinyalleri
bu kapıların çıkışlarını "Lojik 1" yapar.8 ve 13 nolu kapı çıkışları "Lojik 0" , 9 ve 14 nolu kapı çıkışları ise "Lojik
1" seviyesinde olur. 10 ve 15 nolu kapı çıkışları "Lojik 0" , her iki rölenin girişlerine bağlı olan sürücü DEĞİL
kapılarına gelen "Lojik 0" sinyalleri bu kapı çıkışlarını dolayısıyla da röle girişlerini "Lojik 1" yapar. Röle
çıkışları +Vcc ye yani "Lojik 1" e bağlı olduğu için röle girişlerine de "Lojik 1" sinyalleri geldiğinden röleler
enerjilenmez. Böylece devrenin başlangıçta hata ile enerjilenmesi önlenmiş olur. Çok kısa bir süre sonra
kondansatör dolunca 1 nolu kapı girişi "Lojik 1" olur ve başlangıç Reset devresinin çıkış kapısı olan 5 nolu kapı
çıkışının sinyali "Lojik 1" seviyesinde olur. Ve devre çalışmaya hazır hale gelir.
Devrede Set I butonuna bastığımızda 6 nolu kapının alt girişine "Lojik 0" sinyali gelir ve bu kapının çıkışı
"Lojik 1" olur. 7 nolu kapının üst girişine "Lojik 1" sinyali gelir. 7 nolu kapının alt girişine de "Lojik 1" geldiği
için bu kapının çıkışı "Lojik 0" olur. 8 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" ve 9 nolu kapı çıkışı "Lojik 0" olur. 10 nolu kapı
çıkışı "Lojik 1" olacaktır. İleri rölesinin girişinde yer alan sürücü DEĞİL kapısına "Lojik 1" sinyali gelir. Bu
kapının çıkışı "Lojik 0" olur. Böylece İleri rölesinin girişine "Lojik 0" sinyali gelir. Rölenin çıkışı +Vcc ye bağlı
olduğundan yani "Lojik 1" seviyesinde olduğundan röle enerjilenir. Kontakları konum değiştirir.
9 nolu kapı çıkışındaki "Lojik 0" sinyali geri besleme ile 6 nolu kapının üst girişine gider. Böylece bu
kapının çıkışı sürekli "Lojik 1" de kalmış olur. Set I butonundan elimizi çekip 6 nolu kapının alt girişine "Lojik 1"
sinyali göndersek bile üst girşiteki "Lojik 0" sinyalinden dolayı 6 nolu kapı çıkışı sürekli "Lojik 1" olacağından
mühürleme sağlanmış olur.
Yine 9 nolu kapı çıkışındaki "Lojik 0" sinyali 14 nolu kapıya gelir. Bu kapı Geri rölesinin enerjisinin
sağlandığı yol üzerindedir. İleri rölesi enerjili olduğu sürece 14 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" olarak değer alır.
Bundan dolayı 15 nolu kapı çıkışı "Lojik 0" sürücü VE DEĞİL kapısının çıkışıda "Lojik 1" olur. Geri rölesine
sürekli "Lojik 1" sinyali geleceğinden, bu rölenin çıkışıda "Lojik 1" yani + Vcc ye bağlı olduğu için bu röle
enerjilenmez. Bu şekilde İleri rölesi enerjili iken aynı zamanda Geri rölesinin enerjilenmesi mümkün
olmayacaktır. Yani İleri ve Geri röleleri arasında kilitleme sağlanmış olur.
Set G butonuna bastığımızda 11 nolu kapıya giden "Lojik 0" sinyali bu kapının çıkışını "Lojik 1" yapar. 12
nolu kapı çıkışı ise "Lojik 0" olur. 13 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" olacaktır. 14 nolu kapının alt girişine "Lojik 1"
sinyali gider fakat üst girişinde kilitleme devresinden dolayı İleri rölesi enerjili iken "Lojik 0" sinyali olacağından
bu kapının çıkışı "Lojik 1" olarak kalmaya devam eder ve yukarıdaki paragrafta açıklandığı üzere Geri rölesi
enerjilenemez.
Reset butonuna bastığımızda 1 nolu kapı girişine gelen "Lojik 0" sinyali bu kapı çıkışı "Lojik 1" yapar. 2
nolu kapı çıkışı "Lojik 0" ve 4 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" olur. 5 nolu kapı çıkışı "Lojik 0" olur ve 7 ile 12 nolu
SAYFA - 49 -
kapı çıkışlarını "Lojik 1" yapar. 8 ve 13 nolu kapı çıkışları "Lojik 0" , 9 ve 14 nolu kapı çıkışları "Lojik 1" olur.
Kilitlemeler ortadan kalkar. 10 ve 15 nolu kapı çıkışları "Lojik 0" olur. Sürücü kapılara gelen "Lojik 0" sinyalleri
bu kapıların çıkışlarını "Lojik 1" yapar. Rölelerden hangisi enerjili olursa olsun gelen "Lojik 1" sinyali ile enerjisi
kesilir ve devre Reset durumuna geçer.
Bu durumdan sonra Set G butonuna bastığımızda 11 nolu kapıya giden "Lojik 0" sinyali bu kapının
çıkışını "Lojik 1" yapar. 12 nolu kapı çıkışı ise "Lojik 0" olur. 13 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" olacaktır. 14 nolu
kapının alt girişine "Lojik 1" sinyali gider. Az önce Reset butonuna bastığımızda 14 nolu kapının üst girişindeki
kilitleme ortadan kalktığı için bu kapının her iki girişi de "Lojik 1" olur ve çıkışı "Lojik 0" olur. 15 nolu kapının
çıkışı "Lojik 1" ve 2 nolu sürücü VE DEĞİL kapısının çıkışı "Lojik 0" olur. Geri rölesinin girişine gelen "Lojik 0"
sinyali bu rölenin çıkışı "Lojik 1" ‘e yani +Vcc’ye bağlı olduğu için Geri rölesinin enerjilenmesini sağlar. Böylece
Geri rölesi çalışır. Kontakları konum değiştirir. 14 nolu kapı çıkışındaki "Lojik 0" sinyali 11 nolu kapıya geri
besleme yolu ile giderek bu kapı çıkışının sürekli "Lojik 1" olmasını yani mühürlemeyi sağlar. Yine 14 nolu kapı
çıkışındaki "Lojik 0" sinyali 9 nolu kapı girişine gelerek Geri rölesi enerjili iken bu kapı çıkışının sürekli "Lojik
1" olmasını sağlar. Bu sebeple Geri rölesi enerjili iken İleri Rölesi enerjilenemez. Böylece kilitleme işlemi
sağlanmış olur.
Bu devrede İleri veya Geri rölelerinden biri enerjili iken Reset butonuna basılıp enerjili rölenin enerjisi
kesilmeden diğer röle enerjilenemez.
ZAMAN GECİKME DEVRELERİ

