Nehc Uzerine

www.caferilik.
com
Eserin ad: Nehc'l-Bela zerine Yazan: Murtaza MUTAHHAR Mtercim: Cafer BENDDERYA Tashih: Ziya TRKYILMAZ Yaynevi: Kevser
Telif Hakk Sakldr.
NDEKLER
Takdim / 11 nsz / 14 Nehc'l-Bela'yla Nasl Tantm? .................................14 Beni lk defa Nehc'l-Bela le Tantran ....................17 Nehc'l-Bela ve Gnmzdeki slm Toplumu .........20 1. Blm nsan Hayrete Dren Kitap / 25 Bu Nefis Eser ..............................................................................27 Seyyid Raz ve Nehc'l-Bela .........................................28
6 ....................................................................... Nehc'l-Bela zerine
ki mtiyaz............................................................................31 Gzellik ................................................................................31 Etki ve Nfuz .......................................................................33 tiraflar .................................................................................35 Asrmz Aynasnda .............................................................39 aheserler...................................................................................44 eitli Meydanlarda Ali (a.s).............................................48 Nehc'l-Bela'nn Konularna Genel Bir Bak ............52 2. Blm lhiyat ve Tabiat tesi / 54 lhiyat ve Tabiat tesi .............................................................56 Tevhit ve Marifet ................................................................56 Ac tiraf ...............................................................................59 i Dnce .........................................................................60 Tabiat tesi Konularda Felsef Dncenin Deeri .............65 Yaratklar zerinde Aratrmaya Verilen Deer ............72 Salt Akl Meseleler.............................................................73 Yce Allah'n Zat ve Sfatlar....................................................78 Yce Allah'n Zat ...............................................................79 Yce Allah'n Vahdeti, Saysal Vahdet Deildir..............81 Yce Allah'n Evvel, Ahir, Zahir ve Batn Oluu ..............84 Mukayese ve Hakemlik ............................................................88 Nehc'l-Bela ve Kelm Dnceler............................89 Nehc'l-Bela ve Felsef Dnceler ............................91 Nehc'l-Bela ve Bat Felsefe Dnceleri ..................95 3. Blm
................................................................................
indekiler .......................................................................................... 7
Slk ve badet / 97 slm'da badet ..........................................................................98 badetlerin Dereceleri........................................................99 Nehc'l-Bela'nn badet Anlay............................... 101 zgr nsanlarn badeti................................................. 103 Allah' Anmak .................................................................. 103 Hl ve Makamlar............................................................. 104 Allah Erlerinin Gecesi ..................................................... 105 Nehc'l-Bela'da badet ve bidlerin ehresi.................. 106 Geceleri hya Etmeler ..................................................... 107 Kalb Vridt ve lhamlar ............................................... 108 Gnahtan Temizlenmek ................................................ 110 Ahlk Tedavi ................................................................... 111 ns ve Lezzet ................................................................... 111 4. Blm Hkmet ve Adalet / 113 Nehc'l Bela ve Hkmet ................................................. 115 Konunun Deeri .............................................................. 116 Adaletin Deeri................................................................ 121 Adaletsizlie Seyirci Kalnamaz.................................... 126 Adalet Maslahata Kurban Olmamaldr ...................... 127 nsanlarn Haklarn tiraf ...................................................... 129 Kilise ve Hakimiyet Hakk.............................................. 130 Nehc'l-Bela'nn Mant............................................ 135 Ynetici Emanetidir, Malik Deil........................................ 137
8 ....................................................................... Nehc'l-Bela zerine
................................................................................
5. Blm Ehlibeyt ve Hilafet / 145
Ehlibeyt ve Hilafet................................................................... 147 Temel Mesele............................................................. 147 Ehlibeyt'in Sekin Makam.................................................... 149 Hilafete Evl ve Daha ncelikli Olma .......................... 153 Nas ve Vasiyet ................................................................. 154 Liyakat ve Fazilet ............................................................ 158 Yaknlk ve Akrabalk...................................................... 159 Hz. Ali (a.s) Asndan Halife............................................ 162 1. Halife Ebu Bekir b. Kuhfe........................................ 164 2. Halife mer b. Hattab................................................ 166 3. Halife Osman b. Affan ............................................... 170 Osman'n ldrlmesinde Muaviye'nin Sinsi Rol .... 172 Ac Suskunluk ......................................................................... 180 slm Birlik ...................................................................... 182 ki Sekin Konum............................................................ 186 6. Blm Nasihatler ve Hikmetli Szler / 189 Esiz Nasihatler....................................................................... 190 Baka tlerle Mukayese............................................ 191 t ve Hikmet................................................................ 194 t ve Hitabe................................................................. 195 Nehc'l-Bela'nn nemli Blmleri ................................. 199 Nehc'l-Bela'nn t Unsurlar................................ 200 Hz. Ali'nin (a.s) Mantyla Tanalm ........................... 200
indekiler .......................................................................................... 9
Takva................................................................................. 201 Takva Snrlama Deil, Masuniyettir.................................... 207 Takva Masuniyettir ......................................................... 207 Karlkl Taahht ............................................................ 209 Zht ve ekinme..................................................................... 211 slm'daki Zht ve Hristiyanlk'taki Ruhbanlk ................. 215 ki Soru.............................................................................. 216 slm Zahitliinin Temel lkesi ................................ 219 Zahit ve Rahip ......................................................................... 221 Zahitlik ve sar ................................................................. 223 Dert Ortakl ................................................................... 225 Zahitlik ve zgrlk ............................................................... 230 Zahitlik ve Maneviyat............................................................. 237 Zahitlik, Ak ve Tapnma ............................................... 237 Dnya Ahiret elikisi .................................................... 241 Zahitlik; Fazla Verim in Az almak ..................................... 244 7. Blm Dnya ve DnyaPerestlik / 252 Dnya ve DnyaPerestlik ...................................................... 253 Nehc'l-Bela ve Dnyay Terk etmek....................... 253 Ganimetlerin Meydana Getirdii Tehlike .................... 254 Nimet Sarholuu ........................................................... 257 Hz. Ali'nin (a.s) Buyruunun Genel Simas .................. 258 Her Ekoln Kendine Has Dili ......................................... 258 Yerilen Dnya .................................................................. 260 nsan Dnya likisi ................................................................ 262 slm Mant................................................................... 263
10 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine
Kur'n- Kerim ve Nehc'l-Bela Asndan Dnyann Deeri ................................................................................................... 272 Bamllklar ve zgrlkler.................................................. 280 Egzistansiyalizm Mant ............................................... 286 Tekml nsann Benliini Kaybetmesi midir? .......... 287 Kendine Zarar Verme ve Kendini Unutma.......................... 290 Kendini Bulma ve Allah' Bulma ................................... 295 Kendini Bulmada badetin Rol ................................... 299 Birka Nkte............................................................................ 302 Dnya ve Ahiret Kartl .............................................. 302 Ebed Yaayacakm ve Yarn lecekmi Gibi Ol! ..... 306 ndeks / Hata! Yer iareti tanmlanmam.
................................................................................
indekiler ........................................................................................ 11
TAKDM
"N'olurdun ey dnya, her asrda insanla bir Ali sunsaydn!" zgrlk ve adalete zlem duyanlarn ortak sesidir, bu ses ve arzu. nsanlk kafilesi, ideal kent zlemiyle zamanlar ve meknlar ayor ki, o ideal kente ulaabilsin. Ancak her menzilde bekleyen bir ekya grubu, kafileyi saptrmak, kafiledekilerin azklarn almak iin pusuya yatmtr. Artk umutlar tkenmi, hayaller ve arzular bitmi, bitkin bir ses kafileden ykseliyor: "Keke bir Ali olsayd, olsayd da bizi ideal kente klavuz-lasayd! Zlfikr'yla ekyadan korusa, dilinden akan fesahat ve belgat dolu szleriyle gnllere doruluun ve adaletin pnarlarn aktsayd!" Ey insanlk kafilesinin yorgun dm yolcular, umudunu yitirmi sefilleri ve ideal kent zleminin temennicileri! Ali'nin ahs lm olabilir, o aranzda olmayabilir, onun se-sini duymayabilirsiniz; ancak an gzlerinizi; o sizden hi ayrlmam, o iinizde, o yannzda. Ve siz susamlar, aknlktasnz. O, ahsiyetiyle yayor; onun sesi ve nefesi vicdanlarnzda, klc akl ve basiretinizde sakldr.
inizde sakl tuttuunuz ve habersiz kaldnz lemleri ke-fedin. Tanyn o lemleri ve o lemlerin emrini! Onu tanmak, insan oluumuzun farkna varmak ve z benliimizi tanmaktr aslnda. Onun szleri ideal kent zleminde olan samim insanlar iin yoldaki iaretlerdir, ekyaya keskin bir Zlfikr'dr. O, yalnz ilere imam olacak kadar ya da Mslmanlara vn aslan olacak kadar dar ereveye hapsetmemitir kendisini. Tm lemlere rahmet olarak gnderilen Resul'n konuan ve yaayan hakikati olarak insaniyetin efkat ve merhamet dolu babasdr o. Yahudi bir kadna hakszlk yapldn duyunca, "Bu hakszl duyup ac ve kederinden len knanmaz." diyen adaletli bir devlet bakan; yetimleri grnce, gzlerinden yalar akan bir halifedir o. Bin ksur yl oldu bu kafile, Ali'nin szlerini ieren kitab ve bu kitabn kayna olan Kur'n ve sahih snneti yk olarak tad, yknden habersiz ekilde. imdi artk yk sandukalarnda saklanan bu hazinelerden yararlanma zaman. Kur'n'n vahye dayal tefsiri ve Resululla-h'n (s.a.a) sahih snnetinin kapsaml ifadesi olan Nec'l-Bel-a'yla tanma zaman. Resul ehrinin ilim kaps Ali'nin (a.s) feryatlar, aclar ve nasihatlerine kulak verme zaman... O usuz bucaksz okyanusun bir koyu, bir krfezi olan Nehc'l-Bela'y tanmak ve tantmak istiyoruz, nl bir kaptann nclnde ve kaleminden. zgrlk ve adaletin tm dnyaya hkim olmas dileiyle Nehc'l-Bela ummannda bir gezintiye kyoruz, yolumuz ak ola! Bu konuda takdire ayan ve rahmetle anlmas gereken bir ahsiyeti de hatrlamadan geemeyiz. O yce ahsiyet, yllarn ve mrn ilim, irfan ve aratrmaya vakfeden ve halkmz ilk kez Nehc'l-Bela adyla tantran merhum Abdlbki Glpnar-l'dr. Bu almamzda onun ruhunu hep
................................................................................
indekiler ........................................................................................ 13
andk ve varolduumuz mddete de anacaz. Allah onu sevdikleriyle har eylesin! Tevfik Allah'tandr KEVSER
NSZ Rahman ve Rahim Allah'n Adyla

