AKCER KANSERLER

Tan ve Tedavide Temel lkeler ve Uygulamalar adl kitaptan Editrler: Prof. Dr. Kayhan ENGN ve Prof. Dr. Nihat ZYARDIMCI Blm III Blm Yazar: Dr. Engin ULUKAYA

Hcre Siklusu ve Apoptozis

Giri: Hcre siklusu, oalmak (prolifere olmak) zere uyarlm bir hcrede gerekleen ve bir dizi geici biyokimyasal aktivitelerin ve morfolojik deiikliklerin grld bir sretir. Bir siklusa giren hcre, morfolojik ve genetik olarak birbirine tpa tp benzeyen iki hcre oluumuyla dngy tamamlar. Hcre proliferasyonu hcre siklusu iinde yer alan baz kontrol noktalar (check-points) tarafndan dzenli olarak kontrol edilir. Hcre siklusu proliferasyon, farkllama (diferansiyasyon) ve apoptozis gibi temel hcresel fonksiyonlar dzenlediinden byme ve doku turnoveryla yakn iliki iinde bulunur. Bu dzenleme zelliinin olmas organizmadaki hemen hemen her tr fizyolojik (rnein doku hemostazisi) ve patolojik durumlarda (rnein tmr oluumu) hcre siklusunun ne denli kritik bir neme sahip olduunu gstermektedir. Nitekim, kanserlerde hcre siklusunun regulatr proteinleri olan siklinler veya siklin-baml kinaz inhibitrleri (CDI)nin dzeylerinde anormallikler saptanmtr. rnein, siklin D meme ve skuamoz hcre tmrlerinde ar eksprese olmaktadr. Bir tr CDI geni olan p16 geninin ailesel melanom ve pankreatik kanser olgularnda rearranje olduu bulunmutur. Apoptozis, nekrozisden farkl olarak, fizyolojik artlar altnda da meydana gelen ve genel olarak doku homeostazisini salayan bir hcre lm eklidir. Apoptozis, son yllarda terminoloji zerindeki tartmalara ramen, proramlanm hcre lm olarak da isimlendirilmektedir. Ayrca, fizyolojik hcre lm veya hcre intihar olarak da bilinmektedir. Apoptozis ve hcre siklusu birbirleriyle kompleks ve yakn bir iliki iinde alrlar. rnein apoptozisde rol alan bir protein olan p53 ayn zamanda hcre siklusunu durduran ve hcreye DNAsndaki hasarlar onarmas iin zaman kazandran bir ilev grr. Apoptozis organizmada proliferasyonla (bir dier anlamda hcre siklusuyla) bir denge halinde birok dokuda (rnein deri, ince barsak, kan) doal olarak oluur. u anda bu paragraf okurken bile milyonlarca hcremiz apoptozis yoluyla lmektedir. Fakat buna karlk olarak milyonlarcas da mitozis yoluyla tekrar yaplmaktadr. Sonuda, dokunun hcresel ierii saysal olarak hep ayn kalr. Bylece doku homeostazisi yani yeniden yapm ve ykmn bir harmoni iinde oluu apoptozis/proliferasyon dengesinin salkl bir ekilde srdrlmesine baldr. Son yllarda, bu dengenin bozulmasnn birok nemli hastaln patogenezinde rol ald gzlenmitir. rnein, bu dengenin apoptozisin hzlanmasna yol aacak biimde bozulmasnn Alzheimer hastal gibi baz nrodejeneratif hastalklarn veya AIDSin patogenezinde, apoptozisin basklanmasna yol aacak ekilde bozulmasnn ise karsinogenezisde rol ald dnlmektedir. Bu blmde hcre siklusu ve apoptozis fazla detaylarna inilmeden incelenecek ve ayrca bu iki hcresel aktivitenin, genel anlamda kanserle ilikisi, zel anlamda ise akcier kanserlerindeki yeri, belirtilecektir.