Zaman gecikme devreleri , belirli bir zaman süresi sonunda çıkışları (kontakları) kendiliğinden konum
değiştiren devrelerdir. Devre enerjilendiğinde, belirlenen süre kadar bekler, süre sonunda çıkışları kendiliğinden
konum değiştirir. Devrenin enerjisi kesildiğinde, çıkışlar eski haline dönerler. Klasik kumanda devrelerinde bu
görevi yapan elemanlara “Zaman Rölesi” adı verilir. Elektronik devrelerde ise zaman gecikme elemanı olarak
Kondansatör ve Dirençler kullanılır. Boş bir kondansatörün şarj olana kadar üzerinde zamana göre azalan bir akım
geçişine izin vermesi, dolduktan sonra ise plakalar arası sonsuz direnç özelliği göstereceği için akım geçirmemesi
yani yalıtkan olması prensibinden faydalanılarak zaman gecikme işlemi gerçekleşir. Direnç ise, kondansatöre
gidecek akımı ayarlamak, dolayısıyla kondansatörün dolma ve boşalma süresini ayarlayarak, zaman gecikme
süresini belirlemek amacıyla kullanılır.
Zaman gecikme devrelerini şöyle sınıflandırabiliriz.
a) R-C zaman gecikme devresi,
b) Transistörlü zaman gecikme devresi,
c) Entegreli zaman gecikme devresi,
d) Diğer zaman gecikme devreleri,
Aşağıda bu devreler incelenmiştir
a) R-C Zaman Gecikme Devresi :
Elektronik devrelerde zaman gecikme işleminin temelini R-C
devresi oluşturur.Basit bir R-C zaman gecikme devresi bir direnç veya
potansiyometre ile buna seri bağlı bir kondansatörden oluşur. Potansiyometre
vasıtasıyla kondansatöre giden akım değeri azaltılıp-çoğaltılabilir. Böylece
kondansatörün şarj olma ve deşarj olma süreleri ayarlanabilir.
Yandaki devrede potansiyometre ile akım değeri çoğaltılırsa
kondansatöre giden akım artacağından daha kısa sürede dolar. Böylece daha
kısa zamanda yalıtkan olur.Bu zaman gecikme işleminin daha kısa sürede
gerçekleşmesi anlamına gelir. Eğer Potansiyometre ile akım değeri azaltılırsa
kondansatör daha uzun sürede şarj olacağından daha uzun süre üzerinden
akım geçişine izin verir. Böylece zaman gecikme süresi uzamış olur. R-C
devrelerinde zaman sabitesi şöyle hesaplanır : T = R x C Yani zaman
gecikme süresi, Direnç değeri ile kondansatör kapasitesinin çarpımına eşittir.
Yandaki devrenin çalışması şu şekildedir : İlk anda Kondansatör boş iken
devreye enerji uyguladığımızda direnç ve potansiyometre üzerinden geçen
akım A noktasına gelir. Kondansatör boş olduğu için plakaları arasındaki
direnç sıfıra yakındır. A noktasındaki akım kondansatöre gider. Çıkış negatif
(0) olur. Kondansatör dolmaya başladıkça üzerinden geçen akım
azalır.Çıkışa giden akım yavaş yavaş artamaya başlar. Kondansatör tam
olarak dolunca artık iç direnci sonsuz yakın olur ve üzerinden akım
geçirmez.
SAYFA - 50 -
A noktasındaki akım kondansatöre gidemeyeceği için çıkışa gider ve çıkış pozitif (1) olur. Yani
devreye enerji uygulandığında negatif olan çıkış gerilimi bir süre sonra kendiliğinden pozitif olur.
Potansiyometrenin değeri değiştirilerek A noktasında giden akım miktarı değiştirilirse akıma ters orantılı olarak
zaman gecikme süresi de değişir.
b) Transistörlü Zaman Gecikme Devresi :