"Bu kelm, gkyznn merdivenidir O, dama ulatran bir merdivendir Mavi renkli felek dam deildir o Felekten daha stn bir damdr bu." NEHC'L-BELA'YLA NASIL TANITIM? Yllarca sizinle bir mahallede, bir sokakta oturan bir a-dam en az gnde bir defa grr, gelenek ve greneklere gre selamlar, hlini sorarsnz ve sonra da yanndan ge-ip gidersiniz. Gnler, aylar ve yllar byle geip gider Nihayet bir tesadf sonucu birka defa onunla oturup yakndan dnce ve eilimlerini, duygu ve hislerini tanr-snz; bunun zerine hayretle o adamn o ekilde olacan asla kestiremezdiniz hissine kaplrsnz.
nsz ................................................................................................. 15
O andan itibaren o adamn simas gznzde deiir, hatta tipi bile baka bir ekilde gelir size. Kalbinizde baka bir derinlik, anlam ve sayg bulur. Kiilii zatnn perdesi arkasndan ortaya kar; sanki yllardr grdnz o a-damdan bakasym gibi gelir size. Yeni bir dnyay kefettiinizi hissedersiniz. Bu durumla hepiniz karlam o-labilirsiniz. Karlamadysanz da zihninizde canlandrabilirsiniz. Benim Nehc'l-Bela'yla tanmam da tpk byle ol-du. ocuk yata Nehc'l-Bela'nn ismini biliyor, rahmetli babamn (Allah makamn yceltsin) kitaplarndan biri olarak tanyordum. Sonralar yllarca tahsile devam et-tim. Arapa'ya, Mehed lmiye Havzasnda balayp, daha sonra da Kum lmiye Havzasnda bitirmitim. lmiye Havzasnda "sathlar" denilen ders dzeyini bitirmek zereydim. Btn bu mddet ierisinde "Nehc'l-Bela" ad, Kur'n- Kerim'den sonra en fazla duyduum kitapt. Hatiplerin dilinden bu kitabn takvayla ilgili birka hutbesini o kadar duymutum ki, artk hemen hemen ezberlemitim. Ama buna ramen dier talebeler gibi kendimin de Nehc'l-Bela dnyasna yabanc olduumu itiraf ediyorum. Ona kar yabanc gibi davranyor, bir yabanc gibi yanndan geip gidiyordum. Nihayet hicr bin yz yirmi ylnn yaznda Kum kentinde be yl ikamet ettikten sonra o kentin scak havasndan kamak iin sfahan'a gittim. Kk bir tesadf so-nucu Nehc'l-Bela'yla hair neir olan bir adamla tan-tm. O adam elimden tutarak beni bir azck Nehc'l-Bel-a dnyasna soktu.
te o zaman bu kitab tanmadm daha iyi anladm ve sonralar srekli birinin kp beni Kur'n- Kerim dnyasyla da tantrmasn arzuladm. O gnden itibaren gzmde Nehc'l-Bela'nn ehresi deiti. lgimi ekip sevgilim oldu; sanki ocukluk dneminde tandm kitaptan bambaka bir kitap oldu. O zaman baka bir dnyay kefettiimi hissettim. Nehc'l-Bela'y ksa bir erhle Msr'da bastran ve bu kitab ilk kez Msr halkna tantan eski Msr mfts eyh Muhammed Abduh, Nehc'l-Bela'y daha nce hi tanmadn, ondan haberi olmadn; sonralar vatanndan uzak bir ortamda bu kitab okuyup hayretlere kapldn ve o zaman ok deerli bir hazineye kavutuunu his-settiini sylyor. te o zaman bu kitab bastrarak Arap kitlelerine tantmaya karar veriyor. Bir Snn limin Nehc'l-Bela'ya yabanc olmas, arlacak bir durum deildir. Asl arlacak ey, Nehc'l-Bela'nn kendi diyarnda, Ali'nin (a.s) ileri arasnda, ilerin lmiye Havzasnda "garip" ve "yalnz" kalmasdr; nitekim Ali'nin (a.s) kendisi de garip ve yalnzdr. Aktr ki, eer bir kitabn ierii veya bir ahsn dnce, duygu ve hisleri bir halkn ruhsal dnyasyla uyum salamazsa, o kitap veya o kii her ne kadar ismi binlerce vg ve ycelikle anlsa da, pratikte yalnz ve yabanc kalr. Biz talebeler Nehc'l-Bela'ya yabanc olduumuzu itiraf etmeliyiz; kendimiz iin kurduumuz manev
................................................................................
nsz ................................................................................................. 17
dnya, Nehc'l-Bela dnyasndan ok farkl bir dnyadr. BEN LK DEFA NEHC'L-BELA LE TANITIRAN Bu nszde, beni ilk kez Nehc'l-Bela'yla tantran, onunla karlamay -hibir eyle deimeye raz olmadm- mrmn deerli hazinelerinden biri saydm, hatras hibir zaman gzlerimin nnden gitmeyen yce kiiyi hayrla anp hatrlamadan geemeyeceim. Cr'etle onun gerekten "rabban bir lim" olduunu sylyorum. Fakat kendimin, "kurtulu yolu zere ilim -renen"1 bir kii olduumu syleyemiyorum. Onunla karlatmda srekli olarak Sadi'nin u iirinin zihnimden getiini iyi hatrlyorum: "Abit, zahit ve sofu hepsi bu yolun ocuklardrlar. Varsa eer insan rabban limdir, bakas deil." O, hem fakihti, hem filozof; hem edebiyat ve hem de tabipti. Fkh, felsefe, Arap ve Fars edebiyatn ve eski tb-b ok iyi biliyordu. Hatta bunlarn bazsnda ok iyi bir uzmand. imdi dersini verecek biri bulunmayan bn-i Si-na'nn "Kanun" adl kitabn tedris ediyordu o; lmiye Hav-zasndaki limler de onun bu dersine katlyorlard. Fakat hibir zaman belli bir dersin hocalyla snrlandrlamazd kendisi; her tryle kayt ve snrlandrma onun ruhsal durumuyla asla
1- Hz. Ali'nin (a.s) u szne iarettir: "Ey Kumeyl! nsanlar ksmdr: Biri, rabbn lim, dieri, kurtulu yolu zere ilim renen kii, ncs de, her seslenene bilmeden uyan, her esintiye kaplp giden dk kii." (Nehc'l-Bela, Ksa Szler: 147)
uzlamazd. Derin bir ilgi ile ve severek verdii tek ders Nehc'l-Bela'yd. Nehc'l-Bela ona manev bir hl verirdi, kanatlar zerine bindirir ve bizim doru-drst anlayamadmz lemlere gtrrd onu. O, Nehc'l-Bela'yla yayor, Nehc'l-Bela'yla nefes alp veriyordu. Ruhu bu kitapla srdat, nabz bu kitapla atyor, kalbi bu kitapla arpyordu. Bu kitabn cmleleri dilinden dmez, szlerine delil ve ahit olarak onlar gsterirdi. ou zaman sakaln slatan gz yalar, Nehc'l-Bela kelimelerinin dilinde akna elik ederdi. Bizim iin onun Nehc'l-Bela'dan bahsetmesi, seyredil-mesi zevk veren tatl bir manzarayd. Bu durumda bizden ve etrafndaki her eyden gaflet ederek kimseyi grmezdi. Kalp szn kalp sahibinden duymak, manev szleri m-na erbabndan almann bambaka bir etki, cazibe ve ekicilii var. O, gelip geen salih gemilerinin bariz bir rneiydi. Hz. Ali'nin (a.s) sz onun hakknda doruydu: "Allah'n onlar iin takdir ettii ecel olmasayd, mkfata ulama itiyak ve cezalandrlmaktan korkmalarndan dolay ruhlar bir an bile bedenlerinde kalmazd; onlarn gznde yaratc olan Allah ycedir; bylece O'nun dndaki her ey ise gzlerinde kktr."1 Aratrmac edebiyat, byk filozof, yce fakih, deerli tabip, rabban lim rahmetli Hac Mirza Ali Aa i-raz sfahan, gerekten hak ve hakikat adamyd. Kendisinden ve benliinden kopup Hakk'a ulamt.
1- Nehc'l-Bela, Hutbe: 191.
................................................................................
nsz ................................................................................................. 19
Sahip oldu-u ilm seviyesi ve toplumsal kiiliiyle toplumu aydnlatp ynlendirmek vazifesinin bilincinde olmak ve Hz. Hseyin'e (a.s) olan derin muhabbet ve ak onun minbere -kp vaazda bulunmasna sebepti. Vaaz ve tleri kalbinin derinliklerinden ktndan ister istemez kalplere iliyordu. Kum kentine geldiinde her zaman Kum'un ileri gelen limleri kendisinden minbere karak vaazda bulunmasn srarla isterlerdi. Onun szlerinden daha ok, minberdeki hli etkileyici idi. Namazda imamlk etmekten kanrd. Bir yl mbarek ramazan aynda srarla bu ay boyunca Sadr Medresesinde cemaat namaz kldrmaya zorladlar. Srekli ve belli bir saatte dzenli gelmesi mmkn olmamasna ramen namazda kendisine uymak iin esiz bir topluluk oluurdu. Onun, etrafta klnan dier cemaatlere katlmn azalmasndan dolay artk orada cemaat namaz kldrmaya devam etmediini duydum. Bildiim kadaryla genelde btn sfahan halk onu ta-nr, Kum lmiye Havzasnn sevdii gibi ona sevgi beslerlerdi. Kum'a gelince, Kum ulemas itiyakla ziyaretine koarlard. Fakat o baka sahalarda olduu gibi, mrit ve murat olmak kaydna da bal deildi. Allah geni rahmetiyle ona rahmet etsin ve onu evliyalaryla haretsin. Buna ramen ben onun Nehc'l-Bela'nn btn dn-yasndan haberdar olduunu, btn alanlarn fethettiini iddia etmiyorum. O, Nehc'l-Bela'nn baz blmlerinin uzmanyd ve uzmanlk dalnda derinliklere inmiti; yani Nehc'l-Bela'nn o blmleri onda
semboln bulmutu. Nehc'l-Bela'nn eitli dnyalar vardr: Takva ve zht dnyas, ibadet ve irfan dnyas, hikmet ve felsefe dnyas, t ve nasihat dnyas, gelecekte vuku bulacak olaylardan haber verme dnyas, siyaset ve sosyal sorumluluklar dnyas, kahramanlk ve yiitlik dnyas Btn bunlar bir insandan beklenemez; o, bu byk okyanusun bir blmn katedip baz blmlerini fethedebilmiti. NEHC'L-BELA VE GNMZDEK SLM TOPLUMU Nehc'l-Bela'ya yabanc olanlar, sadece ben ve benim gibilerle snrl deildi; aksine slm toplumu bu kitab tanmyordu. slm dnyasnn Nehc'lBela'dan bildii, kelimelerin aklamas ve szlerin tercmesinden -teye gemezdi. Nehc'l-Bela'nn mna ve ieriinden hi kimsenin haberi yoktu. slm dnyas daha son dnem-lerde Nehc'l-Bela'y kefetmeye balamtr. Baka bir tabirle, Nehc'l-Bela slm dnyasn fethetmektedir. lgintir ki, ister ran gibi bir i lkesinde olsun, ister Arap lkelerinde olsun, Nehc'l-Bela'nn muhtevasnn baz blmlerini Allah'tan haberi olmayanlar veya Allah'tan haberdar gayrimslimler kefetmi, Mslman kitlelerin istifadesine sunmulardr. Bu aratrmaclarn ounun veya hepsinin bu iten hedefi baz toplumsal iddialarn doru gstermek iin Hz. Ali (a.s) veya Nehc'l-Bela'sndan deliller getirmek ve bylece kendilerini glendirmekti. Ancak sonu onlarn amalarnn aksine geliti. nk Msl-
................................................................................
nsz ................................................................................................. 21
man kitleler ilk kez dierlerinin ssl-psl szlerinin yeni bir ey olmadn, onlardan daha iyisinin Nehc'lBela'da, Ali'nin (a.s) siretinde, Selman, Ebuzer ve Mikdad gibi Ali'nin ter-biye ettii kiilerin yaantlarnda olduunu grdler. So-nuta Ali (a.s) ve Nehc'lBela onlar glendireceine onlarn yenilgiye uramasna yol at. Ancak bu olaydan nce oumuzun takva ve nasihatle ilgili birka hutbeden baka bir ey bilmediimizi itiraf etmeliyiz. Oysa mam Ali'nin (a.s) Malik Eter Neha'ye yazd ahitnmesi gibi hazineleri ne tanyan vard ve ne de dikkate alan. Kitabn birinci ve ikinci blmnde zikredildii gibi Nehc'l-Bela, bundan yaklak bin yl nce Seyyid Ra-z'nin toplad Hz. Ali'nin hutbeleri, vasiyetleri, dualar, mektuplar ve ksa szlerinden semelerdir. Tabii ki Hz. Ali'nin (a.s) szleri sadece Seyyid Raz'nin toplad bu macmuayla snrl olmad bir yana1 o hazretin szlerini toplamaya girien tek kii de Seyyid Raz deildir. imdi Nehc'l-Bela haknda yaplmas gereken iki i var: Biri, Nehc'l-Bela'da sz konusu olan ve slm toplumunun ok ihtiya duyduu eitli meselelerde Hz. Ali'nin (a.s) mektebinin iyice akla kavumas iin Nehc'l-Bela'nn muhteva ve ieriinde derine dalmak; dieri ise Nehc'l-Bela'nn senet ve
1- Seyyid Raz'den yz yl nce yayan Mes'udi, Muruc'uzZeheb adl eserinin ikinci cildinde yle diyor: "Gnmzde halkn elinde Hz. Ali'nin drt yz seksen ksur hutbesi var." Oysa Seyyid Raz'nin toplad btn hutbelerin says 239'dur; yani Mes'ud'nin syledii rakamn yarsndan daha az.
kaynaklarn incelemek. slm evrelerde ulemann bu iki ie girimi olduklarn duymamz gerekten sevindirici bir olaydr. Bu kitapta geenler, hicri emsi 1351 ve 1352 yllarnda "Mekteb-i slm" dergisinde yaynlanm olan bir di-zi makaleler mecmuasdr; imdi ise bir kitap eklinde say-gdeer okuyuculara sunulmaktadr. Daha nce "Hsey-niye-i rad" adndaki slm messesenin be oturumunda bu balk altnda konumalar yapmtm. Fakat sonralar bu konumalar makaleler silsilesi hlinde daha geni bir ekilde yaynlamak istedim. "Nehc'l-Bela'da Bir Gezinti" adn verdiim bu ki-taba daha yeni balarken, bu almamn bir "bak" ve "gezintiden" baka bir ey olamayacana, bu ksa almaya kesinlikle "aratrma" ismi verilmeyeceine dikkat ettim. Bu alanda bir aratrmaya vaktim olmad gibi ken-dimi bu ie layk da grmedim. Ayrca Nehc'l-Bela'nn muhtevas zerinde dakik ve derin bir aratrma ve mam Ali'nin (a.s) mektebini tanma, yine Nehc'l-Bela'nn belge ve kaynaklar zerinde aratrma yapmak sadece bir kiinin yapabilecei bir i deil, bu ii bir grup yapmaldr. Ancak "Tm idrak edilmeyen bir eyin tamam terk edilmez" babndan ve kk ilerin, byk ilerin yolunu aaca midiyle bu alandaki gezintime baladm. Ne yazk ki gezintiyi de bitiremedim. Bu i iin yaptm -ve kitabn nc blmnde deindiim- bu programlar, meguliyetimin okluundan do-lay tamamlayamadm. Bu gezintiye baka bir frsatta de-vam edip edemeyeceimi de bilemiyorum; ama gerekten devam etmeyi ok isterim.
................................................................................
nsz ................................................................................................. 23
15 Ocak 1974 Miladi 3 Muharrem H. 1395
Murtaza Mutahhari
................................................................................
1. Blm
NSANI HAYRETE DREN KTAP
Bu Nefis Eser... -Seyyid Raz ve Nehc'l-Bela -ki mtiyaz -Gzellik ve Fesahat -Etki ve Nfuz -tiraflar -Asrmz Aynasnda aheserler -eitli Meydanlarda Ali (a.s) -Nehc'l-Bela'nn Konularna Genel Bir Bak
................................................................................
Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 27
NSANI HAYRETE DREN KTAP
BU NEFS ESER Asrlarn eskitmeye g yetiremedii, zaman ak, or-taya kan daha yeni ve daha aydn dncelerin srekli deerini ycelttii elimizde bulunan Nehc'lBela adn-daki bu gzel ve nefis eser, Emir'lMminin Hz. Ali'nin (a.s), bundan yaklak bin yl nce rahmetli Seyyid Raz (Allah'n rzvan ona olsun) tarafndan toplanan "hutbe-leri", "dualar", "vasiyetleri", "mektuplar" ve "veciz szleri"nden semelerdir. phesiz sz ustas olan Hz. Ali (a.s) birok hutbeler sylemi, yine eitli mnasebetlerde birok hikmetli veciz szler buyurmutur. Ayrca zellikle kendi hilafeti d-neminde birok mektuplar yazm, Mslman halk da onlar kaydedip ezberlemeye zel bir zen gstermitir.
Seyyid Raz'den yaklak yz yl nce yaayan (hicr nc yzylnn sonlar ve drdnc yzylnn balar) Mes'ud "Muruc'uz-Zeheb" adl eserinin ikinci cildinde, "Hz. Ali'nin Szleri, Rivayetleri ve Takvasndan Kesintiler" bal altnda yle diyor: "Halkn eitli yerlerde Hz. Ali'den hfzettikleri1 hutbelerin says drt yz seksen kusra ulamaktadr. Hz. Ali (a.s) bu hutbeleri daha nceden hazrlk yapmakszn, bir eyin zerine kaydetmeksizin buyurur, insanlar da hem onlar alr ve hem de bilfiil ondan yararlanrlard." Mes'ud gibi aydn ve aratrmac bir bilginin tankl Hz. Ali'nin (a.s) hutbelerinin ne kadar ok olduunu gstermektedir. Nehc'l-Bela'da sadece 239 hutbe vardr; oysa Mes'ud drt yz seksen ksur hutbeden bahsederken, eitli tabakalarn o hazretin buyruklarn kaydetme ve ez-berlemeye gsterdikleri olaanst nemi belirtmektedir. SEYYD RAZ VE NEHC'L-BELA Seyyid Raz (r.a) ahsen Hz. Ali'nin (a.s) buyruklarnn hayranlarndand. Seyyid Raz edebiyat, air ve sz ustas bir kiiydi. Onunla ayn dnemde yaayan Sealib, hakknda yle der:
................................................................................
1- Ben, Mes'udi'nin, bu tabirle, onlarn kaydedilerek kitaplar hline getirildiini mi, yoksa insanlarn ezberlediklerini mi veyahut her ikisini mi kastettiini anlam deilim.
"O bugn asrn en gzdesi, Irak'n en erefli seyitlerin-dendir. Soy ve boy asaletiyle birlikte gzel edep ve stn fazilet sahibidir Ebu Talipoullar arasnda o kadar se-kin air olmasna ramen o, Ebu Taliboullar airlerinin en stndr. Btn Kurey'te ona ulaabilecek bir air yoktur dersem abartm olmam."1 Seyyid Raz edebiyata ve zellikle Hz. Ali'nin (a.s) szlerine hayranlndan olacak ki, Hz. Ali'nin (a.s) szlerine daha ok fesahat, Belgat ve edebiyat asndan bakmaktayd; dolaysyla o hazretin szlerinin seiminde bu zellii gz nnde bulundurmutur. Yani Belgat asndan zel bir belirginlie sahip olan szler dikkatini daha ok ekmitir. Dolaysyla Hz. Ali'den (a.s) seip derledii bu eserin ismini "Nehc'l-Bela" koymutur. te yine bu adan bunlarn senet ve kaynaklarna deinmeye nem vermemi, sadece zel bir mnasebetten dolay ilgili hutbe veya mektubun kaydedildii kitabn ismine deinmitir. veya hadis mecmuasnda, ilk olarak o Bir tarih mecmuann senet ve kaynann bilinmesi gerekir; aksi durum-da itibarn kaybeder. Fakat bir edebiyat eserinin deeri onun incelik, gzellik, fesahat ve Belgatndadr. Buna ramen yine de Seyyid Raz'nin bu paha biilmez eserin tarih ve dier deerlerinden gafil olduu ve sadece onun edeb deerine dikkat ettii de sylenemez.
1- Abduh'un Nehc'l-Bela erhine nsz, s.9.
Seyyid Raz'den sonraki dnemlerde bakalarnn Neh-c'l-Bela'nn senet ve kaynaklarn toplamaya girimeleri ok sevindirici bir olaydr. "Nehc's-Seade f Msted-rek-i Nehc'il-Bela" kitabnn bu alanda yazlan kitaplarn en kapsamls ve en genii olduu sylenebilir. Bu kitap imdi, Muhammed Bkr Mahmudi adnda Irakl aratrmac ve deerli i bilginlerinden biri tarafndan hazrlanmaktadr. Bu deerli kitapta Hz. Ali'nin (a.s) hutbeleri, emirleri, yaz ve mektuplar, vasiyetleri, dualar ve veciz szleri toplanmtr. Bu kitap elimizdeki Nehc'l-Bela'-ya ilaveten Seyyid Raz'nin semedii veya elde edemedii blmleri de iermektedir. Bildiim kadaryla sadece veciz szlerin bir blm dnda hepsinin senet ve kaynaklarn toplamtr. imdiye kadar bu kitabn drt cildi baslarak yaynlanmtr. unu da unutmamak gerekir ki Seyyid Raz, Hz. Ali'nin (a.s) szlerini toplamaya girien tek kii deildir. Bakalar da bu alanda farkl isimlerde kitaplar yazmlardr. Bunlardan en mehuru Muhakkik Cemaleddin Hansar'nin Farsa'ya erhettii ve son zamanlarda deerli aratrmac bilgin Mir Celaleddin Muhaddis Urumav'nin abasyla Tahran niversitesi tarafndan baslan Amid'nin "el-Gurer ve'd-Durer" adl kitabdr. Kahire niversitesinde, Ulum Fakltesinin mdr olan Ali el-Cundi, "Ali b. Ebutalib, iir ve Hikmetleri" adl kitabnn mukaddimesinde bu mec-mualardan birkann ismini zikretmektedir; bunlardan ba-zlar ylece el yazs hlinde kalm ve imdiye kadar ba-slmamtr; bu kitaplardan bazlar unlardan ibarettir:
................................................................................
1- "el-Hutet" kitabnn yazar Kuza'nin toplad "Dusturu Mealim'il-Hikem". 2- "Nesr'ul-Leal". Bu kitap Rusyal msterik tarafndan kaln bir ciltte tercme edilip yaynlanmtr. 3- "Hikemu Seyyidina Ali". Bu kitabn el yazs nshas Dar'ul-Kutub'il-Msriyye'de mevcuttur. K MTYAZ Emir'l-Mminin Hz. Ali'nin (a.s) szleri teden beri iki zellie sahip olup bu ikisiyle tannmtr. Bu zelliklerden biri fesahat ve Belgat, tekisi ise bu szlerin ok ynl olular ve bu gnk tabirle ok boyutlu olulardr. Bu zelliklerden her biri tek bana Hz. Ali'nin (a.s) buyruklarna olaanst bir deer vermek iin yeterlidir. Fakat bu iki zelliin i ie olmas, yani bir szn farkl ve hatta bazen zt dorultularda hareket edip ayn zamanda fesahat ve Belgatn korumas o hazretin szlerini mucize haddine yaklatrmtr. Ve ite bu yzden, Hz. Ali'nin szleri yaratlmlarn szleriyle yaratnn sz arasnda yer alm ve hakknda; "Yaratlmlarn szlerinden yce ve yaratnn sznden aadr!" sylenmitir. GZELLK Nehc'l-Bela'nn bu zelliini, sz ustas ve szn gzelliini anlayan bir kimseye tavsif ve aklamaya gerek yoktur. Esasen gzellik anlatlmas deil, idrak edilmesi gereken bir olgudur.
Nehc'l-Bela, o devrin insanlarna olduu gibi yaklak on drt asr sonra gnmz okuyucusu iin de ayn incelik, cezzabiyet ve tatlla sahiptir. Biz burada bu konuyu ispatlamak niyetinde deiliz; ancak bahsimizdeki mnasebetinden dolay, Hz. Ali'nin (a.s) szlerinin kalplere nfuzla etkisi, insan dnce ve zevklerinde grlen bunca deiimlere ramen o hazretin insanlar asrlarca hayrete drmesi zerinde bir azck durmak istiyoruz. O nedenle sohbetimize o hazretin kendi zamanndan balayalm. Hz. Ali'nin (a.s) dostlar, zellikle de hitabet alannda ilerlemi olanlar, onun szlerine hayranlard. bn-i Abbas bunlardan biridir. Cahiz'in "el-Beyan ve'tTebyin"de naklettiine gre bn-i Abbas kendisi ok gl bir hatipti.1 bn-i Abbas, Hz. Ali'nin (a.s) hutbe ve konumalarna olan derin evk ve isteini, o hazretin olaanst szlerinden zevk aln gizlememektedir. Nitekim Hz. Ali mehur "kkyye" hutbesini irad ederken, bn-i Abbas da dinleyiciler arasndayd; bir ara Kufe'nin Sevad ahalisinden bir adamn, birtakm meseleleri ieren bir mektubu o hazrete uzatmasyla hutbesini kesti. Hz. Ali (a.s) mektubu okuduk-tan sonra bn-i Abbas'n, hutbesine devam etmesini rica etmesine ramen artk devam etmedi. Bunun zerine bn-i Abbas, "Hayatmn hibir dneminde bu szlerin kesilmesine zldm kadar hibir sze zlmedim" dedi.
................................................................................
1- c.1, s.230.
bn-i Abbas, Hz. Ali'nin (a.s) kendisine yazm olduu ksa bir mektup hakknda; "Resulullah'n szlerinden sonra hibir szden bu kadar yararlanmadm" demitir.1 Hz. Ali'nin (a.s) en azl dmanlarndan olan Muaviye b. Ebu Sfyan, o hazretin szlerinin gzelliini ve ola-anst fesahatini itiraf etmitir. Muhken b. Ebu Muhken, Hz. Ali'ye (a.s) srt evirerek Muaviye'ye yneliyor ve Hz. Ali'ye (a.s) besledii kinden dolay yanp yaklan Muaviye'ye yaranmak iin; "nsanlarn en dilsizinin yanndan sana geldim" diyor. Bu dalkavukluk o kadar tiksindiriciydi ki, Muaviye ahsen onu knayarak dedi ki: "Yazklar olsun sana! Ali mi insanlarn en dilsizidir?! Kurey, Ali'den nce fesahatten habersizdi. Ali, Kurey'e fesahat dersi verdi." ETK VE NFUZ Hz. Ali'nin (a.s) szlerini dinleyenler onlardan ok etkilenirlerdi. O hazretin vaazlar kalpleri titretir, gzlerden ya aktrd. Gnmzde bile hazretin vaaz ve hutbelerini okuyup veya dinleyip de titremeyen kalp var mdr ki? Seyyid Raz, mehur "el-Garra Hutbesi"ni2 naklettikten sonra diyor ki: "Hz. Ali (a.s) bu hutbeyi okuyunca bedenler titredi, gzlerden yalar akmaya balad ve kalpler titremeye, hzla arpmaya balad!"
1- Nehc'l-Bela, Mektuplar blm, no: 22 2- Hutbe: 81
Hammam b. reyh, mam Ali'nin (a.s) ashabndan biridir. Allah akyla dolup taan bir kalbe ve manev atele yanp yaklan bir ruha sahipti. Hammam, Hz. Ali'den (a.s) takvallarn ve Allah'tan ekinenlerin simasn gzleri nnde canlandrmasn ve onlar tavsif etmesini srarla is-ter. Hz. Ali (a.s) bir yandan onu mitsizlie drmek is-temeyiinden, dier taraftan Hammam'n duymaya g ye-tirememesinden ekindiinden, sorusunu birka ksa cm-leyle cevaplayp geiyor. Fakat Hammam o kadaryla yetinmez; dinlemeye, duy-maya olan itiyak atei daha da fazlalar; dolaysyla daha ok srar ederek hazrete devam etmesi iin yemin ettirir. Bunun zerine Hz. Ali (a.s) konumaya balar ve takva eh-linin, -saymakta yanlmadysam- tam 105 zelliini saym-ken yine de devam eder. Ancak Hz. Ali'nin sz devam ettike, Hammam'n kalp atlar da arttka artyor, dalgal ruhunun dalgalar da-ha bir kkryor ve kafese kapatlm bir ku gibi gs kafesini krp umak istiyordu. Anszn korkun bir feryat meclistekilerin dikkatini zerine toplad. Feryat eden Ham-mam'dan bakas deildi. Bann zerine kotuklarnda artk ruhunu Allah'a teslim etmiti. Hz. Ali (a.s) bunun zerine; "te ben de bundan korkuyordum. Hayret! Beli vaazlar hazrl olan kalplere neler yapyormu meer?!" buyurdu. mam Ali'nin (a.s) dneminde yaayanlarn, o hazretin szleri karsndaki tepkileri ite byleydi.
................................................................................
TRAFLAR Hz. Ali (a.s), Resulullah'tan (s.a.a) sonra halkn szlerini ezberleyip yazmaya zen gsterdikleri tek kiidir. bn-i Ebi'l-Hadid, hicretin ikinci ylnda yaayan ve yazarlkta darbmesel olan Abdlhamid Katib'in1 yle dediini nakl-eder: "Hz. Ali'nin (a.s) hutbelerinden yetmiini ezberledik-ten sonra zihnim aldka ald." Ali el-Cnd de, Abdlhamid'den, seni belgatn bu mertebesine ulatran nedir? diye sorduklarnda; "Asla'n2 szlerini ezberlemek" cevabn verdiini nakleder. slm'n zuhurundan sonra Arap hatiplerinin darbmeseli olan Abdurrahim b. Nbte, edeb stil ve dnce ser-mayesini Hz. Ali'den (a.s) aldn itiraf ediyor. bn-i Ebi'l-Hadid Nehc'l-Bela'ya yazd erhin nsznde onun yle dediini nakleder: "Hz. Ali'nin (a.s) szlerinden yz fasl ezberleyerek aklmda tuttum; ite onlar benim iin bitmektkenmek bilmeyen bir hazine oldu." Gl hatip ve mehur sz ustas Cahiz, -hicretin nc yzylnn balarnda yaamtr. Onun "el1- Abdulhamid, son Emevi halifesi Mervan b. Muhammed'in katibiydi. Aslen ranl olup mehur yazar ve bilgin bn-i Mukaffe'in hocasyd. Onun hakknda, "Yazarlk Abdlhamid'le balayp bn-l Amid'le son buldu" denilmitir. bn-l Amid, l-i Bveyh'in veziriydi. 2- "Asla" bann n ksmnn salar dklen kii anlamndadr. Abdlhamid amelen Hz. Ali'nin (a.s) fazilet ve mkemmelliini itiraf etmesine ramen, Emevilere baml olmasndan dolay Hz. Ali'nin isminin yerine bu tabiri kullanyor.
Beyan ve't-Tebyin" adl kitab, edebiyatn drt temel direinden biri saylmtr.1- bu kitabnda defalarca, Hz. Ali'nin (a.s) szlerinden vgyle bahsetmi ve bu szler karsnda a-r hayranln ifade etmitir. Cahiz'in szlerinden, o dnemde halk arasnda Hz. Ali'den (a.s) birok hitabenin yaygn olduu anlalmaktadr. "el-Beyan ve't-Tebyin" kitabnn birinci cildinde2, susup sessiz kalmay vp fazla konumay yeren kimselerin szlerini naklederken Cahiz yle der: "Yerilen fazla konumak, faydasz ve bo eyler konumaktr; faydal szler deil. Yoksa Ali b. Ebu Talip (a.s) ve bn-i Abbas'n konumalar da olduka oktur." Cahiz, yine kitabnn birinci cildinde3 Hz. Ali'den (a.s); "Herkesin deeri bildii eydir."4 mehur cmleyi naklet-tikten sonra kitabnn yarm sayfadan fazlasnda bu cmle-yi verek yle diyor: "Kitabmzn tamamnda bu cmleden baka bir ey olmasayd bile sadece bu cmle yeterliydi. Szlerin en iyi-si ve az, insan ok szden mstani klan, anlam lafzda gizli olmayan, aksine apak ve belli olandr."
1- Dier direi ise, bn-i Kuteybe'nin "Edeb'ul-Katib"i, Muberred'in "el-Kmil"i ve bn-i Ebi Ali Kal'nin "en-Nevadir"inden ibarettir. (el-Beyan ve't-Tebyin'in nsz, bn-i Haldun'un nsznden naklen.) 2- s.202. 3- s.83. 4- Nehc'l-Bela, Ksa Szler: 81
................................................................................
Sonra szne yle devam ediyor: "Sanki Allah Teala bu ksa cmleye, onu syleyenin takva ve temiz niyetine uygun olarak hikmet nurundan bir perde ve azamet elbisesi giydirmitir" Cahiz yine bu kitabnda Sa'saa b. Savhan'n1 hitabet gcnden bahsetmek isterken yle diyor: "Onun konukanlnn en bariz delili, Hz. Ali'nin bazen kendisi oturarak ondan kalkp konumasn istemesi-dir." Seyyid Raz'nin, Hz. Ali'nin (a.s) szlerine vg ve tavsifinde mehur bir cmlesi vardr: "Emir'l-Mminin Ali, fesahatin yata ve Belgatn kt kk ve kaynaktr. Belgatn rtl srlar onun varlndan ortaya km ve kanunlar ondan alnmtr. Hitabet sahibi her konumac onu izlemi, sz usta1- O, Emir-l Mminin Ali'nin en yakn dostlarndan olup mehur hatiplerdendir. Hz. Ali, Osman'dan sonra hilafete geince Sa'saa o hazrete hitaben yle dedi: "Sen hilafeti kabul ederek ona zinet ve azamet verdin; hilafet sana zinet ve azamet vermedi. Sen hilafet makamn ycelttin, hilafet senin makamn deil. Hilafet, senin ona muhta olmandan daha ok muhtatr sana." Sa'saa, Emir-l Mminin Hz. Ali'nin (a.s) vefat ettii gece, gecenin karanlnda o hazretin cenaze trenine katlarak onu topraa veren sayl kiilerden biridir. Hz. Ali (a.s) topraa verildikten sonra Sa'saa o hazretin mezarnn yannda durdu, bir elini heyecanl ve hzla arpmakta olan kalbinin zerine koyup, dier eliyle de o hazretin mezarndan bir avu toprak alp kendi bana dkt ve peinden de Hz. Ali'nin (a.s) oradaki yakn ashabna heyecanl bir hutbe okudu. Merhum Allame Meclis "Bihar'ul-Envar" adl eserinin dokuzuncu cildinde, Emir-l Mminin Ali'nin (a.s) ahadeti babnda onun bu deerli hutbesini nakletmitir.
s her vaiz onun sznden yardm almtr. Buna ramen yine ona u-laamam, ondan geride kalmlardr. nk onun szn-de Allah'n ilminden bir almet ve Resulullah'n (s.a.a) s-znden bir koku vardr." bn-i Ebi'l-Hadid, yedinci hicr yzylda yetimi Mtezile bilginlerindendir. O, mahir bir edebiyat ve gl bir air olup Emir'l-Mminin Ali'nin (a.s) szlerine ar bir hayranlk duymutur ve Nehc'l-Bela erhinde yer yer bu hayranln dile getirmitir. O, kitabnn nsznde yle der: "Gerekten de Ali'nin szn Allah Teala'nn kelmndan aa ve dier yaratklarn szlerinden stn bilmekte, yerinde bir tespitte bulunmulardr. nsanlar hitabet ve yazarlk fenninin ikisini de o hazretten renmilerdir nsanlarn Ali'nin szlerinden toplayp koruduklarnn onda birini ve hatta yirmide birini Resulullah'n (s.a.a) sahabesinden hibirinden nakletmi olmamalar -oysa onlarn arasnda fasih kimseler vard- bu alanda yeterlidir. Yine Cahiz gibi birinin "elBeyan ve't-Tebyin" ve teki kitaplarnda onu vmesi yeterlidir." bn-i Ebi'l-Hadid, kitabnn drdnc cildinde Msr'n Muaviye'nin askerleri tarafndan fethi ve Muhammed b. Ebu Bekir'in ahadetinden sonra mam Ali'nin (a.s) bu fa-ciay o zaman Basra'da bulunan Abdullah b. Abbas'a bil-dirmek iin yazm olduu mektubu erh ederken1 yle der:
1- Bu mektup u cmleyle balyor: "Allah'a hamd-senadan sonra; Msr fethedildi ve Muhammed b. Ebubekr -Allah ona rahmet etsin- ise ehit edildi." (Nehc'l-Bela, Mektup: 35)
................................................................................
"Fesahat yularn nasl da bu insann eline vermi ve kontroln ona teslim etmi. Szlerin artc dzenine bir bakn; tpk yerden kendiliinden kaynayan eme gibi birbiri ardndan gelip onun emrine giriyorlar. Subhanellah! Araplardan bir gen hibir hekimle karlamadan Mekke gibi bir ehirde byyp olgunlayor; ama nazar hikmette szleri Platon ve Aristo'nun szlerinden daha stn, amel hikmet dalnda kimseyle grmemesine ramen Sokrat'tan daha stn. Dilaver ve cesur kiiler arasnda terbiye edilmemitir; nk Mekke halk sava deil, tccardlar; yine de yeryzne gelmi gemi olanlarn en cesuru olmutur. Halil b. Ahmed'e; "Ali mi daha cesurdur, Anbese ve Bastam m?" diye sorulduunda; "Anbese ve Bastam' insanlarla mukayese etmek gerekir; ancak Ali insan st bir kiidir" cevabn verdi. O, Sahban b. Vil ve Kuss b. Saide'den daha fasih bir konumdayd, oysa ayn boydan olan Kurey, Araplarn en fasihi deildi; Arabn en fasih kabilesi her ne kadar pek uyank ve etkin olmasa da Crhm'dr" ASRIMIZ AYNASINDA On drt asrdan gnmze kadar dnya binlerce renk alm, kltrler deimi, gelimi, zevkler bambaka olmutur. Birileri eski kltr ve zevkin, Hz. Ali'nin (a.s) szlerini beenip karsnda saygyla eildiini, yeni dnce ve zevklerin ise daha farkl bir yargda bulanabileceini sanabilir. Fakat bilinmesi gerekir ki, Hz. Ali'nin (a.s) szleri ister yap ve biim bakmndan,
ister anlam bakmndan herhangi bir zaman ve meknla snrl deil, btn insanlara hitap eder ve evrenseldir. leride bu konuya deineceiz. imdi gemite bu alanda ileri srlen g-rlere paralel olarak amzdaki gr sahiplerinin g-rlerini birazck yanstalm. Msr'n eski mfts Merhum eyh Muhammed Ab-duh, vatanndan uzak kalmas ve tesadf sonucu Nehc'l-Bela'yla tanan, bu eserle tantktan sonra hayretlere kaplan ve sonuta gen Arap nesli arasnda bu mukaddes sahifeyi erh ve teblie koyulan kimselerdendir. O, Nehc'l-Bela'ya yazm olduu erhinin mukaddimesinde yle der: "Arapa konuan uluslar arasnda Hz. Ali'nin (a.s) szlerinin Kur'n- Kerim ve Resulullah'n (s.a.a) szlerinden sonra en stn, en belgatl, en manal ve en kapsaml sz olduuna inanmayan yoktur." Kahire niversitesinde Ulum Fakltesi mdr Ali el-Cndi, "Ali b. Ebitalib, i'ruhu ve Hikemuhu" adl kitabnn mukaddimesinde Hz. Ali'nin nesri hakknda yle der: "Bu szlerde insann duygularna derinden derine ileyen zel bir mzik ritmi var. Seci asndan o kadar manzum ve uyakldr ki, bu zelliinden dolay ona 'mensur iir' diyebiliriz." Ali el-Cndi, Kudame b. Cafer'in yle dediini nakleder: "Bazlar ksa szlerde gldrler, bazlar ise uzun hutbelerde. Ali ise, btn dier faziletlerde olduu gibi bu ikisinde de herkesten ne gemitir."
................................................................................
Msrl tannm ada edebiyat ve yazarlardan T-h Hseyn, "Ali ve Benhu" adl kitabnda, Cemel Sava-nda pheye kaplan ve kendi kendine, "Talha ve Zbeyr gibi kiilerin hata etmesi nasl mmkndr?!" diyen bir a-damn hikayesini nakleder. Adam sonunda iinden geen-leri Hz. Ali'ye (a.s) ap o hazrete; "Byle yce ve misli olmayan kimseler nasl hata etmi olabilirler?" diye sorduunda Ali (a.s) onun cevabnda yle buyurur: "Sen yanlyorsun. Hak ve batl insanlarla tannmaz. Sen nce hakk tan, sonra hak zere olanlar tanrsn; n-ce batl tan, sonra batl zere olanlar tanrsn." Yani bu konuda hata ediyorsun, ii tersine evirdin. Sen insanlarn ycelik ve alakln hak ve batl lei ile leceine, daha nce nyarglarnla bellediin azamet ve alaklklar hak ve batla l ettin. Sen hakk insan kstasyla tanmak istiyorsun! Oysa aksini yapman gerekir. nce hakk tan, sonra kimin hak zere olduunu anlayacaksn; nce batl tan, sonra kimin batl olduunu greceksin. te bu aamadan sonra kimin hak yanls ve kimin batl yanls olduuna nem vermez, o kiilerin hata ettii konusunda pheye ve hayrete dmezsin. Taha Hseyin bu cmleleri naklettikten sonra yle di-yor: "Ben, Allah'n vahyi ve kelmndan sonra bu kadar gl, bu kadar akc ve beli bir cevap grmedim ve tanmadm." "Emir'ul-Beyan" (Beyan padiah) lakabyla bilinen ekib Erselan, gnmzn gl Arap yazarlarndan biridir. Msr'da onun iin dzenlenen bir takdir toplan-
tsnda oradakilerden birisi tribne karak konumasnn bir yerinde yle der: "slm tarihinde gerekten de 'Sz Padi-ah' diye lakaplanmaya layk olan iki kii vardr: Biri Ali b. Ebu Talip, dieri ise ekib." Bu sz duyan ekib Erselan, zgn ve kzgn bir hlde yerinden kalkarak tribnn arkasna geer ve byle bir mukayesede bulunan arkadana yaknarak yle der: "Ben nerede, Ali b. Ebu Talip nerede! Ben Ali'nin ayakkabsnn ba bile saylmam."1 Gnmz Hristiyan yazarlarndan Lbnanl Mihail Neyma, Lbnanl Hristiyan Corc Cordak'n "el-mam Ali" kitabna yazm olduu mukaddimesinde yle der: "Ali sadece sava meydannda kahraman deildi, aksine o, her alanda kahramand: Kalp sefasnda, vicdan temizliinde, beyannn sihirli ekicilik ve cezzabiyetinde, gerek insanlkta, iman gcnde, vakarl, grkemli huzur ve asayiinde, mazlumlara yardmc olmada, her yerde ve her sahada hakikate teslim olmada. O, btn bu alanlarda kahramand." Szmz burada tamamlayarak Hz. Ali'nin (a.s) sz-lerini methedenlerin, venlerin grlerine daha fazla deinmek istemiyoruz. nk Hz. Ali'nin (a.s) szn metheden, gerekte kendini methetmitir.
"Mdih-i hurd, meddh-i hod-est
................................................................................
1- Bu olay, gnmz bilginlerinden Lbnanl Muhammed Cevad Muniye, birka yl nce Mukaddes Mehed ehrinde kendisi iin dzenlenen eref toplantsnda nakletti.
Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 43 Ki do emem roen-o na muremmed-est."
(Gnei metheden, methetmitir zn Salam klm, gl bilmitir gzn.) Bu konudaki szmz Hz. Ali'nin (a.s) kendi szyle bitiriyoruz: Bir gn mam Ali'nin (a.s) ashabndan biri bir hutbe okumak istedi; ama dili tutulup bir ey syleyemeyince o hazret yle buyurdu: "Dil insann bir paras olup zihninin emrindedir. Zihin kaynamaz da geri ekilirse, dilin elinden bir ey gelmez. Fakat zihin aldnda artk dile (konuma) frsat vermez." Daha sonra yle devam etti: "Biz sz ordusunun komutanlaryz. Sz aac bizim aramzda kk salm, yerlemi, dallar bizim bamz zerinde sarkmtr."1 Cahiz, "el-Beyan ve't Tebyin" adl kitabnda Abdullah b. Hasan'dan (Abdullah Mahz'dan) Hz. Ali'nin (a.s) yle buyurduunu nakleder: "Biz be adan bakalarndan stnz: Fesahat, yz gzellii, af ve grmezlikten gelme, cesaret ve yiitlik, ka-dnlar arasnda sevilme."2 imdi, kitabmzn asl konusunu oluturan Hz. Ali'nin (a.s) szlerinin ikinci zelliini, yani o hazretin szlerinin anlamlarnn ok boyutlu oluunu inceleyen makalelerin temel konusuna geelim.
1- Nehc'l-Bela, Hutbe: 231 2- c.2, s.99.
................................................................................
AHESERLER
Her milletin kendi fertleri arasnda az veya ok birtakm edeb eserleri vardr ki, bu eserlerden bazlar aheser saylr. Gemiteki Yunan ve baka uygarlklarn baz aheserleri ve yeni ada talya, ngiltere, Fransa ve baka lkelerdeki baz edebiyat harikalar zerinde deerlendirme yapmay, onlar hakknda yargda bulunmay, o edebiyatlar hakknda uzmanlk derecesinde bilgi sahibi olan ve bu alanda yargda bulunma gcne sahip olanlara brakalm. Szmz Arapa ve Farsa'da varolan ve az ok anlayabileceimiz deerli aheserlerle snrl tutalm. Elbette Arap ve Fars edebiyat aheserleri hakknda doru bir hkm verebilmek, bu dillerdeki edebiyatlara aittir; ancak bu eserlerden her birinin btn alardan deil, sadece belli bir alanda aheser olduu kesindir. Ayr bir ifadeyle: Bu eserlerin her birinin yaratcs sadece belli bir alanda sanat glerini ortaya koyabilmilerdir; gerek sanat yetenekleri belli ve snrl
bir alanda filizlenmi, bu ereveyi atklarnda, sahalar dnda sanat gsterisi yap-mak istediklerinde, tepetakla yere yuvarlanmlardr. Fars edebiyatnda birok edeb aheser vardr: rfan gazelde, normal gazelde, t ve nasihatte, ruh ve irfan temsillerde, hamaset, yiitlik, kaside ve dier alanlarda ha-rika eserler vardr. Fakat bilindii zere dnyaca mehur airlerimizden hibirinin iirinin her dalnda aheser verdiini kimse syleyemez. Hafz'n sanat ve hreti irfan gazelinde; Sadi'ninki t, nasihat ve normal gazelde; Firdevsi'ninki hamaset ve yiitlikte; Mevlana'nnki temsil, benzetme ve manev inceliklerde; Hayyam'nki felsef karamsarlklarda ve Niza-m'nin iirdeki sanat gc ise baka bir daldadr. Bu yz-den bunlar birbiriyle mukayese edip aralarndan birini ter-cih edemeyiz. Bunlar hakknda syleyebileceimiz tek ey her birinin kendi dalnda stn olduudur. Bazen bu dahilerin her biri uzman olduu kendi dalndan ktnda iki sz arasnda apak bir ayrlk ortaya kmtr. Nehc'l-Bela'da Hz. Ali'ye (a.s) "Araplar arasnda airlerin en stn kimdir?" diye sorulduunda, o hazretin yle cevap verdii geer: "Bu airlerin hepsi ayn meydanda at koturmadklar iin hangisinin daha stn olduu bilinemez." Sonra yle devam etti:
"Ama insan illa da gr belirtmek zorunda kalrsa, o zalimlerin padiahnn (mre'ul-Kays'n) tekilerden stn olduunu sylemek gerekir."1 bn-i Ebi'l-Hadid, erh-i Nehc'l-Bela'da yukardaki cmlenin altnda senediyle birlikte yle bir hikaye nakleder: "Ali (a.s) Ramazan aynda her akam halk iftara davet eder, onlara et ikram eder, fakat kendisi o yemekten yemezdi. Yemekten sonra da onlar iin bir hutbe okuyup na-sihatte bulunurdu. Bir akam davetliler yemekte, gemi airler hakknda bahse giritiler. Ali yemekten sonra yapt konumada bir ara yle dedi: 'Sizlerin ilerinizin ls dindir, sizleri koruyacak ey takvadr. Edep sizin s-snzdr, hilim ve sabr ise haysiyetinizin hisardr.' Sonra orada bulunan ve airler hakkndaki konumaya katlan Ebu Esved-i Del'ye dnerek yle buyurdu: 'Syle baka-ym, airlerin en stn kim olduu hakknda senin grn nedir?!' Ebu Esved, Ebu Davud Eyadi'den bir iir okuduktan sonra; 'Bence bu adam btn airlerden stndr.' dedi. Bunun zerine Ali (a.s); 'Yanldn; o deil' buyurdu. Oradakiler Ali'nin, daha nce kendi aralarnda tarttklar konuda gr belirtmeye istekli olduunu grnce, hep bir azdan; 'O hlde siz grnz belirtin ey mminlerin emiri, airlerin en stnnn kim olduunu siz syleyin.' dediler. Bunun zerine Ali (a.s) yle buyurdu: 'Bu konuda yargda bulunmak doru olmaz; nk bir iir yarma1- Nehc'l-Bela, Ksa Szler: 455
................................................................................
snda eer onlarn hepsi ayn dorultuda hareket etmi ol-salard, haklarnda hakemlik edilebilir, kazanan tantlabilirdi. lla da gr belirtilmesi gerekirse, bir adamn kiisel eilimi etkisinde kalarak veya korku ve ekinmeden dolay deil de srf kendi hayal gc ve iir zevkiyle iir besteleyen kimse dierlerinden stndr, derim' Oradakiler; 'Ey mminlerin emiri! O adam kimdir?' diye sorunca hazret; 'O, zalim padiah mre'ulKays'tr.' buyurdu." Mehur nahivci Yunus'a, cahiliye dneminin en byk airi kimdi? diye sorduklarnda yle dedii nakledilir: "mre'ul-Kays'tr bindiinde; / Naba'dr katnda; Zheyr'dir rabet ettiinde; / A'a'dr neeli olduunda." En byk air, mre'ul-Kays'tr bindiinde (yani ecaat ve yiitlik duygular kabarmas zerine hamas iir sylemek istediinde); Naba Zebyan'dir korkutulup mazeret gsterip kendisini savunmak istediinde; Zheyr b. Ebu Selm'dr sevdii bir eyi tavsif etmek istediinde; A'a'dr neeli olduunda. Bu adamn maksad, airlerden her birinin belli bal bir alanda yetenek sahibi olduunu, meydana getirdikleri eserlerin sadece o alanda aheser olduunu vurgulamaktr. Yani, her biri kendi alannda birincidir ve hibiri dierinin alannda deha sahibi deildir.
................................................................................
ETL MEYDANLARDA AL (A.S) Hz. Ali'nin (a.s) "Nehc'l-Bela" diye elimizde bulunan szlerinin belirgin zelliklerinden biri, belli bir alanla snrl olmayp eitli konular kapsaydr. Ali (a.s) kendi tabirince sadece bir alanda at koturmam, eitli alanlarda ve hatta bazen birbirine zt olan alanlarda beyan en st dereceye ulatrmtr. Nehc'lBela bir aheserdir; fakat sadece bir alanda deil, mesel sadece vaaz, nasihat, hamaset, ak ve gazel veya vme, yerme vb. deil, ileride a-klayacamz zere eitli alanlarda bir aheserdir. Sadece bir alanda bile olsa harika sz ve kelm, ok olmayp parmakla saylr kadar azdr; ancak yine de vardr. eitli alanlarda harika deil de normal seviyede sylenmi szler oktur; fakat eitli alanlarda harika olan sz sadece ve sadece Nehc'l-Bela'ya ait bir zelliktir. Elbette Kur'n- Kerim'in durumu farkldr, ondan bah-setmek istemiyoruz. Kur'n dnda hangi aheser Nehc'l-Bela gibi farkl boyutlara sahiptir?! Sz ruhun temsilcisidir; herkesin sz, syleyenin ruhunun ait olduu dnyaya aittir. Doal olarak eitli dnyalara ait olan bir sz, tek bir dnyayla snrl olmayan bir ruhun nianesi ve habercisidir. Hz. Ali'nin (a.s) ruhu belli bir dnyaya ait deildir, btn dnyalarda vardr (ve ariflerin tabiriyle "insan- kmil, kevn-i cami=kapsaml varlk, cami-i hazarat=btn derecelere sahip olan" insandr.) Onun sz de belli bir dnyayla snrl deildir. Hz. Ali'nin (a.s) szlerinin zelliklerinden
birisi bugnk tabirle tek boyutlu deil, ok boyutlu oluudur. Hz. Ali'nin (a.s) szlerinin ve ruhunun btn boyutlar kapsay yeni kefedilmi bir olay deildir; aksine bundan bin yl nce yaayan insanlar artan bir olaydr. Bundan bin yl nce yaam olan Seyyid Raz bunun farkna vararak hayran olmu ve yle demitir: "mam Ali'nin (a.s) sadece kendine has olan ve hi kim-senin kendisiyle ortak olmad insan artan zelliklerinden biri udur: nsan o hazretin takva, t ve nasihat gibi szlerinin zerinde dndnde, bu szleri syleyenin yce toplumsal bir kiilie sahip, emri her yerde geerli ve asrnn tek hakimi olduunu, geici olarak unutursa, bu szleri syleyenin takva ve ekinmeden baka bir ey dnmedii, ibadet ve zikirden baka bir ii olmad, evinin bir kesini veya bir dan eteini seerek inzivaya ekildii, kendi sesinden baka bir ses duymad, kendisinden baka kimseyi grmedii, toplum ve insanlar arasndaki kargaadan habersiz olduu konusunda asla phe etmez. Hi kimse takva, t ve nasihatle ilgili olarak bu kadar dalgalar yaratan ve bylesine ycelen szlerin sava meydannda dmann kalbine kadar ilerleyen, klc havada dmann bana inmeye hazr olan ve kahramanlar yere seren, klcndan kan damlayan buna ramen byle bir kiinin zahitlerin en zahidi ve abitlerin en abidi olan birisinin szleri olduuna inanmaz." Seyyid Raz der ki:
"Ben bunu arkadalarla her frsatta sz konusu eder, bylece onlarn hayran kalmalarna sebep olurum." eyh Muhammed Abduh da Nehc'l-Bela'nn bu boyutunun etkisi altnda kalmtr. Nehc'l-Bela'da perdelerin deiimi ve okuyucularn eitli lemlere ynlendirilmesi onun dikkatini her eyden daha fazla ekmi, onu daha fazla hayrete drmtr; nitekim Nehc'l-Bela'-ya yazd erhin mukaddimesinde bu hususa deinmitir. Hz. Ali'nin (a.s) szlerinin hayret verici boyutlar bir yana, genel olarak o hazretin ruhu, geni kapsaml ve ok ynl, ok boyutlu bir ruhtur ve daima bu sfatla vlmtr. O adaletli bir ynetici, geceyi ibadetle geiren bir abit, ibadet mihrabnda gz yal, sava meydannda gler yzl, tavizsiz bir asker, efkatli ve yumuak kalpli bir idareci, derin dnceli bir filozof ve liyakatli bir komutandr. O hem retmendir, hem hatip; hem kaddr, hem mftdr; hem iftidir, hem de yazar. O, mkemmel bir insan olup beeriyetin btn manev dnyasna ihata etmitir. Hicr sekizinci yzylda vefat eden Safiyyuddin Hill onun hakknda yle der:
"Cumiat f siftik'el azddu ve li-hz azzet leke'l enddu Zhid'un hkim'un halm'un uc'u Ftik'un nsik'un fakr'un cevdu iyem'un m cumi'ne f beer'in kattu Ve l hze mislehunne'l ibdu Huluk'un yuhcilu'n nesme min'el lutfi Ve be'sun yezbu minhu'l cemdu
................................................................................
Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 51 Celle manke en tuhta bihi e-i'ru ve yuhs sfteke' nakkadu."
("Sfatlarnda topland ztlar bir araya / te bu yzden nadirdir emsalin; her kes sana benzemeye. Zahit, hakim, sabrl ve cesursun / cr'etli, cmert, Al-lah'a itaat eden ve fakirsin. Byle sfatlar kimsede gelmedi bir araya / benzerini kullar bir araya getiremeye Nesim utanr o sfatlarn inceliinden / talar ise erir onun sertliinden. Daha ycesin sen! iir olup methedilmekten / kaleme dklp gzlemlenmekten.") Btn bunlar bir yana, Hz. Ali'nin (a.s) maneviyattan bunca bahsetmekle birlikte fesahati keml zirvesine ulatrm olmas, dikkat eken ayr bir ilgin noktadr. mam Ali (a.s), hitabet iin ak alanlar olan arap, sevgili, bakalarna kar vnme vb. konulardan bahsetmemitir. Ayrca o, sz, sz sylemek iin veya konuma sanat yeteneini ortaya koymak iin sylememitir. Sz onun iin bir arat, hedef deil; o, bu vesileyle arkasnda bir sanat eseri ve bir edebiyat harikas brakmak da istemiyordu. Dahas, onun szleri kapsamldr, zaman, mekan ve belli kiilerle snrl deildir; onun muhatab "insan"dr. te bu yzden snr ve zaman tanmamaktadr. Hlbuki bunlar konuan kiiye alan daraltr, onu baz balarla snrl tutar. Kur'n- Kerim'in lafz bakmndan icaznn nemli yn-lerinden biri, ortaya koyduu muhteva ve konularnn btn o srada yaygn olan konulara ters dme-
sine, yepyeni bir edebiyatn balangc olarak baka bir dnyadan ha-ber vermesine ramen gzellik ve fesahatinin de icaz had-dinde olmasdr. Nehc'l-Bela baka alardan olduu gibi, bu boyutuyla da Kur'n'dan etkilenmi ve gerekte Kur'n'n evladdr. NEHC'L-BELA'NIN KONULARINA GENEL BR BAKI Nehc'l-Bela'da sz konusu edilen ve bu semav sz-lere eitli renkler katan konular ok fazladr. Ben Nehc'l-Bela'y hakkyla analiz edebileceimi ve konunun hakkn verebileceimi iddia etmiyorum; fakat Neh-c'l-Bela'y gelecekte gereini daha iyi yerine getirecek insanlar kacana dair kesin inan ve mitle, bu adan bir incelemeye tbi tutmay amalyorum. Nehc'l-Bela'nn her biri tek bana inceleme ve karlatrma konusu edilecek konular unlardr: 1- lhiyat ve tabiat tesi. 2- Slk ve ibadet. 3- Hkmet ve adalet. 4- Ehlibeyt ve hilafet. 5- t ve hikmet. 6- Dnya ve dnyaperestlik. 7- Hamaset ve yiitlik. 8- Gelecekte vuku bulacak fitne ve olaylar. 9- Dua ve mnacat. 10- Dnemindeki halka ynelik ikayet ve eletiriler. 11- Toplumsal ilkeler.
................................................................................
12- slm ve Kur'n. 13- Ahlk ve nefsi arndrmak. 14- ahsiyetler. Ve birtakm farkl ve baka konular. Aktr ki, kitabn [orijinal] adndan (Nehc'lBela'-da Bir Gezinti) belli olduu gibi ben ne yukardaki konularn Nehc'l-Bela'daki btn konular kapsadn iddia ediyorum, ne yukardaki konularn hepsini inceleyerek bi-tireceimi ve ne de byle bir ie layk olduumu iddia edi-yorum. Bu kitapta grecekleriniz yzeysel bir bak ve ge-zintiyi amaz. leride bu aciz kul iin bu byk hazineden daha fazla yararlanma frsat doarsa, incelememize devam edilir ve-ya bakalar bu yndeki almalar srdrmeye muvaffak olur. Allah daha iyisini bilir. O yardm edenlerin ve ba-arya ulatranlarn en hayrlsdr.
2. Blm
LHYAT VE TABAT TES
Tevhit ve Marifet -Ac tiraf -i Dnce Tabiat tesi Konularda Felsef Dnceler... -Yaratklar ve Nianeler zerinde Aratrmaya Verilen Deer -Salt Akl Meseleler Yce Allah'n Zat ve Sfatlar -Yce Allah'n Zat -Allah'n Vahdeti, Saysal Vahdet Deildir -Allah'n Evvel, Ahir, Zahir ve Batn Oluu Mukayese ve Hakemlik -Nehc'l-Bela ve Kelm Dnceler -Nehc'l-Bela ve Felsef Dnceler -Nehc'l-Bela ve Bat Felsef Dnceler
lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 55
................................................................................
LHYAT VE TABAT TES
TEVHT VE MARFET Nehc'l-Bela'nn temel konularndan biri ilhiyat ve tabiat tesiyle ilgilidir. Hutbeler, mektuplar ve veciz szlerin tamamnda yaklak krk defa bu konulara deinilmitir. Bunlardan bazlar ksa szlerdir; ama genellikle birka satr ve bazen de birka sayfadr. Nehc'l-Bela'nn tevhit konularnn, bu kitabn en ilgin ve hayrete drc konular olduunu syleyebiliriz. Mbalaasz bu konular, sylendii dnemin artlar dikkate alnrsa, icaz haddindedir. Nehc'l-Bela'nn tevhitle ilgili konular olduka eitli ve zengindir. Bir ksm yaratlmlar, yaratl eserleri ve ilh hikmetten bahseder. Bu blmde bazen gkyz ve yeryznn genel dzeni sz konusu edilir, bazen "yarasa, tavus veya karnca" gibi belli bir varl
inceleyip bu varlklarn yaratllarndaki eserlere, yani bu mahluklarn yaratlnda gzlenen tedbir ve hedeflere dikkat ekilmektedir. Buna rnek olarak Hz. Ali'nin (a.s) "karnca"yla ilgili aklamasn gsterebiliriz. mam Ali (a.s) Nehc'l-Bela'nn 177. hutbesinde yle buyuruyor: "Allah'n yaratm olduu u kk yaratklara bakmyorlar m! Allah, oluumunu ve yaratln nasl sapasalam yapm ve o kck varla gz ve kula nasl am, onu kemik ve et olarak nasl ekillendirmi! u karncaya bir bakn, kck cssesine, yaratlnn inceliklerine! Neredeyse gzler onu gremiyor, zihinler onu kavrayamyor. Yeryznde nasl da hareket ediyor, rzk iin yeryznde koturuyor, taneyi deliine tayor, geleceine hazrlk yapyor, scak gnlerinde souk gnleri iin yiyecek topluyor. K ikmeti dneminde dar kaca zaman tahmin ediyor. te bylesine rzklar garanti altna alnm, kendisine gereken uygun rzklarla rzklan-drlmtr. Bol bol veren Allah, onlar ihmal etmez; mutlak kudret sahibi, onlar mahrum brakmaz; dazlak kaygan bir kayann tepesinde veya donmu talarn altnda bile olsalar. Onlarn btn yiyecek yollarn, yiyecein giri ve kn, karnnn kaburgalardan olumu yapsn, gz ve kulaklardan olumu kafasn bir dnecek olursan, yaratlna hayran kalrsn." Fakat Nehc'l-Bela'nn tevhitle ilgili konularnn ou, akl ve felsef aklamalarla doludur. Bu konularda Nehc'l-Bela'nn fevkalade ycelii gze arpmaktadr. Nehc'l-Bela'nn akla dayal tevhid bahis-
lerinde btn konularn, istidlallerin ve istintalarn temeli ve dayana, Hakkn snrszl, mutlakiyeti, zat ve kayyum ihatadr. Hz. Ali (a.s) bu alanda sze hakkn gerektii gibi vermi; ne ondan nce ve ne ondan sonra hi kimse ona ulaamamtr. Tevhid konulardaki ayr bir husus "mutlak besatet", her trl kesret ve tecziyeden mnezzeh olu, Allah'n sfatlarnn zatyla herhangi bir farkllk ve ayrlk arz etmediinin vurgulanmasdr. Nehc'l-Bela'da bu konulara defalarca deinilmitir. Allah Teala'nn evvel oluuyla birlikte ahir oluu, zahir oluuyla birlikte batn oluu, zaman ve saydan ncelii, kadimliinin zaman kadimlik ve vahdetinin saysal vahdet olmay, Allah Teala'nn ycelii, saltanat ve zat zenginlii, hibir eyi rnek almadan yaratmas, hibir e'ni ve sfatnn teki e'n ve sfatlarnn yerini igal etmeyecei, O'nun kelmnn eylemiyle ayn oluu, O'nu idrak etme konusunda akllarn gcnn snr, yce Allah' tanmay, zihinlerin bir mana ve mefhuma ihatas trnden deil de O'nun akllara tecellisi trnden oluu, O'ndan cismiyet, hareket, skunet, deiim, mekn, zaman, benzerlik, zt, ortak, aralar istihdam etme, snrllk ve saymll O'ndan nefyetme gibi birtakm derin ve ilk defa o hazret tarafndan dile getirilen konular olup, Allah'n yardmyla her biri iin bir rnek zikretmeye aba sarf edeceiz. nsan hayrete dren bu kitapta sz konusu edilen bu konular, eski ve yeni filozoflarn inan ve dncelerine vakf her dnr ve filozofu hayretlere drmektedir.
................................................................................
Nehc'l-Bela'da bu balamda geen konularn her biri yle bir iki makaleyle aklanacak cinsten olmayp, genie bir kitap yazmay gerektiren hususlardr. Bu almamzda ne yazk ki bu derin konular ksaca gzden geirmek zorundayz. Fakat Nehc'lBela'nn bu blmne ksa bir gz atmak iin de olsa, nce birka noktaya deinmeyi gerekli gryoruz: ACI TRAF unu itiraf etmeliyiz ki, biz izleyicisi olmakla vndmz kimse hakknda bakalarndan daha ok hakszlk etmi veya en azndan kusur etmiizdir. Aslnda bizim kusurlarmz da hakszlktr. Biz Hz. Ali'yi (a.s) tanyamam veya tanmak istememiizdir. Bizim abamz, Hz. Ali'nin (a.s) kendi kiilii etrafnda younlamaktan daha ziyade, Resulullah'n (s.a.a) Hz. Ali (a.s) hakkndaki nas-lar ve bu naslar grmezlikten gelen kimseleri tel'in etmekle snrl kalmtr. Oysa ilh attarn tantt bu miskin kendisinin gnlleri okayan bir kokusu var ve insanlar bu kokuyla tantrma her eyden daha gereklidir. Yani tanmak ve tantmak gerekir. lh attarn tantmaktan hedefi, insanlarn onun gzel kokusunu tanmalardr, attarn szyle yetinip tm vakitlerini onu tanmak yerine tantmakla geirmekleri deil. Eer Nehc'l-Bela bakalarndan gelseydi, ona kar yine byle mi davranlrd? ran, Hz. Ali (a.s) ilerinin merkezidir, ran halknn dili ise Farsa'dr. Neler yaptmz hakknda yargda bulunmak iin nce
Nehc'l-Bel-a'nn Farsa tercme ve erhlerine gz atn. Genel olarak ia'nn rivayetleri, hadisleri ve dualar, ilh marifet ve baka ierikleri bakmndan i olmayan Mslmanlarn rivayet, hadis ve dualaryla mukayese edilemeyecek bir niteliktedir. Usl-u Kafi, Tevhid-i Saduk veya hticac-i Tabersi kitaplarnda sz konusu edilen tevhid konular, i olmayanlarn kitaplarnn hibirinde yok-tur. i olmayanlarn kitaplarnda bu alanda sz konusu edilenlerin, uydurma olduu kesin bir dille sylenebilir. nk bunlarn hepsi Kur'n- Kerim'in nas ve usullerine aykr olup cisimlendirme ve tebih kokusu vermektedir. Son dnemlerde Haim Maruf Hasan, yazm olduu "Dirasat'un fi'l-Kfi li'l-Kuleyni ve's-Sahih li'l-Buhar" adl kitapta ilk olarak gzel bir almayla Usl- Kfi'yle Sahih-i Buhar'nin ilhiyatla ilgili rivayetleri arasnda ksa bir mukayese yapmtr. DNCE Ehlibeyt mamlarnn ilhiyat bahislerini gndeme getirecek bu konular enine boyuna tahlil etmeleri, i dncesinin teden beri felsef dnce hline gelmesine sebep olmutur. Nehc'l-Bela bunun ilk ve en ak rneidir. Bu, slm tarihinde yeni bir ey olmayp, bizzat Kur'n- Kerim'in insanlara sunduu bir yntemdir. Ehlibeyt mamlar Kur'n- Kerim'in talimatlarna uyarak, Kur'n'n tefsiri unvanyla bu gerekleri aklamlardr. Bu alanda knanmas gereken birileri
................................................................................
varsa, o da bu yoldan gitmeyen ve vesileyi kaybeden bakalardr. Tarih, asr- saadetten beri ia'nn bu meselelere dierlerinden daha fazla yneldiini gstermektedir. Ehlisnnet arasnda inan dalnda ia'ya dierlerinden daha yakn olan Mtezile frkas da buna ynelmi, fakat bildiiniz gibi cemaatn sosyal mizac bunu kabul etmemi ve takriben hicr nc asrdan itibaren yok olup gitmilerdir. Msrl Ahmet Emin "Zahr-ul slm" adl kitabnn birinci cildinde bunu dorulamtr. O, i olan Fatimler tarafndan Msr'da balatlan felsef-fikr akmn inceledikten sonra yle der: "Felsefe ia'ya, Ehlisnnet'ten daha ok intisap eder. Bunun en bariz rneini Msr'daki Fatimler'de ve ran'daki Buyeoullar dneminde grmekteyiz. Hatta son asrlarda i ran, felsefeye dier Mslman lkelerden daha fazla nem vermitir. i eilimleri olan ve ran'da felsefe tahsili gren Seyyid Cemaleddin Afgan Msr'a gelir gelmez orada hemen bir felsefe hareketi balattyd." Ancak Ahmet Emin, ia'nn neden bakalarndan daha fazla felsefeye nem verdii konusundaki grnde kastl veya kastsz olarak yanlmtr. O diyor ki: "ia'nn akli ve felsef konulara bakalarndan daha ok eilim gstermesinin nedeni, batnlik ve tevile eilimlerinden kaynaklanmaktadr. Onlar, batn dncelerini tevil etmek iin felsefeden yardm almak zorunda kalmlardr. te bu nedenle Msr'daki Fatimler, ran'daki Buyeliler, Kacar-llar ve Safevler
felsefeye dier Mslman blgelerden daha fazla eilim gstermitir." Ahmet Emin'in bu sz tamamen temelsiz ve bo bir szdr. Bu eilimi ia imamlar oluturmulardr. stidlal-lerinde, hitabelerinde, hadislerinde, rivayetlerinde ve dualarnda felsefenin en yce ve en ince meselelerini sz konusu eden onlardr. Nehc'l-Bela bunlara sadece bir rnektir. Hatta nebev hadisler asndan da ia rivayetlerinde Resulullah'tan (s.a.a) dierlerinde bulunmayan yce ve derin anlaml rivayetlere rastlamaktayz. ia dncesi felsefeye has deildir; kelm, fkh, usul-u fkhta da zel bir sekinlii vardr; bunlarn hepsinin kayna da bir eydir. Bazlar ise bu farkll "ia milleti"ne ait bilip yle demilerdir: "iler ranl ve ranllar da i olduklar iin ve ran halk dnr ve ince dnceli olduu iin gl dnceleriyle ia retilerini ykseltmi ve ona slm rengi vermilerdir." Bertrand Russel "Bat Felsefe Tarihi" adl kitabnn ikinci cildinde buna dayanarak gr belirtmektedir. Russel dnce yaps ve alkanl gerei bu konuyu da terbiyesizce ilemektedir. Elbette o, bu iddiasnda mazurdur; nk o slm felsefesine temelden yabancdr ve bu alanda en kk bir bilgisi yoktur. Byle birinin slm felsefesinin kaynan tehis edemeyecei de aktr. Biz bu dncenin taraftarlarna diyoruz ki: Birincisi ranllarn hepsi i olmadklar gibi, ilerin hepsi de ranl deillerdi ve hl da byledir. Acaba Muhammed b. Yakup Kuleyn, Muhammed b. Ali b. Hseyin b. Babe-
................................................................................
veyh-i Kumm ve Muhammed b. Ebu Talip Mazenderan ranl mydlar ve Muhammed b. smail-i Buhari, Ebu Davud Secistani, Mslim b. Haccac-i Niaburi ranl deiller miydi? Acaba Nehc'l-Bela'y toplayan Seyyid Raz ranl myd? Acaba Msr Fatimleri ranl mydlar?... Niin Msr'da Fatimlerin nfuzuyla felsef dnce ihya olurken, Fatimler'in dyle felsef dnce de lyor ve daha sonra ranl ia bir seyyid tarafndan tekrar ihya oluyor?! Gerek udur: Bu dnce tarz ve bu eit eilimin kayna, sadece ve sadece Ehlibeyt mamlardr. Btn Ehlisnnet aratrmaclar Hz. Ali'nin (a.s) ashabn filozofu olduunu, onun dncesinin dierlerinin dncesiyle mukayese edildiinde bambaka bir ey olduunu itiraf ederler. bn-i Sina'dan yle nakledilir: "Ali (a.s) Muhammed'in (s.a.a) ashab arasnda, mahsus arasndaki makul gibidir." Yani Ali (a.s) Resulullah'n (s.a.a) ashab arasnda du-yumsanan cz'ler arasnda bir kll veya madd cisimlere oranla otoriter akl mesabesindedir. Aktr ki byle bir imamn izleyicilerinin dnce tarz dierleriyle mukayese edildiinde ok farkl bir grnm sergileyecektir. Ahmet Emin'le dier bazlar baka bir hataya dmlerdir. Onlar bu gibi szlerin Hz. Ali'ye (a.s) isnat edilmesinden phe ederek diyorlar ki, Araplar Yunan felsefesinden nce bu gibi bahisler, tahliller ve dakik incelemelerle tanmyorlard. Bu szleri daha sonralar
Yunan felsefesiyle tananlar sylemi ve mam Ali'ye (a.s) isnat etmilerdir! Biz de Araplarn bu szlerle tanmadn sylyoruz; sadece Araplar deil, Arap olmayanlar da tanmyorlard; Yunan ve Yunan felsefesine de yabancyd bunlar. Ahmet Emin bey, mam Ali'yi (a.s) de dnce bakmndan Ebu Cehl ve Ebu Sfyan gibi Araplarn seviyesine dryor, Ali'yi onlarla bir seviyede sayp kendine gre sonu alyor! Cahiliye Araplar Kur'n'n getirdii mana ve mefhumlarla tanyorlar myd ki?! Ali (a.s) Peygamberin zel olarak yetitirdii rencisi deil miydi? Resulullah (s.a.a) Ali'yi (a.s) ashabn en bilgilisi diye tantmam my-d?! Normal bir seviyede olan baz sahabilerin mevkisini korumak iin irfan ve dier faziletler bakmndan zirvede yer alan dier bazlarnn makam ve mevkisini inkar etme-ye bizi mecbur eden nedir?! Ahmet Emin bey diyor ki: "Araplar, Yunan felsefesinden nce Nehc'l-Bela'daki bu mana ve mefhumlarla tanmyorlard." Buna yle cevap verilebilir: Araplar Nehc'lBela-daki mana ve mefhumlarla hatta Yunan felsefesiyle tantktan sonra bile tanmamlardr! Sadece Araplar deil, Arap olmayan dier Mslmanlar da tanmamlard! n-k onlar Yunan felsefesi bile bilmiyordu. Onlar slm felsefesine zgdrler; yani slm'a hastr ve slm filozoflar tedricen slm kaynaklarndan yararlanarak onlar kendi felsefelerine sokmulardr.
................................................................................
TABAT TES KONULARDA FELSEF DNCELERN DEER