Hcre Siklusu: Bir hcrenin canllnn gstergesi olan en anahtar noktalardan biri onun birbirine tpa tp benzeyen iki hcreye blnmesidir. Genel olarak, hcreler bir blnme sinyali almadklar srece hcre siklusunun aktif (G1, G2, S ve M) fazlarna girmezler ve istirahat faz denilen G0 faznda beklerler. Hcrelerin ikiye blnmesi mitozis (veya gonadlarda mayozis)le gerekleir. Hcreyi blnmeye sevkeden sinyaller (rnein, byme faktrleri, sitokinler veya mitojenler) ok eitlidir. Hcre blnme sinyalini aldnda sinyal ileti kaskad signal transduction cascade ad verilen bir ileti mekanizmas (rnein, MAP kinaz, Protein Kinaz C veya JAK/STAT yollar) devreye girer. Bu ileti mekanizmas ya transkripsiyonu, hcre siklusunu veya hcre iskeletini kontrol eden bir substrat fosforiller yada nukleusa ulap (STATda olduu gibi) dorudan transkripsiyonu modle eder. Bylece, hcre siklusa sokularak blnmeye (mitozise) sevk edilmi olur. Hcreler mitozise girmeden nce bir hazrlk safhas geirirler ve bu safhada hcreler hacimce byrler. Bu hazrlk safhasnda blnme iin gerekli olan eitli dzenleyici proteinler (rn. Siklinler) ve makromolekller (rn. Deoksiribonkleik asitler) sentezlenir. Bu hazrlk safhasna da interfaz denir. nterfaz kendi iinde G1, S, ve G2 olmak zere eitli alt blmlerden (fazlardan) oluur. Mitozis ve interfaz beraberce hcre siklusu olarak bilinen bir sreci olutururlar. Dolaysyla, bir hcre siklusu, fazlarn ileyi srasna gre sylemek gerekirse; G1, S, G2 ve M fazlarndan oluur. G1 ve G2 ksaltmalar gap (ara, boluk) szcnden gelmektedir. S ise DNA sentezi (replikasyonu) fazn gsterir. M ise mitozis anlamna gelmektedir. G0 faz ise normalde hcre siklusu iinde yer almayan ve siklusunu tamamladkdan sonra siklusdan kan hcrelerin bulunduu fazdr. Hcreler blnme uyars aldklar zaman bu fazdan ayrlp G1 fazna yani siklusun ilk fazna girmi olurlar. Blnmeye devam etmeyip G1 fazndan ayrlan hcreler ise diferansiye olmak zere farkl bir yne kayarlar (ekil 1). Hcre siklusunun sresi hcreden hcreye deiir. Sinek embriyosu 8 dakika ile en ksa siklus sresine sahipken insan karacier hcresinin hcre siklusu 1 yldan bile uzun srebilir. Hcre siklusu siklusa zg bir takm proteinler olan siklinler, siklin-baml serin/treonin protein kinazlar (CDK) ve siklin-baml kinaz inhibitrleri (CDI) tarafndan zgn olarak kontrol edilir. Siklinler, CDK ve CDIlerinin dzeyleri hcre siklusunun eitli aamalarnda farkllk gsterir ve olduka komplike bir dzen iinde siklusun ilerlemesini dzenlerler. CDKlar kendi balarna bulunduklarnda inaktiftirler. Ancak, sikline balandklarnda aktifleirler ve bylece aktif siklin-CDK kompleksleri meydana gelir. Siklinler bu komplekslerin regulatr subniteleri, CDKlar ise katalitik subniteleridir. Siklinler (A, B1, D ve E) siklusun eitli fazlarnda periyodik olarak bir tarafdan sentez edilirlerken dier taraftan da yklrlar. Bu yzden de siklinler olarak isimlendirilmilerdir. Siklinlerin periyodik yapm ve ykmlar, dolaysyla ilikide bulunduklar CDK (CDK2, CDK4, CDK5, CDK6, CDK7 ve CDK25)larn aktivitelerinin dzenlenmesini salar. CDKlarn aktiviteleri sadece siklinlerle dzenlenmez ayrca zgn fosforilasyon/defosforilasyona yol aan baka yollarla da dzenlenir. CDIleri (p15, p18, p19, p21 ve p27) ise ya siklinler, ya CDKlarn kendisi yada siklin-CDK komplekslerine balanarak CDKlarn aktivitelerini inhibe ederler. Siklinlerin seviyeleri transkripsiyon dzeyinde regle edilir. Ykmlar ise ubiquitin metabolik yoluyla salanr. D tip (D1, 2, 3) siklinler balama siklinleri olarak adlandrlrlar ve byme faktrleri veya mitojenlere yant olarak eksprese edilirler. Mitojenler ortamdan uzaklatrldnda ise hzla yklrlar. Hangi tip siklin Dnin eksprese edilecei doku tipine zgdr. rnein, T lenfositler daha ziyade D3 (bir miktar da D2) tipini eksprese ederler. D tip siklinler CDK4 ve CDK6y regule ederler. Siklin E, G1/S fazlarnn snrnda geici olarak sentez edilir ve hcre S fazna girdii anda hzla yklr. Siklin E, CDK2yi regule eder. Siklin A ve B1 mitotik siklinlerdir. Siklin A, S faz boyunca sentez edilir ve anafaz srasnda da yklr. Siklin A, CDK2 ile kompleks yapar ve bu kompleksin DNA replikasyonunda direkt

rolnn olduu dnlmektedir. Siklin B1 ise S faznn ge dneminde sentez edilir ve G2 fazndan M fazna geerken sentezi maksimal dzeye eriir, ardndan anafazda yklr. Siklin B, CDK2 ile etkileime girer ve bu kompleks MPF (M-phase/maturation promoting factor) olarak da bilinir. Siklin Bnin anafazda yklmasyla birlikte hcre mitozisden kar ve G1e tekrar geri dner. Grld gibi bu proteinler, biyokimyasal olarak ifade etmek gerekirse, birbirleriyle protein:protein kompleksleri (interaksiyonlar) oluturarak birbirlerinin aktivitelerini dzenlerler. Bu aktivitelerin dzenlenmesi, molekler dzeyde ifade etmek gerekirse, fosforillenme yoluyla gerekleir. CDKlar siklinlerle interaksiyon sonucu aktive olurlarken, CDIleriyle interaksiyon yapmalar halinde ise inhibe olurlar. CDKlarn aktif formlar, substratlar fosforilleyerek onlar aktif hale getirir (ekil 2). Bylece substrat aktivasyon durumuna gre hcre siklusu ya durur ya da bir sonraki aamaya geer. Bir rnekle aklamak bu ilikilerin daha iyi anlalabilmesini kolaylatrabilir. Bunun iin, ayn zamanda bir tmr supressr gen olan retinoblastoma geninin rn ve ayn zamanda CDKlarn substratlarndan biri olan Rb proteini (pRb) rnek olarak verilecektir. pRb hcre blnmesi ve diferansiyasyonun kontrolunda anahtar bir rol stlenir. Terminal diferansiyasyonunu tamamlam, dinlenme fazndaki, veya yal senescence hcrelerde pRb eksprese edilir ve defosforile halde bulunur. pRb, normal ilevi gerei hcre siklusunu dolaysyla proliferasyonu G1 faznn sonunda bulunan bir kontrol noktasnda (G1/S kontrol noktasnda) durdurur. pRb hcre siklusu zerindeki bu inhibitr etkisini hcrenin G1 fazndan S fazna geiini salayan bir transkripsiyon faktr ailesi olan E2F ailesini balayarak (dolaysyla inaktifletirerek) gerekletirir. E2F ailesinin inaktiflemesi sonucu hcre bir sonraki faz olan S fazna ilerleyemeyeceinden siklus durur. Fakat eer istirahat yani G0 fazndaki (quiescence) bir hcre blnme sinyali almsa pRbnin normalde hemen hemen G1 faz sresince hipofosforile durumda olan formu G1 faznn sonuna doru bir yerde (ilk kontrol noktasnda, G1/S) CDKlarn etkisiyle fosforillenir ve M fazna kadar fosforile formda kalr. Fosforile durumdaki pRb artk E2F ailesini balayamayacandan E2F ailesi pRbden bamszlar. Bylece E2F ailesinin siklus ilerletici etkisi sonucu hcre artk G1 faznda kalamaz ve bir sonraki faz olan S fazna girer. E2F ailesi ise etkilerini S fazna girii salayan bir takm regulator proteinlerin (rnein, DNA polimeraz , myc, ve timidin kinaz) ilgili genlerini aktive ederek gsterirler. Sonuda grld gibi, CDKlarn aktivasyonu veya inhibisyonu pRb ve E2F zerinden hcre siklusunun ilerlemesine veya durmasna neden olur. CDKlar tarafndan fosforillenmi substratlar tekrar hipofosforile hale fosfatazlarn da etkisiyle dnerler. zetlemek gerekirse, hcre siklusunun eitli fazlarnda bu grubun (siklinler, CDKlar ve CDIleri) eitli yelerinin aktivasyonlar gerekleir. rnein, siklin E en yksek seviyeye G1 faznn ge dneminde; Siklin A ve B ise G2 ve Mde kar. Siklin D ise G1 faznn erken dneminde artmaya balar ve fazn sonuna doru gittike artar. Herbir siklin zellikle spesifik CDKna balanr. Deiik fazlarda spesifik siklinlerin ve CDKlarn varl veya yokluu herhangi bir fazda hangi kinazn aktifleeceini belirler. CDKlar mitojenik byme faktrleri tarafndan aktifletirilirler.

