Rusya-Slav

ŞAYMİYEV’İN GÖREVDEN GİTMESİ FEDERAL

SİSTEMDE DEĞİŞİKLİK SİNYALİ Mİ?

15.03.2010 -Dr. Ali ASKER

Sovyet sonrası dönemin “eski tüfeklerinden” Mintemir Şaymiyev 2010 yılı Ocak ayında
Rusya Devlet Başkanı Dmitri Medvedev’e müracaat ederek yeni dönemde Tataristan
Cumhurbaşkanlığı görevine aday olmak istemediğini açıkladı.

Bu müracaat 22 Ocakta 2010’da, Şaymiyev’in 73 yaşını tamamlamasından iki gün sonra

yapıldı. Medvedev bu “aksakal politikacının” isteğini “geri çevirmedi”. 25 Martta resmen
görevi sona erecek Şaymiyev’in koltuğuna Tataristan Cumhuriyeti Başbakanı olan 52
yaşındaki Rustam Minnihanov oturacak. Şaymiyev sıradan bir bölgesel başkan değil. Bu
yüzden onun istifası son günlerde Rus basınını en çok meşgul eden konulardandır. Siyasi
yorumcular ve uzmanlar, Şaymiyev’in istifasıyla birlikte merkez-yerel ilişkilerini de
sorgulamaya başladılar.

Yanıtı Çelişkili Soru: M.Şaymiyev Kimdir?

www.21yyte.org 1
 ŞAYMİYEV’İN GÖREVDEN GİTMESİ FEDERAL SİSTEMDE DEĞİŞİKLİK SİNYALİ
Mİ?
Dr. Ali ASKER

Bu soruyu bir yaşam ve faaliyet kapsamında algıladığımızda, yanıtı çok kolaydır. Fakat
soruyu değişik zaviyelerden yanıtladığımız zaman çelişkili bir figür çıkıyor ortaya. Şaymiyev
bazen Moskova için bir baş ağrısı, bazen örneksel bölgesel başkandır. Tatar
milliyetçilerinin bakışında bazen Tatar ulusunun kalkınmasında büyük hizmetleri olan bir
lider, bazen de ulusal çıkarları Moskova ile pazarlık konusu yapan birisi olarak ortaya
çıkıyor. Rus milliyetçileri açısından bazen Şaymiyev ortam ve zamandan yararlanarak halkı
Moskova’ya karşı kışkırtan ve daha fazla taviz koparan kurnaz ve fırsatçı, bazen de
Rusya’nın istikrarsız dönemlerinde merkez-bölge çatışmasını barışçıl yollardan çözmeyi
başaran akıllı bir siyasetçidir.

Otobiyografik veriler bazında Şaymiyev başarılı ve parlak bir politikacı tanımlanması için
gereken bir kariyere sahiptir. O, 20 Ocak 1937’de Tataristan’da Aktanış ilçesinin Enek
köyünde bir çiftçi ailesinin ferdi olarak doğdu. 1959’da Kazan Ziraat Enstitüsü’nü mekanik-
mühendis diplomasını alarak bitirdi. Yüksek eğitim aldıktan sonra değişik görevlerde çalıştı.
1969-1983’de Tataristan Tarım ve Su İşleri Bakanı, 1983’de Tataristan Başbakan
Yardımcısı, 1983-1985’de Komünist Partisi Tataristan Bölge Teşkilatı sekreteri olarak görev
yaptı. 1983’de Bakanlar Kurulu Başkanı’nın Birinci Yardımcılığı; 1985-1989’da Tataristan
Bakanlar Kurulu Başkanlığı; 1989-1990’da Komünist Partinin Tataristan Bölge Teşkilatı
Başkanı görevine geldi. 1990 yılında Tataristan Yüksek Meclisi’nin Başkanı görevine
seçildi. Aynı yıl, Tataristan’ın “Devlet Egemenliği Deklarasyonu” kabul edildi.[1]