Dedik ki, Nehc'l-Bela'da ilh meseleler iki trl sz konusu edilmitir. lkinde, hissedilen madde lemi ve bu lemdeki nizamlar, dzenleriyle birlikte gz nnde tutularak mtalaa edilmi, incelenmitir. Burada madde lemi nizamyla birlikte kendinin yaratann ilim ve kemlini gzler nne seren bir ayna olarak deerlendirilir. kincisinde ise mutlak akl dnceler ve salt felsef nermeler sz konusudur. Nehc'lBela'nn ilh bahislerinin ounluunu mutlak akl dnceler ve halis felsef muhasebeler, nermeler oluturmaktadr. Yce Allah'n keml ve celal sfatlar beyan edilirken, sadece bu ikinci metottan yararlanlmtr. Bilindii zere bu gibi konularn deeri ve bu dnce metodundan yararlanma hakknda tereddt ve pheler vardr. Bu gibi bahisleri akl veya er' ya da
her iki adan uygun grmeyen kimseler varolmu ve gnmzde de vardr. amzda bir grup, slm'n ruhunun byle ett ve tahlillerle badamadn ve Mslmanlarn Kur'n- Ke-rim'den ilham alarak ve Kur'n'n ynlendirmesiyle deil de Yunan felsefesinden etkilenerek bu bahislere giritiklerini iddia etmektedir. Bu grte olanlara gre Mslmanlar eer Kur'n retilerini gz nnde bulunduracak olsalard, bu kark, girift konulara girmezlerdi. Bu kiiler ite bu nedenle Nehc'l-Bela'nn bu sahadaki konularnn Hz. Ali'ye (a.s) isnat ediliinde phe etmilerdir. Hicretin ikinci ve nc yzyllarnda bir grup, er' adan bu gibi bahislerle muhalefet etmilerdir. Bu grup, halkn genelinin lafzlarn zahirinden anlad miktarda anlalan mefhumlara bal kalnmasnn farz olduunu, bunun dnda her trl soru ve cevabn, neden ve sebeplerin aranmasnn bidat olduunu ileri srmlerdir. rnein birisi, "Rahman, Ar'a istiva etmitir."1 ayetinin ne anlama geldiini soracak olsayd, yzlerini buruturur, kzar, byle bir sorunun sz konusu edilmesini uygun grmez, "Konunun hakikati, z bize mehuldr, bu alanda soru, bidat ve yasaktr." derlerdi!2 nc asrda, daha sonralar "Eaire" diye adlandrlan bu grup, bu gibi dnceleri caiz gren Mtezile'ye ga-lip geldiler. Eaire'nin bu galibiyeti slm'n akl yrtmeye dayal dnce hayatna byk bir darbe indirdi. ia'da ise Ahbarler hicr onuncu asr1- Th, 5. 2- Bkz. Felsefe Usl ve Realizm Metodu kitabnn beinci cildi.
................................................................................
dan on drdnc asra kadar, zellikle onuncu ve on birinci asrlarda Eaire'yi izlemekteydiler. er' adan konu byle deerlendiriliyordu. Akl adan ise Avrupa'da deney ve tecrbe metodunun fen bilimlerinde kyas metoduna galibiyeti peinden, akl metodun sadece fen bilimlerinde deil, hibir yerde itibar olmad ve itibar edilecek tek felsefenin duyulara dayal felsefe olduu dncesi ortaya kt. Bu grn doal sonucu olarak ilh meseleler gvenilmez ve pheli olgular olarak iln edildi. nk duyulan ve hissedilen, denenebilenler cinsinden deildi! Bir yandan slm dnyasnda Eairlik akmnn gemii, te yandan fen bilimlerinde deney ve tecrbe ynteminin birbirini izleyen hayret verici baars, i olmayan Mslman yazarlardan bir grubu derinden etkilemitir ve hem er', hem de akl adan ilhiyatta akl metodu kullanmay reddeden yeni bir grn ortaya kmasna sebep olmutur. er' adan ileri srdkleri iddiada, Kur'n bakmndan Allah' tanmann yegane yolunun duyu ve deney metodu, yani yaratl dnyasnda mtalaa etmek gerektiini, bunun dndaki her eyin bo olduunu; Kur'n- Kerim'in onlarca ayette insanlar apak tabiatn fenomen ve grntlerini mtalaaya davet ettiini, mebde (balang) ve mead (varlacak yer) srrn tabiatta bildiini vurgulamlar. Akl adan ise, kendi konuma ve yazlarnda Avrupal duyu prensibini benimsemi filozoflarn szlerini yanstmlardr.
Ferid Vecdi, "Ala Atlal'il-Mezheb'il-Madd" adl kitabnda, Hindistanl Seyyid Ebu'l-Hasan Nedv "Ma za Hasir'el-lem bi-nhitat'il-Mslimin" adl eserinde ve Seyyid Kutub ve baka "hvan'ul-Mslimin" yazarlar kendi kitaplarnda bu gr tebli edip, muhalif gr iddetle eletirmilerdir. Nedv, kitabnn "Mslmanlarn Cahiliyetten slm'a Geii" blmnde, "lhiyatta Muhkemat ve Beyyinat" bal altnda der ki: "Peygamberler insanlara yce Allah'n zatn, sfatlarn, kinatn balangc ve sonunu ve beerin akbetinin ne olacan bildirmiler, bu alanlarda insanlara cmerte bilgiler vermiler; n hazrlk ve temelleri insann ihtiyar dnda olan bu konulara girmesine gerek brakmamlardr. nk bu ilimler, tabiat tesi ve duyularn fevkindedir. Hlbuki insann ilim ve dnce alan hissiyattr, duyularla elde edilendir. Ancak insanlar bu nimetin kadrini bilmemi, karanlk ve mehul alanlara ayak basmaktan baka bir ey olmayan bu konular zerinde bahis ve incelemelere girimilerdir."1 Bu yazar, kitabnn Mslmanlarn inhitat, d faslnda, "Yararl Bilimlerin Az nemsenmesi" bal al-tndaki dier blmnde slm limlerini yle eletirmektedir: "slm bilginleri, Yunan'dan rendikleri tabiat tesi ilimlere verdikleri nemi, deney ve pratie dayal
1- "Ma za Hasire'l-lem-u bi-nhitat'il-Mslimn", drdnc bask, s.97.
................................................................................
bilimlere vermediler. Tabiat tesi ilmi ve Yunan ilh felsefesi; ssleyip psleyip bilimsellik rengi verdikleri putperestlik inanlarndan farkl olmayan; gerei ve anlam olmayan birtakm zan, tahmin ve lafazanlktan baka bir ey deildir. Yce Allah Mslmanlar semav retileriyle kimyasal incelemelere benzeyen bu meseleler zerinde inceleme yapmaktan mstani klm, bu konularda ett etmelerine gerek brakmamtr. Fakat Mslmanlar bu byk nimete kretmeyip g ve yeteneklerini bu konulara harcamlardr."1 Ferid Vecdi ve Nedv gibilerinin gr kukusuz bir nevi E'arlie dntr. Ancak modern bir dntr bu; yani hiss, deneysel felsefeyle birlemedir. Bizim burada felsef adan, akla dayal felsef dncenin deerini deerlendirmemiz mmkn olmayp, "Felsefe Usl ve Realizm Metodu" kitabnn "Malumatn de-eri" ve "Kavraylarda okluun Oluumu" blmnde bu alanda yeteri kadar bahsedilmitir. Burada konuyu Kur-'n asndan ele alacaz. Acaba Kur'n- Kerim ilhiyatta aratrma yolunu sadece tabiat mtalaada m gryor ve bunun dnda baka bir yolu doru bulmuyor mu?! Bahse girmeden nce hatrlatmamz gerekir ki: E'ar-lerle bakalarnn grleri arasndaki fark, ilh konularda kitap ve snnet kaynaklarndan yararlanlp yararlanlmamasnda olmayp, fark bunlardan nasl yararlanlmas konusundadr. E'arlere gre bunlardan sadece itaat etmek, teslim olmak eklinde yararlanl1- a.e.g. s.135.
maldr; yani biz Allah Teala'y sadece dinimiz emrettii iin vahdet, ilim, kudret ve teki Esma'l-Hsna sfatlaryla tavsif etmekteyiz; yoksa biz yce Allah'n bu sfatlara sahip olup olmadn bil-miyoruz ve bilemeyiz de; nk bunlarn kaynaklar, temel bilgileri bizim elimizde deildir. O hlde biz Allah'n byle olduunu kabul etmek zorundayz, fakat Allah'n byle olduunu bilmemiz ve anlamamz imknszdr. Bu alandaki din naslarnn rol, din asndan nasl dnmemiz gerektiini bilerek yle dnmemiz ve nasl inanmamz gerektiini bilerek yle inanmamzdr. Ancak muhalif grtekilere gre, bu gibi konular dier akl ve istidlal konular gibi anlalabilir niteliktedirler; yani birtakm usul ve prensipler vardr ki, insanolu onlara doru drst bir ekilde vakf olursa onlar kavrayabilir. Din naslarnn rol, akl ve dncelere ilham kayna ol-mak, dnceleri harekete geirmek, anlalr ve gerekli usul ve prensipleri insanlara sunmaktr. Prensip olarak d-nceyle ilgili konularda, kr krne itaat ve kabul anlamszdr. nsann verilmi bir emre gre dnp yargda bulunmas ve sonu almak isteyii, aynen grmekle ilgili bir konuda bir eyi emre gre grmek isteyii ve kar tarafa, "Bunu nasl grebilirim? Byk m, kk m? Beyaz m siyah m, yoksa mavi mi? Gzel mi irkin mi?" diye sormas gibidir. Kr krne itaat ve kabul dncesine sahip olmak, dnmemek veya dnmeden kabul etmekten baka anlam vermez. Ksacas sz konusu edilen insanolunun, vahiy velilerinin retilerinden ne gemek gcne sahip olup olmadnda deildir. Maazallah! leri gemek, haddi
................................................................................
amak sz konusu deildir. Vahiy ve vahiy ailesi araclyla biz-lere ulaanlar, ilh maariflerin nihai ykseli snr ve mkemmellik noktasdr. Konumuz, insanolunun akl ve dnce yeteneiyle, ilhiyatla ilgili meselelerin usul ve prensiplerini ortaya koyarak bilimsel ve akl bir seyir, ilerleyi kaydedip kaydedilmeyecei etrafndadr. Ancak Kur'n- Kerim'in insanlar tabiatta inceleme ve aratrmaya daveti ve tabiatn Allah' ve tabiat tesini tanmak iin bir ara, vasta oluuna gelince, insann dncesini Allah' tanmann belirtileri, yol gstericileri olarak tabiat ve yaratl olgularna ynlendirmek, Kur'n- Keri-m'in temel reti ve prensiplerinden biri olduu ve Kur'n- Kerim'in, insanlar yer, gk, bitkiler, hayvanlar ve insan hakknda inceleme ve aratrma yapmaya byk bir srarla tevik ettii tartlmaz bir gerektir. Ve yine Mslmanlarn bu alanda kendilerine yarar ekilde gerektii gibi iler-lemedikleri de phe gtrmez. Bu gevekliin, geri kalmln asl nedeni, kyas ve salt dnceye dayanan ve hatta fen bilimlerinde bile bu metottan yararlanan Yunan felsefesi olabilir. Bilimler tarihinin gsterdii kadaryla slm bilginleri deney metodunu Yunanllar gibi tamamen bir yana brakmam, ondan kop-mamlardr elbette. Mslman bilginler, deney metodunu ilk bulan ve uygulamaya koyanlar olarak tannrlar. Avrupallar, yaygn grn aksine bu metodu icat etmemi, belki bu alanda Mslmanlar izlemilerdir.
YARATIKLAR VE NANELER ZERNDE ARATIRMAYA VERLEN DEER Burada dikkat edilmesi gereken nokta u ki; Kur'n- Kerim, insanlar yeryz ve gkteki varlklar zerinde a-ratrmaya, dnmeye davet ederken, acaba btn teki yollar batl m saymtr? Yoksa insanlar Allah'n nianeleri zerinde dnceye davet etmenin yan sra baka dnce yollarna da davet etmi midir? Esasen Kur'n- Kerim'in amalad ve bu byk semav kitapta iaret edilen veya net bir ekilde aklanan maarif ve retilerin anlatlmasna yardmc olmas asndan varlk nianeleri zerinde mtalaa ve incelemenin nemi ne kadardr. Gerek u ki, hilkat ve varlk lemi nianeleri zerinde mtalaa ve dnmenin sunaca yardm, Kur'n- Kerim-de sarih bir ekilde sz konusu edilen meselelere oranla ok azdr. Kur'n- Kerim'in, ilhiyatta sz konusu ettii ou konular tabiat ve yaratlklar zerinde incelemeyle elde edilecek cinsten deildir. Varlk lemindeki nianeler zerinde ett ve inceleme yapmak, sadece lemi tedbir, hikmet ve bilgi sahibi bir gcn ynettiini aka ispatlar. Kinatn ayna konumun-da oluunun duyu ve deney asndan deeri, tabiatn, doann bir tesinin olduu, kudret ve ilim sahibi bir varln kinat mekanizmasn idare ettiini gstermesindedir. Fakat Kur'n- Kerim, lemi kdir, hakim ve lim birinin ynettiini bilmeyi insan iin yeterli bulmuyor. Bu konu teki semav kitaplar hakknda geerli olabilir.
................................................................................
Ancak en son ilh mesaj olan, Allah ve tabiat tesiyle ilgili birok meseleyi sz konusu eden Kur'n- Kerim hakknda kesinlikle geerli olamaz. SALT AKL MESELELER Sadece tek varlk leminin nianelerini incelemeyle u-lalmas imknsz konularn birincisi, o tabiat tesi gcn, vacib-el vcud oluu ve mahluk olmaydr. Kinat aynas, olsa olsa en fazla lemi gl ve bilgili bir varln ynettiini gsterebilir; yoksa o gcn nasl bir hl ve durumda olduunu deil. Acaba o g baka bir gcn sultas altnda mdr, yoksa kaim-i bizzat (kendi gcyle ayakta duran) mdr? Eer baka bir gcn sultas altndaysa, teki gcn zellikleri nelerdir? Kur'n- Kerim'in hedefi, sadece gl ve bilgili bir varln lemi ynettiini bilmemizle snrl deildir; hedefi, lemi yneten asl varln "Allah" olduunu ve "Hibir ey O'nun gibi deildir."1 ayetinin gerei olduunu, btn keml sfatlarn kendisinde toplayan, baka bir tabirle mutlak keml olduunu ve Kur'n- Kerim'in tabiriyle "En yce misaller O'nun iindir"2 gereini bilmemizdir. Tabiatn incelenmesi bizi byle bir yce mefhumlarla nasl tantrabilir? Ayr bir mesele yce Allah'n vahdet ve birliidir. Kur'n- Kerim bu meseleyi bir istidlal, karm eklinde sz konusu etmi ve mantk terimiyle bir istisna kyas1- ura, 11. 2- Rum, 27.
la aklamtr. Kur'n'n getirdii bu kanta ve burhana, slm felsefesi "Temanu kant" ismini vermektedir. Bazen fail nedenlerin elikisi yoluyla girip, "Eer yerde ve gkte Allah'tan baka tanrlar bulunsayd, yer ve gk, (bunlarn nizam) kesinlikle bozulup gitmiti."1 buyuruyor, bazen de ga/ereksel nedenlerin elikisi yoluyla girerek, "Allah evlat edinmemitir; O'nunla beraber hibir tanr da yoktur. Aksi takdirde her tanr kendi yarattn sevk ve idare eder ve mutlak onlardan biri dierine galebe alard." (M'minn, 91) buyurup bu konu zerinde durmutur.2 Kur'n- Kerim kesinlikle Allah'n birliini, varlklarn yaratl dzeninde mtalaa yoluyla tanmay, tabiat tesi yaratcnn kendisini sz konusu yolla tanmay vurgulad kadar tavsiye etmemitir, zaten byle bir tavsiye doru da deildir. Kur'n- Kerim'de birtakm meseleler sz konusu edilir; rnein: "O'nun benzeri hibir ey yoktur." (ra, 11), "En yce sfatlar ise Allah iindir." (Nahl, 60), "En gzel isimler O'na mahsustur." (Th, 8), "O, mlkn sahibidir, eksiklikten mnezzehtir, selamet verendir, emniyete kavuturandr, gzetip koruyandr, stndr, istediini zorla yaptrandr, byklkte ei olmayandr." (Har, 23), "Nereye dnerseniz Allah'n yz (zat) oradadr." (Bakara, 115), "O, gklerde ve yerde tek Allah'tr." (En'm, 3), "O ilktir, sondur, zahirdir, batndr." (Hadd, 3), "O, dima
1- Enbiy, 22. 2- Bkz. Usl-i Felsefe kitab, c.5.
................................................................................
diridir ve yaratklarn koruyup yneticidir." (Bakara, 255), "Allah sameddir." (hls, 2) "O, dourmam ve domamtr." (hls, 3), "O'nun hibir dengi yoktur." (hls, 4) Kur'n- Kerim bu hususlar hangi amala gndeme getirmitir? Acaba bu meseleleri sz konusu ederken, Nedv'nin dedii gibi ilke ve prensipleri beerin elinde olmayan anlalmaz, idrak edilmez konular insanlara sunup olardan bu meseleleri anlamakszn kr krne bunlar kabul etmelerini mi istemektedir; yoksa gerekten insanlarn Allah' bu zellik ve sfatlarla tanmalarn m amalyor? Eer yce Allah bu sfatlarla tannmasn istemise, buna hangi yolla ulalr? Tabiatta yaplan aratrmalar bizleri bu retilere nasl ulatrabilir? Varlklar zerinde mtalaa yaptmzda, yce Allah'n bilgi sahibi olduunu, yani yapt ve yaratt bir eyi ilim ve bilgi zerine yaratm olduunu grmekteyiz; fakat Kur'n- Kerim'in bizden istedii, sadece O'nun yaratt eyleri ilim ve bilgiyle yarattn bilmemizin tesinde, "O, her eyi bilendir."1 "Zerre miktar bir ey bile O'ndan gizli kalmaz."2 "De ki: Rabbimin szleri iin derya mrekkep olsa ve bir o kadar da ilave getirsek dahi, Rabbimin szleri bitmeden nce deniz tkenecektir."3 gereini, yani Allah'n ilim ve gcnn sonsuz olduunu idrak etmemizdir. Yaratklar gzlemle-
1- ura, 12. 2- Sebe, 3. 3- Kehf, 109.
me ve duyu organlarmzla hissetmekle yce Allah'n ilim ve gcnn sonsuzluunu nasl anlayabiliriz? Kur'n- Kerim'de ulv kitaplar, levh-i mahfuz, levh-i mahv ve ispat, cebr ve ihtiyar, vahiy, irak vb. birok konuya deinilmitir. Bunlarn hibirinin gereine yaratklar duyularla incelemekle varlmas mmkn deildir. Kur'n- Kerim bu konular hatrlatrken, kesinlikle birtakm dersler telkin etmei amalam, bir yandan da bu dersler zerinde, "Onlar Kur'n' dnmyorlar m? Yoksa kalpleri kilitli mi?"1 "Sana bu mbarek Kitab', ayetlerini dnsnler ve akl olanlar t alsnlar diye indirdik."2 ayetleriyle dnmeye tevik etmitir. nsann bu gereklere ulamas iin gvenilir bir yolu nazara alm ve bunlar idrak edilmez, anlalmaz birtakm bilinmeyen-ler olarak zikretmemitir. Kur'n- Kerim'in tabiat tesi konular hakknda sz konusu ettii meselelerin dairesi, madd varlklar hakkndaki incelemelerin sunaca cevaplarn tesinde ok daha genitir. Mslmanlarn bazen ruhsal seyr ve slkle, ba-zen de aklsal ve fikirsel yolla bu meselelerin peine d-mesine, aratrmasna sebep olan eyler de ite bunlardr. Kur'n- Kerim'in, ilh konularda sadece yaratlmlar zerinde mtalaay yeterli bildiini syleyenler, bu semav kitabn kendine zg konular bunca eitli-
................................................................................
1- Muhammed, 24. 2- Sd, 29.
lik ierisinde anlatmas karsnda ne diyecekleri, hayret verici olsa gerek. aret ettiimiz konular sz konusu etmede Hz. Ali'ye (a.s) ilham veren, o hazreti harekete geiren g, sadece ve sadece Kur'n- Kerim'in tefsiridir. Eer Ali (a.s) olmasayd, belki de Kur'n- Kerim'in aklsal retileri hibir zaman gerek anlamda tefsir edilmeyecekti. Bu bahislerin nemine az da olsa deindikten sonra imdi Nehc'l-Bela'dan baz rnekler vermeye alacaz.
................................................................................
YCE ALLAH'IN ZAT VE SIFATLARI

Bu blmde Nehc'l-Bela'nn ilhiyatla, yani yce Allah'n zat ve sfatlaryla ilgili bahislerinden rnekler ver-dikten sonra ksa bir deerlendirme ve mukayese yapacak ve bylece Nehc'l-Bela'nn bu blmndeki bahsine son vereceiz. Bahsimizin son blmnde zellikle de bu blmde konularn bilimsel ve felsef boyutlara girmesinden ve dolaysyla felsef tahlil ve analizlerle tanmayanlara ar gelen konularn sz konusu edilmesinden dolay saygdeer okuyuculardan zr dilerim. Nehc'l-Bela gibi bir kitap hakknda yaplan incelemede aresiz olarak birtakm ini-klarla karlaacaz. Biz bu nedenle bahsi daraltarak birka rnekle yetineceiz. Eer Nehc'l-Bela'y kelime kelime aklamaya kalkacak olursak, ciltlerce kitap yazmamz gerekir.
YCE ALLAH'IN ZATI Acaba Nehc'l-Bela'da yce Allah'n zat hakknda, O'nun ne olduu ve nasl tarif edilebilecei konusu zerinde durulmu mudur? Bu soruya "evet" cevabn vereceiz, hem de ok deinilmitir buna. Ama hepsi bir nokta etrafnda dnmektedir ve o da u ki, Allah Teala'nn kutlu zat snrsz bir vcut ve mutlak bir varlktr; O'nun zatnn "mahiyet"i yoktur. O snrlandrma ve snr kabul etmez bir zattr. Btn varlklarn ister mteharrik ve hareket hlinde olsun, ister sakin ve durgun, (mteharrik varlk s-rekli snrlar deitirir) bir son ve snr vardr; fakat yce Allah'n zatnn snr ve sonu yoktur. O'nu belli bir trle snrlandracak ve O'na snrl bir varlk tanyacak bir mahiyet de yol bulmaz O'na. Varlk asndan hibir a O'nsuz deil, O'ndan bo deildir; hibir fkdan, yokluk O'na yol bulamaz. O'na yol bulan tek fkdan ve yokluk, yokluun yokluudur. O'nun hakkndaki yegane selb ve olumsuzluk, olumsuzluun olum-suzluudur. O'na isnat edilecek yegane yokluk ve olum-suzluk mahlukiyet, maluliyet, mahdudiyet, kesret (ok-luk), tecezzi (paralara blnme) ve ihtiya gibi her trl noksanlk ve yokluktur ve nihayet O'nun giremeyecei yegane snr, yokluk snrdr. O her eyle beraberdir, fakat hibir eyde deildir ve hibir ey de O'nunla birlikte deildir; hibir eyin iinde deildir, ancak hibir eyin dnda da deildir. O her trl nitelik ve nicelikten, her trl tebih ve temsilden mnezzehtir; nk btn bunlar snrl, belli ve mahiyet sahibi bir varln vasflar ve nitelikleridir.
"Her eyle birliktedir, i ie deil. Her eyden gayrdr, ayr deil."1 O her nesneyle birliktedir; fakat nesnenin ifti ve yakn olacak ekilde deil, o nesne de onun ifti ve yakn deildir. O her nesneden ayrdr ve hibir nesnenin ayns deildir; fakat ayr olup nesnelerin varl O'nun zatnn snr saylacak ekilde onlardan ayr deildir. "Ne nesnelerin iindedir ve ne de dndadr."2 Hibir eye hulul etmemitir; nk hulul etmek hulul eden eyin snrlanmasn gerektirir. Hibir eyin dnda da deildir. nk bir eyin dnda olmak da bir trl s-nrlanmay gerektirir. "Nesnelere st olmak ve onlara g yetirmekle, onlardan ayrdr. Nesneler de O'na kar boyun emekle O'ndan ayrdrlar."3 Onun nesnelerden ayrl O'nun her eye kahir, kadir ve musallat olmasyladr. Bilindii gibi hibir zaman kahir, makhurla [otoritesi altnda bulunanla]; kadir, mak-durla; sulta kuran, sulta altna girenle ayn deildir. Nesnelerin O'ndan ayr olular ise, O'nun yce huzurunda huzu ve huu ierisinde ve musahhar olmalaryladr. Kendi zat itibaryla huzu ierisinde olan ve sulta kabul eden (yani bizzat varl huzu ve itaat olan) bir nesne, zat itibaryla ihtiyasz olan bir varlkla hibir zaman bir deildir. Yce Allah'n nesnelerden ayr ve
1- Nehc'l-Bela, hutbe: 1. 2- Nehc'l-Bela, hutbe: 184. 3- Nehc'l-Bela, hutbe: 150.
................................................................................
farkl oluu, bir snrn onlar birbirinden ayrmasyla deil; aksine birinin rabb, tekisinin kul oluu; keml ve naks (birinin kmil, tekinin eksik oluu); kuvvet ve zaaf (birinin kuvvet sahibi, tekinin zayf oluu) cihetiyledir. Hz. Ali'nin (a.s) konumalarnda bu gibi szlere ska rastlamak mmkndr. leride zerinde durulacak teki btn konular, yce Allah'n zatnn mutlak ve sonsuz bir varlk oluu, O'nun hakknda hibir snr, mahiyet ve niceliin doru olmay ilkesine dayanr. YCE ALLAH'IN VAHDET, SAYISAL VAHDET DELDR Nehc'l-Bela'nn tevhitle ilgili konularndan biri de yce Allah'n vahdetinin saysal vahdet olmaydr. Bu vahdet farkl bir vahdet trdr. Saysal vahdet, varlnn tekrarlanmas varsaylabilecek bir eyin vahdeti demektir. Vcut bulan mahiyetlerden bir mahiyeti ve tabiatlardan bir tabiat dikkate alrsak, o mahiyetin baka bir birey bulmas ve yeniden vcut bulmas, meydana gelmesi varsaym olarak aklen mmkndr. Bu gibi durumlarda o mahiyetin fertlerinin, bireylerinin vahdeti saysal vahdettir. Bu vahdet ikilik ve kesret karsndadr; birdir, yani iki deildir ve doal olarak da bu tr vahdet azlk sfatyla nitelenmektedir, yani bu bir birey, karsndaki iki veya birka bireye oranla azdr. Ancak bir eyin varl, tekerrr farz edilmeyecek bir ekilde olursa, bu durumda bunun vahdeti, saysal vahdet olmaz. Burada baka bir ferdin varl muhaldir demiyoruz; o eyin tekrarlanmas ve o fertten baka bir
ferdin farz edilmesi imknszdr diyoruz. nk o snrsz ve namtenahidir. Onun misli, benzeri veya ikincisi olarak farz edilen bir ey, ya onun kendisidir veya ikincisi deildir. te byle durumlarda vahdet, saysal vahdet deildir; yani bu vahdet ikilik ve kesret karsndaki vahdet deildir ve "birdir" derken "iki deildir" anlamna gelmez, ona ikinci bir ey varsaylamayaca kastedilir. Bu konuyu bir rnekle akla kavuturalm: Bilindii zere bilginler lemin boyutlarnn mtenahi ve namtenahi olduu konusunda gr ayrlna dmlerdir. Bazlar lemin boyutlarnn snrsz olduunu iddia edip madde leminin snr ve sonu yoktur derler. Dier bazlar ise lemin boyutlarnn snrl olduuna, hangi yne gidilirse gidilsin, sonunda baka bir yolu olmayan bir noktaya varacamza inanmaktadrlar. Bu meyanda yle bir mesele de sz konusudur: Acaba madde lemi bizim iinde yaadmz lemle mi snrldr, yoksa bundan baka bir veya birka lem daha var mdr? inde bulunduumuz evrenden baka bir evrenin daha olma imkn, zerinde yaadmz evrenin snrl ve m-tenahi olmasna baldr. Sadece bu durumda her biri belli boyutlaryla snrl iki evrenin olabilecei farzedi-lebilir. Fakat iinde yaadmz evrenin snrsz olduunu farz-edersek, baka bir evrenin olabilecei varsaym imknszdr. nk baka bir evren diye varsaylan her ey, ya bu evrenin kendisi ya da bu evrenin bir paras olacaktr.
................................................................................
Yce Allah'n varlna e, benzer bir varln farzedilmesi, O'nun mutlak vcut, inniyet-i srf (salt varlk), mutlak gereklik olduu dikkate alndnda, yce Allah'n varl gibi bir varln varsaym, snrsz, namtenahi bir evren karsnda baka bir evrenin varsaym gibi bir eydir ki, bu da muhaldir, imknszdr. Nehc'l-Bela'da, yce Allah'n vahdetinin saysal vahdet olmad, O'nun saysal olarak "bir" olmayla tavsif edilemeyecei ve Allah Teala'nn sayyla nitelendirilmesinin O'nun snrlandrlmasn gerektirdii anlamna geldii zerinde defalarca durulmutur: "Birdir, saydaki rakamla deil."1 "O belirli bir snrla snrlandrlamaz, belirli bir sayyla saylamaz."2 "Ona iaret eden, onu snrlar. Snrlayan, sayya sokar."3 "Kim onu (zattan ayr bir nitelikle) ver ve vasfa kalkarsa, O'nu snrlam olur; snrlayan, O'nu sayya sokmu olur; sayya sokan, O'nun ezel olduunu (hereye olan nceliini) iptal etmi olur."4 "O'ndan baka birlikle vasfedilen her ey azdr, kimsesizdir. (Ancak O, bir olmasna ramen azlkla nitelendirilemez.)"5
1- Nehc'l-Bela, hutbe: 150. 2- Nehc'l-Bela, hutbe: 184. 3- Nehc'l-Bela, hutbe: 1. 4- Nehc'l-Bela, hutbe: 150. 5- Nehc'l-Bela, hutbe: 63.
Ne kadar anlaml, derin ve gzel bir cmle! Bu cmle diyor ki, yce Allah dnda vahit ve bir olan her ey ayn zamanda azdr da; yani O'na e, benzer baka bir eyin farz edilmesi mmkndr. Bu durumda O'nun kendisi snrl bir varlk olup baka bir bireyin ortaya kmasyla say olarak artmaktadr. Fakat yce Allah'n zat vahit, bir olmasna ramen azlkla nitelendirilemez. nk O'nun vahdeti ve birlii; azamet, iddet, varlnn namtenahilii, sonsuzluu, O'nun iin bir ikinin ve benzerin tasavvur edilemeyecei olarak alglanmaldr. Yce Allah'n vahdetinin saysal vahdet olmay, slm dininin yeni ve yce dncelerinden olup, hibir dnce ekolnde eine rastlanmaz. slm filozoflar temel slm kaynaklar, zellikle Hz. Ali'nin (a.s) buyruklar -zerinde tedbir ve tefekkr etmek suretiyle zamanla bu d-ncenin derinliinin farkna varm ve bunu resmen ilh felsefeye sokmulardr. Farab ve bn-i Sina gibi eski slm filozoflarnn szlerinde bu ince dnceden bir eser grlmemektedir. Bu dnceyi felsefelerine sokan son zaman filozoflar bu tr vahdete "Vahdet-i hakka-i haki-kiyye=hakiki hak vahdet" ismini vermilerdir. YCE ALLAH'IN EVVEL, AHR, ZAHR VE BATIN OLUU Nehc'l-Bela'nn konularndan biri de yce Allah'n hem evvel ve hem de ahir, hem zahir ve hem de batn oluu ile ilgili bahislerdir. Elbette bu bahis de dier bahisler gibi Kur'n- Kerim'den alnmtr; fakat biz
................................................................................
konuyu imdilik Kur'n- Kerim'le senetletirmek istemiyoruz. Allah Teala evveldir; fakat O'nun evveliyeti zaman evveliyeti olmad iin O'nun ahiriyetiyle elimez. O zahirdir; fakat duyu organlaryla hissedilebilecek anlamda olmad iin batniyetiyle elimez, iki eliik anlam ve yn ortaya kmaz. O'nun evveliyeti ahiriyetinin ayns ve zahiriyeti de batniyetinin aynsdr. "Hamd Allah'a ki O'nun hibir hli (ve sfat baka) hlinden (ve sfatndan) ne gemez ki bylece hr olmadan nce evvel olsun, btn olmadan nce zhir olsun... O'ndan baka her zahir batn deildir (yani O'dan baka zahir, sadece zahirdir; artk batn olamaz). O'ndan baka her batn, zahir deildir. (Sadece O, zahir olduu hlde batn ve batn olduu hlde zahirdir.)"1 "Zamanlar, onunla birlikte deildir (zat merhalesinde zaman sz konusu deildir). Aletler, O'na yardm edemezler. Oluumu zamanlardan, varl yokluktan, ezeliyeti her balangtan ncedir."2 Yce Allah'n zatnn zamana, btn yokluklara, btn balanglara ncelii ilh hikmetin en ince dncelerinden biridir. Allah Teala'nn ezeliyeti, O'nun sadece her za-man olduu anlamna gelmez; phesiz O her zaman varolmutur; fakat her zaman varolma, O'nun olmad bir zamann olmad anlamna gelir. Allah'n ezeliyeti, her zaman varolmann stnde bir eydir. nk "her zaman varolma", zamann farz e1- Nehc'l-Bela, hutbe: 63. 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 184.
dilmesini gerektirir; Allah btn zamanlarla olmasna ramen her eye, hatta zamana ncelii vardr; O'nun "ezeliyet"i ite bu anlama gelir. te buradan O'nun ezeliyetinin, nceliinin zamanla balayan ncelikten farkl bir ncelik olduu hakikati anlalr. "Hamd Allah'a ki yarattklarn, varlna delil etmi, yarattklarnn sonradan yaratlm olmalaryla ezel bulunduunu, yaratklarnn birbirlerine benzeyiiyle benzeri olmadn bildirmitir... O'nu duygular idrak edemez; O'nu rtmeye alanlar, rtemez."1 Yani O hem zahirdir, hem batn; O kendi zatnda zahir ve aikr, insann duyu organlarndan ise gizlidir. O'nun insann duyu organlarna gizli oluu, duyu organlarnn snrl olmasndan kaynaklanr; O'nun zatndan deil. lgili yerde kantlanmtr ki varlk, zuhurla (meydanda oluuyla) eittir. Varlk her ne kadar mkemmel ve gl olursa, bir o kadar da aikrdr ve her ne kadar zayf ve yoklua yakn olursa, kendisine ve dierlerine de bir o kadar gizlidir. Her ey iin iki tr varlk vardr: Biri kendi zndeki varl, dieri ise bizim iin varl. Her eyin bizim iin varl bizim idrak gcmzn yapsna ve olmas gereken zel artlara baldr. Bu nedenle zuhur ve aikrlk da iki ksmdr. Biri kendisi iin kendi zndeki zuhuru, dieri de bizim iin olan zuhuru, aikrldr. Duyu organlarmz snrl olmalarndan dolay sadece kayt ve arta bal, snrl, misli ve zdd olan varlk1- Nehc'l-Bela, hutbe: 152.
................................................................................
lar kendisinde yanstma gcne sahiptirler. Duyu organlarmz renkleri, ekilleri, sesleri vs. zaman ve mekanla snrl olmalarndan dolay idrak etmektedirler; bir yerde olmalar, dier bir yerde olmamalar, bir zamanda olup baka bir zamanda olmamalar dolaysyla idrak ederler. rnein eer aydnlk her zaman ve her yerde bir ayarda olsayd hissedilmezdi. Eer bir ses srekli ve bir ayarda duyulacak olsa, hibir zaman duyulmaz. Mutlak vcut ve mutlak fiiliyet olan, hibir zaman ve meknn kendisini snrlandrmad Hak Teala, bizim duyu organlarmza gre batndr; fakat O kendi zatnda zuhur ve aikrln kendisidir. Varlnn mkemmelliinden kaynaklanan zuhurunun, aikrlnn kemli, O-nun bizim duyu organlarmza gizli olmasnn nedenidir. O'nun zatnda aikrlk ve gizlilik yn birdir; O son derece aikr olmasndan dolay gizlidir. O son derece zahir olduu iin sakldr.
"Ya men huve'htef li-fart-i nrihi ez-Zahir-ul batinu f zuhrihi"
(Ey nurunun fazlalndan gizli olan, / Zahir olup aikrlnda batn olan.)
"Hicb-i ry-i to hem ry-i tost der heme hl Nihn zi-emi cihn zi-bes-ki peyd"
(Yznn rts, yine z yz olansn sen. / ok aksn diye gizlisin evrenin gznden.)
................................................................................
MUKAYESE VE HAKEMLK
Nehc'l-Bela'daki mantkla dier fikirsel mekteplerin mant arasnda -ksa da olsa- bir mukayese ve karlatrma yaplmazsa, Nehc'lBela'nn tevhid bahislerinin gerek deeri ortaya kmaz. Bir nceki blmde rnek olarak zikredilenler ok ksa olmasnn yansra rnek olarak da pek yeterli grnmemektedir; fakat imdilik bu kadaryla yetinip mukayeseye balyoruz. Yce Allah'n zat ve sfatlaryla ilgili olarak Nehc'lBela'dan nce ve sonra, douda ve batda, gemite ve gnmzde filozoflar, arifler ve mtekellimler tarafndan birok grler ileri srlmtr; fakat bunlarn hepsinin konuya bak yntemi, Nehc'l-Bela'dan tamamen farkldr. Nehc'l-Bela, konular ilk defa olmas asndan bunlarn karsnda esiz bir yntem sergilemitir. Nehc'l-Bela'nn dncelerinin yegane kayna Kur'n- Ke-rim'dir. Dikkatle incelediimizde,
Kur'n- Kerim dnda Nehc'l-Bela'nn bahisleri iin hibir kaynak bulamayz. Baz bilginlerin, bu bahisler iin gerekli kaynak varsayabilmek iin, bu konularn Hz. Ali'ye ait olduunda phe ettiklerine daha nce deinmitik. Onlar bu szlerin daha sonraki zamanlarda, Mtezile dncesinin ortaya kmas ve Yunan dncelerinin slm leminde reva bulmasyla meydana geldiklerini ileri srmlerdir; ama ne yazk ki, Mtezile veya Yunan dnceleriyle Nehc'l-Bela'nn dnceleri arasndaki dalar kadar fark grememilerdir! NEHC'L-BELA VE KELM DNCELER Nehc'l-Bela'da yce Allah keml ve subut sfatlarla tavsif edilmesiyle birlikte zata yakn veya zattan ayr her trl sfat da O'dan nefyedilmitir. te yandan, bilindii zere Eaire sfatlarn zata izaf ve zattan ayr olduuna inanrken, Mtezile ise her trl sfat nefyeder.
"el-E'ar bizdiydin kaailetu Ve qle bin-niybet-i'l mu'teziletu"
(Eaire sfatn zattan ayr olduuna inanr. / Mtezile ise niyabete inanr.) Bu durum, bazlarnn Nehc'l-Bela'nn daha sonraki asrlarda uydurulduunu ve Mtezile dncesinin etkisi altnda kaldn sanmalarna neden olmutur. Oysa dnceleri tahlil edebilen bir kii Nehc'l-Bela'da snrl sfatlarn nefyedildiini,1
Bela'da snrl sfatlarn nefyedildiini,1 snrsz bir zata snrsz sfatlarn ise zatn sfatlarla bir olmasn gerektirdiini ve Mtezi-le'nin sand gibi sfatlarn inkrn gerektirmediini anlamakta gecikmez. Eer Mtezile byle bir sonuca varm olsayd, kesinlikle sfatlar nefyetmez, zatn sfatlarn naibi olup sfatlarn yerine getiini ileri srmezdi. 184. hutbede yce Allah'n kelmnn hadis olmasyla ilgili geen eyler de ayndr. Bu hutbede geenlerin Kur-n- Kerim'in hdis veya kadm oluuyla ilgili olarak uzun sre mtekellimler arasnda hareretle savunulan grlerin etkisinde kalnarak sonraki asrlarda Nehc'l-Bela'ya ek-lendii sanlabilir. Fakat biraz dikkat edilecek olursa, Neh-c'l-Bela'nn sz konusu ettii bahis, Kur'n- Kerim'in hdis veya kadmliiyle balantl anlamsz bahisle uzaktan yakndan bir ilgisi olmad ve gerekte yce Allah'n tekvin emri ve ina iradesiyle ilgili olduu anlalr. Hz. Ali (a.s) buyuruyor ki, Allah Teala'nn emri ve ina iradesi O'nun eylemidir; ite bu nedenle de hdis ve zatndan mutaahhirdir. Kadim ve zatyla bir derecede olmas ise ikilik ve zata ortak komay gerektirir: "Olmasn istedii eye "ol" der o da oluverir; kulak perdesine arpan sesle deil, iitilen bir aryla da deil. O'nun kelm, O'nun fiilidir ki, Onun inas ve
................................................................................
1- Nehc'l-Bela'nn birinci hutbesinde, "Onun hakknda ihlasn kemli, O'ndan sfatlar nefyetmektir." buyruundan nce yle geer: "yle bir zattr ki sfatlarn snrlayacak bir snr ve tanmlayacak bir tanm yoktur."
benzeri, bundan nce yoktu. Ezel olsayd, ikinci bir ilh olurdu!"1 Ayrca, bu alanda Hz. Ali'de nakledilen ve sadece bazlar Nehc'l-Bela'da kaydedilen rivayetler senetli olup o hazretin kendi zamanna ulamaktadr. Buna binaen bu alanda phe ve tereddte yer yoktur. Eer Hz. Ali'nin (a.s) buyruklaryla Mtezile'nin baz szleri arasnda bir benzerlik varsa, burada verilmesi gereken ihtimal Mtezi-le'nin bu szleri o hazretten ald olmaldr. slm mtekellimlerinin (i olsun, Snn olsun, Mte-zil olsun, E'ar olsun) bahisleri genellikle "akl hsn ve kubh" zerinde odaklamtr. Pratik toplumsal bir ilkeden ibaret olan bu konu, mtekellimler asndan uluhiyet leminde de geerli olup tekvin snnetlere de hkm srer. Ancak biz Nehc'l-Bela'nn tamamnda hibir ekilde bu ilkeye iaret edildiini gremiyoruz; nitekim Kur'n- Kerim'de de buna iaret edilmemektedir. Eer mtekellimlerin dnce ve inanlar Nehc'l-Bela'ya nfuz et-mi olsayd, her eyden nce kelmn bu ilk konusu nfuz etmi olmalyd. NEHC'L-BELA VE FELSEF DNCELER Nehc'l-Bela'daki vcut, adem, hdus, kdem gibi kelimelerle karlaan bazlar da baka bir varsaym ileri srerek bu kelime ve terimlerin Yunan felsefesinin
1- Nehc'l-Bela, hutbe: 184.
slm dnyasna girmesinden sonra kastl veya kastsz olarak Hz. Ali'nin (a.s) buyruklar arasna yerletirildii ihtimalini vermektedirler. Bu grn sahipleri de eer lafzlardan geip manalara ulam olsalard, byle bir varsaym ileri srmezlerdi. Nehc'l-Bela'daki istidlal metoduyla eski filozoflarn, Seyyid Raz'nin dnemindeki ve hatta Seyyid Raz'den ve Nehc'l-Bela'nn toplanmasndan asrlar sonras filozof-larn metodu tamamen farkldr. Burada Yunan ve skenderiye felsefesindeki ilhiyatn hangi seviyede olduu zerinde durmak yerine bahsimizi Farab, bn-i Sina ve Hace Nasirddin Tus tarafndan beyan edilen ilhiyatla srdrmek istiyoruz. slm filozoflarnn slm retilerden etkilenerek daha nce olmayan baz meseleleri felsefeye soktuklarnda ve ayrca baz dier meselelerin beyan, tevil ve istidllinde yenilikler getirdiklerinde phe yoktur elbet; ancak buna ramen yine de Nehc'l-Bela'dan anlalan, yararlanlan eylerle birtakm farklar vardr. stat Allme Tabataba (ruhum ona feda olsun) "Mek-teb-i Teeyy" dergisinin 2. saysnda, "slm retileriyle ilgili rivayetler" bahsinin giriinde yle diyor: "Bu aklamalar, ilhiyet felsefesinde birtakm meseleleri halletmektedir; bu meseleler, Mslmanlar arasnda sz konusu edilmemi ve Araplar arasnda anlalmamakla birlikte esasen kitaplar Arapa'ya evrilen slm'dan nceki filozoflarn szlerinde de grlmemektedir ve Arap-Acem slm filozoflarnn eserlerinde de bunlara rastlanmamaktadr. Bu meseleler ylece mphem kalm, arih ve mfessirler kendi sanlarna gre tefsir etmilerdir; ta ki yollar tedricen bir
................................................................................
yere kadar aydnla kavumu ve hicretin on birinci asrnda hallolmu ve anlalmtr; Allah Teala'nn vahdeti (saysal olmayan vahdet), vacibin vcudunun sbutu onun birliinin sbutu olduu (vacibin vcudu mutlak vcud olduu iin vahdet ve birlikle eittir), vacibin bizzat malum olduu, vacibin bir vasta olmakszn kendiliinden tannd ve her eyin vacible tannd, ama aksinin doru olmad gibi..."1 Farab, bn-i Sina ve Hace Nasirddin Tus gibi ilk slm filozoflar, Allah'n zat, sfatlar ve vahdet, besatet (yalnlk), zat gna (zenginlik), ilim, kudret, meiyyet ve benzeri konularla ilgili bahislerde istidlllerinin odak nok-tas olarak "vcub-i vcud"u karar klmlardr, yani dier btn eyler "vcudun vcubundan" kaynaklanmaktadr ve vcudun vcubu ise dolayl bir yolla ispatlanmaktadr; yani u ispatlanyor ki, vacib-ul vcud farz edilmeksizin mmknatn (olabilen) vcudu aklanamaz. Geri bunun iin getirilen burhan, hulf burhan deildir; fakat gayr-i mstakim olma ve ilzam zellii olmas asndan hulf burhan gibidir ve dolaysyla zihin hibir zaman "vcudun vcubu" lsne ulaamaz ve konunun "lim" (z nedenini) bulamaz. bn-i Sina "el-arat" kitabnda kendine has aklamasnda bu beyanla konunun "lim"mini (z nedenini) kefettiini syler ve bu nedenle bu mehur burhanna "burhan- sddkn" (sddklarn burhan) ismini vermitir; fakat ondan sonra gelen filozoflar onun burhann "limm"i, aklamak iin yeterli grmemilerdir.
1- Yllk "Mekteb-i slm" dergisi, say: 2, s.120
Nehc'l-Bela'da vcudun vcubu ilkesine mmkina-t aklayan bir ilke olarak kesinlikle dayanlmamtr. Bu kitapta dayanlan ey, vcudun vcubunun gerek lt olan, yani yce Allah'n salt gerek ve salt vcut olduu hususudur. stad Allame Tabataba yine ayn kitapta, eyh Saduk'un "et-Tevhid" kitabnda mam Ali'den (a.s) rivayet edilen bir hadisin anlamn aklarken yle buyuruyor: "Aklanmak istenen u ki: Yce Allah'n vcudu hibir snrlama ve sonu kabul etmez. nk O salt gerektir, gerei olan her ey, varlk snr ve zelliklerinde O'na muhtatr ve kendi zel varlklarn O'ndan alrlar." Nehc'l-Bela'da yce Allah'n zat hakkndaki bahislerin temeli, O'nun mutlak ve snrsz varlk oluu, hibir snrla snrlandrlmay, hibir mekn, zaman ve eyin O'ndan bo olmay, O'nun her eyle birlikte oluu, fakat hibir eyin O'nunla birlikte olmay, mutlak ve s-nrsz olduu iin her eye, hatta zaman, say, snr ve l-ye (mahiyete) ncelii temeline dayanr. Yani zaman, mekn, say, snr ve l onun filleri, eylemleri mertebesinde olup onun eylem ve yapclndan trer; her ey O'ndandr, her eyin dn O'nadr, O evvellerin evveli olduu hlde ahirlerin ahiridir. Nehc'l-Bela'nn bahislerinin eksenini ite bunlar oluturur. Farab, bn-i Sina, bn-i Rd, Gazal ve Hace Nasirddin Tus'nin kitaplarnda bundan bir niane bile bulunamaz. stat Allme Tabataba'nin de deindii gibi "zel anlamda ilhiyat"taki bu derin bahisler, felsefenin ge-
................................................................................
nel konularnda ispatlanm birtakm baka meselelere dayan-maktadr1 ve biz burada bu konular incelemek ve bu ba-hislerin o meselelere dayandn aklamak durumunda deiliz. Nehc'l-Bela'da, bu eseri derleyen Seyyid Raz dnemindeki dnya filozoflar arasnda sz konusu bile olmayan konularn rnein; Allah Teala'nn vahdetinin saysal vahdet olmay ve saynn zattan sonraki mertebede yer al, O'nun varlnn vahdetle eit oluu, yce Allah'n zatnn mrekkep deil, basit (soyut) bir hakikat oluu ve onun her eyle birlikte oluu gibi meselelerin varln ve yine bu kitaptaki bahislerin dayand kaynan dnyada yaygn olan felsef bahislerle, hatta gnmze kadar farkl olduunu grnce, bu szlerin o gnn felsefecileri tarafndan icat edildiini nasl iddia edebiliriz?! NEHC'L-BELA VE BATI FELSEFE DNCELER Dou felsefesi tarihinde Nehc'l-Bela'nn byk bir pay vardr. lh hikmet dncelerinde kkl deiiklikler meydana getiren Molla Sadra ok derin bir ekilde Hz. Ali'nin (a.s) buyruklarnn etkisi altndayd. Tevhit konusunda onun metodu zattan zata, zattan sfat ve eylemlere istidlal esasna dayanmaktayd ve btn bunlar da vacib'in (yce Allah'n) salt vcut olmasna dayanmaktadr ve bu da onun genel felsefe-
1- a.e.g. s.157.
sinde sz konusu olan dier birtakm genel prensiplere dayanmaktadr. Dou felsefesi slm retilerinin bereketiyle verimli olmu, salamlam, halel kabul etmeyen birtakm temel ve prensipler zerine kurulmutur; ancak bat felsefesi bu meziyetlerden yoksun kalmtr. Batda madd felsefelere ynelmenin burada aklama imkn bulunmayan birok nedenleri vardr.1 Bizce bunun asl nedeni, bat ilh hikmet kavramlarnn eksik ve yetersiz kalmasdr. Bu iki- blmde iaret edilen bahislerde bir mukayese yapmak isteyen Saint Anselm'den [1033-1109] tutun Descartes [15961650], Spinoza [1634-1677], Laibniz [1646-1716], Kant'a [1724-1804] kadar birok batl filozofun, burhan- vcut etrafndaki bahis, red ve kabullerini mtalaa etmek suretiyle slm dncelerden ve zellikle Hz. Ali'nin (a.s) buyruklarndan ilham alm olan Sadr-ul Muteelli-hin'in Burhan- Sddkn'iyle karlatrarak bunlar arasndaki byk fark grebilir.
................................................................................
1- Bkz. "Maddecilie Ynelmenin Nedenleri" kitab Murtaza Mutahhari- "felsef mefhumlarn yetersizlikleri" blm.
3. Blm
SLK VE BADET
slm'da badet -badetlerin Dereceleri -Nehc'l-Bela'nn badet Anlay -zgr nsanlarn badeti -Allah' Anmak -Hl ve Makamlar -Allah Erlerinin Gecesi Nehc'l-Bela'da badet ve Abidlerin ehresi -Geceleri hya Etmeler -Kalb Varidat ve lhamlar -Gnahtan Temizlenmek -Ahlk Tedavi -ns ve Lezzet
SLK VE BADET
SLM'DA BADET Yegane Allah'a tapmak ve O'ndan baka btn varlklara tapmaktan saknmak, peygamberlerin Allah tarafndan getirdii retilerin temel ilkelerinden biridir. Hibir peygamberin sunduu retiler arasnda ibadetin olmad sylenemez. Bilindii zere mukaddes slm dininde de ibadet btn retilerin banda gelir. Ancak u var ki, slm dininde, yaamdan ayr ve sadece teki dnyayla ilgili birtakm emirler, retiler eklinde ibadet yoktur; slm dininde ibadetler yaam felsefe ve biimleriyle i ie yaamn metni, z ve muhtevasyla birliktedir. slm'da baz ibadetler topluca ve fertlerin ibirliiyle ortaklaa yerine getirilir; ancak slm dini, bireysel ibadetleri de bireyin baz yaam grevlerini de ierecek bir ekilde dzenlemitir. Mesel, kulluk sunmann en mkemmel gstergesi olan namaz, slm dinin-
Hkmet ve Adalet .......................................................................... 99
de yle ekillenmitir ki, hatta bir kuytu keye ekilip tek bana namaz klmak isteyen bir kimse bile temizlik, bakalarnn hakkna saygl olma, vakit bilirlik, yn bilirlik, duygular kontrol etme, Allah'n iyi kullarna bar iln gibi baz toplumsal ve ahlk vazifeleri herhangi bir bask olmakszn kendiliinden yerine getirir. slm asndan, Allah' gz nnde bulundurarak Allah rzas iin yaplan btn yararl ve hayr iler ibadettir. Dolaysyla renim grmek, alp aba harcayarak para kazanmak ve toplumsal faaliyetlerde bulunmak, eer Allah iin ve Allah yolunda yaplrsa ibadettir. Bununla birlikte, slm dininde namaz ve oruta olduu gibi sadece ibadet trenlerini yapmak iin kendi bana belli bir felsefesi, hikmeti olan birtakm emirler, retiler de vardr.
badetlerin Dereceleri
Kiilerin ibadet telakki ve anlay bir olmayp, kiiden kiiye deiir. Bazlarna gre ibadet, bir muamele, dei-toku, cret karl i satmak ve karlnda cret almaktr. Bir iinin, i gcn iverenin lehine harcayp karsnda bir cret ald gibi, ibadet eden kimse de Allah iin zahmetlere katlanr, eilip dorulur ve ister istemez bunun karlnda bir cret bekler; ancak bu cret ahiret yurdunda verilir ona. inin abasnn yarar ivereninden ald cretle tanmlanaca, cret almad takdirde harcad g boa gidecei gibi, ibadeti muamele olarak grenler asndan ibadet eden kimsenin ibadetinin faydas da, ahiret yurdunda
100 ................................................................... Nehc'l-Bela zerine
birtakm madd nesneler eklinde kendisine verilecek cret ve mkfattr. Her iveren, iinin iinden elde ettii krdan dolay cret vermektedir. Ama mutlak mlk ve melekt sahibi bir iveren zayf ve gsz bir kulun iinden ne gibi bir yarar bekleyebilir? Ve yine o byk iverenin verdii cret ve mkfatn bir ltuf ve ba olduunu varsayarsak, o hlde bu ltuf ve ba neden az da olsa bir miktar enerji harcamakszn verilmiyor? Bu ince hususlar byle bidler iin hibir zaman sz konusu olmayan bir muammadr. Byle kimseler asndan ibadet, dil ve vcudun dier organlar vastasyla yaplan bu bedensel ameller ve gzle grnen hareketlerden ibarettir. te bu, bir trl ibadet anlaydr ve tabi ki bu anlay, ibadet konusunda avamca ve cahilce bir grtr. bn-i Sina'nn "el-art" adl kitabnn dokuzuncu blmnde dedii gibi, bu tr ibadet Allah' hakkyla tanmakszn yaplan ibadettir ve sadece her trl aratrmadan mahrum cahil ve mazeretli kimselerden kabul edilen bir ibadet eklidir. badet konusundaki baka bir telakki ve anlay da rifane alglaytr. Bu gre gre ii-iveren ilikisi ve iiyle iveren arasndaki cret, hizmet ilikisine benzer bir anlay burada sz konusu deildir ve olamaz da. Bu anlaya gre, ibadet Allah'a yaknlama merdivenidir; insann miracdr; ruhun ycelmesidir; ruhun varlk leminin grnmeyen merkezine uuudur; ruhsal yeteneklerin eitilmesi ve insann melekt glerinin idmandr; ruhun bedene galibiyetidir; insa-
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 101
nn varlk lemini meydana getirene, yaratcya tepkisi ve en yce kredi eklidir; insann mutlak kmile ve mutlak cemile (gzele), ak ve hayretini sergilemesidir ve nihayet Allah'a doru ilerlemesi, seyr-u slkdr. Bu anlay uyarnca, ibadetin bir bedeni, ekli vardr; bir de ruhu. Bir zahiri vardr, bir de batn. Dil ve dier or-ganlar vastasyla yaplanlar, ibadetin ekli, kalb ve zahi-ridir; fakat ibadetin ruh ve anlam baka bir eydir. badet ruhu ve derinlii, bidin ibadetten alglad mefhuma, onun ibadet anlayna, onu ibadete ynelten motivasyona, amel olarak ibadetten ald nasip, haz ve lezzete, ibadetinin onu ne derecede Allah'a doru slk ve yaklamaya sevk ettiine baldr.
Nehc'l-Bela'nn badet Anlay