S G1/S kontrol noktas

G2

G2/M kontrol noktas

G1 Diferansiyasyon

Sekil 1: Hcre siklusunun blmleri

Hcre siklusuna giren bir hcre DNA sentezi yapar, bylece DNAsn replike eder (ikiye katlar) ve ardndan da DNA mitozisle iki yavru hcreye eit olarak dalr. Genel olarak, G1 faz DNA sentezine (S fazna) ve G2 faz ise mitozise (M fazna) hazrlk fazlardr. Bu fazlarda RNA ve protein sentezleri yaplr ve ayrca hcre kendisini blnme iin yeniden organize eder. G1 faz, hcre siklusunun sresi asndan en deikenlik gsteren fazdr. Bu fazn sresi siklusun en nemli belirleyicisidir. Bu fazda hcre ya blnmek, ya diferansiye olmak, ya da lmek iin karar verir ve baz genlerde deiiklikler balar. rnein, blnecek hcrede DNA polimeraz veya nkleotid sentezinde gerekli olan dihidrofolat redktaz gibi baz enzimlerin genlerindeki aktivasyonlar takiben bu genlerin rnleri G1/S snrnda artmaya balar. Bu fazda gerekleen deiiklikler balca c-fos, c-myc ve c-jun gibi transkripsiyon faktrlerinin genlerinde grlr. Bu transkripsiyon faktrleri AP1 blgeleri olarak da bilinen regulatr DNA dizilerine balanrlar. Bylece, AP1 blgelerini tayan genlerin aktivasyonu sonucu siklin ve CDKlarn aktivasyonlar salanr. Bunlardan c-myc ve c-jun ayn zamanda onkojen olarak da bilinirler. Ayrca hcre-spesifik bir onkojen rn olan c-myb de hematopoetik hcrelerde bu fazda art gsterir. nhibitr sinyaller CKI ailesi zerinden etki gsterirler. S faznda, hcre DNAsn replike hzla replike eder. Hzl olmasnn nedeni, DNA iplikiklerinin birbirinden ayrlmas esnasnda bazlar, eitli ilalar veya mutajenler gibi d ajanlarn etkisine ak hale gelirler. Bu yzden DNA sentezi bir kez baladm hzla bitirilmelidir. G2 faznda, bir nceki (S) fazda replike olmu DNA ve kromatin proteinleri kondanse olurlar ve sister kromatidler halinde paketlenirler. Tamir mekanizmalarndan kam hasarl DNA veya replike olmam DNA bu fazda kontrol edilir. M faznda, sister kromatidler dzgn bir ekilde bir hizaya gelirler ve ardndan eitli aamalardan geilerek (profaz, metafaz, anafaz, telofaz ve sitokinez) hcre ikiye blnr. CDKlar bu fazda da gereklidir.

Siklin

Siklin-baml kinaz inhibitr (CDI) inhibisyon

aktivasyon

Siklin-baml kinaz (CDK)