Bu devre Multivibratörler konusunda işlediğimiz devrelerin aynısıdır. Bu devrelerde dirençler üzerinden
gelen akımla şarj olan kondansatörler bir süre sonra bağlı olduğu transistorü iletken yapar ve kondansatör deşarj
olmaya başlar, bu işlem periyodik olarak devam eder ve çıkışlarda sırayla değişen iki konumlu değerler elde
edilir. Bu konu daha önce işlendiği için tekrar edilmeyecektir.
c) Entegreli Zaman Gecikme Devresi :

Elektronik devrelerde zaman gecikme entegresi olarak çoğunlukla IC 555 osilatör entegresi kullanılır bu
devre ile,istenilen genlikte kare dalga sinyali elde edilir-entegre 8 ayaklı olup 1 nolu (-) besleme, 8 nolu ayak (+)
beslemedir. Devredeki kondansatörler ve dirençler zaman gecikmesini sağlayan elemanlardır. Devreye enerji
uygulandığı andan itibaren R ve C elemanlarının değerlerine bağlı olarak çıkışta (3 nolu ayak) kare dalga sinyali
elde edilir
.
Bu devre genellikle sayıcı devrelerin Clock palslerini uygulamak için kullanılır. Potansiyometre, direnç ve
kondansatörün değerleri değiştirilerek, kare dalga sinyalinin genliği ayarlanabilir.
d) Diğer Zaman Gecikme Devresi :