Şaymiyev Sovyetler Birliği’nin son döneminde, 1989’da Komünist Partisi Tataristan Bölge
Teşkilatı’nın başı, yani “birinci adam” olarak göreve başladıktan sonra tam 20 yıl
Tataristan’ın başında kaldı. Şaymiyev’in şekillendirdiği bölgesel siyasi rejimi ve yönetim
tarzına ilişkin yurt içinde ve yurt dışında birçok eleştiri yapılmaktadır. Yapılan eleştiriler
genel olarak şu hususları içermektedir: Şaymiyev kendine özgü baskı yöntemleriyle bir
yönetim tarzı oluşturmuştur. Bölgenin ekonomik ve mali kaynakları, Şaymiyev ailesinin ve
yakın çevresinin elinde birikmiştir. Muhalefet olgusu M.Şaymiyev için bir nefret odağıdır.
Onun, özellikle merkezci Ruslar tarafından en fazla eleştirilen yönü 1990’larda merkezi
iktidardan daha çok ayrıcalık koparmak amacıyla ayrılıkçı milliyetçi güçleri tahrik etmesidir.
Tüm bunlara rağmen Şaymiyev’in ekonomik ve sosyal politikalarda başarılı olduğu,
merkez-bölge ilişkisi dengesini çok iyi şekilde kurduğu herkes tarafından itiraf edilmektedir.
Sonuçta Şaymiyev, Çeçenistan’ın savaş yolu ile elde etmek istediklerini barış yoluyla elde
etmiş bir siyasi aktördür.

İstifa Beklenmedik Değildir

Şaymiyev aslında geçen yıl yazın yaptığı bir açıklamada 2010’da süresi bitince görevi
bırakacağını söylemiştir. Fakat o zaman hiç kimse bu açıklamayı ciddiye almamıştır. 2009
yılı sona ermeden “Tek Rusya” Partisi (Yedinaya Rossiya) Yüksek Konseyi tarafından
Tataristan Cumhurbaşkanlığı adaylık listesi Medvedev’e sunulduğunda, Şaymiyev’in

www.21yyte.org 2
 ŞAYMİYEV’İN GÖREVDEN GİTMESİ FEDERAL SİSTEMDE DEĞİŞİKLİK SİNYALİ
Mİ?
Dr. Ali ASKER

kesinlikle aday olacağına dair yorumlar yapılmaktaydı. Fakat Şaymiyev’in açıklamasına

sadece bir hafta kala Tataristan yönetiminin başına yeni birisinin atanacağına ilişkin
söylentiler dolaşmaya başladı. Ama bu söylentilere inanan yoktu. Nitekim bir bölge
uzmanının konuya ilişkin yorumu durumu tam olarak ifade etmesi bakımından dikkat
çekicidir: “Biz Şaymiyev’in görevden gideceğine dair söylentileri 2001’den bu yana
duymaktayız. Neredeyse yılda 12 kez istifa söylentileri gündeme geliyor. Artık hiç kimse
buna inanmıyor.” [2]

Fakat istifa açıklaması, Medvedev’in modernizasyon politikası kapsamında artık bölgesel

yetkililerin “gençleştirilmesi” stratejisini başlattığını ortaya koydu. Bu bir nevi Gorbaçov
döneminin “perestroykay”a (yeniden yapılanma siyasetine), kadroların değiştirilmesiyle
başlanmasına benzemektedir. Artık Rusya’da siyasi kulislerde gidecekler listesine dair
söylentiler dolaşmaktadır. Tataristan’ın yeni seçilmiş cumhurbaşkanı da “genç”
politikacılardandır. Ama Tataristan’daki görev değişikliğinin ilginç yanı, Rustam
Minnihanov’un Şaymiyev’in ekibinden olmasıdır. Minnihanov “Tatneft” Direktörler Konseyi
üyesi ve “Tatneftkiminvest-Holding” Direktörler Konseyi Başkanı’dır. Bunun yanı sıra
Minnihanov iyi bir teknokrattır. Tataristan için Singapur modelinin uygulanmasından
yanadır. E-yönetim uygulamalarını başarılı bir şekilde gerçekleştiren bir başbakandır.[3]
Hatta Şaymiyev’in en koyu rakipleri bile Minnihanov’un çağdaş bir yönetici olduğunu itiraf
etmekteler. Görünen şu ki Minnihanov’un adaylığı aslında Şaymiyev’le Moskova arasındaki
mutabakat sonucunda kesinleşmiştir. Nitekim Minnihanov bir taraftan Şaymiyev’in
“öğrencisi”, diğer taraftan da çağa ayak uydurabilen bir yöneticidir.[4] Hazırda Tataristan’ın
Başbakanı görevini sürdüren Minnihanov Mart ayının 25’inden itibaren resmen
Cumhurbaşkanlığı görevine başlayacaktır.