Substrat:serin hipofosforile naktif

Substrat:serin fosforile Aktif

Fosfataz

ekil 2: Siklin-baml protein kinaz (CDK) sistemi

P53 Gen regulasyonu Byme faktr, sitokinler, mitojenler

p21 p21 naktif CDK Aktif CDK

ATP ADP

Aktif pRb

naktif pRb

E2F

+
E2F Aktif transkripsiyon faktr Fos

G1

ekil 3: p53 ve pRbnin hcre siklusundaki yerleri

Apoptozis: Apoptozis klasik hcre lm ekli olarak bilinen nekrozisden birok zellii asndan olduka farkl olan bir hcre lm mekanizmasdr. Biyolojik bilimler literatrnde apoptozis terimi, ilk defa skoyal aratrmaclar olan Kerr, Wyllie ve Currie tarafndan 1972 ylnda kullanlm ve canl dokulardaki hcre azalmalarndan sorumlu olan, yapsal olarak zgn bir hcre lm tipi olarak tanmlanmtr. Apoptozis veya, daha genel anlamda sylemek gerekirse, hcre lm uzun sre aratrmaclarn ok ilgilenmedikleri bir alan olarak kalmtr. Fakat apoptozisin geliim biyolojisinde, normal doku turnovernda ve immun sistem hcrelerinin sitotoksik fonksiyonlar gibi baz nemli fizyolojik srelerdeki rol ortaya ktka nemi de hzla artmtr. stelik, oto immn bozukluklarn, AIDSin, Alzheimer hastalnn da dahil olduu baz major nrodejeneratif bozukluklarn ve hatta malignitelerin dahil olduu daha birok patolojik durumlarda da rol ald anlalmtr. Bu yzden, son yllarda yaynlanm alma says asndan bakldnda, birekilde apoptozisle ilgili almalarn pik yapm olduu grlr. Apoptozis ayn zamanda proramlanm hcre lm, fizyolojik hcre lm veya hcre intihar olarak da bilinir. Her hcre doar, belli bir sre (hcre tipine gre gnlerden yllara kadar deien bir sre) yaar ve sonra lr. Bu durum fizyolojik olarak her saniye yaklak bir milyon hcremizin lmesiyle bir mr boyu srer. Buradaki lm mekanizmas apoptozisdir. Apoptozisi proramlanm hcre lm olarak ifade etmek zerinde tartlan bir konu olmasna ramen ska kullanlan bir yaklamdr. Apoptozisi anlamak iin nekrozisle karlatrlarak renilmesi faydal olacaktr. Bunun iin Tablo 1de nekrozisle apoptozis karlatrlmtr. Tabloda da grld gibi, nekrozis fizyolojik bir lm ekli olmamasna ramen apoptozis hem fizyolojik hem de patolojik artlar altnda meydana gelebilir. Dier bir ifadeyle apoptozis hem salkda hem de hastalkda karmza kmaktadr. Apoptozis normal hcre turnovernda rol alan bir hcre lm ekli olduundan lenfositlerin timusdaki klonal seleksiyonunda ve inflamatuar reaksiyon sonrasnda ortamdan uzaklatrlmasnda, embriyonik geliim esnasnda, deride keratinositlerin yzeye doru g edip epidermisin en stteki tabakas olan stratum korneumu oluturmalarnda, barsak kriptlerindeki epitel hcrelerinin turnovernda, menstruasyon esnasnda uterus duvarnda gerekleen epitel doku dklmesinde ve hatta gzde lensin oluumunda gzlenebilir. Her saniye yaklak bir milyon hcremiz apoptozisle vcuddan uzaklatrlmaktadr. Ve yapm (mitozis) ile ykm (apoptozis) arasnda kontrollu bir denge vardr. te bu dengenin apoptozisin lehine veya aleyhine bozulmas birok nemli hastaln patogenezine katkda bulunur. rnein, apoptozis baz viral enfeksiyonlarda (Epstein-Barr, insan papillom virs) basklanabildiinden, kanser geliimine katkda bulunabilir. Ayrca, oto-reaktif lenfositlerin ortamdan apoptozisle uzaklatrlamamas veya ge uzaklatrlmalar sonucu otoimmun bozukluklar oluabilmektedir. Oysa, Alzheimer hastal gibi nrodejeneratif hastalklarda veya AIDSde apoptozisin aktive olmasyla artm hcre kayplar (nron, T lenfositler) gereklemektedir. Apoptozis morfolojik olarak zgndr. Nekrozisde hcre iine ar sv girmesi sonucu hcre ierken cell swelling, apoptotik hcre tam tersine klr cell shrinkage. Nekrozisde kromatin patterni hemen hemen normal hcredeki grntye benzerdir ama apoptotik hcrenin kromatini nkleus membrannn evresinde toplanr chromatin aggregation ve kondanse olur chromatin condensation. Nekrotik hcrenin plazma membran btnln kaybeder ve hcre iinden dna hcre ii materyallerinin k gerekleir. Oysa apoptotik hcre membran intaktr ve zerinde kk cepcikler membrane blebs oluur. Nekrotik hcre sonra lizise urar ama apoptotik hcre kk cisimciklere apoptotik bodies paralanr (ekil 4). Apoptotik cisimcikler membranla kapldr deien miktarlarda nukleus, veya dier hcre ii yaplar ierirler. Nekrozisde hcre ierii d ortama salverildiinden inflamasyon reaksiyonu uyarlr ama apoptozisde apoptotik hcre veya cisimcikler komu hcreler veya makrofajlar tarafndan fagosite edildiklerinden inflamasyon olumaz. Apoptozisin en nemli

ZELLK Yol aan nedenler

NEKROZS skemi Hipertermi Hipoksi Litik viral enfeksiyon Toksik maddelerin yksek konsantrasyonlar iddetli oksidatif stress

APOPTOZS Byme faktr eksiklii Hcre yalanmas Senescence HIV Kanser ilalar Radyasyon Yksek doz glukokortikoid Fas veya TNFR-1 reseptrlerinin aktivasyonu Sitotoksik T lenfositler ok iddetli olmayan oksidatif stress

Morfolojik zellikler

Hcre membran btnlnn kayb Kromatin flocculationu Hcre imesi Organellerin disintegrasyonu Endoplazmik retikulumun dilatasyonu Byk vakuollerin oluumu Hcre lizisi

ntakt hcre membran fakat membranda bleblerin oluumu Kromatinin nkleer membran civarnda toplanmas ve younlamas Hcre klmesi Organellerde disintegrasyon yok Hcrenin intact mitakondri, ribozom, nucleus paralar ve dier organelleri ieren membranla kapl apoptotic cisimciklere paralanmas yi kontrollu, baz aktivasyonlarn ve enzimatik basamaklarn olmas ATP gereklidir (aktif sre) +4 oCde gereklemez) DNA internukleozomal alanlarda 180 kb iftinin katlar olacak ekilde krlr mono ve oligonukleozomlara ayrlr (agaroz jel elektroforezinde merdiven patterni=apoptozisin en nemli belirteci) Prelitik DNA fragmentasyonu (=erken evrede gerekleir)