Nehc'l-Bela'nn ibadet anlay nedir? Nehc'lBela'nn ibadete yaklam rifne bir yaklamdr. slm dnyasndaki rifane ibadet anlay ve uygulamalarnn ilham kayna, Kur'an- Kerim ve Resulullah'n (s.a.a) snnetinden sonra Hz. Ali'nin (a.s) buyruklar ve rifane ibadetleridir. Bilindii zere slm edebiyatnn -ister Arapa'da olsun, ister Farsa'da- yce ynlerinden biri, insann yce Allah ile bidane ve kane ilikiler kurmasdr. Bu alanda nazm ve nesir eklinde ortaya konulan hitabe, dua, temsil ve kinayelerdeki vlmeye deer ince ve zarif dnceler, gerekten insan hayrete drmektedir.
slm'n dncelerde derinlik, genilik, incelik ve gzellik asndan meydana getirdii ilerleme, slm lkelerinde slm ncesi varolan dncelerle karlatrmak su-retiyle anlalabilir. slm dini, puta, insana veya atee ta-pan ve ksr grllklerinden dolay kendi elleriyle yaptklar putu ma'bud edinen ya da yce Allah' bir insann babas seviyesine indiren ve bazen babayla olu bir bilen veya Ahura Mezda'y resmen cisimletirip putunu her tarafa yerletiren insan kitlelerinden en soyut manalar, en in-ce dnceleri ve en yce kavramlar idrak eden insanlar meydana getirdi. Nasl oldu da birden bire dnceler alt-st oldu, man-tklar deiti, fikirler yceldi, duygular incelip gklere kt ve deerler bambaka oldu?! "Muallaka-i Seb'a" [Yedi Ask=slm'dan nceki Arap airlerinin beenilip de Kbe duvarna aslm nl kasideleri] ve "Nehc'l-Bela" birbirini izleyen iki dneme ait iki aheserdir. Her ikisi de fesahat ve Belgat numunesidir; fakat ierik asndan yerden ge kadar fark var a-ralarnda. Birincisi atlarn vasf, mzrak, deve, gece baskn, gz, ka, birbirini sevme, kiilere vg ve hicivlerle doludur, tekisi ise en yce insan mefhumlarla. imdi Nehc'l-Bela'nn ibadet anlaynn akla kavumas iin Hz. Ali'nin (a.s) buyruklarndan birka r-nek verelim. Szmze insanlarn ibadete farkl yaklamlar konusuyla balayalm.
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 103
zgr nsanlarn badeti

"Bir blk halk sevp iin Allah'a ibadet eder; bu ibadet, tcirlerin ibadetidir. Bir blk de Allah'a korkudan ibadet eder, bu da klelerin ibadetidir. Bir blkse, Allah'a kretmek iin ibadet eder; ite hr kiilerin ibadeti budur."1 "Eer Allah kendisine kar gelmelerine karlk insanlar korkutmasayd, yine de nimetinin krn yerine getirmek iin ona itaat etmek farz olurdu."2 "Allah'm! Ben cehennemden korktuum veya cennetine tamah ettiim iin sana ibadet etmiyorum; ben seni ibadete layk grdm iin sana ibadet etmekteyim."3
Allah' Anmak
badetin ahlk ve toplumsal etkilerinin srr bir eyde gizlidir: Allah' anmak ve O'ndan bakasn hatrdan silmek. Kur'an- Kerim bir yerde ibadetin eitimdeki etkisi ve ruhu glendirmedeki ynne iaret ederek; "Dorusu namaz insan irkinlik ve ktlklerden men eder." buyurmaktadr. Baka bir yerde ise; "Namaz, beni anmak iin ikme et (dosdoru kl)." buyurarak, namaz klan ve Allah' anan bir kimsenin, alm ve basr (bilen ve gren) bir zatn kendisini daima gzetlediini hatrlayacana ve kendisinin O'na bir kul
1- Nehc'l-Bela, ksa szler: 237. 2- Nehc'l-Bela, ksa szler: 290. 3- Bihar'ul-Envar, c.41, b.101 ve s. 14 biraz farkla.
olduunu hibir zaman unutmayacana iaret etmektedir. badetin hedefi olan Allah' anmak, gnllere parlaklk, sefa verir ve kalbi ilh kudret ve srlarn tecelli, grnme yeri olmaya hazrlar. Hz. Ali (a.s), ibadetin ruhu olan Allah' anma hakknda yle buyurur: ve her trl eksiklikten mnezzeh olan Allah, "Yce zikri kalplerin cilas klmtr. Zayf gren gzler Allah' zikirle grmeye balam, ar duyan kulaklar onunla iyi duymu ve itaatsizlikten sonra onunla itaat etmeye balamtr. Tarihin btn dnemlerinde Allah'n, fikirlerine ve akllarna hitap ettii, srf Allah rzas iin yaayan kullar daima olagelmitir.1 Bu szlerde Allah' anmann, kalplerdeki hayret verici etkisi aklanmakta; kalbin ilham alma ve Allah'la konuma yetenei kazand belirtilmektedir.
................................................................................
Hl ve Makamlar
Bu hutbede, ibadet nda mana ehlinin ulat hller, makam ve kerametler aklanmtr. Bu cmleden olarak yle buyuruyor Hz. Emir'l-Mminin (a.s): "Etraflarn melekler sarm, zerlerine bir sekinet ve huzur inmi. Gklerin kaplar kendilerine alm, Allah'n eref koltuklar hazrlanm, Rableri onlarn almalarndan memnun, makamlarn vm... Allah onlarn kulluk vastasyla elde ettikleri makam ve dereceleri grm, amellerini beenmi, makamlarn
1- Nehc'l-Bela, hutbe: 220.
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 105
vmtr. Allah' ardklarnda Allah'n mafiret ve bann kokusunu alr ve karanlk gnah perdelerinin gittiini hissederler!"
Allah Erlerinin Gecesi

Nehc'l-Bela asndan ibadet dnyas bambaka bir dnyadr. badet dnyas lezzetlerle doludur; yle lezzetler ki, bu boyutlu dnyann madd lezzetleriyle mukayese edilemez. badet dnyas, coku, hareket ve seyahatle, seyr-u slklarla doludur; fakat bu seyahat Msr, Irak ve am gibi yer leminin bir vilayetiyle bitmez, nihayetsiz bir deryadr varmak istedii ehir. badet dnyasnda ne gece vardr, ne gndz; nk orada her ey aydnlktr. Bulanklk, hzn ve krgnlk yoktur orada; batan baa sef ve samimiyet doludur. Nehc'l-Bela asndan bu dnyaya ayak basan ve bu dnyann insana hayat veren ne-siminin okad kimse bahtiyar ve mesut olur. Bu dnyaya ayak basan kimse asndan, madde ve cisim dnyasnda ban saf ipee veya bir kerpice koymak hi nemli deildir: "Ne mutlu o kiiye ki, Rabbinin farzlarn ed eder [yani Allah onun dostu, Fatiha ve hls sureleri onun iidir] de; urad etin eylere dayanr [zorluklar, deirmen tann taneyi ezmesi gibi ezip kltr]; geceleri gzlerine uyku girmez; sonunda uyku ar basarsa da yeryzn dek, elini yastk eder de dalar; hem de kymet gnnden korkarak gzlerine uyku girmeyen, yanlar yatak yz grmeyen, dudaklar gizlice Rablerini zikreden, boyuna balanma dileklerinden gnahla-
r kendilerinden giderilen, arnan topluluk iinde. "Onlardr Allah hizbi; bilin ki Allah hizbi, kurtulanlarn, muratlarna erenlerin ta kendileridir."1
"eb-i merdan- khoda rz-i cihanefrz est Renen-r be hakikat eb-i zulmn nst."
................................................................................
(Ik saan gndr Allah erlerinin gecesi / Aydnlanmlarn yoktur gerekte karanlk gecesi.) NEHC'L-BELA'DA BADET VE BDLERN EHRES nceki blmde Nehc'l-Bela'nn ibadet anlay ortaya konulmu, Nehc'l-Bela asndan ibadetin sadece birtakm kuru ve ruhsuz amellerden ibaret olmad be-lirtilmiti. Ve orada demitik ki, organlarla yaplan eylem-ler (bedensel ameller), ibadetin ekli ve kalbdr; ruh ve mana ise baka bir eydir. Bedensel ameller ancak ruh ve manayla i ie olduu durumda canl ibadet olarak adlandrlmaya layktr. Gerek ibadet bir nevi boyutlu dnyadan ayrlmak; baka bir dnyaya, hareket, coku, kalb varidat [ilhamla gelen szler] ve kendine has lezzetlerle dopdolu bir dnyaya ayak basmaktr. Nehc'l-Bela'da, ibadet ve slk ehli hakkndaki szler oktur. Baka bir ifadeyle, ibadet ve ibadet ehlinin portreleri izilmi, eit eit resimleri sergilenmitir: Bazen bidlerin ve saliklerin simas, geceleri ihya etmek, Allah korkusuyla titremeler, evk ve lezzetler, yanp yaknmalar, alayp szlanmalar ve Kur'n tilvet1- Nehc'l-Bela, mektup, 45.
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 107
leri bakmndan tasvir edilmitir; bazen de ibadet, murakaba, gzetme, nefisle cihat nda kazanlan kalb varidat ve il-hamlar, gayb inayet ve ltuflar, yardmlar aklanmtr. Bazen ibadetin gnah giderme ve gnahn olumsuz etkilerini yok etmedeki tesir ve rol zerinde durulmu; bazen ibadetin baz ahlk hastalklarn, ruhsal ukdelerin, komplekslerin tedavisindeki etkisine iaret edilmi ve bazen de bidlerin, zhitlerin ve sliklerin hli, katksz nee ve lezzetleri zikredilmi, hatrlatlmtr.
Geceleri hya Etmeler

"Gece oldu mu, ayaklarna basarlar, saflar kurarlar, ibdete koyulurlar. Kur'an ayetlerini, harfleri saylacak kadar ar, anlamn dnerek okurlar; kendilerini bu s-retle (rifane) hznlere atarlar; dertlerinin devsn Kur-n'da bulurlar. [Kur'n'dan okuduklar ayetleri gryorlarm gibidirler.] Kur'n'dan [rahmet ayetlerini yani] tevike, sevaba, mkfata ait bir ayet okuyunca o sevb elde etmeyi umarlar, gnllerini zlemle ona verirler; sa-nrlar ki o mkfat, gzlerinin nne gelmi, serilmitir. Korkutucu bir ayet geti mi, kulaklarn ona verirler; sanrlar ki cehennemin yalmlanmas, alevi ycelirken kard ses, kulaklarna gelmektedir, onu iitmededirler. Rk ederek iki kat olmulardr; alnlarn, ellerini, dizlerini, ayak parmaklarn yerlere demilerdir; secdeye kapanmlardr; yce Allah'tan a-
zaptan, zincirlere vurulmaktan kurtulmay dilemeye koyulmulardr.1 (Geceleri bylesine ihya eden ve ruhlar baka dnyaya bal olan bu insanlarn) gndzlerine gelince; (toplumla i iedirler) yumuak huyludur onlar; bilginlerdir, iyi kiilerdir, ekinenlerdir."2
................................................................................
Kalb Vridt ve lhamlar

"O, [ilim ve fikirle donanarak] akln diriltmi, [arzu ve isteklerini gemlemi] nefsini yok etmi, yle ki bedeninin kalnlklar incelmi ve ruhunun kabalklar yumuam (ahlken olgunlua erimi), kalbine yle nurlu bir k yansmtr ki bununla yolunu aydnlatarak yoluna de-vam ediyor. Srekli bir kapdan (menzilden) dierine gtrlm ve bilahare selamet kapsna (menziline) gtrlmtr. Bedeninin skunuyla iki aya emniyet ve rahat iinde yerinde sabitlemitir. Btn bunlar kalbini kulland ve Rabbini raz ettii iindir."3
1- [Kur'an- Kerim'i, harfleri saylabilecek kadar yava, yni anlamn dnerek okumak, Mzzemmil suresinin 4. ayet-i kerimesinde emredilmektedir. Kur'an'n gnllere if, inananlara if ve rahmet olduu Yunus suresinin 57 ayetinde ve sr suresinin 82. ayeti kerimelerinde bildirilmektedir. Fussilet suresinin 44. ayetinde de Kur'an'a, if ve hidayet denmektedir.] Secdede yedi uzvun yere gelmesi arttr: Aln, avular, dizler ve ayak parmaklar. 2- Nehc'l-Bela, hutbe: 191. 3- Nehc'l-Bela, hutbe: 218.
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 109
Bu cmlelerde, dikkat edilirse "akl hayat" denilen baka bir hayattan bahsedilmektedir. Nefis mcahedesi ve nefs-i emmreyi ldrmekten, beden ve ruhun riyazetinden sz edilmektedir. Mcahede sonucu slikin kalbinden fkran ve dnyasn aydnlatan imek dile getirilmektedir; zleyen, can atan bir ruhun, slikin insanolunun seyir ve manev yceliinin son noktas olan menzile ulancaya kadar srasyla katettii menziller, merhaleler hakknda konuulmaktadr. [Nitekim yce Allah yle buyuruyor:] "Ey insan! phe yok ki sen, Rabbine kar aba stne aba gstermektesin; sonunda O'na varacaksn."1 Sonunda insann huzursuz, strapl ve kederli kalbine inecek olan huzur ve gvenceden bahsedilmektedir. [Nitekim yce Allah yle buyuruyor:] "Bilin ki, kalpler ancak Allah' anmayla huzur bulur." (Ra'd, 28) 228. hutbede bu grubun kalp hayatna verdikleri nem yle tavsif edilmitir: "Dnya ehlinin, bedenlerinin lmn gzlerinde byttklerini grrler. Oysa onlar, yaayan kalplerin lm-lerini daha byk bilirler." Yetenekli, hazr ruhlar alp gtren ve o yne srkleyen cezbeler, u ekilde anlatlmaktadr Nehc'lBela'da:
1- nikak, 6.
"Canlar yceler ycesi olan yaknlk duraklarnda olduu hlde, bedenleriyle dnya ehlinden grnrler, on-larla grp konuurlar."1 "Allah'n, onlar iin takdir ettii ve tayin buyurduu ecel olmasayd, onlarn ruhlar, sevba itiyak duymak, azaptan korkmak dolaysyla gz yumup aacak bir mddet bile bedenlerinde karar etmezdi."2 "zn, iini-gcn Allah iin hlis bir hle getirmitir; Allah da onu kendine has klmtr."3 Nefsi temizleme ve kulluk yolunu kat etme sonucu sliklerin kalbine akan Allah vergisi bilimler ve onlara na-sip olan yakin yle beyan edilmektedir: "Gerek basiret zere kurulu bilgi onlarn kalbine doru akn eder; onlar yakin ruhuyla kuvvetlenirler; refah alkn insanlara zor gelen glkleri kolay grrler; bilgisizlerin kandklar, ho grmedikleri eylerle hair neirdirler onlar."4
................................................................................
Gnahtan Temizlenmek
slm retileri asndan, her gnah, insann kalbinde karartc ve matlatrc bir etki brakr ve sonuta iyi ilere eilim ve istek azalr ve dier gnahlara rabet fazlalar. Bunun karsnda ibadet, kulluk ve Allah' anmak, insann din vicdann eitir, iyi iler yapmaya meyil ve
1- Nehc'l-Bela, hikmet, 147. 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 191. 3- Nehc'l-Bela, hutbe, 85. 4- Nehc'l-Bela, ksa szler, 147.
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 111
rabetini fazlalatrr; er, fesat ve gnaha eilimini de azaltr; yani gnahlardan kaynaklanan matlklar giderir, onun ye-rine hayr ve iyilie eilimi yerletirir. Nehc'l-Bela'da namaz, zekt ve emaneti eda etmekle ilgili bir hutbe var. Namaz hakknda tekid ve vurgulamadan sonra Hz. Ali (a.s) yle buyuruyor: "Namaz, gnahlar yapraklarn dkld gibi dker ve iplerin zld gibi zer (gnahlar gnah ipinde zer). Allah Rasul, namaz insann kapsnn nnden akan pnara benzetmitir. Namaz klan kimse, orada gece gndz be defa ykanr. Byle olan bir kimsede kirden hi eser kalr m?!"1
Ahlk Tedavi
190. hutbede azgnlk, zulm ve kibir gibi birtakm irkin ahlka iaret ettikten sonra yle buyuruyor: "Allah, kullarn, bu ululanmadan, namazlarla, zektlarla, farz gnlerdeki oru tutup mchede etmeleriyle, onlarn zsn skinletirerek, gzlerini haramdan ekindirerek, nefislerini alaltarak, gnllerine dincelme ihsan ederek, kendilerini byk grmeyi onlardan gidererek korur."
ns ve Lezzet
"Allah'm, dostlarn en iyi ekilde arlayan, sana tevekkl edenlere tek bana yetensin. Onlar kalpleri1- Nehc'l-Bela, hutbe: 197.
nin ba-tnnda grr, ilerinden geenlere vakf olur, basiretlerini ve snrn bilirsin sen. Srlar, senin nezdinde ikrdr. Kalpleri, hasretle senden yardm ister (senden ayrla dayanamazlar). Gurbet, onlara yalnzlk hissettirir de seni zikretmekle avunurlar. zerlerine musibetler yad zaman senden yardm isterler."1 "Dorusu Allah'n zikrinin liyakatli kiileri vardr ki btn dnya nimetleri yerine onu seerler."2 148. hutbede Hz. Mehdi'ye (Allah zuhurunu abuklatrsn) iaret ederek ahir zamanda yiitlik, cesaret, hikmet ve ibadet sfatlarn kendilerinde toplayan bir gruptan bahsetmektedir: "Sonra dileyen topluluun can gzlerini aar; krlemi kllar biler gibi onlarn grlerini biler. Kur'n'n nru gzlerinin nrunu tr, grglerini glendirir; tef-sirle kulaklarn, duyularn keskinletirir; onlar da sabahleyin marifet kadehini itikten sonra, hikmet nruyla susuzluklarn giderirler, suya kanarlar."
................................................................................
1- Nehc'l-Bela, hutbe: 225. 2- Nehc'l-Bela, hutbe: 220.
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 113
4. Blm
HKMET VE ADALET
Nehc'l-Bela ve Hkmet -Konunun Deeri -Adaletin Deeri -Adaletsizlie Seyirci Kalnamaz -Adalet Maslahata Kurban Olmamaldr nsanlarn Haklarn tiraf -Kilise ve Hakimiyet Hakk -Nehc'l-Bela'nn Mant Ynetici Emanetidir, Malik Deil
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 115
HKMET VE ADALET
NEHC'L-BELA VE HKMET Nehc'l-Bela'da zerinde ska durulan konulardan biri hkmet ve adaletle ilgili meselelerdir. Nehc'l-Bela'y bir defa batan sona mtalaa edenler Hz. Ali'nin (a.s) hkmet ve adalet konusunda ne denli hassas olduunu, bunlara ne kadar deer ve nem verdiini grrler. slm hakknda bilgileri olmayan ve dier din-lerin retileriyle az ok ainal olanlar, bir din nderinin bu konulara neden bu kadar nem verdiine aracak, bunlar dnya ve dnya hayatyla ilgili meseleler olduuna gre bir din liderinin dnya, hayat ve toplumsal meselelerle ne ilgisi olabilir(?!) diyeceklerdir. Buna karlk, slm retilerle ainal olanlar, Hz. Ali'nin (a.s) Resulullah'n (s.a.a) terbiyesi altnda
bydn, Resulullah'n (s.a.a) onu ocuk yata babasndan alarak kendi evinde ve dizleri zerinde byttn, kendine has talim ve terbiyeyle onu yetitirdiini, slm'n sr-larn rettiini, slm'n usul ve frularn, ayrntlarn onun ruhuna ilediini bilenler buna asla armaz; tersine, bunun aksi olsayd arrlard. Kur'n- Kerim yle buyurmuyor mu?: "Andolsun biz peygamberlerimizi ak delillerle gnderdik ve insanlarn adaleti yerine getirmeleri iin beraberlerinde kitab ve mizan indirdik." (Hadid, 25) Bu ayette adaletin salanmas, btn peygamberlerin gnderili sebebi olarak belirtilmitir. Adaletin kutsal makam o kadar ycedir ki, Allah'n peygamberleri onun iin gnderilmilerdir. Buna binaen Kur'n'n mfessiri, akla-ycs, slm'n usul ve fruatnn beyan edicisi olan Hz. Ali (a.s) gibi birisinin bu mesele hakknda susmas veya ona az nem vermesi nasl dnlebilir? retilerinde bu konulara gerekli dikkati gstermeyen veya bu konularn ikinci derecede nemli meseleler olduunu, dinde sadece taharet ve necaset gibi konularn temel tekil ettiini sananlar, derin bir yanlgya dmlerdir ve dncelerini yeniden gzden geirmeleri gerekir. KONUNUN DEER ncelenmesi gereken ilk konu Nehc'l-Bela asndan bu meselelerin ne derecede nem ve deer tadklardr. Esasen slm dini adalet ve hkmet konusuna ne lde nem veriyor. Bu konu zerinde
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 117
ayrntl olarak dur-mak, kitabmzn kapasitesini aar; bu nedenle bunlara ksaca deinmekle yetineceiz. Kur'n- Kerim Resulullah'a (s.a.a) kendisinden sonra Ali'nin (a.s) insanlar zerine velyeti, hilafeti ve nderliini halka bildirmesini emrettiini yle buyuruyor: "Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer bunu yapmazsan, O'nun eliliini yapmam olursun."1 slm'n hangi meselesine bu kadar nem verilmitir? Hangi konunun ibl edilmeyii, halka aklanmay, eliliin yerine getirilmemesiyle eit tutulmutur? Mslmanlarn yenilgiye uradklar Uhud Savanda, Resulullah'n (s.a.a) ldrld haberi yaylnca, Mslmanlardan bir grubun cepheye srt evirerek katklar hakknda Kur'n- Kerim yle buyuruyor: "Muhammed, ancak bir peygamberdir. Ondan nce de peygamberler gelip gemitir. imdi o lr ya da ldrlrse, gerisin geriye mi dneceksiniz?!"2 stad Allme Tabataba (ruhum ona feda olsun) "Velyet ve Hkmet" adl makalesinde bu ayeti yle yorum-lamaktadr: Peygamberin savata ldrlmesi, ilerinizi hibir trl aksatmamaldr. Byle bir durumda derhal Pey-gamberinizden sonra rehberiniz olan kiinin emri etrafnda toplanp yolunuza devam etmelisiniz. Ayr bir ifadeyle, Peygamber ldrlr veya kendi eceliyle lrse, Mslmanlarn toplumsal ve askeri dzenleri dalmamaldr.
1- Mide, 67. 2- l-i mrn, 144.
Resul-i Ekrem (s.a.a) bir hadiste yle buyurur: "(En az) kii bir yolculua ktnzda, kesinlikle aranzdan birini kendinize emir ve bakan sein." Bu hadisten, Resu-lullah (s.a.a) asndan kargaa ortamnda ihtilaflar giderip toplum bireyleri arasnda balar pekitirecek topluma hakim bir gcn olmaynn ne kadar zararl olduu anlalabilir. Nehc'l-Bela'da hkmet ve adaletle ilgili olarak sz konusu edilen meseleler olduka fazladr ve biz Allah'n yardmyla onlardan sadece bazlarna deineceiz. zerinde dikkatle durulmas gereken ilk konu, hkmetin varlnn nemi ve gerekliliidir. Hz. Ali (a.s) g-l bir hkmetin gerekliliini defalarca vurgulam ve Ha-riclerin iin banda savunduklar, "Kur'n- Kerim elimizde olduu srece hkmete gerek yoktur" dncesine kar mcadele etmitir. Bilindii zere, Haricler "La hkme illa lillah=Hkm ancak Allah'ndr" sloganna sarlmlard. Bu slogan Kur'-n- Kerim'den alnm olup hkm, emir (kanun) ancak Allah tarafndan veya Allah'n kanun koyma izni verdii kimseler tarafndan konulmaldr, anlamna gelir. Fakat Haricler bu cmleyi bata baka bir ekilde yorumla-mlar ve Hz. Ali'nin (a.s) ifadesiyle, bu hak szden batl irade etmilerdir. Hariclerin bu cmleyle kastettikleri udur: Beerin hkmet hakk yoktur, hkmet yalnz Allah'a aittir. Hz. Ali (a.s) buyuruyor ki: "Doru bir sz; fakat onunla batl murt edilmede. Evet, gerekten de hkm ancak Allah'n; ama bunlar, emri ancak Allah verir di-
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 119
diyorlar; oysa ki insanlara iyi, yahut kt, mutlaka bir emir shibi gerektir. 1 nanan, onun buyruu altnda ie koyulur; kfir, onun syesinde faydalar bulur; Allah, takdir ettii zamn onunla yrtr. Mallar, ganimetler, o yzden toplanr; yollar, o yzden emin olur; zayfn hakk, kuvvetliden onunla alnr da iyi kii huzura erer; ktden grmez zarar."2 Hz. Ali (a.s) btn ilh erler ve rabban kiiler gibi, hkmet ve nderlii, makamperestlik duygusunu doyuracak bir dnya makam ve mevkisi, yaamn hedef ve ideali olarak kmsemi, deersiz bilmitir. Onu dnyann dier madd metas gibi czaml bir insann elindeki domuz kemiinden daha deersiz sayyor; fakat ayn zamanda bu hkmet ve rehberlii gerek dorultusunda, yani adaletin uygulanmas, hakkn icras ve topluma hizmet anlamnda ok mukaddes bir sorumluluk biliyor, bu mukaddes makamn frsat rakiplerin eline gemesine engel olmuyor, bunu yamaclardan korumak iin kl sallamaktan ekinmiyordu. bn-i Abbas Hz. Ali'nin hilafeti dneminde, o hazretin huzuruna varmt. Hazret, ayakkabsn tmir ediyordu. bn-i Abbas diyor ki: Bana, "Bu ayakkabnn deeri nedir" diye sordu. Deeri yok ki, dedim. Buyurdular ki: "And-olsun Allah'a ki, bu ayakkab, size emir olmaktan, hkmet etmekten daha deerli, daha sevgilidir
1- Yani, salih, din buyruklarna uygun davranan bir hkmetin olmad durumlarda bile toplum dzenini koruyan salih olmayan bir hkmet, kargaa dzensizlik ve orman kanunlarnn hakim olduu hayat ortamndan daha iyidir. 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 40.
bana; ancak ger-ei, hakk ayak stnde durdurur, adaleti icra eder, batl giderirsem o baka."1 214. hutbede hukuk alannda genel bir konuma yaparak buyuruyor ki: "Sonra, noksan sfatlardan mnezzeh olan Allah, baz insanlar iin bazsna kendi haklarndan bir ksmn vacip etmi, eitli derecelerle de o haklar eit klmtr. Baz haklar, br haklar karlnda yle vcip etmitir ki on-lar yaplmadka brleri de yaplamaz." Sonra yle devam ediyor: "Allah haklarnn en by, buyruk shibinin, buyruu altndakilere, buyruu altnda olanlarn da buyruk sahibine terettp eden haktr. Bu bir farzdr ki Allah herkese farz etmitir bunu. Halkn dzene girmesine, dinlerin stn olmasn vesile klmtr bunu. Halk, ancak buyruk sahiplerinin dzgn olmalaryla dzene girer; buyruk sahipleri de ancak buyrua uyanlarn doruluuyla ycelir, kurtulua erer. Halk, kendisine emredenin hakkn ed e-derse, halka emreden de emrettiklerine haklarn verirse aralarnda gerek, stn olur; din yollar dzelir; adalet yerine gelir (adaletin nianeleri tam olarak zahir olur); yollar-yordamlar halk arasnda yrr gider (snnetler gerek mecrasnda akna devam eder). Bununla da zaman dzelir, devletin bekas umulur (zaman ve ortam sevimli olur), dmanlarn (salam temel zere kurulu topluma ynelik) mitleri ye'se dner."
................................................................................
1- Nehc'l-Bela, hutbe, 33.
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 121
ADALETN DEER slm'n kutsal retileri ilk etkisini slm'a ynelenlerin, inananlarn fikir ve dnceleri zerinde kendini gsterdi. slm sadece dnya, insan ve toplum hakknda birtakm yeni retiler getirmenin yan sra dnme ve dnyaya bak tarzn deitirmitir. Bu yeni durumun nemi birincisinin neminden daha az deildir. Her retmen rencilerine yeni eyler retir, her ekol izleyicilerine yeni bilgiler verir; ancak bu arada sadece baz retmenler ve baz ekoller renci ve izleyicilerine yeni bir mantk verir, onlarn dnce tarzn, biimini deitirir. Bu konuyu biraz amak gerekir. Mantklar nasl deiir, dnce tarzlar nasl deiiklie urar? nsan, dnen bir varlk olduu iin gerek bilimsel ve gerekse toplumsal meselelerde istidll eder, delil getirir; getirdii delillerde ister istemez baz ilkelere dayanr ve o ilkelere gre sonu alr, hkmler karr. Mantk ve dnce biiminin farkll, istidll ve sonu karmada kullanlan ilke ve temellerin farkllna da-yanr. karmlarn, sonularn dayand ilke ve temeller farkl oldu mu, ister istemez dnceler ve mantklar da deiiklie urar. Bilimsel konularda, her dnemde, zamann bilimsel ruhuyla aina olanlar arasnda dnce biimleri, hemen hemen ayndr. Eer bir deiiklik varsa, farkl zamanlardaki dnceler arasndadr; fakat toplumsal meselelerde, hatta ayn zamanda yaayan insanlar bile
ayn ekilde dnmemektedirler. Bunun da bir srr, nedeni vardr, ki imdilik konumuz dnda olduundan zerinde durmuyoruz. nsan, toplumsal ve ahlk meselelerle karlatnda ister istemez bir tr deerlendirme yapar, deer yarglamasnda bulunur. Bu deerlendirmede meseleleri snflandrr, her biri iin farkl deerler bier. Bu derecelendirme ve snflandrmaya dayanarak kulland ilke ve temeller bakalarnn deerlendirmelerinden farkl olmakta ve sonuta dnce tarzlar da farkllk arz etmektedir. Mesel iffet, zellikle kadn iin toplumsal bir mesele-dir. Acaba bu konuyu deerlendirmeye herkes ayn ekilde mi yaklayor? Kesinlikle hayr, deerlendirmeler olduka farkldr. Halktan bazlar bunun hibir deeri olmadna inanr. ffet konusunun onlarn dnce sisteminde hibir deer ve rol yoktur. te yandan halktan bazlar iffet ko-nusuna snrsz deer verir ve bu deeri grmezlikten gelmekle hayatn hibir deeri kalmayacana inanrlar. slm'n dnce tarzlarn deitirdii sylemiyle kas-tedilen, deer yarglarn alt-st ettii, baz deerleri ykseltirken bazlarn deersiz kld, anlamdr. Mesel takva gibi deeri sfr olan deer yarglarn en yksek ko-numa karrken, kan ba, rklk vb. stn saylan deerleri en alt dereceye, deersizlik konumuna indirdi. Adalet, slm vastasyla yeniden hayat bulan ve fevkalde deer kazanan meselelerden biridir. slm adaleti sadece tavsiye etmek veya sadece onu uygu-
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 123
lamakla yetin-memi, ayn zamanda adaletin deerini ykseltmitir. Bunu Nehc'l-Bela'da Hz. Ali'nin (a.s) dilinden duymamz daha uygun olur: Akll ve zeki birisi Hz. Ali'ye yle bir soru yneltti: "Adalet mi daha stndr, yoksa cmertlik mi?" Bu soruda iki insan zellik sz konusu edilmitir. nsanolu daima zulmden kam ve bakasnn bir karlk beklemeden yapt iyilik ve ihsan takdirle anm, vmtr. Yukardaki sorunun cevab ok kolay grnmektedir: Ba ve cmertlik adaletten stndr; nk adalet bakalarnn hakkn gzetmek, hukukunu inememektir; c-mertlik, eli aklk ise insann kendi haklarn elleriyle bakasna balamasdr. Adaletle davranan kimse, baka-larnn hakkna tecavz etmez veya bakalarnn haklarn tecavzden ve saldrganlardan korur. Fakat bata bulu-nan, cmertlik eden, fedakrlkta bulunarak kendi kesin hakkn baka birine veriyor. O hlde cmertlik, adaletten daha stndr. Gerekten de meseleyi eer sadece ahlk ve kiisel llerle deerlendirecek olursak, bu tespit dorudur. Yani cmertlik, adaletten daha fazla insann mkemmelliini, ruhunun yceliini ve... adaletten daha iyi gstermektedir. Fakat Hz. Ali (a.s) yukardaki grn aksini ileri sr-mektedir. Hz. Ali iki sebepten dolay adaletin cmertlikten daha stn olduunu savunuyor. Birincisi u ki: "Adalet, ileri doal mecrasna, yatana koyar; cmertlik ise, ileri doal mecrasndan karr."
nk adalet kavram, doal ve gerek hak etme ve liyakatlerin dikkate alnmas ve bundan herkese ii, yetenei ve liyakati lsnde verilmesidir. Adaletin hakim ol-duu toplum, her paras kendi yerinde olmas gereken bir makine gibidir. Oysa cmertlik, kendi meru maln bakasna balayan cmert kii asndan her ne kadar fevkalde deerli olsa da, bu takdire ayan davrann doal bir akm olmad gzden uzak tutulmamaldr. Cmertlik, organlarndan biri hasta olan ve dier organlarnn geici olarak btn abalarn onu kurtarmaya harcayan bir beden gibidir. Toplumsal adan, toplumun byle hasta bir organnn olmamas daha iyidir; nk bu durumda, toplumun bireylerinin abas, hasta bir organ tedavi etmek yerine toplumun genel olarak tekml ynnde odaklar. kincisi u ki: "Adalet, genel ve kapsaml bir kanundur; cmertlik ise, istisnai bir durumdur." Adalet btn toplumu kapsayan bir tedbir, herkesin yryebilecei bir anayoldur. Halbuki cmertlik byle de-ildir. Esasen cmertlik, kapsaml ve genel bir kaide olsayd, artk ba olmaktan kard. Hz. Ali (a.s) daha sonra u sonucu alyor: "O hlde adalet bu ikisinin en stn ve en faziletlisidir."1 nsan ve insan ilgilendiren konular hakknda byle dnmek zel bir deerlendirme temeline dayanan zel bir dnce trdr. Bu deerlendirmenin kk, toplumun nem ve asillii gereine uzanr. Ayr bir
1- Nehc'l-Bela, ksa szler, 437.
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 125
deyile, bu deerlendirmenin kk, toplumsal ilkelerin ahlk ilkelere ncelii temeline dayanr. Yani toplumsal ilke ve deerler birinci derecede, ahlk ilkeler ikinci derecede nemlidir. Birincisi gvdedir, ikincisi dal; birincisi direktir, ikincisi ss ve ziynet. Hz. Ali (a.s) asndan, toplumdaki dengeyi koruyabilecek, herkesi raz edecek, toplumun gvdesine salk ve ruhuna huzur verecek olan ilke, adalettir. Zulm ve ayrmclk hatta zalimin kendisinin ve lehine zulmedilenin ruhunu raz ve huzurlu tutma gcne sahip deilken, zulmedilenleri ve hakszla urayanlar nasl honut ve huzurlu klabilir?! Adalet, herkesi kapsamna alabilecek ve bir so-runla karlamadan kendisinden geirebilecek byk bir yoldur; fakat zulm ve hakszlk hatta zalimin kendisini bile maksadna ulatrmayan kmazlardr. Bilindii zere Osman b. Affan, hilafeti dneminde Mslmanlarn umumi mallarndan bir blmn akrabalar ve yaknlarnn mlkiyetine geirmiti. Osman'dan son-ra, Ali (a.s) ileri eline ald. Hz. Ali'den (a.s), hkmlerini gemie yaymamasn, gemii kartrmamasn, abalarn bundan byle kendi hilafeti dneminde vuku bulacak olaylarla snrlandrmasn istediler; fakat mam "Eski hak kesinlikle yok olmaz." cevabn vererek yle buyurdu: "Andolsun Allah'a ki, onlarn gelirleri yznden evlendikleri kadnlardan, satn aldklar cariyelerden, temellk ettikleri arzden ne bulursam, alp beytlmle geri vereceim; nk adalette genilik vardr (adalet herkesi kapsamna alabilir, vcudu ien hasta adalet
snrna smaz. Zulm ise daha da dardr). Adaletle i grmekten ciz olan, cevirle i grmede daha da ciz olur."1 Yani adalet insann bir snr olarak inanabilecei, snrlarna raz ve kani olabilecei bir eydir. Ancak eer bu snr krlr, bu iman insandan alnrsa ve insan admn snrn te tarafna atarsa, artk kendine bir snr tanmaz ve varaca her yeni snrda doymak bilmeyen tabiat ve ehveti gereince baka bir snra susar ve honutsuzluu daha bir artar. ADALETSZLE SEYRC KALINAMAZ Hz. Ali (a.s) adaleti uygulamay ilh bir vazife, hatta daha da teye ilh bir kanun bilmekte, slm retilere vakf bir Mslmana ayrmclk ve adaletsizlie seyirci kalmasn doru grmemektedir. kkyye hutbesinde, gemiteki zc siyasi olaylar akladktan sonra diyor ki: nsanlar Osman'n ldrlmesinden sonra bana doru hcum ettiler, srarla Mslmanlarn bana gemeyi kabul etmemi istediler, ben ise gemite gerekleen o ac olaylardan ve durumun o kadar bozulmasndan sonra bu ar grevi kabul etmek istemiyordum. Fakat kabul etmeseydim hakikat kartrlacakt, Ali'nin bandan beri bu ie ilgisi yoktu ve bu meselelere nem vermiyor, denilecekti. Fakat slm dininin toplumun zalim ve mazlum olmak zere iki gruba ayrld, birinin tokluktan ve
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 127
dierinin ise alktan rahatsz olduu bir ortamda elimi kolumu balayarak seyirci kalmama msaade etmediinden bu ar vazifeyi stendim. Ve yle devam ediyor: "Ama unu da bilin ki andolsun tohumu yarana, insan yaratana, bu topluluk, biat iin toplanmasayd, Allah'n, zlimin doyup zulmetmemesi, mazlmun a kalmamas hakknda bilginlerden ald ahd- peyman olmasayd, hilfet devesinin yularn srtna atardm; mmetin sonuncusunu, ilkinin ksesiyle suvarr giderdim."1 ADALET MASLAHATA KURBAN OLMAMALIDIR Ayrmclk, kayrclk, grupuluk, azlara kemik atarak kapatmak, daima siyasetin gerekli aralarndan sayla-gelmitir. imdi bu aralara kar olan, hedef ve ideali byle siyasetiliklerle mcadele etmek ve savamak olan biri, nder ve siyaset gemisinin kaptan olmutur. Doal olarak hilafetinin daha ilk gnlerinden itibaren yersiz beklentileri olan siyaset erbab, bu tutumdan rahatsz olacak ve bu rahatszlklar, bozgunculua ba vurmalaryla ve toplumda huzursuzluk karmalaryla sonulanacakt. mmetin maslahat ve hayrn gzetenler, Hz. Ali'nin (a.s) huzuruna gelerek tam bir samimiyet ve hayrseverlikle daha nemli bir maslahat iin, hazretten
siyasetinde yumuaklk gstermesini, ayr bir ifadeyle taviz vermesini rica ettiler; kendisini bu hevesperestlerin meydana getirecekleri sorunlardan, azlarna kemik atarak kurtarmasn nerdiler; onlarn halkn arasnda etkili olduklarn, bazlarnn asr- saadet ahsiyetlerinden olduklarn sylediler; sen imdi am gibi deerli topraklara sahip olan bir eyaleti ele geiren Muaviye gibi bir dmann karsnda bulunuyorsun. "Maslahat" (!) icab da olsa imdilik beraberlik ve eitlik konusuna deinmesen ne olur sanki? dediler. Ali (a.s) onlara yle cevap verdi: "Benden zaferi, zulmetmek ve ayrmclk yapmak pahasna elde etmememi mi istiyorsunuz? Adaleti siyasete ve bakanla feda etmemi mi talep ediyorsunuz? Kendilerine buyruk yrtmeye memur olduum topluma cef etmek iin yardm m isteyeyim, bunu mu emrediyorsunuz bana?... Andolsun Allah'a dnya, masallara dalp hikyeler syledike, yldz, gkte yldz izledike bu ie yaklamam bile. Bu mal benim olsayd, gene de halka eit olarak pay ederdim; oysa ki, Allah'n mal, ben ise Allah'n emanetisiyim."1 Bu, mam Ali'nin (a.s) adaleti deerlendirmesinden bir rnektir; Ali'ye (a.s) gre adaletin deeri ite budur.
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 129
NSANLARIN HAKLARINI TRAF

nsann ihtiyalar ekmek, su, elbise ve evle zetlenmez. Bir at veya gvercini doyurmak veya bedensel rahatln salamakla raz etmek mmkndr. Fakat insan raz etmek, honutluunu salamak iin ruhsal etkenler de mad-d etkenler kadar etkili olabilirler. Hkmetler insanlarn madd ihtiyalarn karlamak bakmndan eit davranabilirler. Ancak halkn genel olarak rzayetini kazanmak, honutluunu elde etmek asndan ayn sonucu alamayabilirler; nk baz hkmetler toplumun ruhsal ihtiyalarn da giderirken bazlar bu ihtiyac gidermez. Halkn memnuniyetinin bal olduu eylerden biri, hkmetin halk kitlelerine hangi gzle bakt ve kendisini hangi konumda grd husustur. Acaba hkmet halk kle ve kendisini de onlarn sahibi, efendisi olarak m gryor? Yoksa halk hak sahibi, kendisini
ise sadece onlarn vekili, temsilcisi ve emini olarak m gryor? Birinci durumda yapt her hizmet, sahibinin kendi hayvanna bakmas, beslemesi trnden; ikinci durumda ise salih bir eminin yapt trden bir hizmet sz konusudur. Hkmetin, halkn gerek haklarn itiraf etmesi ve hakimiyet hakkn zedeleyecek hareketlerden kanmas, onlarn gven ve rzasn kazanmann ilk artlarndandr. KLSE VE HAKMYET HAKKI Bilindii zere, son birka yzylda Avrupa'da dine kar bir hareket balatld ve ister istemez Hristiyanlk dnyasnn dn da etkilemeye balad. Bu hareket Materyalizme, maddecilie ynelmeyi hedefliyordu. Bunun sebep ve kklerini incelediimizde, bunlardan birinin siyas hukuk asndan kilise kavramlarnn yetersiz, eksik olduunu grmekteyiz. Kilise erbab ve yine baz Avrupal filozoflar Allah'a inan ile siyas haklardan mahrum braklma, despotizm ve monariye dayal hkmetlerin devam ettirilmesi arasnda yapay bir balant kurdular. Bu gre binaen ister istemez demokrasi ve halkn halka h-kmetiyle Allahszlk arasnda mspet bir iliki bulunduu varsayld. Bu teoriye gre ya Allah'a inanp hkmet hakknn O'nun tarafndan hibir belirgin ayrcal olmayan belirli kiilere verildiini kabul etmeli veya kendimizi hak sahibi bilmek iin Allah' inkr etmeliydik. Din psikolojisi asndan, dinin gerilemesinin sebeplerinden biri, din nderlerinin din ile insann doal
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 131
bir ihtiyac arasnda eliki oluturmalardr; bu ihtiya kamuoyu dzeyinde yaygn bir hl alrsa, eliki daha bir belirginleir. stibdat ve banazlklarn Avrupa'da tam da zirveye ulat ve insanlarn, hakimiyetin halkn hakk olduuna susadklar bir aamada kilise veya kilise taraftarlar ya da kilise dncesine dayanlarak hkmet konusunda halkn hakknn olmad ve sadece vazifeleri olduu dncesi ileri srld. Bu, zgrlk, demokrasi ve hkmete susam evreleri kiliseye, hatta genel olarak din ve Allah'a kar harekete geirmeye yeterliydi. Bu dnce tarznn, ister douda ve ister batda ok eski bir kk vardr. Jean-Jacgues Rousseau (Jan Jak Ruso), "Toplumsal Szleme" adl kitabnda yle yazar: "skenderiyeli filozof Philon (M.. 25 - M.S. 50) M.S. 37-41 yllar arasnda Roma imparatoru olan ve hunharlkla mehur Kaligula'nn yle dediini nakleder: oban doal olarak srsndeki hayvanlara nasl stnse, bir kavmin yneticileri, hakimleri de ynetilenlere trleri gerei stndrler. Bu akl yrtmeden kan sonu u ki: Hkmdarlar, yneticiler tanrlar gibidir; ynetilen halk ise hayvanlar seviyesindedirler." Son yzyllarda bu eski dnce yeniden gndeme gel-di ve din, tanr adna ileri srld iin dine kar duygular krkledi. Rousseau yine o kitapta yle yazyor: "On nc Lui dneminde, Paris'te yaayan ve 1625'de 'Sava ve Bar Hakk' adndaki kitab yazan Hollandal tarihi ve siyaseti Gersius, yneticilerin,
hkmetin banda olanlarn glerinin sadece ynetilenlerin asayi ve rahatln salamak iin olduunu kabul etmemek-tedir; kendi teorisini ispatlamak iin de klelerin durumunu rnek gstermekte ve efendiler klelerin rahatl iin deil, kleler efendilerin rahatl iindir, sylemektedir..." Thomas Hobbes (1588-1679) de bu grtedir. Bu iki bilginin sylediklerine gre, insan tr birka srden ibarettir; her birinin, onlar yem olmak, yenilmek iin bes-leyen bir bakan, yneteni vardr."1 Byle bir hakk zorbalk hakk (hak=g) olarak niteleyen Rousseau bu istidlli yle cevaplar: "Diyorlar ki, iktidarlarn tamam Allah tarafndandr ve btn zorbalar O gndermitir. Fakat bu, iktidar sahibi glleri ortadan kaldrmaya girimememize neden tekil etmez. Ve nitekim btn hastalklar Allah tarafndandr; fakat bu doktora mracaat etmememize engel oluturmaz. Ormann bir kesinde bir hrsz bana saldrrsa, onun gc karsnda teslim olup para czdanm ona vermem mi gerekiyor ya da bundan da ileri giderek param gizleyebilecek durumda olmama ramen onu kendi isteimle hrsza sunmam m gerekiyor? Hrszn gc yani silh karsnda benim vazifem nedir?"2 Yukarda grne ksaca deindiimiz Hobbes, kendi istibdat mantnda her ne kadar Allah' dayanak
1- Toplumsal Szleme, s.37-38. 2- a.e.g. s.40. Yine bkz. Dr. Mahmut Senai'nin eseri "Azadi-yi Ferd ve Kudret-i Dovlet" (Kiinin zgrl ve Devletin Gc) kitab, s.4-5.
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 133
noktas olarak gstermiyor ve siyasal hukuktaki felsef grnde yneticinin, halk kimliinin sembol olduuna ve yapt her eyi sanki halkn yapm gibi olduuna inanyorsa da gr dikkatle incelendiinde, onun kilise dncelerinden etkilendii grlmektedir. Hobbes, kiinin zgrlnn, yneticinin snrsz gcyle elimedii iddiasnda bulunarak yle diyor: "Bu zgrln (kiinin kendini savunma zgrl) yneticinin insanlarn can ve mallar zerindeki gcn yok edecei veya onu azaltaca sanlmamaldr; nk yneticinin halka ynelik hibir ii zulm saylamaz,1 nk ynetici halk kimliinin sembol ve temsilcisidir. Onun yapt her i halk tarafndan yaplm gibidir. Onun sahip olmayaca hibir hak yoktur; gcndeki snr ise Allah'n kulu olmasndan dolaydr ve dolaysyla tabiatn kanunlarna sayg duymaldr. ou defa bir yneticinin bir kiiyi ortadan kaldrdna rastlamak mmkndr; ancak bu davranyla ona zulmettii sylenemez, aynen Yef-tah'n2 kendi kzn kurban etmesi gibi. Byle durumlarda bu ekilde lm cezasna arptrlan kimseler, lme mahkum edilecekleri ii yapp yapmamak arasnda serbesttirler. Halk susuz yere ldren ynetici hakknda da hkm ayndr; nk her ne kadar da onun bu hareketi
1- Baka bir ifadeyle, onun yapt her ey adaletin ta kendisidir. 2- srailoullar'nn kadlarndan olan Yeftah bir savata, eer Allah onu zafere kavuturacak olursa, savatan dndnde karlat ilk kiiyi Allah'a kurban olarak yakacana dair adak adamt. Savatan dndnde karlat ilk kii kzyd, Yeftah adan yerine getirmek iin kzn yakt.
"Uria"nn "Davut" tarafndan ldrlmesi gibi tabiat kanunu ve insafa aykrysa da ancak Uria'ya zulmedilmedi, aksine Allah'a zulmedildi..."1 Dikkat edilirse, bu felsefelerde Allah karsnda sorumluluun, insanlar karsnda sorumluluu ortadan kaldrd eklinde yorumlanm; Allah'n karsnda mkellefiyet, halkn hibir hakka sahip olmamas iin yeterli bir sebep olarak grlm; yneticinin yapt her eyin adalet olduuna, onun hakknda zulmn bir anlam olmadna inanlmtr... Ayr bir deyile, Allah'n hakknn insanlarn hakknn dmesine, yok olmasna sebep olduu varsaylm. Hob-bes, grnte zgr dnceli ve kilise dncelerine bal olmayan bir filozof izlenimi vermesine ramen, eer beynine kilise dnceleri bu denli yerlememi olsayd, kesinlikle byle bir gr ileri srmezdi. Bu felsefelerde dikkate alnmayan tek ey, Allah'a inancn hibir ekilde adalet ve halkn hukukunun teminat olarak grlmemesidir. Hlbuki Allah'a iman, adalet dncesi ve halkn doal haklarnn altyapsn, temelini o-luturur ve sadece Allah'n varlna iman etmekle tabi hukuk ve gerek adaletin varl, varsaymlardan bamsz iki hakikat olarak kabul edilebilir. te yandan bu inan, a-daletin yerletirilmesi ve hukukun uygulanmasnn da en iyi teminatdr.
................................................................................
1- Azadi-yi Ferd ve Kudret-i Dovlet, s.78.
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 135
NEHC'L-BELA'NIN MANTII Nehc'l-Bela'nn hak ve adalet konusunda mant bu esasa dayanmaktadr. imdi bu konuda birka rnek verelim: Daha nce bir blmn naklettiimiz 214. hutbede mam (a.s) yle buyuruyor: "Sonra gerekten de Allah beni, buyruk shibi etmekle zerinizde hakkm olduunu takdir etmitir. Fakat benim, sizin zerinizde hakkm olduu gibi sizin de benim stmde hakknz var. Hak, sylenip vlmede her eyden kolaydr, fakat insafla amel edilmede en gtr. Hi kimsenin bir kimse stnde hakk yoktur ki onun da br stnde bir hakk olmasn; birinin bakas zerinde hakk olsun da o kimse zerinde bakasnn hakk bulunmasn." Dikkat edilirse, bu hutbede Allah'tan, hak, adalet ve vazifeden sz edilmitir; Allah'n sadece baz insanlara hak verdii ve onlar sadece kendisi karsnda sorumlu kld, dier bazlarn, halk da haktan mahrum ettii, kendisi ve hak sahipleri karsnda snrsz bir ekilde mkellef ve sorumlu kld ve sonuta hakimle (ynetici) mahkum (ynetilen) arasnda adalet ve zulmn anlam olmad asla sz konusu deildir. Yine bu hutbede yle buyuruyor: "Dinde yce de olsa, stn de bulunsa herkese Allah haklarnn edsna yardm etmek vciptir. Halkn gzne kk grnen, ken-disine nem verilmeyen kiiye de bu hususta yardmda bulunmak, buna almak, byk sanlana vcip olduu gibi vaciptir."
Yine bu hutbede buyuruyor ki: "vgden holanan kiilere sylenen szleri sylemeyin bana, aksine, fkeli kiileri fkelendirecek szler syleyin bana; ekinmeyin benden; o eit szleri gizlemeyin benden; yaltaklanmakla, dille rvet vermekle uzaklamayn benden. Sanmayn ki doru bir sz sylerseniz ar gelir bana; kendisine doru sz ar gelen kii, adaletle hkm yrtemez. Doruyu sylemekten, adalet zere benimle danmaktan ekinmeyin."
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 137
YNETC EMANETDR, MALK DEL