Digital elektronik devre uygulamalarında
zaman gecikme işlemi Digital entegreler ile sağlanır.
En çok kullanılan zaman gecikme entegresi 74121 ve
74122 entegreleridir. Bu entegrelerin iç yapısında
temel eleman olarak bir Flip-Flop bulunur. Entegrenin
devreye bağlantısında direnç ve kondansatör vardır.
Devreye enerji uyguladığımızda direnç
üzerinden gelen akım kondansatörü şarj eder.
Kondansatör şarj olana kadar üzerinden akım geçer ve
Flip-Flop a Reset sinyali gider. Kondansatör şarj
olunca akım artık kondansatör üzerinden geçemez ve
diyot üzerinden entegrenin Flip-Flop girişine gelir.
Böylece Lojik 1 sinyali alan Flip-Flop çıkışları konum
değiştirir. Böylece zaman gecikmeli olarak çıkışlarda
konum değişikliği meydana gelmiş olur.
Entegrenin devre bağlantı şeması yanda
görülmektedir. Lojik devrelerde çoğunlukla 74122
entegresi ile yapılan zaman gecikme devresi
görülmektedir.
SAYFA - 51 -
YILDIZ-ÜÇGEN MOTOR KONTROL DEVRESİ

Elektrik kumanda devreleri içersinde en çok kullanılanlarından biride Yıldız-Üçgen yol verme motor
kumanda devresidir. U devrenin klasik kumanda devresini çizerek, Lojik formüllerini yazalım.
Aşağıda devrenin Lojik formüllere göre çizilmiş hali yer almaktadır.
Şimdi yukarıdaki Lojik kapı devresinde, tüm kapıların yerlerine VE DEĞİL (NAND) eşdeğerlerini
çizerek devreyi yeniden düzenleyelim. Aşağıdaki devrede çerçeve içersinde yer alan kısımlar yukarıdaki kapı
numaralarına göre VE DEĞİL eşdeğerleridir.
SAYFA - 52 -
Yukarıdaki devrede üzerinde çizgi olan DEĞİL kapıları birbirini yok ettiği için onları devreden çıkarabiliriz.
Çünkü arka arkaya gelen iki DEĞİL (girişleri kısa devre edilmiş VE DEĞİL) kapısı birbirini yok eder. Birincinin
girişindeki sinyal ikincinin çıkışındaki sinyal ile aynı olacağı için ardı ardına bağlı iki DEĞİL kapısı silinebilir.
Böylece devre sadeleşmiş olur. Devremizin son hali aşağıda görüldüğü gibidir .
Devrenin çalışması şu şekildedir :