Biyokimyasal zellikler

Bozulmu iyon hemostazisi ATP gerekmez (pasif sre) +4 Cde gerekleebilir DNA rastgele paralanr (agaroz jel elektroforezinde smear grnts) Postlitik DNA fragmentasyonu(=lmn ge safhasnda)
o

Dier zellikler

Hcreler gruplar halinde lr Fizyolojik olmayan (patolojik) etkiler sonucu gerekleir Lizozomal enzimler salnr nflamasyona neden olur

Hcreler tek tek veya birka birarada lr Fizyolojik artlarda da gerekleebilir Komu hcreler veya makrofajlar tarafndan fagosite edilirler nflamasyon grlmez

Tablo 1. Nekrozis ve apoptozisin karlatrlmas. TNRF-1, tumor nekrozis factor reseptr-1

zgn yn (hallmark) DNAnn internukleozomal blgelerden yaklak 180-200 baz ifti veya bunun katlar boyutunda DNA paralar oluturacak ekilde paralanmasdr. Bu durum agaroz jel elektroforezinde merdiven grnts imajnn ladder pattern ortaya kmasna neden olur. Ama bu durum hcre tipine bal olarak deiebilir ya da sadece yaklak 50 kilo bazifti (kbp) boyutunda bir DNA fragmentasyonu da grlebilir. DNAy paralayan bir Ca/Mg-baml endonkleazdr. Ayrca, DNase I ve IIde DNA paralanmasndan sorumludur. Hangi paralayc enzimin rol alaca hcre tipine ya da uyarann zelliine gre deiebilir. Apoptotik hcrede grlen nemli deiikliklerden biri normalde plazma membrannn i yznde bulunan fosfatidilserinin erken evrede membrann d yzne doru transloke olmasdr phosphatidylserine translocation. Bu mekanizma apoptotik hcrelerin komu hcreler ve makrofajlar tarafndan tannmasn salar.

ekil 4: Apoptozisin genel grnm Apoptozisin modlatr (mediatr) leri: Apoptozis ok sayda ve eitte mediatr tarafndan dzenlenir. Bunlar arasnda, baz iyonlar (kalsiyum), molekller (seramid), genler (c-myc), proteinler (p53) ve hatta organeller (mitakondri) bulunmaktadr. Baz mediatrler hcre tipine zgndr, bazlar da apoptotik stimulusun eidine gre farkllk gsterebilirler. Apoptotik sre boyunce hcre iine srekli kalsiyum girii olur. Kalsiyum iyonlar endonkleaz aktivasyonunda, doku transglutaminaz aktivasyonunda, gen regulasyonunda, proteazlarn aktivasyonunda ve hcre iskeleti organizasyonunda rol alabilirler. Fakat hcreye kalsiyum girii apoptozisin gereklemesi iin esansiyel deildir. Bcl-2 ailesi, yelerinin bir ksmnn 10