Bir nceki blmde denildii zere, son asrlarda Avrupal baz bilginler tarafndan tehlikeli ve saptrc bir gr ortaya atlmtr; insanlardan bir grubun materyalizme yneliinde bu dncenin nemli bir pay vardr. Bu gre gre, Allah'a iman ve inanla insanlardan hakimiyet hakknn alnmas arasnda yapmack bir iliki ku-rulmu, Allah karsnda sorumluluk stlenmenin halk ara-sndaki sorumluluu kaldrmay gerektii varsaylm, Al-lah'n hakk insanlarn hakknn yerine oturmutur. lemi "hak" ve "adalet"le ayakta tutan Allah'a iman, tabi ve ftr hukuk dncesinin temeli ve teminat olarak anlalmas gerekirken, bunun kart olarak grlmtr ve ister istemez halkn hakimiyet hakk, Allah'szlkla eit tutulmu veya yle telkin edilmitir. slm asndan gerek bu dncenin tam tersidir. Nehc'l-Bela, bu mukaddes kitap her eyden nce bir tevhit ve irfan kitabdr ve batan baa Allah'tan sz
etmekle, her sayfasnda Allah'n ismini zikretmektedir. Ancak btn bunlarla birlikte halkn ynetici zerindeki hak-larn grmezlikten gelmemi, halk kitlelerinin gerek hak-lar, ynetici karsndaki sekin mevkisi, yneticinin gerekte emanetilik makamnda oturduu, halkn haklarnn bekisi olduunu defalarca vurgulayarak bu hususa gereken nemi vermitir. Nehc'l-Bela mantnda, nder ve ynetici insanlarn haklarnn koruyucusu ve teminatdr, halk karsnda sorumlu tutulmutur; eer bu ikisinden (ynetici ve halk) birinin tekisine stnl sz konusu olursa, burada ynetici ynetilen kitle iindir, ynetilen kitle ynetici iin deil. Sa'd de u iirinde bunu yle ifade etmek istemitir:
"Gsfend ez bery-i pan nst Belki pan beray-i khidmet-i st."
................................................................................
(Koyun oban iin deil, / aksine oban koyuna hizmet iindir.) "Raiyyet" (ynetilen halk kitlesi) kelimesi Farsa'da tedricen nefret edilir bir anlam kazanmasna ramen gzel ve insan bir anlama sahipti. "Ynetici" hakknda "r" ke-limesinin ve "ynetilen kitle" hakknda ise "raiyyet" kelimesinin ilk defa Resulullah'n (s.a.a) buyruklarnda ve sonra da Hz. Ali'nin szlerinde sk sk kullanldn grmekteyiz. Bu kelime, korumak-gzetmek anlamna gelen "ra'y" kknden alnmtr. Halk hakknda "raiyyet" kelimesinin kullanlmasnn sebebi, yneticinin onlarn cann, maln, hak ve zgrlklerini korumakla sorumlu olmasndan kay-naklanr.
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 139
Resulullah'tan (s.a.a) bu kelimenin anlam asndan kapsaml bir hadis nakledilmitir: "Hepiniz koruyucu ve hepiniz sorumlusunuz; imam ve nder halkn koruyucusu ve sorumlusudur; kadn kocasnn evinin koruyucusu ve sorumlusudur, kle de efendisinin mallarnn koruyucusu ve sorumlusudur. O hlde hepiniz koruyucu ve hepiniz sorumlusunuz."1 Bir nceki blmde Hz. Ali'nin (a.s) Nehc'l-Belada yer alan halkn haklar hakkndaki grlerinden birka rnek verdik. Burada birka rnek daha vermeden nce, Kur'n- Kerim'de bir konuyu hatrlatalm. Nis suresinin 58. ayetinde yle geer: "Allah size, mutlaka emanetleri ehline vermenizi ve insanlar arasnda hkmettiiniz zaman adaletle hkmetmenizi emreder." Tabers, Mecma-ul Beyan adl kitabnda bu ayeti yle tefsir eder: "Bu ayetin anlam ve maksad hakknda birka gr vardr; birinci gre gre maksat, ister ilh olsun, ister gayri ilh; ister mal olsun, ister gayri mal, mutlak olarak btn emanetlerdir. kinci gre gre ayetin muhatab h-kmdarlar, yneticilerdir. Yce Allah emanetlerin ehline, sahibine verilmesinin gereini vurgularken, hkm sren-lere, yneticilere halkn hakkn gzetmelerini emretmektedir." Merhum Tabers yle devam ediyor: "Bu ayetten hemen sonra 'Ey iman edenler! Allah'a itaat edin. Peygambere ve sizden olan emir sahiplerine
1- Sahih-i Buhari, c.7, kitab-un nikah.
de.' buyrulmu olmas, bu ikinci gr teyit etmektedir. Bu ayette halk Allah'n, Peygamberin ve ululemrin (emir sahiplerinin) emirlerine itaat etmekle vazifelendirilmi, ykml klnmtr. nceki ayette halkn hukuku, bu ayette ise karlkl olarak emir sahiplerinin haklar hatrlatlmtr. Ehlibeyt mamlarndan (a.s), 'Bu ayetlerden biri bizimdir (bizim sizin zerinizdeki haklarmz beyan etmektedir) dieri ise sizindir (sizin bizim zerimizdeki hak-larnz aklamaktadr)...' diye rivayet edilmitir. mam Bkr (a.s) yle buyurur: Namaz, zekt, oru, hac emanetlerdendir. Bu cmleden sadakalar, ganimetler ve teki mal gelirler emanetlerden olup emir sahiplerine halkn hukukunu ilgilendiren ksmn halk arasnda taksim etmeleri emredilmitir..." el-Mizan Tefsirinde bu ayet aklanrken "Ayetlerin Hadisler Inda Aklamas" blmnde ed-Drr'lMen-sr adl kitabn Hz. Ali'den yle rivayet ettiini aktarr: "mam ve ndere, insanlar arasnda Allah'n emrini indirdii ekilde hkmetmesi ve ona brakt emaneti eda etmesi farz klnmtr. mam byle yaparsa, halka fermann dinlemeleri, emrine itaat etmeleri ve davetini kabul etmeleri farz olur." Dikkat edilirse, Kur'n- Kerim toplumun nder ve sorumlusunu toplumun "emin"i ve "koruyucu"su olarak tantmaktadr; adaletle hkmet etmeyi ise, halk arasnda uygulamas iin imama, yneticiye verilmi bir emanet olarak niteliyor. Ehlibeyt mamlarnn ve zellikle de Ali'nin (a.s) bu konudaki gr Kur'n- Kerim'den istinbat edilen anlamn aynsdr.
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 141
Kur'n- Kerim'in bu konudaki mantyla yzeysel olarak tantktan sonra, Nehc'l-Bela'dan baka rnekler verelim. Hilafeti dneminde Hz. Ali'nin (a.s) valilerine yazm olduu mektuplar, zellikle de genelge nitelii tayanlar incelemeye deer belgelerdir. Bu mektuplarda vali ve yneticinin konumu, halk karsndaki vazifeleri ve halkn gerek haklarnn yansdn grmekteyiz. Azerbaycan Valisine gnderdii mektupta yle kaydeder: "Sana verilmi hkmeti tuzana dm bir av olarak sanma sakn; hayr seni, bana buyruk olmak iin tayin etmi deilim; boynunda bir emanet var ve senden stn olan, senden halkn haklarn koruman ve riayet etmeni ister. Sen kim oluyorsun da halk arasnda istibdat ve dilediin gibi davranmaya kalkasn."1 Vergi toplayan memurlarna yazm olduu genelgede, birka cmle nasihat ve uyardan sonra yle buyuruyor: "nsanlara insafla mumele edin; ihtiyalar olan eyleri almayn, dayann, nk siz halkn hazine memurlarsnz, o hazineyi koruyanlarsnz; mmetin vekillerisiniz, immn elilerisiniz."2 Malik Eter'e yazd mehur ahitnmesinde yle kay-deder:
1- Nehc'l-Bela, mektup, 5. 2- Nehc'l-Bela, mektup, 51.
"Halka merhametle mumeleyi kendine det et; onlar sevmeyi, onlara ltfetmeyi huy edin. Onlara kar yiyecek-lerini, ieceklerini ganimet bilen yrtc bir canavar kesilme. nk halk iki snftr: Bir ksm dinde kardetir sana, br ksm yaratlta etir sana." "...Emrime uyulmas gerek demeye kalkma; nk bu gnle gurur verir; dini gevetir, nimeti bozar gider."1 Ordunun komutanlarna yazm olduu baka bir genelgede yle buyurur: "Emire gereken ey, ulat stnle gvenip, elde ettii ycelie dayanp, hlini, nn deitirmemesi, Allh'n ona ihsan ettii nimeti kullarna vererek onlar kendisine yaklatrmas, sndrmas, din kardelerine ltuflarda bulunmasdr."2 Hz. Ali'nin (a.s) genelgelerinde adalet, halka kar efkatle davranma, onlarn kiiliine sayg duyma ve hukukuna riayet konusunda gsterilen duyarllk, gerekten de amz insann hayrete drc rneklerdir. Nehc'l-Bela'da, "zekt toplayan memurlara" bal altnda bir vasiyet var; bu balktan bunun zel olmad, kapsaml bir genelge olduu anlalmaktadr, bu onlara yazlm olan bir genelge olabilecei gibi devaml tekrarlanan szl bir tavsiye de olabilir. Seyyid Raz buna mektuplar blmnde yer vermi ve Hz. Ali'nin (a.s) hak ve adaleti nasl uygulad, ayakta tuttuu,
................................................................................
Hkmet ve Adalet ........................................................................ 143
byk ve kk ilerde hak ve adaleti nasl gz nnde bulundurduuna rnek tekil etsin diye, burada naklettiini kaydeder. Emirler unlardr: "Bir olan, erki bulunmayan Allah'tan korkarak yr. Vazfene git; hibir Mslman'1 rktme; rzas olmadka, haber vermeden yanna gitme; malndaki haktan fazla baka bir ey alma." "Su yanna inen bir kabileye vardn m, evlerine, adrlarna gitmeden sularnn bana in. Sonra skin, vakur bir hlde yanlarna var; onlara selm ver; hl hatr sormakta kusr etme; ondan sonra orada olanlara ey Allah kullar de; Allah'n velsi ve hlifesi mallarnzdaki Allah hakkn almak iin beni size yollad; mallarnzda Allah velsine vereceiniz Allah hakk var m? Birisi yok derse szn tekrarlama. Sana hakkn verecek bulundu mu da onu korkutup rktmeden, ona kar sert mumele etmeden, yolsuz davranmadan, zulmeylemeden onunla beraber git, altndan, gmten ne verirse sana, onu al." "kz, davar, devesi varsa, hayvanlarn bulunduu yere shibinin izniyle gir. nk onlarn ou, shibinin maldr. Hayvanlarn bulunduu yere iddet gste-
1- Sadece "Mslman"n isminin gemesinin nedeni, sadece Mslmanlardan zekt alnmasdr.
rerek, sert bir srette deil, shibinin izniyle gir. Ne hayvanlar rkt, ne sahiplerini korkut."1 Bu vasiyetname uzunca olup, ilgilenenler asl metne mracaat edebilirler. Hz. Ali'nin (a.s) bir hakim, ynetici olarak ynetilen kitleler olan halk hakkndaki tavrn ortaya koymas asndan verilen rnekler yeterlidir sanrz.
................................................................................
1- Nehc'l-Bela, mektup, 25; yine bkz. mektup, 26, 27 ve 46.
5. Blm
EHLBEYT VE HLAFET
Temel Mesele Ehlibeyt'in Sekin Makam -Hilafete Evl ve Daha ncelikli Olma -Nass ve Vasiyet -Liyakat ve Fazilet -Yaknlk ve Akrabalk Hz. Ali (a.s) Asndan Halife -1. Halife Ebu Bekir b. Kuhafe -2. Halife mer b. Hattab -3. Halife Osman b. Affan -Osman'n ldrlmesinde Muaviye'nin Sinsi Rol Ac Suskunluk -slm Birlik -ki Sekin Konum
................................................................................
Nasihatler ve Hikmetli Szler ........................................................ 147
EHLBEYT VE HLAFET
TEMEL MESELE "Hkmet ve Adalet" bal altnda inceleme konusu yaptmz geen drt blmde, hkmet ve hkmetin en nemli vazifesi olan adaleti yaymayerletirme konusunda Nehc'l-Bela'nn genel grlerini aktardk. Bu deerli kitapta defalarca sz konusu olan hususlardan biri de "Ehlibeyt ve Hilafet" konusudur. "Hkmet ve Adalet"le ilgili genel bahislerden sonra bu blmde, Resulullah'tan (s.a.a) sonra hilafet ve Ehlibeyt'in slm mmeti arasndaki sekin yerini incelememiz gerektiine inanyoruz. Bu alanda sz konusu edilen hususlar unlardr: a) Ehlibeyt'in sekin ve fevkalde yeri, ilim ve bilgilerinin insan st bir kaynaktan kaynaklan, onlarn bakalaryla ve bakalarnn da onlarla
bakalaryla ve bakalarnn da onlarla mukayese edilemeyecei. b) Ehlibeyt'in ve bu cmleden Hz. Ali'nin (a.s) hem vasiyet (nass) hkmyle, hem liyakat ve fazilet asndan ve hem de Peygambere (s.a.a) yaknlk derecesi asndan hilafete dierlerinden evleviyeti ve daha ncelikli olular. c) Halifelerin tenkit ve deerlendirilmesi. d) Hz. Ali'nin (a.s) kendi kesin hakkndan gz yummasnn hikmeti ve bu fedakrln snrlar; ki, ne bu snrlar am ve ne de bu snrlarda eletiri ve itirazda kusur etmitir.
................................................................................
EHLBEYT'N SEKN MAKAMI

"Onlar, O'nun (Allah'n) soyu, srrnn yeri, dininin sna, bilgisinin heybesi ve hikmetlerinin merciidirler. Kitaplarnn konduu, korunduu yerdir onlar; dinin da-lardr onlar; dinin beli (bklrse) onlarla dorulur; eli aya (titrerse) onlarla dincelir, dertten kurtulur..." "Bu mmetten hi kimse Muhammed sallallahu aleyhi ve lihi ve sellem'in soyuyla kyaslanamaz; daima onlarn nimetlerine ulaan kiiyle hibir zaman onlar eit olamaz. Onlar dinin temeli, tam inancn direidirler; ileri gidenin dnp (orta ve doru yolda giden) onlara katlmas, geri kalann da gelip onlara uymas gerekir." "Onlarda toplanmtr velyet (Mslmanlara nderlik) hakknn zellikleri elbet, onlardadr vasiyet (Peygam-berin onlarn velyeti hakkndaki tasrihat) ve verset (Ne-bev kemllere vris olma). imdi hak ehli-
ne dnd; yerine geldi; shibini buldu." (Hutbe, 2.)1 Bu birka cmlede, Ehlibeyt'in fevkalde bir maneviyata sahip olduu, bu maneviyatn onlar normal st bir seviyeye ykselttii ve bu seviyede hi kimsenin onlarla mukayese edilemeyecei gze arpmaktadr. Peygamberlik konusunda bakalarnn Resulullah'la (s.a.a) mukayese edilmesi yanl olduu gibi, hilafet ve imamet konusunda da yksek bir seviyeye ulam insanlar olduu srece di-erlerinden bahsetmek, bakalarn bu makama layk grmek botur. nbvvet aac, vahyin indii mahal; melek"Biziz lerin inip ktklar yer. Biziz ilim mdenleri, hikmetlerin kaynaklar."2 "Nerede o kiiler ki bizden -Ehlibeyt'ten- ayr olarak kendilerini ilimde derinlemi sayarlar, hem de yalan olarak, Allah'n bizim derecemizi yceltip, onlarysa alaltm olmas; bize ihsan edip vermesi, onlarysa mahrum brakmas; bizi haremine almas, onlarysa oradan karmas iin bizi kskanarak bu zanna kaplrlar?! Oysa ki hidayet ancak bizimle istenebilir, krlk bizimle giderilebilir. Bilin ki mamlar Kurey'ten, hem
1- Velyet ve vasiyet, Hz. Peygamberin (s.a.a) yerine geen ztn, Allah'n emri ve Hz. Peygamberin (s.a.a) teblii ile mmetin mam ve Peygamberinin vasisi olup din ve dnya ilerinde mmet iinde veliyy'l-emr oluudur ki, bu inan "mamiyye" yahut on iki mamn velyet ve imametine inandklar iin "sn-Aeriyye" denen; dier mezhepler, mam Muhammed Bkr (a.s) ve olu mam Cafer Sdk'n (a.s) zamannda kt ve Ehlibeyt'e uyanlarn mam Cafer'e (a.s) uyduklar iin "Caferiyye" diye de anlan mezhebi, dier mezheplerden bilhassa ayran inantr. (Abdulbaki Glpnarl) 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 107.
................................................................................
de Kurey'in Him soyundandr. ler onlardan bakasyla dzene girmez, bakalar da byle bir liyakate sahip deillerdir."1 "Oysa ki biziz Raslullh'n libs, gerek dostu. Biziz haznesinin haznedarlar ve kaplar. Evlere kaplardan girilir ancak, kaplarndan girmeyenlere hrsz denir muhakkak."2 "Kur'n'n ycelikleri, vgleri onlaradr. Onlar, Rah-mn'n defineleri, hazineleridirler. Sylerlerse doru sylerler, susarlarsa kimse onlar geemez."3 "Onlar ilmin hayatdr, bilgisizliin lm. Hilimleri (ya da verdikleri hkmler, akladklar grler), ilimlerinden haber vermede; susular, konumalarndaki hikmetleri bildirmededir. Hakka kar durmazlar, onda ayrla dmezler. Onlar slm'n direkleri ve halkn snaklardr; hak onlarla yerini bulur; batl, onlarla yerinden ayrlr; dili kknden kesilir. Onlar, dini, onun hkmlerini kavramak, onlara riayet etmek suretiyle anlamlardr; duymak, rivayet etmek yoluyla deil. nk il-mi rivayet edenler oktur; ona riayet edenlerse pek o ka-dar yoktur."4 Nehc'l-Bela'nn ksa szler blmnde yle geer: Kumeyl b. Ziyad- Neha der ki: Emir'l-Mminin Ali (Kufe'deyken ve hilafet dneminde) elimi tuttu ve birlikte ehrin dndaki mezarla doru yola koyulduk.
1- Nehc'l-Bela, hutbe, 142. 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 152. 3- Ayn. 4- Nehc'l-Bela, hutbe, 237.
Issz bir le vardmzda, uzun bir "ah" ekip konumaya balad: "Ey Kumeyl! demoullarnn kalpleri kaplar gibidir; kaplarn en iyisi iine braklan en iyi ekilde koruyandr, o hlde sylediklerimi kaydet." Hz. Ali (a.s) bu nisbeten uzun konumasnda insanlar hakk izleme asndan gruba ayrmakta, daha sonra gsnde saklad bol bol srlar emanet edebilecei liyakatli insanlar bulamad iin yaknmakta, zlemini dile getirmektedir. Fakat szlerinin son blmnde buyuruyor ki, elbette yeryz Ali'nin arzulad Allah adamlarndan bo da deildir; hayr, her zaman ve srekli byle insanlar az da olsalar varolacaklardr: "Allah'm, evet; yeryz, Allah iin delil ve hccet olan, onun iin kyam eden birisinden bo kalmaz; (o, ilmi ve dini ayakta tutar) ama meydanda olur, bilinir, tannr yahut (hikmete mebn) korkar, gizlenir. Allah'n hccetlerinin, Allah'n apak delillerinin batl olmamas iin hkm budur, byledir. Ama bunlar ka kiidirler ve nerededirler? Andolsun Allah'a ki onlarn saylar azdr; Allah katndaki dereceleri ise pek byktr. Allah delillerini, onlara bezeyenlere smarlayncaya, kendi benzerlerinin gnllerine ekinceye kadar onlarla korur. lim tam bir basiret zere onlarn kalbine akn eder, onlar yakin ruhuyla birlemiler. Varlkl kimselerin zor olarak grd eyler, onlar iin kolaydr; bilgisizlerin kandklar, ho grmedikleri eyler ho grnr onlara. Ruhlar en yce makamda olduu hlde, bedenleriyle dnya ehlinden grnrler, onlarla grp konuurlar. te bunlardr Allah'n yeryzndeki halifeleri, dini-
................................................................................
nin davetileri. h, h! Onlar grmeyi ne kadar da arzuluyorum."1 Bu cmlelerde Ehlibeyt'in ismi iaretle de olsa gememitir; ancak Nehc'l-Bela'da Ehlibeyt hakkndaki benzeri cmlelerden, bu szlerle de kesinlikle Ehlibeyt -mamlarnn kastedildii anlalmaktadr. Bu blmde Neh-c'l-Bela'dan aktardmz szlerin tamamndan anlalan udur: Nehc'l-Bela'da, siyasi konularda Mslman-larn nderlii ve hilafet meselesinin yansra, ia'nn "hc-cet" diye kabul ettii zel anlamyla imamet meselesi de ilenmi, apak bir ekilde beyan edilmitir. HLAFETE EVL VE DAHA NCELKL OLMA nceki blmde Ehlibeyt'in sekin ve stn makam, onlarn ilim ve maariflerinin beer st bir kaynaktan kaynakland ve onlarn normal insanlarla mukayese edilmesinin yanl olduuyla ilgili Nehc'lBela'dan pasajlar sunduk. Bu blmde, bu bahsin ikinci ksmn yani Ehli-beyt'in ve zellikle Hz. Ali'nin (a.s) hilafete ncelii ve daha layk olmas, hatta hilafetin onlara zg hak olabilecei ile ilgili baz aktarmalar yapacaz. Nehc'l-Bela'da bu konuyla ilgili ilkeye istidlal edilmitir: Resulullah'n (s.a.a) nass ve vasiyeti, Hz. Ali'nin (a.s) liyakati ve hilafetin ancak ona yaraaca,
1- Nehc'l-Bela, hikmetli szler, 147.
Hz. Ali'nin (a.s) soy ve manev bakmdan Resulullah'a (s.a.a) yaknl. NAS VE VASYET Bazlar Nehc'l-Bela'da kesinlikle nass meselesine deinilmediini, sadece Hz. Ali'nin (a.s) hilafete salahiyet ve liyakatine iaret edildiini sanyorlar. Fakat, iki nedenle bu doru deildir. Birincisi, Nehc'lBela'nn 2. hutbesinde -nceki blmde deinmitikaka Ehlibeyt hakknda; "Onlardadr vasiyet ve verset." buyrulmaktadr. kincisi, birok yerde Hz. Ali (a.s) kendi hakkndan yle sz ediyor ki, hilafetin nasla ve Resulullah (s.a.a) ta-rafndan kendisi iin belirlendiini baka trl tevil etmeye frsat brakmyor. Bu gibi yerlerde Hz. Ali (a.s), "Hilafetin btn artlarna sahip olmama ramen neden beni bir kenara brakp dierlerini setiniz?" demiyor; bilkis, "Benim kesin hakkm elimden aldlar" diye buyuruyor. Aktr ki, ancak nass ve daha nce Resulullah (s.a.a) tarafndan belirtilmesi durumunda kesin haktan bahsedilebilir. Salahiyet ve liyakat, potansiyel ve dnce hlinde bir hak oluturur, bil-fiil yani gereklemi bir hakk deil; potansiyel, gereklememi bir hak iin kesin hakkn alndn sylemek doru deildir. imdi Hz. Ali'nin (a.s) buyruklarndan, hilafeti kendi hakk bildiini ortaya koyan birka rnek verelim: Hz. Ali (a.s) hilafetinin balarnda Aye, Talha ve Zbeyr'in kendisine ba kaldrdn haber aldktan sonra onlar
................................................................................
yattr-maya karar verdiinde okuduu hutbede (6. Hutbe), mevcut durum hakknda sz ettikten sonra yle buyuruyor: "Andolsun Allah'a ki Allah, Peygamberini (s.a.a) katna ald zamandan bugne, halkn bana biat ettikleri na kadar, benim iin hazrlanm olan, bana ait bulunan hakkmdan zten mahrum olmutum; onu elde etmekten men edilmitim." 170. hutbede ise yle bir olay naklediyor: "Bana birisi, ey Ebu Tlip olu, dedi, sen bu ie gerekten de pek sarlmsn. Dedim ki: Siz, andolsun Allah'a benden fazla sarlmsnz; benden fazla da uzaksnz ondan. Benimse hem ona ihtissm var; hem de daha yaknm, daha lykm ona. Ben hakkm aradm, istedim; sizse onunla benim arama girdiniz; engel oldunuz, ona kar da benim yzme vurdunuz." "Onu delille, orda bulunanlarn nnde hrpalaynca kendine geldi; bana ne cevap vereceini bilmez bir hle dt." tiraz edenin kim olduu ve bu itirazn ne zaman yapld belli deil. bn-i Ebi'l-Hadid der ki: "tiraz eden Sa'd b. Vakkas't; hem de ra yapld gn itiraz etmiti." Daha sonra diyor ki: "Fakat mamiye (ia), Sakife Gn Ebu Ubeyde-i Cerrah'n byle bir itirazda bulunduuna inanmaktadr." Bu cmlelerin hemen peinde yle geer: "Allah'm! Sana Kurey'i ve onlara yardm edenleri i-kyet ediyorum, (onlardan hakkm alman iin) yardm diliyorum senden; nk onlar, yaknlm inkr ettiler; pek byk olan derecemi klttler; bana ait
olan ite, benimle kavgaya giritiler. Sonra da dediler ki: Hakk almak da var, vermek de." bn-i Ebi'l-Hadid yukardaki cmlelerin yorumunda yle kaydeder: "Hz. Ali'den (a.s), bakalarn knayan, yeren ve kendisinin kesin hakkna zulmedildiine dair yukardaki cm-leler gibi tevatr haddinde szler nakledilmitir. Tevatr haddindeki bu rivayetler, Hz. Ali'nin (a.s) hilafete kesin nasla tayin edildiini ve ondan baka hi kimsenin hibir ekilde hilafet krssne oturmaya hakk olmadn syleyen mamiye'nin grn dorulamaktadr. Ancak bu szlerin zahirinden anlalanlar dorulamak, dierlerini fask bilip tekfir etmemizi gerektireceinden, bunlarn za-hir anlamlarn tevil etmek zorundayz. Kur'n- Kerim'in mteabih ayetleri gibi, bu cmlelerin zahirini tutamayz." bn-i Ebi'l-Hadid, Hz. Ali'nin (a.s) dierlerinden efdal ve daha liyakatli olduuna inanmaktadr ve onun asndan, Hz. Ali'nin (a.s) hilafete daha ncelikli olduunu bildiren Nehc'l-Bela'daki cmleleri tevil etmeye gerek yoktur. Fakat hilafetin aka Hz. Ali'ye (a.s) has bir hak olduunu vurgulayan yukardaki cmlelerin, ona gre tevil edilmesi gerekir. Bu ise Hz. Ali'nin (a.s) hilafetiyle ilgili ak nassn varolduundan, Resulullah'n (s.a.a) Allah tarafndan durumu akla kavuturduundan ve halk hak konusunda aydnlattndan baka trl tasavvur edilemez. Esedoullarna mensup dostlarndan biri Hz. Ali'ye (a.s) yle sorar:
................................................................................
"Siz bu makama daha ok layk olduunuz hlde, kav-miniz nasl oldu da sizi bu makamdan uzaklatrd?" Hz. Ali (a.s) o adamn sorusuna cevap verdi. Hazretin bu cevab Nehc'l-Bela'nn 160. hutbesinde gemektedir. Hz. Ali cevabnda aka bunun iki sebebinin olduuna deiniyor: Hrs ve (maslahat icab sanlan) fedakrlk; bazlarnn hrs onlar hilafete sarlmaya, bazlarnn da maslahat gerei fedakrlk yaptklar sanlar onlar bu iten kanmaya zorlad. Buyuruyor ki: "nk bir kavmin hasedi, oraya hrs gstererek hakszlkla onu tekelleri altna ald. Ve baka bir kavmin hasedi de oray terke zorlad." Bu soru ve cevap, Hz. Ali'nin (a.s) hilafete getikten sonra Muaviye ve onun hileleriyle tututuu dnemde ger-eklemitir. Hz. Ali (a.s) byle bir ortamda bu sorunun sz konusu edilmesinden honut deildi. Dolaysyla, cevap vermeden nce adam knayarak, her sorunun bir yeri var; imdi, gemi hakknda bahsetmenin sras m; gnmzn meselesi Muaviye'dir, buyurdu. "Ebu Sfyan'n o-lunun yapt gln eye bak!.." Fakat buna ramen her zamanki yntemiyle o adama cevap vermekten ve gerekleri aydnla kavuturmaktan ekinmedi. "kkiyye" hutbesinde aka buyuruyor ki: "mirsmn yamalandn gryordum." Aktr ki, mirastan maksat akrabalk miras deildir, maksat manev ve ilh mirastr.
................................................................................
LYAKAT VE FAZLET Ak nass ve kesin hak meselesinden sonra, liyakat ve fazilet meselesi sz konusu edilmektedir. Bu konuya da Nehc'l-Bela'da defalarca deinilmitir. kkiyye hutbesinde yle buyuruyor: "Andolsun Allah'a ki Ebu Kuhafenin olu (Ebu Bekir), hilafeti bir gmlek gibi giyindi; oysa daha iyi bilirdi o, ben hilfete nispetle deirmen tann mili gibiydim; hilfet benim evremde dnerdi; ilim ve fazilet pnarlar sel gibi benden akard; hibir ku, utuum yere uamaz, beer dncesi benim vardm ycelie ulaamazd." 195. Hutbede ise ilk nce Resulullah'a (s.a.a) teslimiyet ve iman makamn, daha sonra eitli yerlerdeki fedakrlklarn, Resulullah'n (s.a.a) ban kendisinin gsne dayad hlde vefat ettiini hatrlatyor; peinden Resulul-lah'a (s.a.a) kendisinin gusl verdiini, bu olayda meleklerin kendisine yardm ettiklerini, kendisinin meleklerin zemzemesini duyduunu, bir grubun gelip dierinin gidiini ve Resulullah' (s.a.a) selmladklarn hissettiini, Re-sulullah' (s.a.a) topraa verinceye kadar meleklerin zem-zemelerinin bir an kulandan eksilmediini anlatyor. Ba-z sahabelerin aksine kendisinin teslimiyeti, esiz fedakrlklar, Resulullah'a (s.a.a) yaknl ve Resulullah'n (s.a.a) kendisinin dizleri zerinde vefat ediine kadar kendine has konumunu naklettikten sonra yle buyuruyor: "lyken de, diriyken de, O'na (Peygambere) benden daha yakn ve bu ie benden layk kim var?!"
YAKINLIK VE AKRABALIK Bilindii zere Resulullah'n (s.a.a) vefatndan sonra Sa'd b. bade-i Ensar hilafet iddiasnda bulundu ve kabilesinden bir grup da onun etrafndan toplandlar. Sa'd'la iz-leyicileri bu i iin Sakife blgesini setiler. Nihayet Ebu Bekir, mer ve Ebu Ubeyde-i Cerrah gelip halk Sa'd b. bade'yi dinlemekten alkoydular ve oradakilerden Ebu Bekir iin biat aldlar. Bu toplantda Muhacirlerle Ensar arasnda birtakm tartmalar meydana geldi; bu toplantnn kaderinin belirlenmesinde muhtelif etkenler vard. Muhacir ve Ebu Bekir'in taraftarlarnn kullandklar silhlardan biri, Resulullah'n (s.a.a) Kurey'ten olmas ve onlarn Resulullah'n (s.a.a) kabilesinden olmalaryd. bn-i Ebi'l-Hadid Nehc'l-Bela'nn 65. hutbesinin aklamasnda yle kaydeder: "mer Ensar'a dedi ki: Araplar hibir zaman sizin hkmet ve nderliinize raz olmazlar. nk Peygamber si-zin kabilenizden deil; fakat Araplar Peygamberin akraba-larndan birinin hkmete gemesine engel olmazlar... Mu-hammed'in hkmet ve miras konusunda kim bize muhalefet edebilir, oysa ki biz onun yaknlar ve akrabalaryz." Yine bilindii gibi o srada Hz. Ali (a.s) Resulullah'n (s.a.a) cenazesine kar vazifesini yerine getirmekle meguld. Bu olaylarn son bulmasndan sonra, Hz. Ali (a.s) o toplantda bulunan bazlarna, iki tarafn getirdii delillerin neler olduunu sordu ve her iki tarafn da getirdikleri delilleri eletirdi. mam Ali'nin (a.s) bu ko-
nuda sylediklerini Seyyid Raz 65. hutbede yle kaydetmitir: " Hz. Ali (a.s), Rasul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve lihi vesellem'in vefatlarndan sonra Sakfe'de olup bitenleri du-yunca, yle sordu: -Ensar ne dedi? -Bizden bir emir olsun, sizden de bir emir olsun, dediler. -Resulullah sallallahu aleyhi ve lihi ve sellem'in, En-sar'n iyilerine iyilikte bulunmay, ktlkte bulunanlarn balamay vasiyet buyurduunu syleyerek onlar grn niin rtmediniz?! -Bu vasiyette ne gibi bir delil var? -Emir olmak hakk onlarda (Ensar'da) olsayd, onlar tavsiye buyurmazd. Bu da hkmetin onlardan bakasna ait olduuna delildir. Ardndan Hz. Ali (a.s) sordu ki: -(Peki) Kurey ne dedi? -Resul sallallahu aleyhi ve lihi vesellem'in Kurey'ten olduunu, Kurey eceresine mensup bulunduunu syleyerek delil getirdiler. -Kendilerini Resulullah'n (s.a.a) eceresine mensup ederek kendilerinin bu ie daha layk olduu ynde delil getirdiler; ama meyveyi yitirdiler. Yani, eer itibar akrabalk eceresindeyse, tekiler bu aacn dallarndan biri, Peygamber de ayr bir daldr; fakat Peygamberin Ehlibeyti o daln meyveleridirler. Esedoullarndan birinin Hz. Ali'ye (a.s) soru ve cevabn ihtiva eden ve bir blmn geen bahislerimiz-
................................................................................
de aktardmz 160. hutbede, Hazret u cmlelerle akrabalk meselesine de deinmektedir: "Biz, nesep olarak en stn, akrabalk olarak en gl olduumuz hlde bu makamla ilgili bize zorluk karld." Hz. Ali'nin (a.s) burada nesep ve akrabalkla delil getirmesi, mantkta "cedel" ad verilen burhan trndendir. yle ki, dierleri akrabalk yaknln l gsteriyorlard; Hz. Ali (a.s) nass, liyakat ve stnlk gibi eylerin dnda, sadece tekilerin kendi lehlerine yararlandklar ak-rabalk yaknl da l olarak kabul edilse, yine de kendisinin hilafete hilafet iddiasnda bulunan tekilerden daha stn ve evl olduunu vurgulamaya alyordu.
................................................................................
HZ. AL (A.S) AISINDAN HALFE

[Bazlar Hz. Emir'l-Mminin Ali'nin (a.s) kendisinden nceki halife hakknda ok olumlu ve mspet dndn, onlar asla eletirmediini, dolaysyla onlarn hilafet ve uygulamalarndan raz olduunu sylemektedir-ler. Hlbuki tarih kaynaklar ve Hz. Ali'nin (a.s) szlerini nakleden kitaplara, zellikle mehur Nehc'l-Bela kitabna mracaat edenler, durumun hi de yle olmadn aka grrler. te bu yazda Nehc'l-Bela kitabnda nakledilen ve Hz. Ali'nin (a.s) kendinden nceki halifeye ynelttii eletiriler, tahlil bir ekilde ele alnm ve bu mnasebetle baz baka kaynaklardan da gerek grldnde ilaveler yaplmtr.] Hz. Ali'nin (a.s) halifeleri eletirdii, inkr edilemez bir gerektir. Fakat o yce insann bu eletirileri, yapc ve eiticidir. Hz. Ali'nin (a.s) halifeleri eletirisi duygusallk veya taassuptan kaynaklanmamaktadr. Bu eletiriler, man-ta uygun ve tahlil deerlendirmelerdir;
ite bu zellik o hazretin eletirilerine bambaka byk bir deer vermektedir. Eletirinin duygusal ve rahatszlk rn olmasnn bir anlam var, mantk zere ve gerekler hakknda doru hkmetmekten kaynaklanmasnn ise bir baka anlam vardr. Duygusal eletiriler genellikle birbirine benzer, btn fertlerde ayn ekildedir; nk birtakm knama ve azarlamalardan ibarettir. Mesel, kfr ve lnetin bir kalb, dzeni yoktur. Fakat mantkl eletiriler ruhsal ve ahlk karakterlerden kaynaklanr ve eletiriye tbi tutulan insanlarn yaamlarnn zel tarih noktalarna yneliktir. Byle bir e-letiri doal olarak herkes hakknda bir ekilde olamaz. te burada eletiricinin gereklik derecesinin deeri ortaya kar. Nehc'l-Bela'nn halifeler hakkndaki eletirilerinin bazlar kll ve dolayl, bazlar ise cz ve belirgindir. Kll ve dolayl eletiriler, Hz. Ali'nin (a.s) aka, "Kesin hakkm elimden alnd" eklindeki buyruklardr. Bir nceki blmde, Hz. Ali'nin (a.s) kendisinin hilafete nasla ta-yin edildiine istinad bahsinde, konuyla ilgili olarak bunlar aktardk. bn-i Ebi'l-Hadid diyor ki: "mam Ali'nin kll ve kapal da olsa halifeleri eletirmesi ve tenkit etmesi mtevatirdir. Bir gn mam Ali bir mazlumun, "Ben mazlumum, bana zulmedilmitir!" diye bardn duyar. Bunun zerine ona der ki: "Gel beraber baralm; nk ben de daima zulme uradm."
bn-i Ebi'l-Hadid yine kendi ada bn-i Ali isminde gvendii birinden yle nakleder: "Bir gn, dnemin Hanbel imam smail b. Ali Hanbel'nin huzurundaydm. smail, Kufe'den Badad'a dnen bir yolcudan yolculuunun nasl getiini, Kufe'de neler grdn soruyordu. O da bandan geenleri anlatyor, zgn bir ekilde Gadir gnnde ilerin, halifeleri iddetle eletirdiklerini sylyordu. Hanbel fakihi, 'O insanlarn suu ne? Bu kapy Ali'nin kendisi amtr' dedi. Adam, 'yleyse bu arada bizim vazifemiz nedir? Bu eletirileri doru mu bilmemiz gerekiyor? Doru bilecek olursak, bir taraf brakmamz gerekiyor; doru bilmezsek de dier taraf.' dedi!" "smail bu soruyu duyunca, yerinden kalkarak meclisi datrken; 'imdiye kadar bu sorunun cevabn ben de bulamadm.' dedi." 1. HALFE EBU BEKR B. KUHFE Birinci halife Ebu Bekir'e ynelik ak eletiri sadece kkiye hutbesindedir ve iki cmleyle snrldr. Birincisi u ki, o benim hilafete daha layk olduumu ve hilafetin, ancak benim zerime biilmi bir elbise olduunu ok iyi biliyordu. O, bunu ok iyi bilmesine ramen neden byle bir ie giriti? Ben onun hilafet dneminde, gzne diken batm ve boaznda kemik kalm biri gibiydim: "Andolsun Allah'a ki Ebu Kuhafe'nin olu, onu bir gmlek gibi giyindi; oysa daha iyi bilirdi o, ben hilfete nispetle deirmen tann mili gibiydim..."
................................................................................
kincisi u ki, niin Ebu Bekir kendisinden sonraki halifeyi tayin etti? Halbuki kendi hilafeti dneminde insanlardan kendisine yaptklar biatlerini bozmalarn ve bundan dolay zerine yklenen sorumluluu kaldrmalarn istemiti. Bu ie layk olup olmadnda phe eden ve halktan, istifasn kabul etmelerini isteyen bir kii kendisinden sonraki halifeyi nasl tayin edebilir? "Ne de alacak ey ki, yaarken halkn kendisini brakmasn teklif ederdi; lmnden sonra yerine brnn gemesini salad." Ali (a.s) yukardaki cmleleri buyurduktan sonra iki halife hakknda, en iddetli tabirlerini kullanyor; ki bu ta-birler o ikisini birbirlerine balayan kk de ortaya karmaktadr: "Bu iki kii hilfeti, devenin iki memesi gibi aralarnda paylatlar."1 bn-i Ebi'l-Hadid, Ebu Bekir'in istifasyla ilgili olarak yle kaydeder: "Ebu Bekir'den kendi hilafeti dneminde minberde syledii bir cmle, iki farkl ekilde nakledilmitir; bu cmleyi bazlar yle nakletmilerdir: 'Ben sizin en stnnz olmadm hlde, hilafet benim zerime ykld.' Fakat biroklar da yle nakletmilerdir: 'Beni mazur grn, ben sizin en stnnz deilim.' Nehc'l-Bela'nn tabirinden, Ebu Bekir'in bu cmlesinin ikinci ekilde olduu sonucu karlmaktadr."
................................................................................
2. HALFE MER B. HATTAB Nehc'l-Bela'da 2. Halife mer daha farkl bir ekilde eletirilmektedir. mer'le Ebu Bekr'in "Bu iki kii hilfeti, devenin iki memesi gibi aralarnda paylatlar." cmlesiyle ortak eletirilmesi dnda, onun ruh ve ahlk zelliklerine gre birtakm farkl eletiriler de yaplmtr. Hz. Ali (a.s) mer'in iki ahlk zelliini eletiriye tbi tutmutur: Biri, mer'in sert ve krc tabiat, yapsdr. Bu konuda mer Ebu Bekir'in tam kar noktasnda yer almtr. mer ahlk adan hain, kat, heybetli ve korkuntu. bn-i Ebi'l-Hadid der ki: "Sahabenin ileri gelenleri mer'le grmekten ekinirlerdi. bn-i Abbas 'avl' konusundaki grn mer'in lmnden sonra aklamtr. Kendisine, bunu neden daha nce sylemedii sorulduunda, mer'den korktuunu sylemitir." mer'in kams, heybeti belirtmek iin darbmeseldi. yle ki daha sonralar "mer'in kams Haccac'n klcndan daha korkuntu." denilmitir. mer kadnlara kar daha sertti, kadnlar ondan korkarlard. Ebu Bekir lnce ailesindeki kadnlar alyor, mer de srekli onlar engelliyordu; fakat kadnlar mer'i dinlemeyip alamalarna, ba-rmalarna devam edince sonunda mer, Ebu Bekir'in kz kardei mm Ferve'yi kadnlarn arasndan dar ekerek bir krba darbesi vurdu. Bu olaydan sonra kadnlar daldlar.
mer'in, Hz. Ali'nin buyruklarnda eletirilen dier bir ahlk zellii de, grn belirtmede ve grnden dnmede aceleci davranmas ve sonu itibariyle elikili konumasdr; defalarca bir konuda grn belirtir, daha sonra hatasn anlayarak yanldna itiraf ederdi. Bu alanda birok hadise rivayet edilmitir. "Hepiniz mer'den daha fakihsiniz, hatta zifaf odalarnda bulunan hanmlar bile" cmlesini mer hilafeti dneminde sylemitir. Yine kendisinden yetmi defa duyulduu rivayet e-dilen "Ali olmasayd, kesinlikle mer helk olurdu" cm-lesi, ite Hz. Ali'nin kendisini vakf klp dzelttii bu hatalarndan dolaydr. Emir'l-Mminin Ali (a.s) mer'i tarihin dorulad bu iki zelliinden dolay eletiriyordu; yani, yanndakilerin gerekleri sylemekten ekinmelerine sebep olacak ka-dar sertlii ve srekli aceleci davranmas, hatalar ve peinden de hatalarndan dolay zr dilemesi. Birinci blm hakknda buyuruyor ki: "O (Ebu Bekir), hilfeti, dz ve dzgn olmayan orak bir yere att; sz sertti, insan yaralard; onunla buluup greni incitirdi... Onunla konuan, arkadalk eden, serke bir deveye binmie benzerdi; burnuna geen yularn ekse burnu yrtlr, yaralanrd; braksa stndekini helk olma ukuruna gtrr, atard." Aceleci olmas, ok yanlmas ve peinden de zr di-lemesi hakknda ise yle buyuruyor:
"Meselelerde hatas oktu; zr getirmesinin says yoktu."1 Hatrladm kadaryla Nehc'l-Bela'da birinci ve ikinci halife sadece "kkiyye" hutbesinde naklettiimiz blmlerde ak-seik bir ekilde eletirilmitir. Eer baka bir yerde de eletirilmilerse de ya kll ve st kapal, ya da kinayeli bir ekilde olmutur bu. Mesel Osman b. Huneyf'e yazm olduu mehur mektubunda "Fedek" me-selesine iaret etmektedir. Veya 62. mektupta buyuruyor ki: "Andolsun Allah'a ki Arab'n, bu ii, Peygamberden sonra Ehlibeyti'nden alacan, benim halifeliime engel olacan hatrma bile getirmedim. Fakat bir de baktm, grdm ki halk, filn ki-iye biat etmekte; elimi ektim." veya Muaviye'nin mektubuna cevap olarak yazd 28. Mektupta; "Deve gibi zorla biate srklendiimi sylyorsun; Allah'n ebedi varlna andolsun ki knamak, yermek isterken vdn beni. Beni rsvay etmek isterken rsvay ettin kendini. Dininde pheye dmedike, inancnda ikil bulunmadka mazlm oluu, Mslman'a bir noksan vermez, onu bir ayba srklemez." Nehc'l-Bela'nn 226. hutbesinde kinayeyle "falanca" diye anlan bir kii vlmtr. Nehc'lBela'y er-hedenler Hz. Ali'nin (a.s) vd bu zatn kim olduu hakknda ihtilaf etmilerdir; genellikle bu szlerin ciddi veya takiyyeyle sylendiini ve maksadn mer b. Hattab olduunu sylemilerdir. Kutb-u Ravendi gibi bazlar da maksadn, gemi
................................................................................
bazlar da maksadn, gemi sahabelerden Osman b. Maz'un ve benzeri biri olduunu sylemilerdir. Fakat bn-i Ebi'l-Hadid, hkmetin banda olan birisinin vldn gsteren be-lirtilere dayanarak -nk erilikleri dzeltecek, hastalklar giderecek bir kiiden bahsediliyor, gemi sahabeler de byle bir zellie sahip deillerdi- kesinlikle mer'in kastedildiini sylyor. bn-i Ebi'l-Hadid, Taber'den yle nakleder: "mer lnce kadnlar alyorlard. Ebu Hasme'nin kz alayarak yle diyordu: Erilikleri dzeltti ve aksaklklar giderdi; fitneleri ldrd ve snnetleri diriltti; temiz bir elbise ve kusurlardan arnm olarak bu dnyadan g-t." "Taber sonra Muayre b. ube'den nakleder ki: 'mer defnedildikten sonra Ali'nin yanna giderek mer hakknda bana bir eyler sylemesini istedim. Ali yz ve ellerini ykam, yz ve ellerinden su damlad ve bir elbiseye brnm bir hlde dar kt; sanki mer'den sonra hilafetin kendisine ulaacandan phesi yokmu gibi, 'Ebu Hasme'nin kz 'Erilikleri dzeltti...' szn doru sylyor.' dedi." te, bn-i Ebi'l-Hadid bu hikayeye dayanarak Hz. Ali'nin Nehc'l-Bela'da bu szleri mer'i vmek iin syledii grn savunuyor. Fakat gnmzdeki birok aratrmaclar, olay Taber dnda baka kaynaklardan daha farkl bir ekilde aktarmlardr: "Ali (a.s) dar ktnda gz Muayre'ye ta-klnca yle sordu: Acaba Ebu
Hasme'nin kznn mer'i vd o szler doru mudur?" Buna binaen, yukardaki cmleler ne Hz. Ali'nin (a.s) szdr ve ne de o sz syleyen kadnn szlerini teyit etmektedir. Bu szleri Nehc'l-Bela'nn hutbeleri arasnda nakleden Seyyit Raz (r.a) bu konuda yanlmtr. 3. HALFE OSMAN B. AFFAN Nehc-ul Belga'da Osman hakknda ilk iki halifeden daha ok sz edilmitir. Bunun sebebi ise aktr: Osman, tarihte "Byk Fitne" diye geen ve Osman'n yakn akrabalarnn, yani meyyeoullarnn bakalarndan daha fazla parma bulunduu olayda ldrld ve halk hemen Ali'nin (a.s) etrafnda topland. Hz. Ali (a.s) de istemeyerek ve ikrahla onlarn biatlerini kabul etti ve bu durum ister istemez Hz. Ali (a.s) iin hilafeti dneminde birtakm sorunlar yaratt. Bir yandan hilafet sevdallar, o hazreti Osman'n ldrlmesinde parma olmakla suladlar; o da kendini savunmak ve Osman'n ldrlmesi olaynda taknd tav-r aydnla kavuturmak zorunda kald. te yandan Os-man'n hkmetine kar kyam eden ve byk bir g sa-ylan inklplarn Hz. Ali'nin (a.s) yanna getikleri dik-kate alndnda, mamn muhalifleri onlar Osman' ldrme suuyla ksas yapmak iin kendilerine teslim etmesini istiyorlard; Hz. Ali (a.s) bu sorun zerinde etraflca durup yapmas gerekeni aklamak zorundayd.
................................................................................
Ayrca, Osman'n hayatnda inklp kesim Osman' muhasaraya alp yntemini deitirmesi veya istifa etmesi iin ona bask yaptnda her iki tarafn da gvendii, iki taraf arasnda eli olan ve her birinin grlerini kendi g-ryle birlikte dier tarafa aktaran tek kii Ali (a.s) idi. Btn bunlar bir yana, Osman'n hilafet dneminde ilk iki halife dnemine oranla bozulma daha oktu ve Hz. Ali (a.s) vazifesi gerei Osman'n dneminde veya Osman'dan sonraki dnemde bozulma sreci hakknda konumayp sessiz kalamazd. Btn bunlar, Nehc'l-Bela'da Osman hakknda tekilerden daha ok sz edilmesinin sebepleri olmutur. Nehc'l-Bela'da toplam 16 yerde Osman hakknda bahsedilmitir; bunlarn ou Osman'n ldrlmesi olayyla ilgilidir. Hz. Ali (a.s) be yerde kendisinin gerekten Osman'n ldrlmesinde parma olmadn vurguluyor ve bir yerde Osman'a kar dzenlenen suikastta, Talha'nn -ki Osman'n ldrlmesini bahane ederek halk Ali'ye (a.s) kar tahrik ediyordu- parma olduunu bildiriyor; iki yerde de Osman'n ldrlmesini, Hz. Ali'nin (a.s) ilh ve insan hkmetine kar komplolar dzp, ihlller meydana getirmek iin bahane ederek timsah gzyalar dken ve zavall insanlar, mazlum halifeyi (Osman') ldrenleri ksas etme adna teden beri arzulad lkler uruna tahrik eden Muaviye'yi sulu buluyor.
................................................................................ Osman'n ldrlmesinde Muaviye'nin Sinsi Rol