Devreye enerji uygulandığında, ilk anda C kondansatörü boş olduğundan direnç üzerinden kondansatöre
gelen akım devresini güç kaynağının eksi ucundan tamamlar. 1 nolu kapının alt girişine gelen Lojik 0 sinyali bu
kapı çıkışınız Lojik 1 yapar. Bu kapının çıkışı 2 nolu kapı girişine bağlı olduğundan 2 nolu kapı çıkışı "Lojik 0"
olur, buna bağlı olan 4 nolu kapı çıkışı da "Lojik 1" olur. 5 nolu kapı aynı zamanda başlangıç-reset devresinin
çıkış kapısıdır ve bu anda çıkışı "Lojik 0" olur.7 ve 15 nolu kapılara buradan giden "Lojik 0" sinyalleri bu
kapıların çıkışlarını "Lojik 1" yapar.8 ve 16 nolu kapı çıkışları "Lojik 0" , 9 ve 17 nolu kapı çıkışları ise "Lojik 1"
seviyesinde olur. 10 ve 18 nolu kapı çıkışları "Lojik 0" , 11 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" 12 nolu kapı çıkışı "Lojik 0"
olur. Her iki rölenin girişlerine bağlı olan sürücü DEĞİL kapılarına gelen "Lojik 0" sinyalleri bu kapı çıkışlarını
dolayısıyla da röle girişlerini "Lojik 1" yapar. Röle çıkışları +Vcc ye yani "Lojik 1" e bağlı olduğu için röle
girişlerine de "Lojik 1" sinyalleri geldiğinden röleler enerjilenmez. Böylece devrenin başlangıçta hata ile enerji-
lenmesi önlenmiş olur. Çok kısa bir süre sonra kondansatör dolunca 1 nolu kapı girişi "Lojik 1" olur ve başlangıç
Reset devresinin çıkış kapısı olan 5 nolu kapı çıkışının sinyali "Lojik 1" seviyesinde olur. Ve devre çalışmaya
hazır hale gelir.
Set butonuna bastığımızda direnç üzerinden gelen akım buton üzerinden devresini tamamlayacağı için 6
nolu kapının alt girişine "Lojik 0" sinyali gelir. 6 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" olur, 7 nolu kapının alt ucuna
başlangıç-reset devresinden "Lojik 1" geliyordu, üst ucuna da 6 nolu kapı çıkışından "Lojik 1" geldiği için (1.1=1
değili 0) çıkışı "Lojik 0" olur. 7 nolu kapı çıkışındaki "Lojik 0" sinyali geri besleme ile 6 nolu kapının üst girişine
gelir ve bu kapı çıkışının sürekli "Lojik 1" olarak kalmasını sağlar. Böylece Set butonundan elimizi çekip 6 nolu
kapının alt girişine "Lojik 1" sinyali göndersek bile üst giriş ucundaki "Lojik 0" sinyalinden dolayı bu kapının
çıkışı sürekli "Lojik 1" olur. Böylece mühürleme işlem,i gerçekleşmiş olur. 8 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" olur.
SAYFA - 53 -
9 nolu kapı çıkışı ise "Lojik 0" , 10 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" 11 nolu kapı çıkışı "Lojik 0" 12 nolu kapı
çıkışı "Lojik 1" olur. Yıldız rölesinin girişinde yer alan sürücü DEĞİL kapısına "Lojik 1" sinyali gelir. Bu kapının
çıkışı "Lojik 0" olur. Böylece Yıldız rölesinin girişine "Lojik 0" sinyali gelir. Rölenin çıkışı +Vcc ye bağlı
olduğundan yani "Lojik 1" seviyesinde olduğundan röle enerjilenir. Kontakları konum değiştirir.
Bu esnada, 10 nolu kapı çıkışından "Lojik 1" sinyali alan zamanlayıcı devre enerjilenir ve bir süre sonra
çıkışı konum değiştirerek "Lojik 1" olur. 13nolu kapı çıkışı "Lojik 0" , 14 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" olur. 15 nolu