apoptozisi indkledii (Bax, Bad, Bid, Bcl-Xs), bir ksmnn ise inhibe ettii (Bcl-2, Bcl-Xl) geni bir ailedir. Bu ailenin yeleri kendi aralarnda homo veya hetero-dimerler olutururlar. Hcrenin yaayabilirlik durumu (survival) bu ailenin pro-apoptotik ve anti-apoptotik yelerinin rlatif oranna baldr. Bu heterodimerlerden biri olan Bcl-2/Bax (ikisinin oran) baz hematolojik malignensilerde prognostik markr olarak grlmektedir. nk orann artmas ya da azalmas apoptozisin inhibisyonu veye aktivasyonu ile sonulanr. Bu da prognozu belirleyici bir deer tayabilir. Bcl-2 geni ilk olarak insan B hcreli folikler lenfomada tanmlanmtr. Bu lenfoma tipinde, Bcl-2 normalden uzun yaam srelerine neden olur. Bylece malignite oluumuna zemin hazrlamaktadr. Bcl-2 zellikle mitakondri d membrannda bulunmakta ve iyon transportunu dzenlemektedir. Bax sitozolde bulunur ve apoptotik uyar alnmas halinde mitakondri membranna balanr, burada kk delikikler pore oluumunu indkler, bylece selektif iyon permeabilitesi kaybolur, sonuda sitokrom c ve apoptozis-indkleyici faktr olarak bilinen AIFn mitakondriden sitozole kmasn salar. Bcl-2nin ayrca mitakondri ile olan ilikisinden dolay antioksidan bir etkiye sahip olduu ve bylece oksidan stresin neden olduu apoptozisi basklayabildii bulunmutur. Seramid, membrana bal asid sfingomyelinaz aktivasyonunun bir rndr. Plasma membran hasarna kar bir sinyal olduu dnlmektedir. p53, hcrede bir ekilde (radyasyon, kemoterapi etkisiyle) DNA hasar (single or double-strand breaks, nkleotid eksiklii) olutuunda, eer hasar onarlabilecek dzeyde ise hcre siklusunu G1 faznda durdurur ve hcreye DNAsn tamir edebilmesi iin zaman kazandrr. Eer DNA hasar tamir edilemeyecek kadar bykse bu durumda p53 apoptozisi indkler. p53n apoptozisi indklemesi Baxn ekspresyonunu artrmas bylece Bcl-2/Bax orann deitirmesi yoluyla gerekleir. Baz virsler (insan papillom virs, Epstein-Barr virs, adenovirs tip 12) ya p53 inaktive ederek ya da Baxa balanarak apoptozisi bloke ederler, bylece bu hcrelerin enfekte ettikleri hcreler doal hcre lm mekanizmasndan kurtulduklarndan virsleindklenen karsinogenezise bu yolla katkda bulunurlar. p53 ayrca bir transkripsiyon faktr olan Mdm2 (murine double minute 2) tarafndan da ya transkripsiyonu down regle edilerek ya da kendisine balanlarak hem aktivitesi inhibe edilir hem de ykm hzlandrlr. Fakat, DNAnn hasarlanmas halinde p53n fosforilasyonu artar ve buna bal olarak da Mdm2den ayrlr, bylece yarlanma mr uzad iin de aktivitesi artar. Sitokrom c, mitakondri i membrannda bulunan elektron transport zincirinin bir proteinidir. Son yllarda anlalan nemiyle apoptozis srecinde merkezi bir konuma oturmutur. Bu yzden de sitokrom cnin mitakondriden sitoplazmaya salverilmesi apoptozis yoluna girmi bir hcrede irreversibl bir dneme girildiini iaret eder. Sitokrom c, mekanizmas henz tam olarak aydnlatlamam bir ekilde mitakondriden apoptozis-indkleyici faktr (AIF, apoptosisinducing factor) ile birlikte sitoplazmaya salnr. Sitokrom c sitoplazmik protein olan Apaf-1 (apoptotic protease activating factor-1)e balanr ve onu aktive eder, ardndan ATPnin de katlmyla apoptozom ad verilen bir kompleks oluur. Bu kompleks inaktif olan prokaspaz9un aktif kaspaz-9 haline dnmesini salar. Aktif kaspaz-9 ise efektr kaspazlardan prokaspaz 3 aktive eder. Aktif kaspaz 3, kaspazla-aktifleen deoksiribonkleaz inhibitrn (ICAD, inhibitor of caspase-activated deoxyribonuclease) inaktifletirir, bylece ICADnn balad kaspazla-aktifleen deoksiribonkleaz (CAD, caspase-activated deoxyribonuclease) serbestleir ve bu da apoptozisin karakteristik bulgularndan biri olan kromatin kondensasyonuna ve oligonkleozomal DNA fragmentasyonuna neden olur. Buraya kadarki mekanizma kaspaz-baml apoptozisi gsterir, oysa kaspaz-bamsz apoptozisin varl da bilinmektedir. Kaspaz-bamsz apoptozis yine mitakondriden salverilen bir faktr olan AIFn etkisiyle gerekletirilir. Fakat, AIFn etkiledii nkleazn ne olduu henz bilinmemektedir (Hunot and Flavell, 2001). Kaspaz (caspase)lar, zimojen (inaktif prekrsr) olarak sitoplazmada bulunan ve aktif merkezlerinde sistein yer aldndan sistein proteazlar olarak adlandrlan bir grup enzimlerdir. u ana kadar 14 tanesi tanmlanmtr ve

11

ou apoptozisde rol almaktadr. Kaspazlar birbirlerini aktifletirerek preteolitik bir kaskad (elale tarz reaksiyon dizisi)a neden olurlar. Bazlar (Kaspaz 2, 8, 9, 10) balatc kaspazlar olarak bilinirken bazlar da (3, 6, 7) efektr kaspazlar olarak bilinir. Balatc kaspazlar apoptotik uyaryla balayan lm sinyallerini efektr kaspazlara naklederler. Efektr kaspazlar ise ilgili proteinleri (rnein, hcre iskeleti proteinleri aktin veya fodrin, nkleer membran proteini lamin A, DNA tamirinde rol alan poli (ADP-riboz) polimeraz (PARP)) paralayarak apoptotik hcre morfolojisinin meydana gelmesine neden olurlar. lk tanmlanan enzim ICE (interlkin 1- dntrc enzim)dir ve prokaspaz 1 olarak bilinir. Kaspaz kaskad, sitokrom cnin sitoplazmaya salverilmesiyle prokaspaz 9un aktivasyonu yoluyla aktifletirildii gibi, kaspazlar da sitokrom cnin salverilmesine neden olabilirler. Bir kaspaz inhibitrleri ailesi olan IAP (inhibitors of apoptosis)leri kaspazlar selektif olarak inhibe ederler, bylece apoptotik mekanizmay durdururlar. Bu inhibitrler birok malign hcreler tarafndan ar eksprese edilmektedirler. IAPleri ayrca hcre siklusunu da etkileyerek apoptozisi durdurabilirler. Kaspazlardaki defektler otoimmun hastalklara, kansere ve baz nrolojik bozukluklarn oluumuna katkda bulunabilir (Kidd ve ark, 2000). Hatta, kaspaz 8in nroblastomada tmr spressr olarak ilev grd bulunmutur (Teitz ve ark, 2000). Granzim (Granzyme) ler, patojenle enfekte edilmi hcrelerin veya tmr hcrelerinin ortadan kaldrlmasnda etkin rol alrlar. Perforinler ve grenzimler normal olarak sitotoksik lenfositlerin (CTL) ve natural killer (NK) cell lerin sitoplazmik granllerinde bulunurlar. CTLlerinin hedef hcreye balanmasyla perforinler salglanr ve hedef hcrenin membranna balanarak membranda porlar meydana getirirler. Perforin porlar sitozolik kalsiyum dzeylerinin hzla artmasna yol aar. Beraberinde salglanan ve bir serin proteaz olan granzimin de bu porlar araclyla hcreye girmesiyle hcre iinde prokaspaz 8in aktivitesi, dolaysyla kaspaz kaskad balatlr. Bu da enfekte hcreyi (veya kanser hcresini) apoptozise gtrr. Apoptozisin indklenmesi: Apoptozis klasik olarak, hcre lm reseptrleri olarak bilinen Fas (dier isimleriyle APO-1, CD95) ve tmr nekroz faktr reseptr-1 (TNFR-1)in ilgili ligandlar ile etkileime girmesi (uyarlmalar) sonucu indklenir. Bu hcre yzey reseptrleri membranda bulunur ve TNFR ailesinin yesidirler. Fas lenfoid hcrelerde, hepatositlerde, baz tmr hcrelerinde, akcierlerde, hatta miyokardda bulunurlar. lgili ligandna Fas ligand (FasL) denir. FasL, tmr nekroz faktr (TNF) ailesinin bir yesidir. FasL sitotoksik T lenfositlerinde ve natural killer hcrelerde bulunur. Fas ve TNFR-1, ligandlaryla balandklarnda lm uyars alm olduklarndan bir seri protein:protein interaksiyonlarndan geerler. ncelikle kendilerine doal olarak bal bulunan ve lm blgeleri (death domain) ad verilen TRADD (TNFR-1 associated death domain) ve FADD (Fas associated death domain) ile interaksiyona girerler. Bu lm blgeleri ise prokaspaz 8i aktifletirerek caspazlarn kaskad tarznda aktivasyonlarn balatrlar. Hcre iinde ayrca bu lm blgelerini inhibe eden proteinler de bulunmaktadr. rnein, kaspaz 8 (FLICE) FLIP (FLICE-inhibitory protein)i inhibe eder. Apoptozis yukarda da belirtildii gibi genotoksik ajanlarn etkisiyle yaratlan ar DNA hasarna yant olarak p53n aktivasyonuyla balatlabilir. Plazma membran hasarna bal olarak sfingomyelinaz aktivitesine bal olarak seramid oluumu da apoptozisi balatabilir. Apoptozis ayrca reaktif oksijen radikallerinin (oksidatif stress) hem mitakondri hem plazma membran hem de genom zerinde oluturabilecei hasarlara bal olarak da balatlabilir. Hcre siklusu ile apoptozisin entegrasyonu: Bu entegrasyonda anahtar faktr bir tmr supressr gen rn bir protein olan p53dr. Normalde esas fonksiyonu, DNA bir ekilde (radyasyon veya baz ilalar etkisiyle) hasarland zaman, hcre siklusunu (proliferasyonu) durdurup hcrenin hasarlanm DNAsn tamir etmesi iin ona zaman kazandrmasdr. Bu