Hz. Ali (a.s) Muaviye'ye mektubunda buyuruyor ki: "Sen ne diyorsun? Grlmeyen elin dirseklere kadar Osman'n kanna bulanm olmasna ramen yine Osman'n kanndan m dem vuruyorsun?" Bu blm olduka ilgintir. Hz. Ali (a.s) tarihin keskin gzlerinden kaan gerekler zerinden esrar perdelerini kaldryor. Aratrmaclar, ruhbilimi ve toplumbilimi ilkelerinin yardm ve klavuzluunda ancak amzda bu gerei tarihin derinliklerinde tespit ederek aydnla kavuturmulardr. Hlbuki nceki asrlarda halk ounlukla Osman'n ldrlmesinde Muaviye'nin parmann olabileceine veya en azndan onu savunmada kusur etmi olabileceine inanmyordu. Muaviye ve Osman ikisi de Emev boyuna mensup olup, aralarnda kabile ba vard. meyyeoullar arasnda nceden plnlanm hedefler ve belli yntemler konusunda yle salam bir ba vard ki, gnmz tarihileri bu ba, gnmz dnyasnda parti yeleri arasndaki balar trne benzetmilerdir. Yani onlar birbirine balayan tek ey, sa-dece rk ve kabile duygular deildi; kabile ba sadece onlar bir araya toplayan ve madd hedefler urunda uyum ve birlik iinde olmalarn salayan bir ortam sunuyordu. Buna ilaveten Muaviye kendi ahs adna Osman'dan destekler grm, dostluunu kazanm biri olarak onun dostu ve destekleyicisi gibi grnyordu; dolaysyla hi kimse Muaviye'nin perde arkasnda bu ite parma olabileceine inanamyordu.
Muaviye'nin tek bir hedefi vard ve o hedefe ulamak iin her vesileden yararlanmay mubah gryordu. Onun gibilerin mantnda ne insan efkatlerin, ne de ilkelerin bir rol olabilirdi. Osman'n hayatta olmasndan ok, lmnden daha fazla yararlanabileceini ve onun kannn dklmesinin kendisini daha fazla glendireceini tehis ettii gnden itibaren, onun ldrlmesi iin komplolar dizip ortam hazrlamaya koyuldu. yle ki, Osman'a etkili yardmlar yapp ldrlmesini nleyebilecei anlarda, onu olaylarn penesinde yalnz brakt. Fakat Hz. Ali (a.s) keskin gzyle Muaviye'nin grnmeyen parman gryor, perde arkasndaki olaylar biliyordu; ite bu nedenle Muaviye'yi Osman'n lmnden dorudan sulu ve sorumlu tutuyordu. Nehc'l-Bela'da mam Ali'nin (a.s) Muaviye'nin mektubuna cevaben yazm olduu uzun bir mektup var. Muaviye mama yazd mektupta o hazreti, Osman'n l-drlmesi plnna katlmakla suluyor; mam (a.s) da ona yle cevap veriyor: "Sonra benimle Osman arasndaki iten sz ayorsun. Ona soy bakmndan yaknlk dolaysyla bu sorunun cevabn alman senin hakkndr. Hangimiz ona daha fazla dmanlk ettik, hangimiz lmne sebep olduk? Ona, yardm etmek istedii hlde onun 'Sen yerinde otur.' deyip yardmn istemedii kii mi, yoksa onun yardm istedii hlde yardmna gelmeyen, bana gelenler gelinceye dek oyalanan kii mi?... Nice kere ona, yapt ii bildirdim ben; gittii yolun nasl bir yol olduunu syledim ben; bundan dolay zr dilemem
ve yaptklarma da piman deilim. Ona kar bir gnahm, bir taksirim varsa o da, ona doru yolu gstermemdir ancak. Ama nice susuzlar vardr ki suu olmadan, sebebi bilinmeden knanrlar. Baz kere gerek t veren ancak, thmet altna girer. Ben gcm nispetinde islh etmekten baka bir hedef peinde deilim. Allah'tan bakasndan baar dilemem ve O'na tevekkl ederim."1 Baka bir mektubunda Muaviye'ye hitaben yle buyurur: "Osman ve onu ldrenler hakkndaki fazla ve lzumsuz szlerine gelince: Sen o kiisin ki, kendine yardm umduun, faydal grdn zaman ona yardm ediyordun; oysa ki ona yardmda bulunman gerektii zaman, onu hor-hakir braktn, yardmna komadn."2 Aslnda Osman'n ldrlmesi, birok fitnenin meydana gelmesinden kaynakland; asrlar boyu slm'n eteini brakmayan ve etkileri gnmze kadar devam eden yeni yeni fitneler slm dnyasn megul edegelmesine sebep oldu. Hz. Ali'nin (a.s) Nehc'l-Bela'daki szlerinden, mamn (a.s) Osman'n gidiatn ok eletirdii ve inklp kesimi hakl grd anlalmaktadr. Buna ramen Osman'n hilafet makamnda ona ba kaldranlar tarafndan ldrlmesini slm'n ve Mslmanlarn maslahatna uygun grmyordu. Daha Osman ld-
................................................................................
rlmeden nce Hz. Ali (a.s) bundan endieleniyor ve bunun korkun sonularn grebiliyordu. Osman'n iledii sular, er'an ldrlmesini gerektirecek lde olup olmay, Osman'n ldrlmesine daha fazla etrafndakilerin bilinli olarak veya cehaletleri yznden zemin hazrlamalar ve Osman'n ldrlmesi dnda btn yollar inklplarn yzne kapamalaryla, Osman'n hilafet makamnda inklplar tarafndan ldrlnn slm ve Mslmanlarn maslahatlarna ters d-p dmedii birbirinden farkl iki konudur. Hz. Ali'nin (a.s) szlerinden anlalyor ki o hazret, Osman'n yntemini deitirmesini, gittii yoldan dnerek slm adalet yolunda hareket etmesini, bunu kabul etmedii takdirde inklplarn onu hilafet makamndan uzaklatrarak gerekirse gzaltnda bulundurmalarn, yerine bu makama layk olan birinin gelmesini, sonra da o makama salahiyeti olan halifenin Osman' yarglayarak hakknda gerekli hkm vermesini istiyordu. Hz. Ali (a.s) Osman'n ldrlmesine dair herhangi bir telkinde bulunmad gibi, inklplara kar onu dorulayp savunmamtr da. Hz. Ali'nin (a.s) btn gayret ve a-bas, kan dklmeden inklplarn meru isteklerinin ye-rine getirilmesiydi: Osman ya gemiteki gidiatn dei-tirmeli ya da kenara ekilip ii ehline brakmalyd. Hz. Ali (a.s) iki taraf hakknda yle hkmetmektedir:
"O, kendi reyiyle hareket etti; her eyi kendisine ve akrabalarna tahsis ederek iyi etmedi. Siz de onun hakknda sabrsz davrandnz; iyi etmediniz."1 Bir arac olarak inklplarn isteklerini Osman'a ulatrdnda, Osman'n hilafet makamnda ldrlmesinden ve Mslmanlar arasnda byk bir fitne kapsnn a-lmasndan endielendiini bildirerek Osman'a hitaben yle buyurdu: "Allah iin olsun, bu mmetin ldrlecek imam olma! nk bu mmet iinde bir imam ldrlr ki, onun yznden kyamete kadar sava srer-gider; mmete, iler pheli grnr; aralarnda fitne dalr, oalr, artk mmet ne hakk grr, ne batl; ikisini de ayrt edemez olur; o fitneler iinde dalgalanp durur halk; bocalayp gider bylece."2 Hz. Ali (a.s) Osman'n hilafet dneminde onun huzurunda veya gyabnda onu eletirir, ona itiraz ederdi; nitekim Osman'n ldrlmesinden sonra da onun hatalarn, inhiraflarn srekli hatrlatr ve bylece Muaviye'ye ait olduu sylenen "llerinizi hayrla ann."3 Szn kabul etmediini ve bu sze itinasz davrandn gsterirdi. nk bu ilkeyle gerekte salahiyetsiz hkmetler ve fasit yneticilerin aklanmas hedefi gdlmekte, lmleriyle birlikte gemiteki hata1- Nehc'l-Bela, mektup, 30. 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 163. 3- Bozuk hkmetler ve fasit insanlarn gemilerine snger ekip bylece gelecek nesillere bir ders olmasn ve sonraki bozuk hkmetlere tehlike yaratmasn nlemek iin bir hadis olarak Muaviye tarafndan uydurulduu sylenmektedir
................................................................................
lar zerine bir snger ekilmek suretiyle gelecek nesillere bir ibret dersi olmas nlenmek istenmekte, mevcut ve gelecekteki bozuk ynetimler karsndaki direni ve tehlikelerin ortadan kaldrlmas amalanmaktadr. Eletiri konular ise yledir: 1- 128. hutbede, Ebuzer-i ifar'nin Osman tarafndan Rebeze'ye srgne gnderilmesi srasnda buyurduu cm-lelerde eletirici, inklp ve itiraz eden Ebuzer'e hak ver-mekte, onu teyit etmekte ve dolayl olarak Osman'n hkmetini fasit bir ynetim olarak tantmaktadr. 2- 30. hutbede daha nce naklettiimiz gibi yle buyurmutu: "O, kendi re'yiyle hareket etti; iyi etmedi." Yani Osman istibdat yolunu tuttu, kendisi ve akrabalarn mmetin bireylerine stn grd. 3- Osman, zayf ve kendisinden iradesi olmayan birisiydi; Resulullah (s.a.a) tarafndan srgne gnderilmi olmasna ramen Mervan b. Hekem'i Medine'ye getirdi ve Mervan yava yava Osman'n veziri konumuna geldi, bata Mervan olmak zere akrabalar onun zerinde sulta kurdular ve onun adna istedikleri her eyi yaptlar. Hz. Ali (a.s) Osman'n huzurunda bunlar eletirerek ona hitaben yle dedi: "Yan-ban aldktan, mrn sona geldikten sonra Mervan'n istedii yere srp gtrd bir mal hline gelme!"1 4- Osman, Hz. Ali'ye (a.s) kt zanda bulunuyordu; Hz. Ali'nin Medine'de olmasn kendisi iin zararl gryordu. Hz. Ali (a.s) inklp kesimin dayana ve geleceklerinin midi saylrd; zellikle inklplar bazen
Ali'nin (a.s) ismine slogan atyor, resmen Osman'n hilafetten alnp yerine Ali'nin gemesini istiyorlard. te bu nedenle Osman, Ali'nin Medine'den uzaklamasn, bylece inklplarn onu grmemelerini istiyordu. Fakat te yandan da Ali'nin (a.s) kendisiyle inklp kesim arasnda hayrseverlikle araclk yaptn ve varlnn ortamn ya-tmasna sebep olduunu aka gryordu. Bu nedenle de Ali'den (a.s), Medine'den kp geici olarak Medine'nin yaklak altm be km. uzaktaki Yenbu'daki tarlasna gitmesini istedi. Fakat ok gemeden Ali'nin yokluundan dolay rahatszlk duyup, peine adam gndererek Medine'ye geri dnmesini istedi. Doal olarak Hz. Ali (a.s) Medine'ye dnnce, hakkndaki sloganlar daha da iddetlendi. Osman tekrar Hz. Ali'den Medine'yi terk etmesini istedi. Osman'n, Hz. Ali'ye Medine'yi terk edip tarlasna gitmesine dair mesajn bn-i Abbas getirdi. Hz. Ali (a.s) Osman'n bu hakaret dolu davranna kzarak yle buyurdu: "Ey Abbas olu! Osman beni, tarlay sulamak iin su tayan deveye benzetmek istiyor; gideyim, geleyim. Git diye haber yolluyor; sonra haber geliyor, gel diyor; imdi de gene git diye haber salyor. Andolsun Allah'a ki, aleyhine kalkanlar, Osman' savunmak suretiyle sulu olacamdan korkacak bir dereceye dek yattrdm."1 5- Hepsinden daha iddetlisi kkiyye hutbesindeki szleridir:
................................................................................
"Derken kavmin ncs kalkt; hem de bir hlde ki iki yan da yelle dolmutu; ii gc, yediini karacak yerle yiyecei yer arasnda gidip gelmekti. Onunla beraber babasnn oullar da ie giritiler; Allah maln ilk baharda devenin otlar, ayr-imeni yiyip smrmesi gi-bi yediler, smrdler. Sonunda onun da ipi zld; hareketi tezce yaralanp ldrlmesine sebep oldu, karnnn dolgunluu onu bu hle getirdi; iini tamamlad gitti."1 bn-i Ebi'l-Hadid bu blm aklarken yle diyor: "Bu tabirler, en ac tabirlerdir ve bence yerme ve hicvetme maksatl sylenen en iddetli Arap iiri olduu sy-lenen Hatie'nin mehur iirinden daha iddetlidir." te bunlar Hz. Ali'nin (a.s) ilk halife hakkndaki szleri ve eletirilerinden baz pasajlard. Biz bu kadarnn yeterli olduunu dnyor yetiniyor ve Rabbimizden he-pimize dorular gren gz ve ona ittiba ettirecek cesaret ve samimiyet ltfetmesini diliyoruz.
................................................................................
ACI SUSKUNLUK
Nehc'l-Bela'da hilafetle ilgili olarak zerinde durulan meselelerin ncs Hz. Ali'nin (a.s) olaylar karsnda susmas, sabretmesi ve bunun hikmetiyle baldr. Susmadan maksat, kyam etmeyii ve klca sarlmaydr; yoksa Hz. Ali (a.s) uygun grd her frsatta gerekli tenkitleri yapmaktan, hakkn talep etmekten ve zulme uradn sylemekten ekinmezdi. Hz. Ali (a.s) bu suskunluu ac bir ekilde anmakta, bunu ok zc, kahredici dnem olarak tanmlamaktadr: "erpe kar gzm yumdum; boazma oturan erbeti yuttum; fkemi yendim; zakkumdan da ac olan o mihnete dayandm."1
Hz. Ali'nin (a.s) suskunluu zavalllk ve aresizlikten kaynaklanan bir suskunluk deil, hesapl tasarlanm ve mantkl bir suskunluktu; yani o, iki seenek arasndan maslahat gerei en zor ve ypratc olann seti. Kyam etmek ona daha kolayd; bu kyamda olsa olsa yardmcsnn olmayndan kendisi ve ocuklar ehit olurdu. Zaten ahadet Hz. Ali'nin (a.s) arzusuydu ve tam da bu artlar al-tnda yapt bir konumann bir blmnde Ebu Sfyan'a hitaben yle demiti: "Andolsun Allah'a, Ebutalip olu, ocuun anasnn memesine dkn olmasndan, daha da dkndr lme."1 Hz. Ali (a.s) bu buyruuyla Ebu Sfyan ve dierlerine, susmasnn lmden korktuundan deil, o artlar altnda kyam ve ahadetinin slm'n zararna olacandan kaynaklandn anlatmak istemitir. Hz. Ali (a.s) suskunluunun bir hesap-kitap zere olduunu, iki yoldan maslahata en uygun olann setiini aklamaktadr: "Dndm; kesilmi elimle hamle mi edeyim; yoksa bu kapkaranlk krle sabr m edeyim? Hem de ylesine bir krlk ki ihtiyarlar tamamyla ypratr; ocuu kocaltr; inanan da Rabbine ulancaya dek bu zulmette zahmet eker. Grdm ki sabretmek daha doru; sabrettim; ettim ama gzmde diken vard, boazmda kemik vard."2
1- Nehc'l-Bela, hutbe, 5. 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 3.
................................................................................
SLM BRLK Doal olarak herkes, Hz. Ali'nin (a.s) stne titredii, zarar grmesini istemedii ve byle bir kahredici zahmete, skntya dayanmaya raz olacak kadar nem verdii eyin ne olduunu bilmek ister. O ey hi kukusuz slm birliini korumak ve Mslmanlar arasna tefrika ve ihitlaf girmesini nlemek dncesidir. Mslmanlar, daha yeni yeni dnya zerinde g ve kuvvetlerini ortaya koymakta iken, bunu saflarnn ve szlerinin birliine borluydular. Sonraki yllarda da akllar hayrete dren zaferlerini de bu sz birlikleri sayesinde kazanmlardr. Doal olarak Hz. Ali (a.s) bu maslahattan dolay sessiz kald, uzlama yolunu seti. Fakat otuz yandaki bir gencin, ihlas ve ileri grllkte, slm iin kendisinin mahrumiyet ve ezilmesiyle sonulanacak bir yolu seecek kadar kendini ilerletmesi, bu uurda kendine sulta kurmas, nefsine hakim olmas ve slm'a vefal kalmas inanlacak bir ey midir?! Evet inanlacak bir eydir bu. Hz. Ali'nin (a.s) olaanst kiilii byle durumlarda aydnla kavumaktadr. Bu sadece bir tahmin ve zan deil; Hz. Ali ahsen bu konu zerinde durmu ve ak bir ekilde susmasnn nedenini, Mslmanlarn tefrikaya dmesini nlemek olarak beyan etmitir. zellikle kendi hilafeti dneminde, Talha'yla Z-beyr biatlerini bozarak, Mslmanlarn arasnda fitne kardklarnda, Hz. Ali (a.s) defalarca kendisinin Resulul-lah'tan (s.a.a) sonraki durumunu bunlarla karlatrarak diyor ki, ben srf Mslmanlarn arasnda tefrika kmasn diye kesin
hakkma gz yumdum, hlbuki bunlar bana kendi meyil ve istekleriyle biat etmi olmalarna ramen biatlerini bozdular da Mslmanlarn arasna ihtilaf drmekten korkup ekinmediler. bn-i Ebi'l-Hadid 119. hutbenin erhinde Abdullah b. Cnade'den yle nakleder: "Hz. Ali'nin (a.s) hilafetinin ilk gnlerinde ben Hicaz'daydm, o sralarda Irak'a gitmek istiyordum. Mekke'de umre yaparak Medine'ye geldim. Mescid-un Nebi'ye girdim. nsanlar namaz iin toplandlar. Hz. Ali klcn kuanm olduu hlde gelerek bir hutbe okudu. Bu hutbesinde Allah'a hamd ve sena, Resulullah'a (s.a.a) salat ve selmdan sonra yle buyurdu: Resulullah'n vefatndan sonra mmetin bizim hakkmza tamah edeceklerine inanmazdk, fakat beklenmeyen ey oldu; bizim hakkmz gasbettiler ve biz avam arasnda sradan insanlardan olduk, bizden birok gzler alad ve rahatszlklar meydana geldi. Hz. Ali (a.s) devamla yle buyurdu: Vallahi, Mslmanlarn arasna tefrika dmesinden, kfrn geri dnmesinden ve dinin yok olmasndan korkmasaydm, onlara kar imdi olduumdan daha farkl olurdum." "Bu srada szn Talha ve Zbeyir hakknda srdrerek yle buyurdu: Bu ikisi bana biat ettiler; ancak sonra biatlerini bozdular, siz Mslmanlar arasna ayrlk salmak, birbirine drmek iin Aye'yi alp Basra'ya gtrdler." Yine bn-i Ebi'l-Hadid, Kelb'den yle nakleder: Ali (a.s) Basra'ya doru hareket etmeden nce bir hutbesinde yle buyurdu:
"Kurey, Resulullah'tan (s.a.a) sonra hakkmz bizden alp kendilerine tahsis ettiler. Grdm ki, buna sabretmek Mslmanlarn tefrikaya dmelerinden, kanlarnn dkl-mesinden daha uygundur; nk, insanlar yeni Mslman olmulard, din hareket ettirilen bir su tulumu gibiydi, en kk bir geveklik onu yok ederdi -sustum-. Talha ve Z-beyr'e ne oluyor? Hi olmazsa bir yl veya en azndan birka ay sabretseydiler, benim hkmetimi grp sonra kararlarn verseydiler. Fakat onlar dayanamadlar ve bana kar ba kaldrdlar, Allah'n kendilerine bir hak vermedii bir konuda benimle ekitiler." bn-i Ebi'l-Hadid, kkyye hutbesinin erhinde yle kaydeder: "ra olaynda Abbas sonucun ne olacan bildii iin Ali'den uraya katlmamasn istedi. Fakat Ali sonu asndan Abbas'n grn teyit etmesine ramen onun bu nerisini kabul etmedi ve 'Ben ihtilaf sevmem.' diye mazeret getirdi. Buna karlk Abbas, 'O hlde sevmediin bir eyle karlaacaksn' dedi." bn-i Ebi'l-Hadid, Nehc'l-Bela'ya yazd erhin ikinci cildinde 65. hutbenin aklamasn yaparken yle kaydeder: "Ebu Lehep oullarndan biri, Ali'nin (a.s) fazilet ve hakl olduuna dair ve muhaliflerini ktleyen birtakm iirler okudu. Ali bunu duyunca, onu tahrik ve slogan saylan bu tr iirler okumaktan alkoyarak buyurdu ki: Dinin selamet olmas, bizim yanmzda baka eylerden daha sevimlidir."
................................................................................
Bu tavrlarn hepsinden daha net ve daha a Neh-c'l-Bela'da kaydedilmitir. Nehc'l-Bela'da yerde bu tavr apak bir ekilde gemektedir: 1- Ali'yi savunmak ad altnda fitne karmak iin gelen Ebu Sfyan'a verdii cevapta: "Ey insanlar, fitneler dalgalarn kurtulu gemileriyle an; birbirinizden nefret etme yolunu yarn, gein; vnmek tacn balarnzdan atn."1 2- Alt kiilik urada Abdurrahman b. Avf tarafndan Osman'n tayin edilmesinden sonra: "Mutlaka siz de bilirsiniz ki benim onda (hilafette) benden bakasndan daha fazla hakkm var; ama andolsun Allah'a ki ben, Mslmanlarn ilerini dzene sokmak iin onu teslim ederim ve bu ite, ancak bana cevredilmi olur."2 3- Malik Eter, Ali (a.s) tarafndan Msr'a vali tayin edilince, o hazret Msr halkna bir mektup yazd (ki bu mektup Malik-i Eter'e uzunca yazlm mehur talimattan farkldr). Asr- saadetteki olaylara deindii bu mektubun bir blmnde yle buyuruyor: "Fakat bir de baktm, grdm ki halk, filn kiiye biat etmekte; elimi ektim; sonunda insanlarn dinden dndklerini, Muhammed'in (s.a.a) dinini iptle kalktklarn, halk buna ardklarn grnceye dek dayandm. Fakat bu ie giritikleri zaman, slm'a yardm etmezsem onda bir gedik alacandan, onun yklacandan korktum; nk bu musibet bana, az bir gn
srecek, sonra serap gibi yitip gidecek yahut bulut gibi dalp yitecek olan hilfetten, size emir olmaktan mahrum kalmaktan da daha byk olacakt."1 K SEKN KONUM Hz. Ali (a.s), buyruklarnda iki konuda iki nemli konuma iaret etmekte ve bu konuda kendi tutum ve tavrn, kendine has ve sekin nitelemektedir. Yani bu iki konuda yle bir tavr taknmtr ki dnyada, o artlar altnda byle bir karar verebilecek ok az insan vardr. Hz. Ali (a.s) bu iki hassas konumun birinde susmu, dierinde ise kyam etmitir; o artlar altnda susmak grkemli ve yce, kyam ise daha grkemli, daha ycedir. Hz. Ali'nin (a.s) sustuu yer yukarda akladmz durumdur. Baz artlar altnda susmak ve mdara etmek, kanl kyamlardan daha ok gl ve kendine hakim olmay gerektirmektedir. Yiitlik, cesaret ve gayret sembol olmak-la tannan, hibir zaman dmana arkasn dnmemi olan ve korkusu yiitlerin elini ayan titreten birini gz nnde bulundurun; bazen yle durumlarla karlar ki, siyaset sevdals insanlar hassas artlardan yararlanarak onu zor durumda brakrlar, sevgili eine hakaret ederler, o da fkeyle eve girerken einin dalar yerinden skecek cmlelerle yiit kocasn knamasyla ve u cmleleriyle karlar:
................................................................................
1- Nehc'l-Bela, mektup, 62.
"Ey Ebu Talip olu! Neden evin kesine sinmisin? Senin korkundan yiitlerin gzne korku girmezdi; imdi bu zayf insanlar karsnda geveklik mi gsteriyorsun? Keke lseydim de bu gn grmeseydim." Olaylara fkelenen Ali (a.s) ok sevdii ve sayg duyduu ei tarafndan byle tahrik ediliyorken, onu yerinden skp kaldramayan, yere ivileyen g nereden kaynak-lanmatadr?! Ali, Zehra'nn szlerini duyduktan sonra, yumuak bir dille onu yattryor: "Hayr, ben deimedim. Ben gemite olduum gibiyim; ancak maslahat baka bir eydir." Nihayet Zehra'y ikna ediyor ve Zehra da "Allah bana yeter, o ne gzel vekildir!" diyor. bn-i Ebi'l-Hadid 215. hutbenin erhinde u mehur olay aktaryor: "Bir gn Hz. Fatma (s.a) Hz. Ali'yi (a.s) kyama davet ediyordu. Tam o srada mezzinin 'Ehedu enne Muham-meden Resulullah' dedii iitildi. Ali, Zehra'ya; bu nidann kesilmesini ister misin? dedi. Zehra, hayr dedi. Ali, benim de demek istediim budur, dedi." Hz. Ali'nin (a.s) "Benden baka hi kimse buna cr'et edemezdi." diyerek vnd kendine has anl kyam ise, Hariclere kar savayd: "Sonra ey insanlar, bilin ki ben fitnenin gzn kr ettim; dalga-dalga yaylan karanlna benden baka kimse dalamaz; coup duran kudurganlna kimse atlamaz."1
Hariclerin zahir takvalar yleydi ki, her mmini pheye dryordu. Karanlk ve pheli bir ortam, kalp-lerde phe uyandrmt. Onlar, fazla secdeden alnlar ve dizleri kabaran, tabakalaan on iki bin kiiydiler; zahitler gibi yiyorlar, zahitler gibi giyiyorlar ve zahitler gibi yayorlard; dillerinde srekli Allah'n zikri vard. Fakat slm'n ruhundan habersizlerdi, slm kltrnden yoksunlard; btn noksanlklarn rku ve secdeye bask yaparak telafi etmek istiyorlard; dar grl, zahirperest, cahil, kat ve slm karsnda byk bir engel oluturuyorlard. Hz. Ali (a.s) byk bir iftiharla buyuruyor ki: Bu kutsal grnml insanlarn yaratabilecekleri byk tehlikenin farkna ben vardm; tabakalaan alnlar, zahitler gibi giyimleri ve srekli zikir syleyen dilleri benim basiretimi krletiremedi; bunlarn ayaklar yer tutar da glenecek olsaydlar, slm' yle bir katlk, dorukluk, gericilik ve zahircilie ekerlerdi ki, artk slm'n beli dzelmez, s-lm'dan eser bile kalmazd. te bunun farkna ben vardm. Evet, bu iftihar sadece Ebutalip olu Ali'ye nasip oldu. Hangi gl ruh byle hak yanls gzken tipler karsnda sarslmaz ve hangi bilek bunlarn tepesine inmek iin kalkar da titremezdi?!
................................................................................
6. Blm
NASHATLER VE HKMETL SZLER
Esiz Nasihatler -Baka tlerle Mukayese -t ve Hikmet -t ve Hitabe Nehc'l-Bela'nn nemli Blmleri -Nehc'l-Bela'nn t Unsurlar -Hz. Ali'nin Mantyla Tanalm -Takva Takva Snrlama Deil, Masuniyettir -Takva Masuniyettir -Karlkl Taahht Zht ve ekinme slm'daki Zht ve Hristiyanlktaki Ruhbanlk -ki Soru -slm Zahitliinin Temel lkesi Zahit ve Rahip -Zahitlik, sar ve Fedakrlk -Dert Ortakl Zahitlik ve zgrlk Zahitlik ve Maneviyat -Zahitlik, Ak ve Tapnma -Dnya Ahiret elikisi Zahitlik; Fazla Verim in Az Almak
................................................................................
NASHATLER VE HKMETL SZLER
ESZ NASHATLER Nehc'l-Bela'nn en byk blm, nasihatler ve tler blmdr. Nehc'l-Bela'nn yaklak yarsn -tler oluturmaktadr. Nehc'l-Bela bu denli mehur o-luunu daha ok nasihatlere, tlere ve tatbik, amel hik-metlere borludur. Kur'n- Kerim ve Resulullah'tan (s.a.a) bize ulaan ve Nehc'l-Bela'nn kk ve kaynan oluturan nasihatler bir yana braklrsa, Nehc'l-Bela'nn tleri Arapa ve Farsa'da esizdir. Bin yldan daha uzun bir zamandan beri bu vaazlar etkili ve fevkalde rollerini ifa etmektedir. Bu canl szler hl kalpleri heyecanlandrmada, duygulara incelik bahetmede ve gzyalarn aktmada gcn korumaktadr ve insanlk va-
rolduka, bu kelimeler etkilerini gstermeye devam edecektir.
Baka tlerle Mukayese

Farsa ve Arapa'da birok tler, son derece yce ve zarif vaazlar vardr; ancak bunlar nazm ve iir kalbndadrlar. Arapa'da Ebu'l Feth-i Besti'nin mehur kasidesi u beyitle balar:
"Ziyadet'l-mer'i fi dnyahu nuksanu Ve ribhuh-u gayr-i mahz-il hayr- nuksanu"
(Dnyada erkein fazlal noksandr / Kr srf hayr deilse noksandr.) Yine gen olunun lm mnasebetiyle Ebu'lHasan Tahami'nin iiri de yle balar:
"Hkm'l-meniyet-i fi'l beriyyet-i cari Ma hazih-id dnya bi-dar-i karari"
(nsanlar arasnda arzularn hkm geerlidir / Bu dn-ya kalma yurdu deildir.) Yine Msrl Buseyr Resulullah' (s.a.a) ven mehur "Burde" kasidesinin ba taraf yledir:
"Fe inne emmret bi's-si me't-teazet Min cehlih bi-nezr-i bi ve'l hiremi"
(Dorusu ktle emreden nefsim bana nasihat etmez / nk yalln korkusuna cahildir o.) Resulullah' (s.a.a) vmeye balaynca da der ki:
"Zelumet sunnet-u men ehye-z zelme il En-iteket qademh-ud durre min veremi"
(Parlad, gece karanln ayaklar iinceye dek / ihya ederek geiren kimsenin snneti.) Bunlardan her biri lmsz birer eser olup bir yldz gibi Arap slm edebiyatnda parlar ve hibir zaman nur ve parlakl azalmaz. Farsa'da Sa'd'nin Glistan ve Bostan ve Kasaid'deki t ierikli iirleri ok ekici ve etkili olup kendi trnde aheserdir. Glistan kitabnn giriinde u beyitlerle balayan iirleri gibi:
"Her dem ez omr mreved nefes n nigeh mkonem nemnde bes."
................................................................................
(Her an mrden bir nefes gider / Baknca grrm az kald, biter) Veya Kasaid'de:
"Eyyuhe-ns cihn cy-i ten sani nst Merd-i dn be cihn dten erzn nst."
(Ey insanlar cihan dinlenme yeri deil / Bilgili insan dnya iin gnderilmi deil.) Ya da:
"Cihn ber b nehde est o zindeg ber bd Gulm- himmet-i nem ki dil ber u nenehd."
(Cihan suya braklmtr, hayat rzgara / Ona gnl vermeyenin abasnn klesiyim ben) Veya:
"Bes bigerdd-o bigerded rzigr Dil be duny der nebended hyr."
(O hlde dnn de dnsn gnler / Dnyaya gnl vermez akll er.)
Sa'd'nin Bostan' ok gzel t ve nasihatlerle doludur. Bunlarn arasnda tvbe ve kurtulu yoluyla ilgili olan dokuzuncu blm ayet hepsinden daha stndr. Ve yine Mevlana'nn Mesnevi'deki tlerinden bir blm ve rneini zikretmeye frsat bulamadmz baka Fars dili airlerinin iirleri de byledir. slm edebiyatnda ok yce t ve nasihatler vardr. Elbette bu ycelik sadece Arapa ve Farsa'yla snrl deildir; Trke, Orduca ve Mslmanlarn konutuklar di-er baz dillerde de slm edebiyat maharet ve gzelliini bu alanda da ortaya koymutur; bunlarn hepsine, denilebilir ki kendine has ortak bir ruh ve maneviyat hakimdir. Kur'n- Kerim, Resulullah (s.a.a), Emir'l-Mminin Ali (a.s) ve dier Ehlibeyt mamlar ve slm dininin nder kiilerinin szleriyle tananlar, bu tlerin tmnde slm ruhunun hakim olduunu ve ayn ruhun Farsa tlere de yansdn grr; yani ruh slm ruhudur, fakat tatl Farsa dili kalbnda. Arapa ve Farsa dillerinde gr sahibi olan ve slm edebiyatn yanstan baka dillerle de tanma imkn bulanlar, slm tler alannda ortaya konulmu aheserleri bir araya toplarlarsa, slm kltrnn bu bakmdan ne ka-dar zengin ve ileri olduu gzler nne serilmi olacaktr. Fakat ne ilgintir ki tler konusunda, Farsa konuanlarn btn stnlkleri iirde kendini gstermi ve ne-sirde hibir parlak esere rastlanmamaktadr. Nesirde olanlar da ksa cmleler eklindedir. Bir blm tlerden oluan ve kendi
m tlerden oluan ve kendi trnde bir aheser olan Glistan'n nesir blm veya Hce Abdullah Ensar'den naklolunan cmleler buna en belirgin rneklerdir. Bu alanda bilgim zayf olmasna ramen bildiim kadaryla Farsa metinlerde ksa cmlelerden teye geen ve ksa da olsa bir oturumluk kayda deer nemli bir t nesri yoktur, hatta szl olarak ve ezberden okunan, daha sonra toplanarak kitaplara geen bir tek nesre rastlanamaz. Mevlana veya Sa'd'den, irad toplantlarnda izleyicilerine vaaz eklinde telkin ettikleri meclisler naklolunmutur. Ancak kesinlikle ayn sekin kiilerin t ierikli iirleri seviyesinde deildir bunlar; nerede kald ki Neh-c'l-Bela'nn tleriyle mukayese edilebilecek deer ve seviyede olsunlar. Risale veya mektup eklinde yazlan elimizde mevcut metinler de byledir; Ebu Hamid Muhammed Gazali'nin Nasihat'l-Mluk'u ve Ahmet Gazali'nin, rencisi Ayn-ul Guzat-i Hemadani'ye hitaben yazm olduu genie mek-tubundan ibaret olan Taziyane-i Slk'u gibi. T VE HKMET t veya vaaz, Kur'n- Kerim'de getii gibi l davet ynteminden (hikmet, vaaz ve iyi mcadele) biridir. tle hikmetin fark uradadr: Hikmet retidir, t ise hatrlatma ve uyardr. Hikmet bilinlenmek, t ise uyanmak iindir. Hikmet cahillikle mcadele-
................................................................................
dir, t ise gafletle. Hikmet akl ve dnceyle ilgilenir, t ise gnl ve sevgiyle. Hikmet retir, t hatrlatr. Hikmet zihinsel birikimlere, kavramlara yenilerini ekler, t ise zihni birikimlerinden yararlanmas iin hazrlar. Hikmet mealedir, t grmek iin gz amaktr. Hikmet dnmek iindir, t kendine gelmek iin. Hik-met akln dilidir, t ise ruhun mesajdr. te bu nedenle hikmetin tam aksine tte t verenin, vaizin kiiliinin rol nemli ve temeldir. Hikmette ruhlar bir yabanc gibi birbirleriyle konuurlar, tte ise bir yanda konuan, te yanda ise dinleyicinin bulunduu elektrik akmna benzer bir durum sz konusudur; ite bu nedenle bu gibi sz yani t, "gnlden karsa gnle oturur" deyimini dorular. Aksi durumda t dinleyicinin bir kulandan girip br kulandan kar. tler hakknda yle denilir: "Sz kalpten karsa kalbe oturur ve eer dilden karsa kulaktan teye gemez." Yani, sz eer kalpten kar ve ruhun mesaj olursa, ite o zaman kalbe oturur ve etkisini gsterir. Ama eer ruhun mesaj olmaz, srf sz sanat olursa, kulaklardan teye gemez. T VE HTABE t, hitabe ve nutuk vermeyle de farkldr. Hitabe tpk t gibi duygularla ilgilenir; fakat hitabe duygular heyecanlandrmak, sabrszlatrmak iindir; t ise sakinletirmek ve dizginlemek iindir. Hitabe duygula-
rn suskun ve durgun olduu yerde ie yarar, te ise duygu ve ehvetlerin kendi balarna harekete getii durumlarda gereklilik kazanr. Hitabe gayret, yiitlik, cesaret, himaye, hamase, taassup, stnlk isteme, mertlik, erafet, azizlik, iyilikseverlik ve hizmet duygularn tahrik eder, kabartr ve ardndan hareketlilik oluturur. Hitabe dizginleri akln hesaplarndan karp duygular tufanna brakr; fakat t tufanlar yattrr, hesapl davranmak ve ileri grllk iin ortam hazrlar. Hitabe dar eker, t ise ie gtrr. Hitabe ve tn her ikisi de gereklidir. Nehc'l-Bela'da her ikisine de ska rastlanr. Burada nemli olan, frsat ve artlarn yerli yerinde deerlendirilmesi, her birinin kendi yerinde kullanlmasdr. Hz. Ali (a.s) coturucu hutbeleri duygularn kabartlmas, harekete geirilmesi, bir tufan koparlarak zalimlerin kklerinin kaznmas gereken yerlerde okumutur. Sffin Savanda Muaviye'yle karlaldnda yapt ateli konuma bunun bir rneidir. Muaviye ve ordusu daha abuk davranarak su yolunu ele geirmi, Hz. Ali'nin (a.s) ordusunu su konusunda zor durumda brakmlard. Hz. Ali (a.s) asker atmadan mmkn olduunca kanmak istiyor ve Muaviye'nin Ms-lmanlar iin kard sorunu mzakere yoluyla halletmeyi dnyordu. Ancak kafasnda farkl eyler tasarlayan Muaviye, frsat ganimet bilerek su yolunu ele geirmeyi kendisi iin bir baar sayp, bir trl grmeye yanamyordu. Hz. Ali'nin (a.s) ordusu zor anlar yayordu. te burada ateli bir hamaset hi-
................................................................................
tabesi yaplp bir tufan oluturulmal ve ani bir saldryla dman gleri geri pskrtlmeliydi. Dolaysyla Hz. Ali (a.s) ordusuna yle bir nutuk verdi: "Bunlar sizden sava tatmak, sizin elinizden sava an yiyip kanmak istiyorlar; doyurun onlar. Ya aala raz olun, erefsizlii gze aln; yahut kllar kanlarla sulayn da suya kavuun, iip kann. Kahrolarak, alalarak yaamanzdadr lm; kahrederek, ycelerek lmenizdedir dirim." "Duyun, bilin ki Muviye, bir blk azgnla gelmi; ii, gerei onlardan gizlemi; onlarn gslerini lm oklarna ama etmi."1 Bu cmleler yapacan yapt, kanlar kaynatt, yiitlikleri coturdu; daha akam olmadan Muaviye'nin askerleri geri ekilmek zorunda brakld ve su yolu Hz. Ali'nin (a.s) askerlerinin eline geti. Ancak Hz. Ali (a.s) tlerini baka yerlerde yapmtr. Halifeler dneminde, zellikle de Osman'n hilafet d-neminde birbirini izleyen fetihler, hesapsz kitapsz ganimetler, o byk servetlerden yararlanmak iin iyi bir programn olmay, varlkllarn hakimiyeti, "Aristokrasi"nin yerlemesi yani hakimiyeti varlkllarn ele geirmesi, daha ileri srf bir kabilenin hkm srdrmesi, Mslmanlar arasnda ahlk bozukluklar, dnyaperestlik, naz-u nimet ve sse-pse dknlk, kabile asabiyetlerinin yeniden hortlamas, Arap-Acem taassuplarnn da buna eklenmesi gibi toplumsal bozukluklar arttka artmaktayd. Ve ite byle bir ortam1- Nehc'l-Bela, Hutbe, 51.
da bunca fesada kar ykselen tek feryat, melekut vaaz ve tleriydi Hz. Ali'nin (a.s). nallah ilerideki blmlerde Hz. Ali'nin (a.s) vaazlarnda sz konusu edilen takva, dnya, uzun arzular, nefsa-n hevesler, zht, gemiten ibret alma, lm deheti, kyamet korkusu gibi unsurlar zerinde duracaz.
................................................................................
NEHC'L-BELA'NIN NEML BLMLER