Federal Sistem Sorgulanabilir

Moskova’nın bölgesel yönetimleri “gençleştirme” politikası merkez ve federe birimler

arasında ilişkilerde yeni bir dönemi başlatabilir mi? Aslında Vladimir Putin’in başkanlığı
döneminde bu alanda birkaç “geri adım” atıldı. Son dönemde Rusya Federasyonu Devlet
Duması Başkanı Boris Grızlov’un yaptığı bir açıklama, federe cumhuriyetlerin yetkilerinin
sınırlandırılacağına dair söylentileri de beraberinde getirdi. Aslında bu açıklama federe
cumhuriyetler konusunda Moskova’nın kafasındaki tasarılara ilişkin bir nabız yoklaması
olarak da değerlendirilebilir. Moskova, “federe cumhurbaşkanı” görevini “başbakan”
göreviyle birleştirmek, böylece federe cumhuriyetlerde cumhurbaşkanı görevini tasfiye
etmeyi düşünmektedir. Grızlov yaptığı açıklamada “bir ülkede bir cumhurbaşkanı
olabileceğini”, bu yüzden bölge yönetiminin başında duran kişileri söz konusu bölgenin
“başkanı” olarak tanımlanması gerektiğini ifade etmiştir. Şaymiyev’in gider ayak Moskova
yönetimine bazı mesajlar vermesi de konunun yakında tartışmaya açılabileceği ihtimalini
beraberinde getirmektedir. Görevi artık bırakacağına dair yaptığı açıklamanın ardından
düzenlediği basın toplantısında şunları söyledi: “Tataristan Anayasası’na göre bizim

www.21yyte.org 3
 ŞAYMİYEV’İN GÖREVDEN GİTMESİ FEDERAL SİSTEMDE DEĞİŞİKLİK SİNYALİ
Mİ?
Dr. Ali ASKER

cumhuriyetimiz bir devlettir. Bana göre Tataristan’ın hem cumhurbaşkanı hem de

başbakanı olacaktır.”[5] Bundan önce de Moskova’da Devlet Konseyi toplantısında
kalkınma sorunu olan bölgelerin zengin bölgelerle bir araya getirilerek yeni idari taksimata
gidilmesi konusu gündeme getirilmiştir. Bu konuya değinen Şaymiyev “Tataristanlılar olarak
buna müsaade etmeyeceklerini” beyan etti: “Böyle uç önlemlere izin vermeyeceğiz… Eğer
birileri Tataristan’a katılmak isterlerse biz bu öneriyi görüşebiliriz. Fakat bu isteğe bağlı bir
süreç olmalı. Aksi halde gerginlik oluşabilir… Federatif devlette yaşamayı öğrenmek lazım.
Geçici zorlukları akılla atlatmak gerek. Rusya günümüz dünyasında gelişmiş, uygar, açık
devlet olmalı.[6]

Şaymiyev bundan önce de Moskova’nın “merkez-bölge” ilişkileri alanında yaptığı açılımları

keskin bir dille eleştirmiştir. O Moskova’nın merkez-bölge ilişkilerini “sıfırdan başlatmak” ve
bölgesel yetkilerin yeniden merkeze devri eğiliminden rahatsız olduğunu dile getirmiştir.
2002 yılında Dünya Tatarları Kongresinde yaptığı konuşmada “süngü zoruyla herkesi
hizaya dizmenin” mümkün olmayacağını söylemiştir. Bir yıl sonra yaptığı bir açıklamada
merkezi yönetimi “Tataristan’ı RF’den itmekle” suçlamıştır.[7] 1996-2004 yılları Rusya’nın
tüm bölgelerinde yönetim başkanları 4 veya 5 yıl müddetle bölgelerde yapılan genel
seçimler sonuçlarına göre belirleniyordu. Eylül 2004 yılında Putin’in inisiyatifiyle bölgesel
yönetimlerin başında duran kişilerin seçim şekli değiştirildi. Yapılan değişiklik gereği federe
cumhuriyetlerin cumhurbaşkanlarının adaylıkları Rusya Devlet Başkanı tarafından
belirlenmektedir. Cumhurbaşkanlığı seçiminde bir sonraki adım, belirlenen aday için federe
cumhuriyetin yasama organında oylama yapılıp adayın onaylanmasıdır. Şaymiyev bu
uygulamayı demokratik ilkelerden geriye dönüş olarak değerlendirmiştir. Medvedev’in
göreve başlamasının hemen ardından bu eleştirisini tekrar dile getirmiş, RF Devlet
Başkanı’nın bölgesel temsilcisi kurumunu ve bölgesel yasama organlarını feshetme
yetkisini sorgulamıştır.