12

yzden gen koruyucusu guardian of the genome olarak da tanmlanr. p53 bilindii gibi kanser hastalarnda mutasyonu en sk grlen proteindir ve kanserlerin %50-55inde mutantdr. p53 normal olarak bir CKI olan p21in sentezini artrarak proliferasyonu bloke eder. p21, siklin-CDK kompleksini balanarak inaktive eder. Bylece, bu kompleks pRbyi fosforile edemeyeceinden E2F ailesi de pRbden ayrlamayaca iin siklus ilerletici ilevini yerine getiremez ve sonuda hcre siklusu durur (ekil 3). Hcre siklusunun durmas hcreye zaman kazandrr ve hcre hasarlanm DNAsn tamir eder. Ama hasar tamir edilemeyecek kadar buyukse bu kez p53 hcreyi apoptozise gtrr. Hcre siklusu ve apoptozisin akcier kanserlerindeki nemi: Apoptozis reglasyonunun bozulmasnn, eer hepsinde olmasa da nemli bir ksmnda, malign hastalklarn oluumunda en az artm proliferasyon kadar byk nem tad aktr (Hoffman and Liebermann, 1994). laveten, radyasyonun da dahil olduu ou kemoteraptik ajanlarn apoptozisi indkledii de bilindiinden (Vrdoljak ve ark, 1992; Ojeda ve ark, 1994; Kerr ve Winterford, 1994; Dunn ve ark, 1997) apoptozis ve malignitenin birbiriyle ok sk ve kompleks bir ilikide olduklar yadsnamaz bir gerektir. Bylece, apoptozisin hcre siklusuyla olan ilikisi de gz nne alndnda apoptozis, hcre siklusu ve kemoterapi lsnn aralarndaki interaksiyonlarnn kanser hastalarnn gerek prognozunu gerekse tedaviye yantn belirleyeceini dnmek zor olmasa gerektir. Bu anlaydan yola klarak yaplan almalarda, hastalarn apoptozis veya hcre siklusunu ilgilendiren molekler dzeydeki zelliklerinin prognozla ve tedaviye yantla ilikisinin aratrlmas hedeflenmitir. rnein, Volm ve Koomagi, kk hcreli olmayan akcier kanseri tans konmu 150 hastada yaplan bir almada multivaryant istatistik analizi sonucu siklin Ann en nemli prognostik faktrlerden biri olduunu gstermilerdir (Volm and Koomagi, 2000). p53 hemen hemen her kanser trnde allm olup mutant formlarnn eksprese olduunun saptanmas genellikle kt prognoz gstergesi olarak grlmektedir. Kk hcreli akcier kanserli hastalarda yaplan bir almada da mutant p53 ekspresyonlarnn kt prognoza iaret edebilecei belirtilmitir (Gemba et al, 2000). p53n ayrca kk hcreli olmayan akcier kanserlerinde de prognostik faktr olabilecei gsterilmitir (Langendijk et al, 2000). Bu almada ayrca, apoptotik indeksin survival ile ilikili tek faktr olduu da grlmtr. Hatta, adenovirsle-ynlendirilen wild tip p53 gen ekspresyonunun kk hcreli olmayan akcier kanseri hcrelerini radyosensitize ettii bulunmutur (Kawabe et al, 2001). Apoptozisi indkleyebilmek bilindii gibi kanser tedavisinde istenen bir durumdur. Nitekim kk hcreli olmayan akcier tmrlerinde yksek apoptozis dzeyleri daha iyi survival deerleriyle ilikili bulunmutur (Macluskey et al, 2000). Ayrca, bu histolojik tipe sahip akcier tmrlerinde cisplatin, topotekan ve gemsitabine gibi antikanser ilalarn apoptozisi indklerken caspase-8 aktivasyonu neden olduklar gsterilmitir (Ferreira et al, 2000). Bunlara ilaveten, Tanaka ve ark. hem apoptozisin hem de p53 durumunun ikisinin birden postoperative adjuvan 5-florourasil uygulamasnn etkinliinin tahmin edilmesinde faydal faktrler olduunu gstermilerdir (Tanaka et al, 2001). stelik p53 durumunun apoptozisin ana belirleyicisi olduu da belirtilmitir (Gorgoulis et al, 2001). Akcier adenokarsinomu hcre kltrleriyle yaplan in vitro bir almada, apoptozis basklayc bir protein olan bclxLnin anti-sense tedaviyle basklanmas sonucu apoptozisin indklendii bulunduundan, bu yaklamn akcierin adenokarsinomlarnn tedavisinde kullanlabilecei nerilmitir (Leech et al, 2000). Rekombinant adenovirs kullanlarak eksojen p16 ekspresyonunun kk hcreli olmayan akcier kanseri hcrelerinin bymesi zerine etkisinin incelendii bir almada ise pRb ve anti-apoptotik protein olan bcl-2nin ekspresyonunun azald bu yolla da hcre bymesinin baskland bulunmutur (Kataoka et al, 2000). Referanslar:

13

Dunn SE, Hardman RA, Kari FW, Barret JC. Insulin-like growth factor 1 (IGF-1) alters drug sensitivity of HBL100 human breast cancer cells by inhibition of apoptosis induced by diverse anticancer drugs. Cancer Res 57:2687-2693, 1997 Ferreira CG, Span SW, Peters GJ, Kruyt FAE, Giaccone G. Chemotherapy triggers apoptosis in a caspase-8-dependent and mitochondria-controlled manner in the non-small cell lung cancer cell line NCI-H460. Anticancer Res 60:7133-7141, 2000 Gemba K, Ueoka H, Kiura K, Tabata M and Harada M. Immunohistochemical detection of mutant p53 protein in small-cell lung cancer: relationship to treatment outcome. Lung Cancer 29:23-31, 2000 Gorgoulis VG, Zacharatos P, Mariatos G, Liloglou T, Kokotas S, Kastrinakis N, Kotsinas A, Athanasiou A, Foukas P, Zoumpourlis V, Kletsas D, Ikonomopoulos J, Asimacopoulos PJ, Kittas C, Field JK. Deregulated expression of c-mos in non-small cell lung carcinomas: Relationship with p53 status, genomic instability, and tumor kinetics. Cancer Res 61: 538549, 2001 Hunot S and Flavell RA. Death of a monopoly?. Science 292: 865-866, 2001 Kataoka M, Wiehle S, Spitz F, Schumacher G, Roth JA, Cristiano RJ. Down-regulation of bcl-2 is associated with p16(INK4)-mediated apoptosis in non-small cell lung cancer cells. Oncogene 19: 1589-1595, 2000 Kawabe S, Munshi A, Zumstein LA, Wilson DR, Roth JA, Meyn RE. Adenovirus-mediated wild-type p53 gene expression radiosensitizes non-small cell lung cancer cells but not normal lung fibroblasts. Int J Rad Biol 77: 185-194, 2001 Kerr JFR, Wyllie AH, Currie AR. Apoptosis:a basic biological phenomenon with wideranging implications in tissue kinetics. Br J Cancer 26:239-257, 1972 Kerr JF and Winterford CM. Apoptosis. its significance in cancer and cancer therapy. Cancer 73:2013-2026, 1994 Kidd VJ, Lahti JM, Teitz T. Proteolytic regulation of apoptosis. Semin Cell Dev Biol 11:191201, 2000 Langendijk H, Thunnissenb E, Arendsc JW, Jonga JD, Velded GT, Lamerse R, Guineef D, Holdenf J and Woutersd M. Cell proliferation and apoptosis in stage III inoperable non-small cell lung carcinoma treated by radiotherapy. Radiotherapy and Oncology 56: 197-207, 2000 Leech SH, Olie RA, Gautschi O, Simoes-Wust AP, Tschopp S, Haner R, Hall J, Stahel RA, Zangemeister-Wittke U. Induction of apoptosis in lung-cancer cells following bcl-xL antisense treatment. Int J Cancer 86:570-76, 2000. Macluskey M, Baillie R, Chandrachud LM, Pendleton N, Schor AM. High levels of apoptosis are associated with improved survival in non-small cell lung cancer. Anticancer Res 20:21232128, 2000

14

Ojeda F, Diehl HA, Folch H. Radiation induced membrane changes and programmed cell death:possible interrelationships. Scanning Micros 3:645-651, 1994 Tanaka F, Otake Y, Yanagihara K, Yamada T, Miyahara R, Kawano Y, Li M, Inui K, Wada H. Apoptosis and p53 status predict the efficacy of postoperative administration of UFT in non-small cell lung cancer. Br J Cancer 84: 263-269, 2001 Teitz T, Wei T, Valentine MB, Vanin EF, Grenet J, Valentine VA, Behm FG, Look AT, Lahti JM, Kidd VJ. Nat Med 6:529-35, 2000 Vrdoljak E, Bill CA, Stephens LC, Van Der Kogel AJ, Ang KK, Tofilon PJ (1992) Radiationinduced apoptosis of oligodendrocytes in vitro. Int J Rad Biol 62:475-480 Volm M and Koomagi R. Relevance of proliferative and pro-apoptotic factors in non-small cell lung cancer for patient survival. Br J Cancer 82:1747-1754, 2000.

15