Seyyid Raz'nin hutbeler altnda toplad 239 paradan -her ne kadar bunlarn hepsi hutbe deilse de- 86's ttr veya en azndan hutbelerin bir ksm t ieriklidir. Hutbelerden bazlar ayrntl ve uzundur. "Allah'n be-yanyla faydalann." cmlesiyle balayan 174. hutbe, Neh-c'l-Bela'nn en uzun hutbesi olan Kasa hutbesi ve mut-takilerin sfatlarn aklayan 191. hutbe olduka uzun hutbeler olup, baz hutbeler ise ksadr. Hepsi mektup olmasa da mektuplar altnda toplanan 79 paradan 25'i ya tamamen ttr veya t ve nasihat dolu cmleler iermektedir. Mektuplarn bazlar, olu -mam Hasan'a (a.s) tlerini ieren 31. mektup gibi uzundur; bu mektup Malik Eter'e yazd mehur ahitnameden sonra en uzun mektuplarndandr. Yine Basra valisi Osman b. Huneyf'e hitaben yazd mehur 45. mektup da uzunca mektuplardan biridir.
................................................................................
NEHC'L-BELA'NIN T UNSURLARI Nehc'l-Bela'nn t unsurlar eitlidir. Takva, tevekkl, sabr, zht; dnyaya ar ballktan, gsterie kama, heva ve heveslerden, uzun arzulardan, taassuptan, zulmden, ayrmclktan saknma; ba, iyilik, muhabbet, mazlumlarn elinden tutma, zayflar himaye etme, istikamet, kuvvet ve ecaate tevik etme ve yine vahdete, birlie, ihtilaftan kanmaya, tarihten ibret almaya; tefekkr, tezekkr, nefis muhasebesi ve murakabasna tevik ve rabet uyandrma; mrn sratle getiinin, lm ve lmden sonraki hayatn zorlu aamalarnn ve kyametteki dehetlerin hatrlatlmas, Nehc'l-Bela'da dikkat ekilen, zerinde durulan unsurlardandr. HZ. AL'NN (A.S) MANTIIYLA TANIALIM Nehc'l-Bela'y mam Ali'nin (a.s) mant asndan tanmamz iin, baka bir ifadeyle, Hz. Ali'yi (a.s) t ve nasihat krssnde tanmamz, o hazretin nasihat ve t mektebiyle tanmak, o berrak ve zengin kaynaktan yararlanp hayata uygulamak iin sadece Ali'nin (a.s) buyruklarnda sz konusu ettii unsur ve konular saymamz yeterli deildir. rnein Ali (a.s) takva, tevekkl ve zht hakknda konumutur demek yeterli deildir; bilkis o hazretin bu szlerinden nelerin anlaldn grmemiz, Hz. Ali'nin (a.s) insanlarn ruhunu arndrmak, onlarn temizlik, manev zgrlk ve esirlikten kurtulmaya olan istekleri eilimleri hakkn-
daki eitimci zel felsefesinin ne olduuna bakmamz gerekir. Bu, genel olarak halkn, zellikle nasihati grnen kimselerin kullandklar yaygn szlerdir. Fakat bu szleri herkes ayn maksatla kullanmaz; bazen kiiler bu szleri kullanrken birbirine ters den anlamlar kastederler ve dolaysyla bunlardan birine ters den sonular alnr. te bu nedenle Hz. Ali'nin (a.s) kendine has mektebi asndan bu unsurlar zerinde ayrntl olarak durmamz gerekecek. Bahsimize "takva" konusuyla balyoruz. TAKVA "Takva" Nehc'l-Bela'da en sk kullanlan kelimelerdendir. Takva konusu zerinde Nehc'l-Bela kadar duran ok az kitap vardr. Nehc'l-Bela'da ise ok az kavram ve manaya takva kadar nem verilmi ve vurgulama yaplmtr. Sahi, takva nedir? Genelde takvann perhizkarlk, imsak, yani ekinme ve saknma olduu varsaylr. Baka bir ifadeyle takvann olumsuz pratik bir yaay yntemi olduuna inanlr. Buna gre, ekinme, saknma ve inziva ne kadar fazla olursa takva da bir o kadar mkemmel olur. Bu yoruma gre birincisi, takva amel ve tatbik aamasndan karlm, alglanm bir kavramdr; ikincisi, olumsuz bir yntemdir; ncs, olumsuz yan fazla olan amelin takva yn daha mkemmeldir.
te bu nedenle grnte takval kimseler, takvalarna en kk bir halel gelmemesi iin siyah-beyaz, ya-kuru, scak-souk her eyden saknr, herhangi bir ie mdahale etmekten ekinirler. phesiz imsak ve ekinme ilkesi insann salkl yaam ilkelerinden biridir. Salkl bir hayatta nefy (olumsuzluk) ve ispat (tant), selb (olumsuzlama) ve icab (olumlama), fiil ve terk, yz evirme ve dikkat kesilme i iedir. Ancak selb ve nefyetmeyle ispat ve icaba ulalabilir, terk ve yz evirmeyle fiil ve dikkatlilik gerekleir. Kelime-i tevhid, yani "la ilhe illallah" nefy ve ispattan olumaktadr; dierlerini nefiy ve reddetmeden, tevhitten sz etmek imknszdr. te bu nedenledir ki, isyanla teslim, kfrle iman yan yanadr; yani, her teslim bir isyan, her iman bir kfr ve her ispat ve icab bir selb ve nefyi gerektirmektedir: "O hlde kim tautu reddedip Allah'a inanrsa, kopmayan salam kulpa yapmtr."1 Burada iki hususa dikkat edilmelidir: Birincisi: Perhizler (kanmalar), nefiyler, selbler, isyan ve kfrler, "tezat"lar snr ierisinde bulunurlar; bir zttan (kart) ekinmek baka bir ztta gemek iindir ve birinden kopmak baka birine varmann balangcdr. Bu nedenle salkl ve faydal perhizlerin, saknmalarn hem yn ve hedefi vardr ve hem de bunlar belli snrlarla snrldrlar. O hlde bir yn ve hedefi olan ve de bir snrla snrl olmayan kr krne
1- Bakara, 256.
................................................................................
de bir snrla snrl olmayan kr krne amel, pratik bir yntem savunulup kutsanamaz. kincisi: Nehc'l-Bela'da "takva" kavram hatta man-tksal kavramyla da, saknma ve ekinmeyle e anlaml deildir. Nehc'l-Bela asndan "takva" uzun ruhsal a-ltrma ve hazrlklar sonucu elde edilen manev bir gtr. Makul ve mantkl perhizler, saknmalar bir taraftan bu manev durumun olumasna neden olurken, dier taraftan onun sonu ve gereklerinden saylrlar. Bu durum, insan ruhunu glendirir, ferahlatr ve ona masuniyet, dokunulmazlk kazandrr. Bu gce sahip olmayan bir kimse kendini gnahlardan korumak istediinde, kendini gnaha sebep olan, gnaha iten etkenlerden u-zak tutmaktan baka aresi olmayacaktr. Gnaha itici se-bepler srekli olarak toplumsal ortamlarda varolduuna gre de, toplumdan uzaklamak ve inzivaya ekilmek zorunda kalacaktr. Bu manta gre ya takval olup toplumdan uzak durmal ya da toplumun iine girerek takvay bir kenara atmaldr. Buna binaen insan ne kadar inzivaya ekilir ve toplumdan uzak durursa, halk arasnda o kadar takval ta-nnm olur. Ancak bir insann ruhunda manev takva gc oluursa, toplumu terk etmesi gerekmez; o kimse toplumu brakp inzivaya ekilmeksizin de kendini tertemiz ve arnm hle getirir. Birinci gruptakiler, bulac bir hastala tutulmamak iin kap dan eteine snan, ikinci gruptakiler ise bir a yaptrarak hastala kar korunan kimse
gibidirler; byle biri ehirden kp insanlarla iliki kurmaktan kanmaya gerek duymamakla birlikte hastalarn yardmna koup onlar kurtarr. Sa'di'nin Glistan'daki u iiri birinci grubun rneidir:
"Beddem bid der khsr, Kanaat kerde ez dnya be r, er goftem be ehr ender ney? Ki br-i bend ez dil ber go. Begoft nc per ryn nezend gol besyr od, piln belezend."
................................................................................
(Grdm bir abidi, dalara kam / Dnyadan kap maaraya snm Dedim neden ehre inmezsin? / Bir gnln dnlerini zmezsin? Dedi orada periler, gzeller gezer / nk gl ok olursa filler titrer.) Nehc'l-Bela, takvay, altrmayla, ruhsal idmanla elde edilen, kendine has etki ve sonular olan, bu cmleden insann kolay bir ekilde gnahtan korunmasn salayan manev bir g olarak tantmtr. "Haberiniz olsun ki, ben szmn eriyim; sylediim sz yerine getiririm. nmzdeki bellardan ibret alan kiiyi saknmak, ekinmek, pheli eylere uramaktan al koyar." Ve nihayet buyurur ki: "Bilin ki hatalar, sular, serke, azgn atlara benzerler; o hatalar, o sular ileyenlerdir, onlara binenler. Gemlerinden boanrlar, stlerindekilerle atee atlrlar. Bilin ki takva, sahiplerine rm olan develere benzer, ekinenler de onlara binen-
lere; binenlerin ellerindedir yularlar, onlar cennete gtrr gi-derler."1 Bu hutbede takva, nefsi kontrol eden ve dizginleyen manev bir ruh hleti olarak tanmlanmtr. Bu hutbe diyor ki, takvaszlk ve nefsin isteklerine itaat etmenin gerei, ehveti tahrik eden eyler ve nefsan istekler karsnda zaaf, alaklk ve kiiliksizliktir. nsan o durumda azgn ata binen iradesiz kii gibidir; azgn at, binicisini istedii tarafa gtrr. Takval olmann sonucu ise irade, manev kiilie sahip olma ve kendi varlk alanna hakim olmay gerektirir. Aynen ram bir ata binip, tam bir g ve otoriteyle atn istedii tarafa sren ve binei de kendisine tam anlamyla itaat eden usta bir binici gibi. "Ey Allah'n kullar! Allah korkusu (takva), Allah'n dostlarn O'nun koymu olduu snrlar inemekten al koyar. Allah dostlarnn kalplerini, Allah korkusuna balar. Hatta onlar seherlere kadar (ibadet iin) ayakta tutar, kavurucu bir gnde (oru tutarak) susuz brakr."2 Burada Hz. Ali (a.s) takvay, sonucu ve etkileri Allah'n haramlarndan kanmak ve Allah'tan korkmak olan bir sfat olarak tantyor. O hlde bu manta gre takva ne e-kinmenin ayns ve ne de korkunun aynsdr; aksine takva, bunlara sebep olan manev ve mukaddes bir gtr.
"Dorusu takva bugn (dnyada) bir kalkan ve kale, yarn (ahirette) ise cennete doru bir yoldur."1 155. hutbede takva, dmann giremeyecei yksek ve salam bir snaa benzetilmitir. Btn bunlarda mam Ali (a.s) dikkatleri takvann ma-nev ve ruhsal ynne ve insanda temizlik, iyilik, gnah ve ktlkten nefret etme duygusunu uyandracak ekilde ru-hunda brakt etkilere dikkat ekmektedir. Bu alanda r-nekler oktur; ancak bu kadarnn yeterli olacan ve hepsine deinmenin gerekli olmadn sanyorum.
................................................................................
TAKVA SINIRLAMA DEL, MASUNYETTR

Nehc'l-Bela'nn tle ilgili ilkelerinden sz aarak incelememize "takva" ile baladk. Nehc'l-Bela a-sndan, takvann ekinme ve kanmalara kaynak oluturan manev, mukaddes ve yce bir g, manev ve hayvan stn deerlere doru bir ynelme; aalklar ve madd hastalklardan kanmak olduunu grdk. Nehc'l-Bela asndan takva insann ruhuna kiilik ve kuvvet veren, insan kendisine otoriter ve malik klan bir durumdur. TAKVA MASUNYETTR Nehc'l-Bela'da takvann zincir, zindan ve snrlandrma deil, snak ve korunma olduu vurgulanmtr. Masuniyet yani korunmu olmakla snrlandrma arasnda bir fark gzetmeyenlerin, kaytlardan kurtulmu ve zgrlk adna takva kalesinin tahrip edil-
mesine fetva vermekten ekinmeyenlerin says olduka fazladr. Snak ve zindann her ikisinin ortak yan engel tekil etmeleridir. Ancak snak tehlikelere engel olur, zindan ise yeteneklerden yararlanmaya engeldir. te bu nedenle Hz. Ali (a.s) yle buyuruyor: "Ey Allah'n kullar, biliniz ki takva sapasalam bir kaledir. Sapklk ise zelil, berbat bir kaledir; ehlini koruyamaz, kendisine snanlar saklayp, barndramaz. Takva ile hatalarn ibii koparlr."1 Hz. Ali (a.s) bu yce beyannda insann canna zarar veren gnah ve sapmay, ylan ve akrep gibi zehirli hayvanlara benzetmi ve buyurmutur ki, takva gc bu tehlikeli hayvann dilerini sker. Hz. Ali (a.s) baz buyruklarnda takvann zgrlklerin temel kayna olduunu vurgulamaktadr; yani takva sadece zgrle engel, kayt ve ba olmad gibi btn zgrlklerin kaynadr da. 228. hutbede buyuruyor ki: "Dorusu takva doruluun kilidi, kyametin az, b-tn kleliklerden ve helketlerden kurtulutur." Mesele aktr; takva insana manev zgrlk verir, yani onu heva ve hevesin esaretinden kurtarr; tamah, kskanlk, ehvet ve fke ipini boynundan karr ve bylece toplumdaki aalk ve klelikleri yok eder. Para, makam ve rahattalepliin kulu-klesi olmayan insanlar hibir zaman toplumsal esaret ve klelikleri kabul etmezler.
................................................................................
Nehc'l-Bela'da takvann etkileri zerinde sk sk durulmutur; dolaysyla biz burada onlarn hepsi zerinde durmak istemiyoruz. Maksat, Nehc'l-Bela'nn bu kavram zerinde neden bu kadar durduunun anlalmas iin Nehc'l-Bela mektebinde takvann gerek anlamnn ne olduunun bilinmesidir. Takvann iaret edilen etkilerinden ikisi dierlerinden daha nemlidir: Birincisi basiretli ve aydn olma, tekisi ise sorunlar zme, zorluklardan kurtulma gcne sahip olma. Bu konuda baka yerde bahsedildii1 ve ayrca takvann gerek anlamnn ne olduuyla ilgili bahsimizi hedefinden saptraca kaygsyla o konulara burada deinmeyeceiz. Ancak, "takva" bahsinin sonunda Nehc'lBela'nn "insan"la "takva"nn karlkl taahhtleri hakkndaki zarif iaretlerini aklamadan geemeyeceiz. KARILIKLI TAAHHT Nehc'l-Bela'da, takvann gnah ve sapmalar karsnda bir nevi tazmin ve gvence olduu vurgulanmasna ramen insann takvay korumada bir an bile gaflet etmemesi gerektiine dikkat ekilmitir. Takva insann koruyucusudur, insan da takvann; bu da imknsz bir devir, ksr dng olmayp, aksine caiz bir devirdir.
1- Bkz. Goftar- Mah, c.1, ikinci konuma.
Bu karlkl koruma, insanla elbisenin birbirlerini koruma trndendir; insan elbisesini alnmaktan, paralanmaktan korur, elbise de insan souk ve scaktan. Ve bildiiniz gibi Kur'n- Kerim takva hakknda "elbise" tabirini kullanmtr: "Ve takva elbisesi, bu daha iyidir."1 Ali (a.s) insanla takvann karlkl korumalar hakknda yle buyuruyor: "Takva ile gaflet uykularnzdan uyann, gnlerinizi onunla geirin, kalplerinizi onunla uurlandrn, gnahlarnz takvayla silin... Dikkat edin! Takvay koruyun ve ve takvayla korunun."2 Yine buyuruyor ki: "Allah'n kullar! Size Allah'tan korkmay tavsiye ediyorum. nk takva Allah'n sizin zerinizdeki hakk, Allah'a kar bir grevdir. Yine Allah'tan yardm dileyerek takvaya ulamay ve takvann yardmyla da Allah'a ynelmeyi tavsiye ediyorum."3
................................................................................
1- A'rf, 26. 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 189. 3- Nehc'l-Bela, hutbe, 189.
ZHT VE EKNME
Nehc'l-Bela'nn t unsurlarndan bir dieri de "zht"tr. t unsurlar arasnda takvadan sonra belki de en ok tekrarlanan zhttr. Zht, dnyay terk etmekle e anlamldr. Nehc'l-Bela'da sk sk dnyann knandna ve onu terk etmeye davete edildiine rastlanr. Nehc'l-Bela'da, Hz. Ali'nin (a.s) szlerinin tm ynleri dikkate alnarak yorumlanmas gereken konularn en nemlisi hi kukusuz zht konusudur. Nehc'l-Bela'da zhtle dnyay terk etmenin e anlamda kullanldn gz nnde bulundurulduunda Nehc'l-Bela'nn t unsurlar arasnda en fazla bu konu zerinde durulduu grlr. Bahsimize "zht" kelimesinin anlamn aklamakla balyoruz: "Zht" ve "rabet" kelimeleri yaln olarak zikredildiklerinde birbirlerinin karsnda yer alrlar; "zht" yani isteksizlik, yz evirme; "rabet" ise istek, arzu ve temayl demektir.
Meyilsizlik ve isteksizlik, doal ve ruhsal olmak zere iki trldr. Doal isteksizlik, insann tabiatnn belli bir eye eilim gstermemesidir; hasta olan bir kiinin yemee, meyveye, gzel yiyecek ve ieceklere eilim gstermemesi gibi. Aktr ki bu tr isteksizliin, sz konumuz olan zhtle bir ilgisi yoktur. Ruhsal, akl veya kalb meyilsizlik ve isteksizlik, insan tabiatnn meylettii, rabet ettii eyleri, saadet ve is-tenilen keml peinde olan insann arzu ve dnce bakmndan hedef olarak sememesidir; hedef, maksat, arzu ve keml, bu insan iin dnyev ve nefs isteklerin fevkinde eyler olmaldr. Bu eyler, ister uhrev nefs istekler olsun, ister esasen nefs isteklerden olmayp izzet, saygnlk, kyamet ve zgrlk gibi ahlk erdemler olsun ve ister Allah' zikretme, Allah sevgisi ve Allah'a yaklama gibi ilh manev maarif olsun, hepsi ayndr. Zahit, madd dnyev lezzetlere, varlmas arzulanan keml olarak bakmayp isteklerinden koparak yukarda zikredilen teki deerlere, erdemlere ynelen kimsedir. Zahidin meyilsizlii tabiat gerei deil; dnce, arzu ve isteklerine gem vurmas, kontrol altnda tutmas asndandr. Nehc'l-Bela'da zht iki yerde tanmlanmtr. Her iki tanmda da iaret ettiimiz anlam vurgulanmtr. 79. hutbede yle geer: "Ey insanlar! Zahitlik, az ummaktr; nimetler elde edilince kretmektir; haramlardan ekinmektir." 439. hikmetli szde ise yle buyurur:
................................................................................
"Btn takva ve zht Kur'n'n iki kelimesi arasnda yer almtr. Allah Teala buyuruyor ki: 'yle ki, (dnya malndan) elinizden kana kar znt duymayasnz ve siz (Allah'n) verdikleri dolaysyla sevinipmar-mayasnz.'1 Elinden kana znt duymayan ve geleceinden dolay da sevinip-marmayan, zhd iki taraftan tutmutur." Aktr ki, bir ey istenilen keml ve eksiksizlik derecesinde deilse veya esesan asl arzulanan deil de sadece bir ara olursa, artk arzu kuu etrafnda kanat rpmaz ve gelip gidii sevin veya hzn vermez. Fakat acaba, Kur'n- Kerim'in retilerinin izleyicisi Nehcl Bela'da ok vurgulanan zht ve dnyadan yz evirmenin sadece manev ve ahlk boyutu mu vardr; baka bir deyile acaba zht sadece manev bir keyfiyet, nitelik midir? Yoksa beraberinde amel ve tatbik de var mdr? Yani acaba zht sadece ruhsal bir isteksizlik midir, yoksa amel hayata uygulamas olan meyilsizlik ile i ie midir? kinci varsayma gre, acaba amel, tatbik meyilsizlik, yz evirme sadece 79. hutbede iaret edilen haramlardan saknmakla m snrldr, yoksa Hz. Ali'nin (a.s) ve ondan nce Resulullah'n (s.a.a) pratik yaamnda grld gibi bunlarn fevkinde, tesinde bir ey midir? Zhdn haramlarla snrl olmad varsaym gerei, zht mubahlar da kapsamna aldna gre bunun
1- Hadd, 57.
felsefesi nedir? Zahite, snrl ve nimetlerden uzak bir yaamn -zellii ne olabilir? Ve acaba genel olarak her yerde byle mi hareket edilmelidir, yoksa sadece belli artlar altnda buna msaade edilmektedir? Ve esasen acaba mubahlardan bile saknlan, yz evrilen bir zht slm'n dier retileriyle badayor mu? Ayrca, zht ve dnyadan gemek, madde tesi arzularn kemlini semeye dayanyorsa, slm asndan o istenilen, arzulanan keml nedir? zellikle de Nehc'l-Bel-a'da bunlar nasl beyan edilmitir? Bu sorular; zht, dnyadan gemek, el etek ekmek, arzular en aza indirgemek hakknda, Nehc'lBela'da -zerinde sk sk durulmu konular olup akla kavuturulup aydnlanmas gereken hususlardr. lerideki blmlerde bu sorular sz konusu edip yantlayacaz.
................................................................................
SLM'DAK ZHT VE HIRSTYANLIK'TAK RUHBANLIK

Nehc'l-Bela'da zht hakknda yaplan tanma gre, zahitliin ruhsal ve manev bir durumu olduuna deindik. Zahit manev ve uhrev tutkular, arzular bakmndan mad-d hayatn sslerine itina gstermemektedir. Bu itinaszlk ve ilgisizlik sadece dnce, duygu, gnl ball plnnda deil, batn ve vicdan aamasnda sona ermiyor. Za-hit pratik yaamnda da sade bir hayat srer, en azla yetinir ve dnyann sspsnden, nimetlerinden, lezzet ve zevklerden kanr. Zahite yaam, insann sadece dnce aamasnda ve vicdannda, gnlnde maddiyata fazla bal olmamas de-il; amel ve pratikte de dnyann zevk, sefa ve ss-psn-den uzak durmasdr. Zahitler maddiyatn en azyla yetinenlerdir. mam Ali (a.s), dnyaya gnl vermedii gibi amelde de, gnlk hayatnda da dnyann lezzet ve zevklerinden uzak durmak bak-
mndan da zahittir; Arapa tabiriyle "trik-i dnya"dr, dnyay pratik hayatta terk etmitir. K SORU Burada iki soruyla karlamaktayz ve bizim bu sorulara cevap vermemiz gerekmektedir: 1- Hepimiz biliyoruz ki slm, ruhbanlk ve zahitlie kar km, bunu rahiplerden alnan bir bid'at bilmitir.1 Peygamber efendimiz aka "slm'da rahiplik yoktur."2 buyurmutur. Resulullah'a (s.a.a) sahabeden bir grubun dnyadan yz evirip dnyayla ilgili her eyden ilikilerini kestiklerini, inziva ve ibadete ekildiklerini haber verdiklerinde onlar iddetle knayp; "Peygamberiniz olan ben byle deilim." buyurarak slm'n zahite bir yaam deil, toplum ve yaam eilimli bir din olduunu onlara anlatt. Ayrca slm dininin toplumsal, ekonomik, siyasal ve ahlk alanlardaki kapsaml ve ok ynl retileri, yaam saygn bilme ve hayata ynelme ilkesine dayanr, ondan yz evirmeye deil. Btn bunlar bir yana, ruhbanlk ve hayata srt evirmek slm'n varlk ve yaratl hakkndaki iyimser dnya gr ve felsefesiyle uyumaz. slm baz din ve felsefeler gibi varlk lemi ve yaratla asla karam1- Hadid, 27. 2- Bkz. Bihar'ul-Envar, c.15, Ahlk Blm, 14. bab (en-Nehy-u an'ir-ruhbaniyyet-i ve's-seyahe bab). Mevlana Celaleddin-i Rumi, bu hadisten yola karak Mesnevi'nin altnc defterinde bir kula avcnn mnazarasyla ilgili bir hikye nakletmitir.
................................................................................
sar bakmaz. Yine slm dini yaratl irkin ve gzel, aydn ve karanlk, hak ve batl, doru ve yanl, yerinde ve yersiz diye iki blme ayrmyor. 2- Zahitlik, slm'n ilke ve temelleriyle badamayan ruhbanlk olmasyla birlikte, acaba ne gibi bir felsefe ve temel zere kuruludur? Beer niin zahitlie mahkum klnmtr? Beer neden bu dnyaya gelip Allah'n saylmayacak nimetlerini grdkten sonra onlardan doyasya yararlanmadan, kenarndan geip gitmek zorunda kalsn? slm'da grlen zahidane retiler, acaba slm'a daha sonralar Hristiyanlk ve Budizm gibi baka dinlerden giren bid'atler midir? O zaman Nehc'lBela'ya ne diyebiliriz? Peygamber efendimizin (s.a.a) ve yine Hz. Ali'nin (a.s) phe gtrmez amel yaamlarn nasl yorumlayabiliriz? Gerek u ki, slm'daki zahitlik ruhbanlk deildir. Ruhbanlk insanlardan ilikiyi keserek ibadete ynelmektir. Dnya ve ahiret ilerinin birbirinden ayrld bu inanca gre iki i birbirine yabancdr. Bu iki iten biri seilmelidir: Ya uhrev saadete kavumak iin ibadet ve riyazete koyulmal ya da bu dnyadan yararlanmak iin hayatn zevklerine ynelmelidir. te bu nedenle ruhbanlk yaam ve toplumsallkla elimekte, insanlardan ilikiyi kesip her trl sorumluluun altndan kamay gerektirir. Fakat slm'daki zahitlik sade, kolay, dnya nimetleri, dnya ss-ps ve dnya lezzet ve zevklerine ynelmekten kanmay gerektirmekle birlikte hayatla i ie ve toplumsal ilikilerin iinde yer alr. Esasen zht,
sorumluluklarn stesinden iyi bir ekilde gelmek iindir; toplumsal sorumluluk ve taahhtlerden kaynaklanr. slm'da zahitliin felsefesi, ruhbanl meydana getiren ey deildir. slm dininde bu dnyayla ahiret yurdunun hesabnn ayrl sz konusu deildir. slm asndan, ne ahiretle dnya hayat birbirinden ayr ve birbirine yabancdr, ne de dnya ii ahiret iine yabancdr; iki lemin birbiriyle ilikisi bir eyin zahiriyle batnnn ilikisi gibidir, bir kuman iki yznn birbirine ball gibidir, ruhla bedenin birbirine ball gibidir; birlik ve ikilik arasndaki orta yerde bulunan bir eydir. Bu dnyayla ahiret yurdunun ileri arasndaki iliki de aynen byledir; zat ihtilaf deil, daha fazla nitelik olarak ihtilaf vardr. Yani ahiret yurdunun zararna olan bir ey, dnya hayatnn da zararnadr ve ahiret yurdunun yararna olan bir ey dnya hayatnn da yararnadr. Bu dnya maslahatn gzeten belli bir i eer yce saiklerden, motivasyondan, tabiat tesi gr ve niyetlerden ve madde tesi hedeflerden bo olursa, o i sadece dn-yev bir i olarak telakki edilir ve Kur'an- Kerim'in ifadesiyle Allah'a doru ykselmez. Ama eer bir iin insan yn, snrl dnya hayatndan daha yce hedef, gr ve motivasyona sahip olursa, o i ahiret yurduna ait bir i saylr. slm'da zahitlik hayatla i iedir, hayata zel bir nitelik kazandrr ve hayata baz deerleri dahil etmekten kaynaklanr. slm'da zahitlik, slm kaynaklardan
................................................................................
anlald kadaryla slm'n dnya grnn temel ilkelerinden olan temel stun zerine kuruludur. SLM ZAHTLNN TEMEL LKES 1- Dnyann tabi ve cism lezzetlerinden madd yararlanmalar, tek bana insann mutluluk ve saadetini salayan bir etken deildir. nsan iin zel yaps gereince birtakm manev deerler sz konusudur; insan bu manev deerleri kaybederse, madd zevkler onun mutluluk ve sa-adetini temin edemezler. 2- Kiinin mutluluunun kaderi toplumun mutluluundan ayr dnlemez. nsan, insan olmas bakmndan toplumla arasnda birtakm sevgi balar ve insan sorumluluklar dolaysyla toplum bireylerinin asayi ve huzurundan soyutlanm olarak kendini rahat ve huzurlu gremez. 3- Ruh, bedenle bir tr birliktelik, beraberlik iinde olmasna ramen beden karsnda asildir; beden oca karsnda bir ocak, lezzet ve aclar bakmndan mstakil bir kaynaktr. Ruhun da beslenme, arnma, glenme ve mkemmellemeye kendi paynca hatta bedenden daha fazla ihtiyac vardr. Ruhun bedene, onun salna ve o-nun gcne ihtiyac vardr. Fakat phesiz madd nimetlere dalmak ve tamamen cism lezzetlerden yararlanmaya ynelmek, ruh ocandan ve gnln sonsuz kaynandan yararlanma frsat vermez insana ve gerekte manev yararlanmalarla madd yararlanmalar arasnda, bunlar iinde bo-
ulma, kaybolma, kendinden geerek yok olma eklinde olursa, bir tr tezat ve eliki sz konusudur. Ruhla bedenin ilikisi strap ve zevk meselesiyle snrl deildir; ruha ait olan her ey strap, bedene ait olan her ey de lezzet ve zevk deildir. Ruhsal ve manev lezzet, bedensel lezzetten daha saf, daha derin, daha devamldr. Madd lezzetlere tek ynl yaklam insann gerek zevk, lezzet ve huzurunu azaltr. Dolaysyla hayata ynelip ondan yararlanmak, ona nee, safa, gsteri ve parlaklk vermek, onu gnl alc ve gzelletirmek istediimizde, ruhsal istek ve ihtiyalara gz yumamayz. Bu ilkeyi gz nnde bulundurduumuzda, slm zahitliinin anlam aklk kazanmaktadr ve yine bu ilkeleri dikkate aldmzda slm'n ruhbanl nasl tardettii, zahitlii ise toplumsallk, hayatla i ie olma ve toplumsal ilikilerle birliktelik artyla kabul ettii ortaya kmaktadr. lerideki blmlerde, zahitlikle ilgili slm nasslar bu ilkeye gre aklayacaz.
................................................................................
ZAHT VE RAHP
slm'n zahitlii benimsediini ve ruhbanl reddettiini syledik. Zahitle rahip ikisi de dnya lezzetlerinden uzak dururlar; fakat rahip toplumdan ve toplumsal grev ve sorumluluklardan kaar, onlar baya ve dnyaya ait madd eyler sayarak manastra, maaraya veya tapnaa snr; ama zahit topluma, toplumun deerlerine ve lklerine, toplumsal sorumluluk ve grevlere ynelir. Zahitle rahip ikisi de ahireti isterler; fakat zahit topluma ynelerek ahireti ister, rahip ise toplumdan kaarak a-hireti ister. Dnya lezzetlerinden kanmada da bu ikisi bir ayarda deildir; rahip sal, temizlii, gl olmay, evlenip o-cuk yapmay kmser; fakat zahit saln korumay, temiz olmay, evlenmeyi ve ocuk sahibi olmay bir vazife bilir.
Zahitle rahip ikisi de dnyay terk eder, ondan uzak dururlar; ancak zahit, varlmak istenilen bir keml ve son ama olarak dnya nimetlerine, gzelliklerine ve lezzetlerine ynelmeyi ve onlarla megul olmay terk eder, rahibin terk ettii dnya ise, i, aba, faaliyet, taahht ve toplumsal sorumluluklardr. te bu nedenle zahidin zahitlii rahibin ruhbanlnn aksine hayatn iinde, toplumsal ilikilerin odandadr ve toplumsal ilikiler ve sorumluluklarla elimedii gibi sorumluluklarn stesinden kolay bir ekilde gelebilmek iin olduka uygun bir aratr da. Zahitle rahibin yntem ve gidiatndaki fark, iki farkl dnya grnden kaynaklanr. Rahip asndan dnya ve ahiret birbirinden tamamen ayr ve birbiriyle ilikisi olmayan iki farkl lemdir; dnya saadetiyle ahiret saadeti de birbirinden tamamen farkl, hatta bir arada toplanmayacak zt kutuplardr; dolaysyla dnya saadetinde etkili olan i-le ahiret saadetinde etkili olan i de farkldr; baka bir deyile, dnyada saadete sebep olacak etkenlerle ahiret sa-adetini salayacak etkenler birbirleriyle tamamen farkldr. Bir i ve bir ey, hem dnya saadetine, hem de ahiret saa-detine neden olamaz. Fakat zahidin dnya grnde, dnyayla ahiret birbiriyle balantldr, dnya ahiretin tarlasdr. Zahit asndan bu dnya hayatn gzelletiren, safa, emniyet ve rahatlna sebep olan ey, uhrev llerin dnya hayatna girmesidir ve ahiret saadetine sebep olan ey de, dnyadaki mesuliyet ve sorumluluklarn en iyi bir ekilde yerine getirilmesi; iman, temizlik, taharet ve takvayla i ie olmasdr.
................................................................................
Gerek u ki, zahidin zahitliinin ve rahibin ruhbanlnn felsefesi tamamen birbirinden farkldr. Esasen ruhbanlk, insanlarn cahillik veya kt maksatlarla peygamberlerin zahitlikle ilgili retilerinde oluturduklar tahrif ve sapmalardr. imdi slm retilerle ilgili metinleri dikkate alarak, yukarda akladmz anlamda zahitliin felsefesini ince-leyelim. ZAHTLK VE SAR (FEDAKRLIK) Zahitliin felsefelerinden biri isar veya fedakarlktr. Arapa'da "esere" ve "sar" ikisi de bir kktendir. "Esere" yani kendini ve ahsi karlarn dierlerine tercih etmek; baka bir deyile, her eyi kendisi iin istemek, bakalarn ondan mahrum brakmak. Fakat "sar" bakalarn kendine tercih etmek ve bakalarnn huzuru, rahatl iin kendini zahmet ve straba drmek anlamna gelir. Zahit, bakalarn rahatla kavuturmak iin kendine sade, basit ve azla yetinen bir hayat seer, bakalarnn asayi ve huzuru iin dnyay kendine daraltr. O, sahip olduu her eyi ihtiyac olanlara, muhtalara verir; nk hassas kalbi ve bakalarnn ektii acdan haberdar olan dert orta ruhu, dnya nimetlerini ancak muhta olan biri kalmad zaman ister. Yoksullar doyurmak, giydirmek ve onlarn rahatln salamak kendisinin yiyip, iip, istirahat etmesinden daha fazla zevk verir ona. O mahrumiyete, alk, strap, zahmet
ve aclara bakalarnn dnya nimetlerine sahiplenmesi, tok ve ac ekmeden yaamas iin katlanr. sar, insanlk cemal ve celalinin en yce mazharlarn-dandr ve bu byk kaleye ancak ok byk insanlar kabilirler. Kur'n- Kerim Hz. Ali (a.s) ile deerli ailesinin yapm olduu byk fedkarl, Dehr suresinin yce ayetlerine yanstmtr. Hz. Ali, Hz. Zehra ve ocuklar birka para ekmekten ibaret azklarn, kendileri ona ihtiya duymalarna ramen sadece ve sadece Allah'n rzasn ka-zanmak iin miskin, yetim ve esire verdiler. te bu nedenle bu olay yce arta anlatld ve hakknda ayet-i kerime indi. Resulullah (s.a.a), aziz kz Hz. Zehra'nn (s.a) evine girdiinde, Zehra'nn bileinde gm bir bilezik ve onun odas kapsnda bir perde olduunu grnce davranyla bundan holanmadn sergiledi. Hz. Zehra (s.a) derhal perde ve bilezii yoksullara harcamas iin biriyle Resu-lullah'n (s.a.a) huzuruna gnderdi. Resulullah (s.a.a), kznn olayn farkna varp bakalarn kendine tercih etmesinden dolay yz ald ve buyurdu ki: "Babas ona feda olsun." "nce komu, sonra ev halk." slogan, Ali ve Zehra (a.s) ailesinin srekli adetlerindendi. Hz. Ali (a.s) "Muttakiler Hutbesi"nde yle buyurur: "Takval kimsenin nefsi, onun elinden rahatszla d-mtr; fakat insanlar, onun yznden rahattadr."1
................................................................................
Kur'n- Kerim, hatta kendileri yoksulluk ektikleri hl-de bile muhacir kardelerini arlayan ve onlar kendilerinden ne geiren Medine'deki Ensar' yle tavsif ediyor: "Kendilerinin ihtiyalar olsa dahi (g eden yoksul kardelerini) canlarna tercih ederler." (Har, 9) Aktr ki, temeli isar ve fedkarlk olan zahitlik eitli toplumsal artlara gre deiir; refah ierisinde olan bir toplumda isara daha az ihtiya duyulur, o dnemin Medine'si gibi mahrum ve yoksul bir toplumda ise isara daha ok ihtiya vard. te Resulullah (s.a.a) ile Ali'nin (a.s) siretinin teki Ehlibeyt mamlarnn yaantlar arasndaki farklln nedenlerinden biri budur. Her halkrda, felsefesi isar ilkesine dayanan zahitliin ruhbanlkla ve toplumdan kamakla hibir benzerlii ve ilikisi yoktur; zahitlik toplumsal ilgi ve sevgilerin bir rn, insanseverliin en yce cilvelerinden biri ve toplumsal balarn daha fazla pekimesinin sebebidir. DERT ORTAKLII Zahitliin felsefe ve kklerinden biri de fakir ve muh-talarn dertlerine pratikte katlmak, ortak olmaktr. Mahrum ve muhta insanlar, refah iinde yaayan insanlarn yannda yer aldklarnda daha fazla azap ekerler; bir yandan hayatn gereklerinden yoksunluk ve fakirliin verdii azap, te yandan ise bakalarndan geri kalm olmann verdii azap.
nsanolu, tabiat gereince kendisine herhangi bir s-tnl olmayan bakalarnn yiyip, iip, giyip, sarhoa kahkahalar atmalarna seyirci kalmaya tahamml edemez. Toplum, fakir ve zengin diye ikiye ayrld zaman Allah erenleri, mmin kiiler sorumluluk hissederler. Hz. Ali'nin (a.s) ifadesiyle ilh kiilerin abas ilk aamada za-limin oburluundan ve mazlumun alndan ileri gelen durumu deitirmeye yneliktir ve bu Allah'n mmetin bilginlerinden ald ahdidir;1 ikinci aamada ise isar, fedakrlk ve elinde olanlar bltrmek, yoksullarn kt durumlarn dzeltmeye iyiletirmeye alr. Fakat "ller fazla olduunda kefenleme imknszlar" misali, yoksullarn ihtiyalarn gidermenin ve durum-larn deitirmenin yolunun bal olduunu grnce de onlarn derdine ortak olmak, onlarla ayn seviyede yaamak ve amelde, pratikte skntlarn paylamak suretiyle onlarn yaralarna merhem srer. Bakalarnn aclarna katlmann ve bu aclarda dert ortaklnda bulunmann, -zellikle gzlerin dikkat kesildii mmetin ileri gelenlerinin, nderlerinin byle bir yol izlemelerinin ok byk bir nemi vardr. Hz. Ali (a.s) kendi hilafeti dneminde her zamankinden daha fazla zahite yayor ve yle buyuruyordu:
................................................................................
1- "Allah'n, zalimin doyup zulmetmemesi, mazlumun a kalmamas hakknda bilginlerden ald ahd- peyman olmasayd, hilfet devesinin yularn srtna atardm" (Nehc'l-Bela, hutbe, 3)
"Allah adalet imamlarna, yoksulun yoksulluu ona ar gelmesin diye insanlarn en eli dar olanlaryla denk yaamalarn emretti."1 Ve yine buyuruyor ki: "Raz olur muyum ki bana Emir'l-M'minin desinler de sonra ben, zamann skntlarnda onlara ortak olmayaym yahut da darlkta, yaay skntsnda onlara mukted saylmayaym?"2 Yine ayn mektupta yle kaydeder: "Ben nasl doya-doya yemek yiyebilirim ki, Hicaz'da yahut Yemme'de belki yoksullar vardr; gnler gemitir ki tokluk nedir, grmemilerdir. Gecemi karn tok olarak nasl gndz edebilirim ki evremde a karnlar, yanm, susuzluktan bunalm cierler vardr." Hz. Ali (a.s) kendisini bu kadar skan dnyay kendine daraltan baka birini grseydi onu knard. O hlde sen ne-den kendini bu kadar skyorsun? diye kendisine itiraz e-dildiinde ise, ben sizin gibi deilim, nderlerin vazifeleri farkldr cevabn verirdi. Nitekim Asim b. Ziyad-i Hari-s'ye buyruklarnda bunu aka vurguladn yukarda ak-tardk.3 Bihar'ul-Envar adl kitabn dokuzuncu cildinde Usulu Kfi'den naklen Hz. Ali'nin (a.s) yle buyurduu rivayet edilmitir: "Allah Teala beni insanlara nder klm ve bu nedenle bir taraftan fakirin dertlerine teskin olmak ve
1- Nehc'l-Bela, hutbe, 207. 2- Nehc'l-Bela, mektup, 45. 3- Nehc'l-Bela, hutbe, 207.
dier taraftan zenginin tuyanna engel olmak iin yiyecek ve giyecek konusunda yaamm toplumun en zayf tabakas ayarnda tutmam farz etmitir."1 Fakihlerin stad Vehid-i Behbehani (r.a) hakknda y-le yazarlar: Bir gn gelinlerinden birinin zerinde genelde dnemin eraf ve zengin kadnlarnn giydikleri rengarenk bir entari olduunu grnce, olunu yani o kadnn kocas rahmetli Muhammed smail'i ararak knad. O da babasna u ayetle cevap verdi: "De ki: Allah'n, kullar iin kard ss ve gzel rzklar kim haram etti?"2 Babas dedi ki: Ben, gzel elbiseler giymek, gzel iecekler imek ve Allah'n nimetlerinden yararlanmak haramdr demiyorum; hayr, slm'da byle yasaklamalar yok-tur. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir husus var: Biz ve ailemiz halkn din nderleri olduumuz itibariyle farkl bir vazifemiz var. Yoksul aileler, btn rahatlk imknlarna sahip olan zengin aileleri grnce doal olarak rahatsz olmaktadrlar; onlarn dertlerine teskinlik veren, yattran tek ey din nder ve ailesinin de kendileri gibi yaamasdr. Eer biz de zenginler gibi yaar, onlarn klna girersek, onlarn dertlerini teskin eden yegane ila da yok olup gider. Biz mevcut durumu deitirme gcne sa-hip deiliz, hi olmazsa onlarn dertlerine bu kadarck ol-sun ortak olmay onlardan esirgemeyelim.
................................................................................
1- Bihar'ul-Envar, c.9, Tebriz basm, s.758. 2- A'rf, 32.
Grnd zere, dert ortakl ve aclar paylamadan kaynaklanan zahitliin ruhbanlkla hibir ortak yn yoktur; tam aksine zahitlik toplumdan kamaya dayanmyor, tam aksine toplumun dertlerini teskin etmek zellii tayan bir yoldur.
................................................................................
ZAHTLK VE ZGRLK
Zahitliin felsefelerinden baka biri, zgrlktr. Zahitlikle zgrlk arasnda ok eski ve kopmaz bir ba mev-cuttur. Muhtalk ve niyaz, tilki mizal olmann, tutsakln; ihtiyaszlk, gz tokluu ise zgrln, zgr yaamann lsdr. Ykn hafifletmek, hareketlilik ve uabilme yetenei kazanmak en asl arzular olan zgr ve balardan syrlm insanlar, muhtalklarn en aza indirgemek ve bu oranda kendilerini kiilerin ve nesnelerin esaretinden kurtarmak amacyla zhde, azla yetinmeye ynelirler. Her canl varlkta olduu gibi insan hayat da kanlmas imknsz birtakm tabi ve zarur artlar altnda cereyan eder; insan teneffs iin havaya, iskn iin yere, yemek iin ekmee, imek iin suya, giymek iin elbiseye ihtiya duyar. nsan bunlara ilaveten aydnlk ve s gibi birtakm baka eylere bamllktan da kendini tamamen kurtaramaz ve hakimlerin
dini tamamen kurtaramaz ve hakimlerin ifadesiyle "muktefi bi-zatih", kendine yeterli olamaz. Ancak bu doal ihtiyalara karlk zarur olmayan birtakm baka ihtiyalar da vardr ki hayat boyunca kendisi veya tarihi ve itimai etkenler araclyla insana tahmil edilir, zoraki yklenir ve onun zgrln ister istemez kstlar. Cebir ve tahmiller, siyasal cebir ve zorlamalarda grld gibi derun bir ihtiya hline gelmedii srece pek tehlikeli olmazlar; cebrin ve zorlamann en tehlikelisi, derun ve kalple ilgili bir ihtiya hline gelen insan iten zincirleyen balar ve bamllklardr. nsann ruhsal olarak zayflayp gszlemesi srecini hazrlayan bu derun muhtalk yle ortaya kar. nsan yaantsna gzellik, parlaklk ve rahatlk vermek iin gzellik ve nimetlere ynelir; daha gl, daha kuvvetli olmak ve rahat hayat artlarn hazrlamak iin eyaya yeterince sahip olmaya kalkr. te yandan nimetlenme ve gzellik arac veya glenme arac olarak grd eylere tedricen alkanlk ka-zanr, ilgi duyar ve grlmeyen ipler onu o eyaya balar, onlar karsnda aresiz ve aalk bir duruma sokar. Ya-antsnda parlaklk, rahatlk ve nee kazandran eyler, kiiliinden sefa ve parlakl alr; tabiatta g kazanmasna sebep olan ey, onu iten zayf, aciz ve aalk bir hale getirir; insan artk o aralarn kulu, klesi hline gelir. nsann zahitlie ynelmesi, onun dnce ve pratikte zgr olmasndan kaynaklanr. nsan, ftrat gereince e-yaya sahiplenmek ve onlardan yararlanmak
ister. Ancak eyann grnrde kendisini gl kld kadar ite de zayflatt ve kendine kle ettiini grnce, bu klelie ba kaldrr; ite bu tuyan ve ba kaldrmann ad zhttr, zahitliktir. Arifler ve airler, zgrlk ve zgrce yaamaktan olduka ok bahsetmilerdir; iraz'l Hafz bir iirinde kendisini bu gk kubbe altnda renk deitirebilen, klktan k-la giren her eyden zgr, bamsz olan kimsenin gl iradesinin klesi saymaktadr. Hafz aalar arasnda sadece "keder yknden serbest" servi aacna gbta etmektedir. airlerin zgrlkten maksad, dnceyi, gnl sul-ta altna alan balardan kurtulmak, onlardan zgr olmaktr; yani dnya nimetlerine gnl balamamak, vurulmamaktr. Ancak zgrlk ve zgrce yaamak gnl vermemekten teye bir eye daha gerek duyar. nsan zelil, baml ve aciz klan etkenler sadece kalp ve kalb bamllklarla snrl deildir; iin banda yaam gzelletirmek, ona parlaklk, rahatlk kazandrmak veya daha fazla g ve kuvvet kazanmak iin meydana gelen ve daha sonra bir alkanlk hlini alan yapay ve gereksiz bedensel ve ruhsal alkanlklar, her ne kadar kalb bir ballk duyulmasa ve nefret edilse de insan esir almak iin daha gl balar saylr ve insan kalb ballklardan daha fazla bayalatrrlar. Gnln arndrm bir arifi dnn ki ay, sigara, esrar alkanl ikinci tabiat hline gelmi olsun ve alkanlk kazand yemekleri yememesi lmne sebep oluyorsa, byle birisi nasl zgr yaayabilir artk?
................................................................................
Gnl balamamak, zgrlk iin gerekli bir arttr; fakat yeterli bir art deildir. Nimetlerden en az yararlanmaya alkanlk kazanmak ve fazla yararlanma alkanlndan vazgemek zgrln baka bir artdr. Resulullah'n (s.a.a) sahabesinin ileri gelenlerinden olan Ebu Said-i Hudri, o hazretin durumunu tanmlamaya u cmleyle balyor: "Resulullah'n (s.a.a) gideri azd." Yani azla yetinirdi. ok az bir rzkla yaamn srdrebilirdi. Acaba insann giderinin az olmas bir fazilet midir? Konuyu ekonomik adan deerlendirir, kiinin servetini az miktarda harcadn varsayarsak, hayr bu bir fazilet deildir; en azndan pek nemli bir fazilet deildir. Ancak meseleyi manev adan, yani hayat balarndan son derece serbest ve zgr olma asndan incelersek, bunun bir fazilet olduu kesindir, hem de ok byk bir fazilettir. nk ancak bu fazilete sahip olmakla insan dnya ykn hafifletir ve sade bir hayat yaayabilir; ancak bu durumda rahat, dinamik ve neeli olabilir, zgr olarak kanat aabilir ve srp giden hayat savanda yerinden kolayca dorulabilir. Bu durum kiisel alkanlklarla snrl deildir; dp kalkmalarda, gidi gelilerde, muaeretlerde, giyinmelerde vb. hususlarda rf det ve alkanlklara bal kalmak, hayat ykn arlatrr ve temposunu yavalatr. Hayat meydannda hareket, suda yzmeye benzer; ballklar her ne kadar az olursa yzme imkn da bir
o kadar artar. Ar ballklar bu imkn glendirir ve insan boulma tehlikesiyle kar karya brakr. Esruddin Ehsiket der ki:
"Der att- hdist brn y ez libs Ki evvel birehneg est ki art- inver est."
................................................................................
(Olaylar nehrinde durma elbiseni soyun / nk yzmenin birinci artdr bu oyun.) Ferruh Yezd der ki:
"Zi uryn nenled merd-i b takv ki uryn Boved bihter be emr ki ez khod cevher dred."
(Takval kii plaklktan feryat etmez; / nk plaklk, kendiliinden cevher'li kltan daha iyidir.) Baba Tahir bahsimizle ilgisi olan, ancak baka bir maksatla okuduu drtlnde der ki:
"Dil rh-i to por khar-u khesek b Gozergh-i to ber evc-i felek b Ger ez destet ber-yed pst ez ten Ber ver t ki bret kemterek b."
(Ey gnl yolun al rp, diken doludur; / Gzergahn, geecein yer gn zirvesindedir. Elinden gelirse vcudunun derisini bile / yz de, ykn daha da azalsn.) Sa'd Glistan'n yedinci blmnde bir hikaye anlatr; her ne kadar bu hikayeden baka bir ama gtmekteyse de ilgisinden dolay burada naklediyoruz. Diyor ki; Zengin birinin olunu babasnn mezar banda oturmu, bir derviin oluyla tartrken grdm. Diyor ki, "bizim mezar-mzdaki sanduka deerlidir rengarenk yazs, gzel mermeri vardr, onda toprak yerine firuze kullanlmtr; ama senin babann mezarnda ne
var?!" Kurumu amur ve iki avu toprak. Derviin olu bunu duyunca dedi ki: "Senin baban o ar ve deerli talarn altnda kmldayncaya ka-dar benim babam cennete ulamtr bile." Btn bunlar hareketler ve sramalarn temel art olan insann yknn az olmas, hafif olmas iin birer misaldir. etin mcadeleler ve byk hareketler, pratikte a-yak balar az olan, yani bir tr zahit olan kiiler tarafndan gerekletirilmitir. Gandi zahite metoduyla ngiltere imparatorluunu dize getirdi. Yakub Leys Seffar kendi ifadesiyle, soan ekmei brakmayarak halifeyi dehete drd. amzdaki en belirgin rnek Viet Konglardr. Bir Viet Kong'un insan hayrete dren direnii slm'da "giderin az olmas" denilen eye borludur. Bir Viet bir avu pirinle gnlerce snaklarda kalp dmanyla savaabilmektedir. Hangi din veya siyasi nder refah ve bolluk ierisinde yaayarak dnyada bir deiiklik ve gelimeye sebep olabilmitir? Veya zevk ve sefa peinde olan hangi bir boy, g ve ynetimi bir soydan dierine geirebilmitir? Dnyann zgr insan sembol, Ali b. Ebitalib (a.s) tam anlamyla zahit olduu iin her adan zgrd. Hz. Ali (a.s) zgr yaayan biri olarak Nehc'l-Bela'da dnyay terk etme, yani dnyann zevk ve lezzetlerinden uzak durma slogan zerinde sk sk duruyor. Ksa szlerinden birinde yle buyuruyor: "Tamah ebedi kleliktir."1
1- Ksa szler, 180.
Hz. sa'nn (a.s) zahitliini yle vasflandryor: "Onu alaltacak tamah yoktu."1 Baka bir yerde buyuruyor ki: "Dnya karar edilecek yurda geittir, karar yeri deil; insanlarsa orda iki blktr: Bir bl kendilerini satar; kleletirir; helk eder dnya onlar. Bir bl canlarn kurtarr; kendilerini azd ederler dnyadan."2 Hepsinden daha net ve daha a o hazretin Osman b. Huneyf'e yazd mektuptur. Bu mektubun son blmnde, dnya ve dnya lezzetini uurlu bir varlk gibi muhatab alarak dnyaya hitaben zhtnn srrn ve lezzetcilii terk etmesinin felsefesini aklyor bizlere ve buyuruyor ki: "Semerin srtna, yularn boynuna ey dnya; senin trnaklarndan kurtuldum, tuzaklarndan ktm, yollarndan ekildim ben..." "Uzak ol benden; vallahi ben sana teslim olmam ki, kendine zelil edesin beni; senin gemini hi salvermem ki, dilediin yere ekesin beni..."3 Evet, Ali (a.s)'n zahitlii, lezzetler karsnda alalmak aleyhine kyamdr, heves ve arzularn hakimiyeti karsnda acizlik ve zaaf aleyhine tuyandr, dnya nimetleri ve klelii aleyhine isyandr.
................................................................................
1- Nehc'l-Bela, hutbe: 158. 2- Ksa szler, 133. 3- Nehc'l-Bela, mektup: 45.
ZAHTLK VE MANEVYAT
ZAHTLK, AK VE TAPINMA Zahitlik ve dnyann zevk ve sefasn brakmann kaynaklarndan bir bakas, ruhsal ve manev erdemlere sahip olmaktr. Biz imdilik dnyann ve insann manev ynlerini ispatlamak niyetinde deiliz; bu bal bana ayr bir konudur. Aktr ki madd ve materyalist dnya grne gre, birtakm manev kemller iin zevk ve sefay, madde ve paraya dknl brakmak anlamszdr. Biz imdilik bu ekol ve bu gibi dnce biimleri zerinde durmak istemiyoruz. Bizim muhatabmz burada maneviyattan az da olsa nasiplenmi insanlardr. Manevi-yattan biraz anlayan bir kimse bilir ki, insan hevespe-restlikten kurtulmadka, can bebei tabiat memesinden alnmadka ve madd meseleler hedef
olmaktan kp ara hline girmedike, gnl topra tertemiz duygular, parlak dnceler ve ilh efkatleri yetitirmek ve gelitirmek iin hazr olmayacaktr. te bu nedenle derler ki: Zahitlik, ifaz (=vehb) marifetin temel art olup onlarla arasnda salam ve kopmaz ba vardr. Gerek anlamda hakperestlik; Hakka cokuyla muhabbet, sevgi beslemek ve ona hizmet sevdasna kaplmak, onu hatrda tutmay huy edinmek, ona tapnmaktan zevk almak, srekli olarak ona ynelmek, huzurunda bulunup kalple ve dille aralksz zikrini etmek demek olup kendine tapmak, zevk ve sefaya ynelmek, maddiyatn ss-psne esir olmakla kesinlikle badamaz. Allah'a tapmak bir tr zahitlii gerektirdii gibi baka her ak ve lk de (ister vatanla ilgili olsun, ister bir ideolojiyle ilgili olsun) bir nevi zahitlik ve maddiyata kar itinaszlk ve ilgisizlii gerektirmektedir. Aklar ve tapnmalar bilim ve felsefelerin aksine, kalp ve duygularla balantl olduu iin rakip tanmazlar. Bir bilim adam veya bir filozofun altn ve gmn klesi olmas ve yeri gelince de felsefe, fen bilimleri ve matematikle ilgili konularda akl ve dncesini kullanmas iin herhangi bir engel yoktur. Ancak byle bir kiinin kalbinin bir ak oca, o da insan trne ait bir meram ve ideoloji balamnda bir ak merkezi olmas imknszdr. Durum bu olunca ayn kalbin kesinlikle ilh ak oca olamayaca, asla ilh akla yanp tutuamayaca ve Allah'n nur ve ilhamlarnn kayna olamayaca bes bellidir. O hlde gnl evini madd balardan boaltmak, altn ve gm putlarn gnl kbesinden dar karp krmak, manev kemllere
................................................................................
erimenin ve gerek insan kiiliin olgunlamasnn artdr. Defalarca dediimiz gibi, altn ve gmn kleliinden kurtulmak, bu metale dnme imkn olan deerlere ilgisiz kalmakla ruhbanlk, sorumluluklardan kamak ve taahht, vazife kabul etmemekle kesinlikle kartrlmamaldr. Tam aksine sorumluluk ve vazife stlenmek, gerekliini ancak byle zahitliklerin sayesinde bulur ve artk ii bo bir sz ve desteksiz bir iddia olmaktan kar. Nitekim bu ikisi, yani zahitlik ve sorumluluk duygusunun Hz. Ali'de (a.s) toplandn grmekteyiz; Ali (a.s) dnyaya kar zahitti; bununla birlikte toplumsal sorumluluklar karsnda en duyarl kalbe sahipti. O bir yandan, "Ali nerede, yok olup gidecek nimete, kalmayacak devlete, yitecek lezzete aldanmak nerede?"1 derken, te yandan , kk bir adaletsizlik ve bazen bir yoksul iin geceleyin gzlerine uyku girmez; lkenin uzak bir noktasnda a biri bulunduu mddete tok yatmaya raz olmaz ve yle buyuruyordu: "Ben nasl doya-doya yemek yiyebilirim ki Hicaz'da, yahut Yemme'de belki yoksullar vardr; gnler gemitir ki tokluk nedir, grmemilerdir."2 O zahitlikle bu duyarllk arasnda dorudan doruya bir iliki vardr. Hz. Ali (a.s) zahit, dnyaya ilgisiz ve tamahsz olduu kadar, te yandan kalbi Allah'n akyla dolup tatndan ve lemi en kk zerreden tutun
1- Nehc'l-Bela, hutbe: 222. 2- Nehc'l-Bela, mektup: 45.
en byk yldza kadar bir grev ve sorumluluk birimi bildii iin toplumsal hak ve hudutlara kar bu kadar duyarlyd. O eer zevk ve menfaat peinde koan biri olsayd, byle sorumlu ve vazifesinin idrakinde bir kiilik bulmas imknszd. Hadislerde zahitliin bu felsefesine deinilmi; ancak Nehc'l-Bela'da zellikle vurgulanmtr. mam Sadk-tan (a.s) rivayet edilen bir hadiste yle geer: "...phe ve irk olan kalp itibardan der. Zahitlii kalplerinin ahiret iin btn arzulardan kurtulmas amacyla setiler."1 Dikkat edilirse, bu hadiste her trl heva ve heves, lezzet dknl, irk ve Allah'a tapmak kart olarak nitelendirilmitir. Mevlana ariflere yakr zahitlii yle tanmlar:
"Zhd ender kten kden est Ma'rifet n ket r rden est Cn- er' o cn- takv rif est Ma'rifet mahsl-i zhd-i slif est."
................................................................................
(Zht, tohum ekerken gayret sarf etmektir, / marifet o ekini yeertmektir. eriat ve takvann z ariftedir, / marifet gemilerin zhdnn rndr.) bn-i Sina "arat" adl kitabnn "ariflerin makamlar" hakkndaki dokuzuncu blmnde zahitlii, arifin zahitlii ve arif olmayann zahitlii diye ikiye ayrarak der ki: "Zhdn felsefesinden bilgisi olmayan zahitler, kendi zanlarnca bir muamele yaptklarn; ahiret eya1- Kfi, c.2, s16 ve 129.
larn dnya eyalaryla deitirdiklerini, ahiret nimetlerinden faydalanmak iin dnya nimetlerinden el ektiklerini, baka bir deyile, mahsullerini ahirette toplamak iin bu dnyada toplamadklarn sanrlar. Fakat zahitlik felsefesinin idrakinde olan zahitler, kalplerini Allah'tan bakasyla megul etmemek iin zhde ynelirler. Byle birisi kiiliine deer verir ve Allah'tan baka hibir eyi kendini avutmaya layk grmez, Allah'tan gayrisinin esaretine girmeyi kendine yaktrmaz." bn-i Sina'nn orijinal ifadesi udur:
"ez-Zhd- inde ayr'il-rif-i mamelet-n m, kne yeter bimeti'd-duny el-ahiret'e, ve'z-zhd- ind'el-rif-i tenezzh-n m, amm yeal- sirrahu an'il-Hakk-i ve tekebbr-n al kull-i ey'in ayr'il-Hakk."
Yine "arat" kitabnn baka bir blmnde "arifin altrmas", kendini hazrlamas konusuna deinirken yle der: "Bu hazrlk ve altrma hedef iindir: Biri engeli kaldrma, yani Allah'tan baka her eyi yolunun zerinden kaldrmak. kincisi nefs-i emmareyi nefs-i mutmainne kar-snda ram etmek, ba edirmek. ncs ise, batn yu-muatmak. " Ayn aklamann devamnda bu hedeften her biri iin bir veya birka etken saymaktadr. Diyor ki, gerek zahitlik birinci hedefe, yani Allah'tan baka her eyi yolunun zerinden kaldrmaya yardm eder. DNYA AHRET ELKS Dnya ahiret elikisi, bunlarn birbirlerine kar dmanl ve bu ikisinin birbiriyle muhalif iki kutup
olduklar, birine yaklamak dierinden uzaklamakla eit olan do-uyla bat gibi konularn hepsi gnl lemi, insann vicdan, kalb ballklar, ak ve tapnmalaryla ilgilidir. Allah (c.c) insana iki kalp vermemitir: "Allah bir insann gs boluunda iki kalp yaratmamtr."1 Bir kalple birden fazla sevgili seilemez. te bu nedenle Hz. Ali'ye (a.s) eski ve ypranm elbisesi hakknda sorulduunda yle buyuruyor: "Kalp bu sebeple yumuar, nefs bununla ram olur ve mminler bu sebeple ona iktida eder." Yani yeni elbisesi olmayanlar, nderlerinin kendilerinden daha iyi bir elbise giymediklerini grerek eski elbiseler giymekten rahatsz olmaz ve bu nedenle kklk duygusuna kaplmazlar. Daha sonra yle buyurdu: Dorusu dnyayla ahiret iki belli dman ve iki farkl yoldur; dnyay seven ve dnya sevgisi ban boynuna takanlar, doal olarak ahiret ve ahiretle ilgili olan eyleri sevmezler. Dnyayla ahiret birine yaklalmas dierinden uzaklamay gerektiren do-uyla bat gibidirler; bir erkein iki kars hkmndedir. Hz. Ali (a.s) mektuplarndan birinde yle yazyor: "Allah izin verirse der de and ierim Allah'a; nefsimi, bir kuru ekmek paras bulunca, onu yeterli bulup sevinecek, onu yiyip kredecek bir hle getiririm; gzlerimi su-yu ekilmi, nemi kalmam bir kaynak hline getirinceye dek de (geceleri tenha olduumda) gzyalar dkerim. Otlayan hayvan, otlayp karnn doyurur
1- Ahzab, 4.
................................................................................
da yan st m yatar? Koyun srs, yaylp doyar da uyuyaca yere mi gider? Ali de azn yer de uykuya m dalar? Bunca yldan sonra ovada otlakta otlayan, yazda yaylan hayvanlara dnerse, gzleri aydn olsun." Daha sonra buyuruyor ki: "Ne mutlu o kiiye ki, Rabbinin farzlarn ed eder [yani Allah onun dostu, Fatiha ve hls sureleri onun iidir] de; urad etin eylere dayanr [zorluklar, deirmen tann taneyi ezmesi gibi ezip kltr]; geceleri gzlerine uyku girmez; sonunda uyku ar basarsa da yeryzn dek, elini yastk eder de dalar; hem de kymet gnnden korkarak gzlerine uyku girmeyen, yanlar yatak yz grmeyen, dudaklar gizlice Rablerini zikreden, boyuna balanma dileklerinden gnahlar kendilerinden giderilen, arnan topluluk iinde. Onlardr Allah hizbi; bilin ki Allah hizbi, kurtulanlarn, muratlarna erenlerin ta kendileridir." (Mcdele, 22)1 Bu iki blmn arka arkaya zikredilmesi zahitlikle maneviyat ilikisini apak ortaya koymaktadr. Bu iki b-lmn zeti yledir: ki yoldan birini semelidir: Ya yemek, imek, uyumak, ehvet gtmek, Allah'la raz-u niyaz terk etmek, O'na ynelmemek, alamamak, dostluk kurmamak, nur ve aydnlk peinden gitmemek ve hayvani-yetten daha aaya dmek ya da insanlk vadisine girip Allah'n tertemiz kalplere ve temiz, parlak ruhlara has kld nimetlerinden yararlanmak.
1- Nehc'l-Bela, mektup: 45
................................................................................
ZAHTLK; FAZLA VERM N AZ ALMAK