SONUÇ

Mintemir Şaymiyev görevinden ayrıldı. Fakat bunu yaparken yaptığı açıklamalarıyla

akıllarda bir sürü soru işareti bıraktı. Gerçi, bu arada, 11 Mart’ta Tataristan Devlet Meclisi,
“Devlet Danışmanı” kurumunu tesis eden bir yasa kabul etti. Yasaya göre “Devlet
Danışmanı” devamlı Tataristan Kremini’nde bulunarak “devlet kurumlarının verimli
çalışmasına” yardım edecek. Tataristan’da yapılan resmi etkinliklerde ise protokolde
Cumhurbaşkanı’ndan sonra yer alacak. Görevden ayrılmadan önce Moskova’ya yerleşmesi
yönündeki davetleri kabul etmeyen Şaymiyev, “Hep doğduğum yerde faydalı oldum.
Gençliğimde Moskova’ya gitmediysem, bundan sonra da gitmem” demiştir. Dolayısıyla da
Şaymiyev bundan sonra Devlet Danışmanı makamında oturacak. Görevi bırakmadan önce
yaptığı açıklamada, Şaymiyev henüz gerçekleştiremediği iki büyük projeyi bundan sonra
yapmaya çalışacağını vurgulamıştır. Bunlardan birisi eski Bulgar şehrini bir açık hava
müzesi haline getirmektir. Burası Rusya’da Müslümanlığın kabul edildiği ilk yerleşim alanı

www.21yyte.org 4
 ŞAYMİYEV’İN GÖREVDEN GİTMESİ FEDERAL SİSTEMDE DEĞİŞİKLİK SİNYALİ
Mİ?
Dr. Ali ASKER

olması nedeniyle önemlidir. İkincisi ise Sviyajsk Adası’nın resterasyonudur. 1552 yılında
İvan Groznı ordularının Kazan üzerine buradan hareket etmesi bir ada şehri olan Sviyajsk’ı
önemli kılmaktadır.[8]

Şaymiyev’in istifası Rus federal sistemindeki sorunların yeniden gündeme gelebileceği

sinyalini vermesi nedeniyle önemlidir. Bugün Rus federal sistemi birçok sorunla karşı
karşıyadır ve aşılması kolay görünmeyen sorunlar söz konusudur. Coğrafi, etnik ve inanç
bakımından bu kadar karmaşık yapıya sahip bir ülkede merkez-bölge ilişkilerinin sağlıklı bir
şekilde düzenlenmesi her bir bölgeye özgün özel yaklaşım gerekmektedir. Dünyadaki,
federal yapıya sahip büyük devletlerle kıyasladığımızda Rusya’nın bölgelere daha sınırlı
yetkiler tanıyan bir federal yapıya sahip olduğunu görmekteyiz.[9]

Bu durumda yeni bir yetki sınırlanmasına gidilmesi bölgesel tepkilerin artmasına neden
olabilir. Nitekim, Rusya Federasyonu seçimleri öncesinde böyle bir adım atılması aslında
Medvedev açısından çok risklidir. Ayrıca Kuzey Kafkasya ile başı dertte olan Rusya için
yeni sorun odakları da meydana çıkabilir. Görünen o ki, Rusya’yı üniter yapıya doğru
sürüklemek, mevcut konjonktürde, devlet çıkarları açısından hiçbir kazanım
getirmeyecektir.

[1] ???????, ???????? ?????????, http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/46496#cite_note-1

, http://president.tatar.ru/tat/biography

[2] ?? ???????, ?????????? ????? ????????? ????????

????????? ?????????? ???????? ? ?????? ????? ???????? ?? ??????,

http://www.ng.ru/regions/2010-01-25/2_shaimiev.html2010-01-25

[3] ???????? ??????, ?????? ??????, ?????? ??????????? ????? ???????,

http://kazan.kp.ru/daily/24428/597873/_CLEAN, 22.01.2010

[4] ?????? ?????, ????????????? ????????, http://free-

wave.ucoz.ru/news/podgotovitsja_rakhimovu/2010-01-22-434

[5] ?? ???????, ?????????? ????? ????????? ????????

????????? ?????????? ???????? ? ?????? ????? ???????? ?? ??????,

www.21yyte.org 5
 ŞAYMİYEV’İN GÖREVDEN GİTMESİ FEDERAL SİSTEMDE DEĞİŞİKLİK SİNYALİ
Mİ?
Dr. Ali ASKER

http://www.ng.ru/regions/2010-01-25/2_shaimiev.html, 2010-01-25

[6]?????? ???????, ???????? ???????: ?????, ?? ?? ???????? ("??????????

?????????", ??????) http://rus.ruvr.ru/2010/01/26/3842589.html

[7] ??????? ?????????, ???????? ??????? ??? ??????? ???????? ???????????,

http://www.rg.ru/2010/01/28/shaimiev.html

[8] ?? ???????, http://www.ng.ru/regions/2010-01-25/2_shaimiev.html

[9] ??????? ?????????, http://www.rg.ru/2010/01/28/shaimiev.html

www.21yyte.org 6