kapının girişlerinin her ikisinin de "Lojik 1" olmasından dolayı bu kapının çıkışı "Lojik 0" olur. Bu kapı çıkışın-
dan 14 nolu kapı girişine "Lojik 0" sinyali ile geri belseme yapılır. Böylece zamanlayıcı devre eski haline dönse
bile 14 nolu kapı çıkışının sürekli olarak "Lojik 1" seviyesinde kalması sağlanmış olur. Böylece üçgen devreye ait
mühürleme işlemi yapılmış olur.
15 nolu kapı çıkışından 11 nolu kapıya giden "Lojik 0" sinyali bu kapı çıkışını "Lojik 1" yapar ve bu
kapının çıkışı "Lojik 1" olur. 12 nolu kapı çıkışı "Lojik 0" olur. 1 nolu Sürücü DEĞİL kapısının çıkışı "Lojik 1"
olacağı için röle girişine "Lojik 1" sinyali gider, Yıldız rölesinin çıkışı da "Lojik 1" seviyesinde olduğu için Yıldız
rölesinin enerjisi kesilir.
15 nolu kapı çıkışındaki "Lojik 0" sinyali 16 nolu kapı çıkışını "Lojik 1" yapar. 17 nolu kapının alt girişine
"Lojik 1" gelir. 17 nolu kapının üst girişine ise 11 nolu kapı çıkışından artık "Lojik 1" sinyali gelmektedir. Yıldız
rölesi enerjili iken 11 nolu kapı çıkışı "Lojik 0" seviyesindeydi. Böylece yıldız enerjili iken üçgen rölenin enerji-
lenmemesi sağlanıyor yani kilitleme yapılıyordu. Yıldızın enerjisi kesilince bu kilitleme ortadan kalkmış oldu.17
nolu kapı girişlerinin ikisine de "Lojik 1" sinyali geldiği için bu kapı çıkışı "Lojik 0" olur. 17 nolu kapı çıkışındaki
"Lojik 0" sinyali 9 nolu kapıya gider ve bbu kapı çıkışını "Lojik 1" yapar. Buradan "Lojik 1" sinyali 10 nolu kapı
çıkışını "Lojik 0" yapar. Bu "Lojik 0" sinyali hem yıldız devresinin bir daha enerjilenmemesini yani kilitleme
işlemini sağlar, hem de işi biten zamanlayıcı devreye "Lojik 0" sinyali göndererek devreden çıkmasını sağlar.
18 nolu kapı girişinde "Lojik 0" sinyali vardı. Çıkışı ise "Lojik 1" olur. Sürücü DEĞİL kapısına gelen
"Lojik 1" sinyali bu kapı çıkışını "Lojik 0" yapar. Üçgen röleye gelen "Lojik 0" sinyali rölenin çıkışı, "Lojik 1" e
(+Vcc) bağlı olduğu için üçgen rölenin enerjilenmesini sağlar.
Böylece devrede Set butonuna basıldığında önce Yıldız rölesi enerjilenir, bir süre sonra Yıldız rölenin
enerjisi kesilir ve Üçgen rölesi enerjilenir. Reset butonuna bastığımızda 1 nolu kapı girişine buton üzerinden
"Lojik 0" sinyali gider. 1 nolu kapı çıkışı "Lojik 1" olur. 2 nolu kapı çıkışı "Lojik 0" , 4 nolu kapı çıkışı "Lojik 1"
olur. 5 nolu kapı çıkışı "Lojik 0" olur ve hangi rölenin devresi enerjiliyse, açıklamanın başında başlangıç –Reset
devresinin çalışmasında açıklandığı gibi rölelerin enerjisi kesilir.
Bu devrede 1-2-3-4 ve 5 nolu kapıların oluşturduğu devre Başlangıç-Reset devresidir. 7 ve 15 nolu kapı
çıkışlarından yapılan geri beslemeler Mühürleme devrelerini oluşturur. 15 nolu kapı çıkışından 11 nolu kapı
girişine ve 11 nolu kapı çıkışından 17 nolu kapı girişine yapılan bağlantılar kilitleme devresini oluşturur. Yani
rölelerden biri enerjiliyken diğer rölenin enerjilenmemesini sağlar. Rölelerin girişinde bağlı olan DEĞİL kapıları
ise Sürücü (Tampon) devrelerini oluşturur.
BAŞARILAR DİLERİM
SAYFA - 54 -

İleri Kumanda Teknikleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İleri Kumanda Teknikleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İleri Kumanda Teknikleri DEML Elektrik

B) BİNARY SAYI SİSTEMİ :

(1011,101)2=1.23 + 0.22 + 1.21 + 1.20 + 1.2-1 + 0.2-2 + 1.2-3

Desimal – Binary Dönüşümü :

C) OKTAL SAYI SİSTEMİ

Örnek 2 :(391)10 desimal değerini oktale çevirelim. (607)8 ‘i desimale çevirelim.

Oktal – Binary Dönüşümü :

Binary – Oktal Dönüşümü :

D) HEKSADESİMAL SAYI SİSTEMİ :

( E B )16 Heksadesimal karşılığı

Örnek : (423)16 sayısını Heksadesimal e çevirelim.

( 1 A 7 )16 Heksadesimal karşılığı

Heksadesimal – Binary Dönüşümü :

( 1 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 1 )2 = ( CE5 )16 Heksadesimal karşılığı

Heksadesimal – Oktal Dönüşümü :

a) Heksadesimal – Desimal – Oktal dönüşümü :

b) Heksadesimal – Binary – Oktal dönüşümü :

Örnek: (6E85)16 = (?)8

Sayı sistemlerinin dijit karşılıkları :

TEMEL LOJİK KAPILAR

1-VE KAPISI (AND):

Yandaki örnekte 1 nolu VE kapısının çıkışında Q1=A.B işlemi yapılır. 2

2- VEYA KAPISI (OR):

Bu örnekte Bu örnekte 1.kapı VEYA kapısıdır.Çıkışı Q1=A+B

5-VEYA DEĞİL KAPISI (NOT OR)(NOR):

6-ÖZEL VEYA Kapısı (EXCLUSİVE OR) (EXOR):

7.ÖZEL VEYA DEĞİL KAPISI (EXCLUSİVE NOR) (EXNOR):

8. TAMPON KAPISI (BUFlip-FlopER GATE):

BOOLEAN ( BUL ) CEBİRİ VE İŞLEMLERİ

20- A.B =A+B VE DEĞİL işlemi VEYA (OR) işlemine çevrilmiştir.

A+B =A . B VEYA DEĞİL (NOR) işlemi VE (AND) işlemine çevrilmiştir.

İŞLEM SADELEŞTİRME METODLARI

Bir doğruluk tablosundan Lojik ifade çıkarılırken , tabloda

KOD ÇÖZÜCÜLER (DECODER CIRCUITS)

a) İki Değişkenli Kod Çözücü :

b) Üç Değişkenli Kod Çözücü :

KODLAYICILAR (ENCODER CIRCUITS)

Doğruluk Tablosu Lojik Kapı devresi

Şekilde diyot matrisli desimal’i binary’e

74148 KODLAYICI ENTEGRESİ

GRAY kodunun İkili sayıya dönüşümü için şu adımlar izlenir.

Örnekler : 0 0 1 1 0 ----- İkili Sayı 1 0 0 1 0 ---- GRAY Kodu

1 0 1 0 1 ----- İkili Sayı 1 0 1 0 1 ---- GRAY Kodu

b) Tek Kararlı (Monostable) – Multivibratörler

c) İki Kararlı (Bistable) – Multivibratörler

Flip-Flop’ların çeşitleri aşağıdaki gibidir :

1- R-S Tipi Flip-Flop ( RS latch Flip-Flops )

2- Tetiklemeli RS Flip-Flop ( Triggerred RS Flip-Flop )

Tetiklemeli RS Flip-Flop çalışma dalga şekli

3 - JK Flip-Flop tipi Flip-Flop :

RS Flip-Flop girişlerine üç girişli VE DEĞİL kapıları eklenmiştir.

4 - Data tipi Flip-Flop (D Flip-Flop) :

Şekil : Tetiklemeli Data Flip-flop devresi ve grafik sembolü

Şekil Toggle Flip-Flop sembolü ve diğer Flip-Flop’lerden T Flip-Flop elde edilmesi

Kenar Tetiklemeli Flip-Floplar ( Edge-triggerred Flip-Flops )

Kenar tetiklemeli Flip-

a. Pozitif kenar tetiklemeli b. Negatif kenar tetiklemeli

Kenar tetiklemeli olarak üretilen Flip-Flop’lar D ve JK Flip-Flop’lardır. RS Flip-Flop kenar

Doğrudan girişler ( Preset-Clear Girişli Flip-Flop’lar )

Asenkron Sayıcılar ( Asynchronous Counters )

Şekil Asenkron sayıcının prensip devresi

Asenkron ileri sayıcılar ( Up counters )

Şekil : Asenkron ileri sayıcı devresi ve çıkışların dalga şekilleri

Asenkron geri sayıcılar ( Down counters )