Bir mddet nce sfahan ehrine ksa bir yolculuk yaptm. O sralar bir gn erdemlilerin bulunduu bir toplantda "zhd" konusu slm retileri bir btn olarak gz nnde bulundurularak eitli boyutlaryla inceleme konusu edildi. Herkes zahitlik iin slm'daki zel anlamyla kapsaml ve akc bir tanm getirmek istiyordu. O srada bu alanda bir kitapk yazmak zere olduu ve bu alanda notlar bulunduu anlalan deerli bir retmen1 gzel ve akc bir ifadeyle dedi ki: "slm zhd, az almak (yararlanmak) ve ok verim ve randmandan ibarettir." Bu tabiri olduka ilgin buldum. Bu incelemenin nceki blmlerinde aklamaya altm konularla badatn grdm. Fakat o erdem sahibi retmenin msaadesiyle ok az bir dzeltme yaparak "Zahitlik fazla verim ve randman iin az almaktan (yararlan1- Ekber Perveri bey.
maktan) ibarettir" diyorum. Yani az kullanmak veya yararlanmak ile fazla verimli olmak arasnda yakn bir iliki vardr. nsann insan verimlilii, insanlk kiiliinin belirtileri, gerek efkat ve ahlk, gerek toplumsal yardmlama, gerek insanlk o-nur ve haysiyeti bakmndan ve gerek Allah katna ycelip yaklama bakmndan olsun hepsinin madd faydalanma-larla ters orantl ilikisi vardr. nsann zelliklerinden biri u ki, madde ve tabiattan fazla yararlanma, lezzetlerde is-raf ve arlk, insan sanat ve keml, olgunluk denilen eyde zayflatr, alaltr, verimsizletirir ve akamete uratr. Bunun tam aksine tabiattan yararlanmada belli bir yere kadar kanmak onun cevherine, zne safa ve parlaklk verir, insann iki yce gc olan dnce ve iradesini daha bir kuvvetlendirir. Daha ok sahiplenme, daha ok yararlanma, hayvan kendine has olgunlua doru ilerletebilir. Hatta hayvanda bile sanat, maharet saylabilecek ey daima byle deildir; her ne kadar bir hayvann daha fazla iman olmas, etinden, stnden, ynnden daha verimli yararlanlmas iin mmkn olduu kadar besili ve bakml olmas gerekiyorsa da ayn kural bir yar at iin geerli deildir; tarladaki iyi besili atn yarmay kazanmas imknszdr; bir atn evik ve hzl olmas ve onun iin bir sanat ve maharet saylan hzl koabilme alkanln edinmesi iin gnlerce, hatta aylarca az yemeye altrlmal, fazla et ve yalar atmaldr. Zahitlik de insan iin bir altrma, bir antremandr, ama ruh altrmasdr. Ruh zahitlikle altrlr, eitilir
ve fazla ballklar dker, hafifler ve erdem meydannda ha-fifliinden dolay kolayca uar. Ali (a.s) de takva ve zhd hakknda riyazet ve idman tabirini kullanyor. "Riyazet" kelimesinin asl anlam da at yarmas iin n hazrlk, idman ve altrma yapmak demektir. Spora da "riyazet" denir. Buyuruyor ki; "Dorusu ben nefsime takvayla riyazet veriyorum."1 Sahi bitkiler nasl? Bitkiler de hayvanlar gibidirler; en azndan -toleransl bir benzetmeyle de olsa- bitkinin mahareti, sanat tabiattan daha az yararlanmasyla tanmlanabilir. Hz. Ali (a.s) bu noktaya da deinerek bitkilerden rnek veriyor. Mektuplarndan birinde bir valisine kendi ya-antsnn zahite, azla yetinen ve az tkettiiyle ilgili blmlerini aklayarak onu kendi hayatnda bu yolu izlemeye ynlendiriyor; buyuruyor ki: "Sanki gryorum, diyeniniz diyor ki: Ebu Talip olunun yedii buysa, akranlaryla savaa, yiitlerle harbe g-c yetmez, zayflar, elden ayaktan der. Oysa ki bilin; sahralardaki aa daha kuvvetlidir; gzelim balarda, bahelerde biten aalarnsa gc azdr. Ovalarda biten otlar, daha kuvvetli yanar, kz daha ge sner."2 Canllara hakim olan bu kanun, insana insan olduu iin yani insana has zellikler asndan, "insan
................................................................................
1- Nehc'l-Bela, mektup. 45. 2- Nehc'l-Bela, mektup. 45.
kiilik" di-ye adlandrlan eyler bakmndan daha fazla geerlidir. "Zahitlik" kelimesi o yce ve insan anlamna ramen kt bir kadere uramtr; zellikle gnmzde zalimce yarglanmakta, sulu bulunmaktadr. Bu kelimenin anlamnda genellikle kastl veya kastsz olarak tahrif ve yanllk gzlenmekte olup bazen gsteri ve riya diye tantlmakta, bazen de ruhbanlk, riyazet ve inzivaya ekilmekle e anlaml kullanlmaktadr. Herkes bu kelimeleri istedii anlamda kullanmak iin kiisel terminolojisinde serbesttir; fakat hibir zaman bakasna ait bir kavram ve terimi srf yanl anlam bahane edilerek mahkum etmek doru deildir. slm dini, ahlk ve eitim sisteminde "zahitlik" adnda bir terim kullanmtr; Nehc'ul Bela ve slm hadis klliyat bu kelimeyle doludur. slm zahitlii hakknda konumak istersek, her eyden nce bu kavramn slm anlamn idrak etmek zorundayz; ancak bundan sonra o-nun hakknda deerlendirme ve yarglamada bulunabiliriz. slm zahitliin ne anlama geldii, aynen sylendii, fel-sefesi de slm kaynaklara dayanlarak yukarda aklan-d gibidir. imdi bunun neresinde kusur var? Kusuru varsa syleyin de herkes yararlansn. Yukarda sylediklerimizden anlald gibi slm zahitlik hakknda iki eyi iddetle knyor: Biri ruhbanlk, tekisi ise madde perestlik, paraya tapmak, daha kapsaml bir ifadeyle dnyaya vurulmak, dnyaya gnl vermek.
Hangi mektep ve hangi mantk ruhbanl tavsiye eder ve hangi mektep paraya tapmay, madde perestlii, makam perestlii ve daha kapsaml bir deyile dnya nnde eilmeyi tavsiye eder? Kiilikten, ahsiyetten dem vuran bir insan maddiyatn esiri, kulu ve klesi olabilir mi? Hz. Ali'nin (a.s) ifadesiyle dnya ve madd imknlara sahip olann kulu, klesi olabilir mi?! Burada Marksist bir yazarn paraya tapmak ve insann kiilii hakkndaki yazsnn bir blmn aktarmay uygun gryorum. Bu yazar kapitalist ve komnist ekonomileri konulu bu kapsaml ve faydal kitabnda parann topluma hkm srmesinin ahlk ynne dikkat ekerek diyor ki: "Gnmz toplumuna 'altn'n olaanst hakimiyeti, normalde duygusal kalplerin incinmesine neden oluyor. Hakikat peinde olanlar srekli bu uursuz metale kar nefretlerini dile getirir, gnmz toplumlarnn altnla bozulduunu vurgularlar. Fakat gerekte altn denilen bu yu-varlak benzeri sar ve parlak metal paralarnn suu yoktur... Parann gc ve sultas, eyann insan zerindeki sulta ve gcnn genel mazhar ve temsilcisidir. Eyann insanlar zerindeki bu sultas, dzensiz ve al verie dayanan ekonominin temel zelliklerindendir. Gemite ilkel toplumlarda beer kendi eliyle yapt putu kendine ilah edinip ona secde ettii, tapnd gibi, gnmz beeri de kendi yapt eylere tapmakta ve hayatn kendi elleriyle yapt eyann kontrolne brakmaktadr... Eyaya tapnmak ve bunun gelimi en irkin ekli olan paraya tapnmann tamamen ortadan kalkmas iin onlar meydana
................................................................................
getiren toplumsal sebepler yok edilmelidir, toplumun yaps yle bir ekilde dzenlenmelidir ki bu sar ve parlak metalin insan zerindeki sulta ve iktidar tamamen ortadan kaldrlsn. Byle bir dzende artk eya ve maddenin insana egemenlii sz konusu olamaz; tam tersine, mantkl olarak ve belli bir planla insan madde ve eyaya hakim olacak, paraya tapmak yerine insann kiiliine sayg duyulacaktr."1 Biz madde ve eyann insana sultasnn, zellikle de parann insana hkm srmesinin insann kiilik, onur ve haysiyetine ters dt ve bunun put perestlikteki bayalkla ayn olduu konusunda yazarn grne katlyoruz; ancak onun sunduu tekelci zme katlmyoruz. Toplumsal ve ekonomik adan kapitalist sistemin yerine, komnist veya ortak mal ilkesine dayal sistemin alp almamasnn gereklilii konumuz dndadr. Ancak bu yolun nerilmesi ahlk adan, emanet ruhunu topluma yeniden geri getirmek iin emanet konusunu yok etmemiz anlamna gelmektedir. nsan ancak parann hkm ve sultasndan kurtulup paray kendi emrine geirdii zaman kendi ahsiyetini bu-labilir. nsann gerek ahsiyeti, para ve eyaya hkm srme imkn olan bir yerde para ve eyann insana deil, insann para ve eyaya hkm srd yerde dnlebilir. Byle bir kiilie sahip olmaya slm "zahitlik" ismini vermektedir.
1- Usul-i ktisad-i Nuin, "Deer ekli-para" blm.
slm'n eitim mektebinde, insan, mlkiyet hakkn yok etmeye gerek kalmadan kendi ahsiyetini bulur. slm'n terbiyesiyle yetimi olanlar slm retiler sayesinde "zht" gcyle donanmlardr; para ve eyann hkmetini kendilerinden uzaklatrr, kendileri onlara hkm srerler.
................................................................................
7. Blm
DNYA VE DNYAPERESTLK
Nehc'l-Bela ve Dnyay Terk Etmek -Ganimetlerin Meydana Getirdii Tehlike -Nimet Sarholuu -Hz. Ali'nin Buyruunun Genel Simas -Her Ekoln Kendine Has Dili -Yerilen Dnya nsan Dnya likisi -slm Mant Kur'n- Kerim ve Nehc'l-Bela Asndan Dnyann Deeri Bamllklar ve zgrlkler -Egzistansiyalizm Mant -Acaba Tekml nsann Benliini Kaybetmesi midir? Kendine Zarar Verme ve Kendini Unutma -Kendini Bulma ve Allah' Bulma -Kendini Bulmada badetin Rol Birka Nkte -Dnya ve Ahiret Kartl -Tbicilik ve Metbuculuk -Ebed Yaayacakm ve Yarn lecekmi Gibi Ol
Dnya ve Dnyaperestlik ............................................................... 253
DNYA VE DNYAPERESTLK
NEHC'L-BELA VE DNYAYI TERK ETMEK Nehc'l-Bela'nn konularndan biri de insanlar dn-yaperestlikten men etmesi ve al koymasdr. nceki b-lmde zahitliin hedef ve amac hakknda sylediklerimiz dnyaperestliin ne anlama geldiini de akla kavutur-maktadr. nk insanlarn iddetle tevik edildikleri ve ynlendirildikleri zahitlik, iddetle reddedilen dnyaperest-liin kar noktasdr. Bu kavramlardan birinin tanmlanmas ve aklanmasyla tekisi de aydnlatlm olur. Ancak Hz. Ali'nin (a.s) tlerinde insanlar dnyaperestlikten sakndrmak ala-nndaki olaanst vurgular ve konunun neminden dolay her trl belirsizliklerin giderilmesi iin bu konuyu ayr bir blmde ele alp hakknda daha fazla aklama yapmak istedik.
zerinde durulmas gereken birinci konu, Hz. Ali'nin (a.s) bu konu zerinde niin bu kadar durmu olmasdr. Ne Resulullah (s.a.a), ne Hz. Ali (a.s) ve ne de dier Ehlibeyt mamlar hibir mesele zerinde bu kadar durmam, hibir ey hakknda gurur, dnyann aldatmas, fani oluu, sreksizlii, vefaszl, insann ayan kaydrmas, mal ve servet biriktirme, nimetlerin bolluu ve bunlarla megul olmasndan kaynaklanan tehlike kadar uyarda bulunmamlardr. GANMETLERN MEYDANA GETRD TEHLKE Bu, rastlant sonucu ortaya km bir durum deildir; Hz. Ali (a.s) zamannda, ilk halife zellikle de Osman'n hilafeti dneminde mal ve servetlerin aniden ylmas ve slm beldelerine aktarlmasyla birlikte slm dnyasna ynelen byk tehlikelerle ilgilidir. Hz. Ali (a.s) bu tehlikeleri hissedip onlara kar mcadele veriyordu. Hz. Ali (a.s) hem kendi hilafeti dneminde cann feda etmeye kadar varan pratik mcadele; hem de boyutlar, irad ettii hutbelere, yazd mektuplara ve dier buyruklarna aka yansyan mantk ve tebli mcadele balatt. Mslmanlar byk fetihler yaptlar. Bu fetihler slm dnyasna byk oranda mal ve servetin akmasna uygun ortam hazrlam oldu. Kamu yararna harcanmas, adilane bltrlmesi gereken bu servetler genelde toplumun n-de gelen ahsiyetleri arasnda paylald. zellikle Osma-n'n dneminde, bu akm
................................................................................
beklenmedik biimde kuvvetlendi. Daha birka yl ncesine kadar hibir mal mlk olmayan insanlar snrsz servetlere kondular. te bu srada dnya dknl yapacan yapt ve mmet arasnda ah-lk knt kendini gsterdi. mam Ali'nin slm mmetine hitaben feryatlar bu byk toplumsal tehlikenin ortaya kt dneme rastlar. Hicri 345'de (Miladi 957) vefat etmi olan tarihi Mes'udi "Ahval-i Osman" bal altnda yle kaydeder: "Osman fevkalade kerim ve balaycyd (elbette beytlmaldan!) Devlet memurlar ve halktan bir ou onun yolunu izlediler. Halifeler arasnda ta ve alyla kendisine ev yapan ve kaplarn sac aac ve ard aacyla yaptran, Medine'de mal, servet biriktiren, ba ve emelere sahip olan ilk kii odur. ldnde veznedarnn yannda yz elli bin dinar ve bir milyon dirhem nakit paras vard. Vadi'l-Kura, Hneyn ve dier yerlerdeki emlaknn deeri yz bin dinar geiyordu. Ondan geriye birok at ve deve kalmtr." Mes'udi yle devam ediyor: "Osman'n dneminde, dost ve yardmclarndan bir grup da kendisi gibi servetler biriktirmilerdi: Zbeyr b. Avam'n Basra'da yaptrd ev hl yani 332 ylnda durmaktadr. (Bu tarih, Mesudi'nin kendi dnemidir.) Yine Msr, Kufe ve skenderiye'de de evler yapt mehurdur; Zbeyr'in serveti lmnden sonra elli bin dinar nakit para, bin at ve binlerce baka eylerdi."
"Talha b. Abdullah''n Kufe'de al, tula ve sac aacyla yaptrd ev gnmze kadar (Mes'udi'nin kendi dnemine kadar) kalm olup Dar-ut Talhateyn diye mehurdur. Talha'nn Iraktaki mal varlndan gnlk olarak geliri, bin dinard; tavlasnda bin at balanmt, lmnden sonra servetinin otuz ikide biri seksen drt bin dinar olarak saptanmtr." Mes'udi, Zeyd b. Sabit, Ya'la b. meyye ve baka tannm kiilerin de benzeri servetlere sahip olduklarn kaydetmitir. Aktr ki bu kadar byk servetler yerden kaynamyor ve gkten de yamyordu. Yan banda ac verici, korkun boyutta fakirlikler olmazdan byle servetlerin birikmesi imknszd. te bu nedenledir ki Hz. Ali (a.s) 127. hutbede insanlar dnyaperestlikten sakndrdk-tan sonra yle buyuruyor: "yle bir zamandasnz ki hayr geri kalmada, er oalp durmada; eytansa insanlar helk etmeyi ummada; bir zaman ki eytann tehizat (aldatma aralar) kuvvetlenmi, dzeni her yan tutmu, kolaylap gitmi." "Dilediin tarafa bak; yoksullua dm fakirden, Allah'n nimetini kfre deimi zenginden, Allah'a ait haklar, maln oaltmak iin vermeyen cimriden, kula tlere sar olmu inatdan baka bir kimseyi grebilir misin? Nerede hrleriniz? Nerede temiz kiileriniz? Nerede cmertleriniz? Nerede kazanlarnda saknanlarnz; yolunda yordamnda temizlii gdenleriniz?..."
................................................................................
NMET SARHOLUU Hz. Ali (a.s) buyruklarnda pei sra "intikam belas"n getiren "nimetin sarholuu", yani refahtan kaynaklanan sarholuk ismini verdii bir noktay hatrlatmaktadr. 149. hutbede buyuruyor ki: "Sonra ey Arap toplumu, size yaklamakta olan fitne oklarna amasnz; o hlde nimetlerin aklnz alp sizi sarho etmesinden saknn; intikam belsndan kann." Hz. Ali (a.s) daha sonra srekli bu yolsuzluklar, bozulmalar izleyecek olan kt sonular aklamaktadr. 185. hutbede Mslmanlar kt bir gelecein bekledii uyarsnda bulunuyor: "Bunlar, o zaman olur ki arap imeden sarho olursunuz nimet yznden." Evet, slm dnyasna o byk nimetlerin ak, servetlerin adilane bltrlmemesi ve yersiz ayrmclk slm toplumunu dnya nimetleri ve refaha dknlk has-talna mptela etti. Hz. Ali (a.s) slm dnyas iin byk bir tehlike oluturan ve srp giden bu akmla mcadele ediyor ve bu mzmin hastaln meydana gelmesine sebep olanlar knyordu. Kendisi kiisel hayatnda, onlarn yaantsna tam aykr ynde hareket ediyordu; hilafete getiinde ise bu durumla mcadeleye programlarnda ncelik tand.
................................................................................
HZ. AL'NN (A.S) BUYRUUNUN GENEL SMASI
Bu sylediklerimiz, Hz. Ali'nin (a.s) o dnem toplumuna has bir durum olan dnyaperestlik olgusu hakknda-ki buyruklarnn zel ynnn aklk kazanmas iindi. Bu zel durum bir yana, phesiz o dneme ait olmayan, btn asrlar ve btn insanlar kapsayan, slm'n eitim ve retim prensiplerinden olan genel bir yn de vardr bu szlerin. Kur'n- Kerim'den kaynaklanan, sonra Resulullah'n (s.a.a), Hz. Ali'nin (a.s) ve dier Ehlibeyt mamlarnn buyruklarnda ve Mslmanlarn ileri gelenlerinin szlerinde takip edilen bir mantktr bu. te aklk kazanmas gereken bu mantktr. Biz bu incelememizde daha ok Hz. Ali'nin (a.s) szlerinin genel simas zerinde duracaz; bu alanda btn zamanlarn insanlarn Ali'nin (a.s) muhatabdrlar. HER EKOLN KENDNE HAS DL Her mektebin, ekoln kendine has bir dili vardr; bir mektebin kavram ve terimlerini anlayabilmek iin dilini bilmek gerekir. te yandan bir mektebin kendine has dilini anlayabilmek iin ilk aamada onun varlk, lem, hayat, insan vs. hakkndaki grn genel olarak bilmek gerekir. slm'n varlk ve yaratl hakknda dnya gr apak ortadadr; insann hayat ve yaamna dair zel bir bak, dncesi vardr slm'n.
slm'n dnya grnn ilkelerinden biri, varlk leminde hibir trl ikiliin olmaydr. slm'n tevhid gr asndan varlk lemi, "olmas gerekenler" ve "olma-mas gerekenler" diye ikiye blnmez; yani "baz varlklar hayr ve gzeldirler, dolaysyla yaratlmalar gerekirdi ve bazlar da er ve irkindirler, bunlar da yaratlmamalar ge-rekirken yaratlmlardr" szn slm kabul etmez . slm'a gre, byle bir mantk kfrdr ve tevhit ilkesine aykrdr. slm'a gre her ey hayr, hikmet, iyilik ve hedefli olma esasna gre yaratlmtr: "O (Allah) ki, yaratt her eyi gzel yaratmtr."1 "Rahman olan Allah'n yaratnda hibir uygunsuzluk gremezsin." (Mlk, 3) Buna binaen, dnyay yermeye, knamaya dair slm mant, kesinlikle yaratl lemine ynelik bir knama deildir. Halis tevhid zerine kurulu slm dnya gr, faaliyette tevhid veya eylemde tevhide sk sk vurgulamada bulunmu, Allah'n mlknde O'na bir ortak tanmamtr. Byle bir dnya grnn karamsar olmas dnlemez. Dnya hakknda sylenen eri yrngeli ark veya felek dncesi, slm bir dnce deildir. O hlde dnyann knanmas, yerilmesi hangi amaca yneliktir?
1- Secde, 7.
................................................................................
YERLEN DNYA Genelde slm gr asndan knanan ve yerilen ey, dnyaya gnl balamak ve ilgi duymak olarak tanmlanr. Bu sz hem dorudur, hem de yanl. lgi ve alakadan maksat, eer sadece dnyaya sevgi beslemek ise, bu doru bir sz olamaz; nk insan yaratln genel dzeninde daima birtakm ilgi, efkat ve eilimlerle yaratlmtr; bu eilimler onun yaratlnn, ftratnn bir paras olup bunlar kendi iradesiyle elde etmemitir. Kald ki, bu ilgi ve alakalar yersiz ve fazlalk deildirler. nsann vcudundaki hibir organ, hatta bir klcal damar bile fazlalk olmad gibi hibir doal efkat ve ilgi de fazlalk deildir. nsann btn eilim ve yaratltan varolan efkatlerinin hikmet zere bir hedef ve gayesi var-dr. Kur'n- Kerim bu duygular ilh tedbirin ayet ve belirtileri ve rabban hikmetler diye nitelemitir: "O'nun ayetlerinden biri de, kendileriyle kaynamanz iin size kendi nefislerinizden eler yaratmas ve aranzda sevgi ve merhamet koymasdr. phesiz bunda, dnen bir kavim iin ibretler vardr. "1 Bu ilgi ve sevgiler, insanla dnya arasnda bir dizi iliki kanallardrlar; bunlar olmakszn insan tekml yolunda ilerleyemez. O hlde slm dnya gr dnyay mahkum etmemize, yermemize, knamamza msaade etmedii gibi, do-al sevgileri, insanla dnya arasndaki irtibat kanallarn da fazlalk, gereksiz ve
1- Rm, 21.
kanallarn da fazlalk, gereksiz ve kesilip atlabilir biiminde deerlendirmemize de izin vermiyor. Bu sevgi ve ilgiler, yaratl nizamnn bir parasdrlar. Allah'n peygamberleri ve evliyalar bu ilgi ve sevgilere en st seviyede sahiptiler. Gerek u ki, dnyaya ilgi duymaktan maksat doal ve ftr temayller, eilimler deildir. Alaka ve ballktan maksat, madd ve dnyev eylere ballk ve onlarn tutsa olmaktr; ite bu yavalamak, geride kalmak ve durmaktr, hareket ve uuu durdurmak, hareketsizlik ve yok-lua srklenmektir. te bu nedenle bu, "dnyaperestlik" olarak adlandrlmakta ve slm bununla amansz bir mcadele vermektedir. Yaratln tekml dzenine ters den ve yaratln tekml kanununuyla uyum iinde olmak demek olan mcadele ite budur. Kur'n- Kerim'in bu alandaki tabirleri akllara aknlk verecek kadar icaz haddindedir. lerideki blmlerde bunu akla kavuturacaz inallah.
................................................................................
NSAN DNYA LKS

nceki blmde Kur'n- Kerim ve Nehc'l-Bela asndan yerilenin, knanann ne dnyann kendisi ve ne de insann ftr ve doal temayl ve alakalarnn olduunu a-kla kavuturduk. Bu ekole gre, ne dnya bouna yaratlmtr ve ne de insan kendi yolunu yitirerek bu dnyaya yanllkla gelmitir. Yaratl dzenine karamsar bakan ekoller teden beri varola gelmitir. Mevcut nizam kmil, mkemmel bir d-zen bilmezler. Ve yine insann bu dnyaya geliini bir ha-ta, bir yolunu arma, kaybetme olarak deerlendiren ekoller de var olmutur. Bunlara gre insan, dnyayla hibir ba ve ilikisi olmayan, ona yzde yz yabanc, bu dnyann tutsa bir varlktr; kardeleri tarafndan bu dnya kuyusunda hapsedilmitir ve btn abasn bu zindandan kurtulmaya, bu kuyudan kmaya harcamas gereken bir Yusuf'tur. Aktr ki, tabiat ve dnya lemiyle ilikisi zindanla zindana den esir, kuyuyla kuyuya den zavallnn
ilikisine benzetilen insan, bu dnyadan kurtulmaktan baka bir hedefi gdemez. SLM MANTII Fakat slm asndan, insanla lemin ilikisi zindanla zindana tutsak olan ve kuyuyla kuyuya drlen insann ilikisi gibi olmayp; iftiyle tarlann,1 yar atyla yar meydannn,2 veya tacirle ticaret pazar3 ya da abidle mabed ilikisi gibidir.4 slm asndan dnya insann medresesi, eitim yurdu ve tekml yeridir. Nehc'l-Bela'da Hz. Ali (a.s) ile dnyay knayan bir adamn konumas geer. Hz. Ali (a.s), knanan dnyann bu madde dnyasnn olduunu sanan adam azarlayarak ona hatasn bildirdi.5 eyh Attar bu olay Musibetna-me'sinde iire dkerek yle der:
"n yek der p-i r-i ddger Zemm-i dny kerd bisyr meger Heydere goft ki dny nst bed Bed to zr ki dr ez hired 1- "Dnya ahiretin tarlasdr." (Nebev hadis). Kenz'l-Hakaik, "dal" blm. 2- "Duyun, bilin ki bugn, idman gndr, yarn kou var." Nehc'l-Bela, hutbe, 28. 3- "Dnya... Allah'n dostlarnn ticaret yurdudur." Nehc'lBela, hikmet, 131. 4- "Dnya... Allah dostlarnn secde ettikleri yerdir." Nehc'lBela, hikmet, 126. 5- Nehc'l-Bela, ksa szler: 126. Yukardaki cmleler bu rivayette geer.
................................................................................
Hest dny ber misl-i ketzr Hem eb ve hem rz byed ket o kr Znki izz o devlet-i dn ser-beser Cmle ez dny tevn bord ey peser Tohm-i emrzne ferd ber dehed Ver nekred 'ey der' ber dehed Pes nikter cy-i to dny-yi to est Znki dny te-yi ukby-i to est To be-dny der, meo mel-i h Lik, der vey kr-i ukb gr p n enn kerd tor dny nikst Pes bery-i n, to dnya dr dst."
(Biri adalet aslan yannda dnyay / zemmetti, olduka yerdi de, Haydar dedi ki: Dnya kt deildir, / kt olan sensin, nk akldan uzaksn. Dnya bir tarlaya benzer ki / hem gece, hem gndz ekilip ilenmesi gerekir. Dininin, ahiretinin izzetli ve kutlu olmasn istersen, / ey oul hepsi dnyadan gtrlebilir. Bugn ekilen tohum, yarn meyvasn verir / ve eer ekilmezse semeresi "eyvah" olur. yleyse dnya yurdu senin iin daha iyidir; / nk ahiret azn dnyada toplarsn. Sen dnyaya gir, kendinle megul olma; / lakin ukbada toplayacan dnyada ek. Eer byle yaparsan dnya sana gzeldir. / te bunun iin dnyay dost edin.) airlerin hekimi olarak nitelendirilmeye layk, Farsa airlerin arasnda en dindar ve nkte tartcs olan
Nasr Husrev-i Alevi, dnyann iyilik ve ktlkleri hakknda s-lm mantyla badaan ve ayn zamanda sanat bakmndan fevkalade gzel olan bir iiri vardr ki; burada aktarmamz uygun olsa gerek. Divannda kaydettii bu iiri "Camiu'l-Hikmeteyn" adl kitabnda da yer alr. Bu iir yledir:
"Cihn! i der khord-o byeste / Eger end b kes ne pyeste Bezhir, u der dde, khes; nho / Be btn, do dde byeste Eger, best-i r geh beken / ikeste bes nz to beste lude bnendet, lude / Vel liken sy-i ostign oste Kes ku tor mi nekuhe koned / Begye: 'Henz-em nedneste' Zimen roste- to; eger bekhred / i benkuh n r kez n roste Be-men ber-gozer dd zed tor / To der-rehgozer-i pest ineeste? Zi behr-i to zed direkht beket / Ki to kh ez bkh-i coste Eger kej ber roste skht / Ve-ger rst ber roste reste Be-szed, bel herkes b-i kej / Neporsed ki bdm y piste To tr-i khodyi sy-i dmene / Be tre er khsten kheste?"
(Ey dnya! Nice deerlere layksn sen, geri kimseye vefa etmi deilsin. Grnrde gzdeki diken misali ho deilsin, / batnda ise iki gz gibi kanlmaz bir ihtiyasn. Eer bazen salam olan krsan da, / birok kr da sen balarmsn. Seni kirlenmi grdklerinde kirli grnrsn, / lkin pk olanlarn arnmlarn yannda pksn.
Seni azarlayp yerene de ki: / Beni daha iyi tanmamsn. Sen benden bitip yetimisin akll isen / seni bitirip ortaya karan nasl da knarsn. Rabbim seni bana sen yce bir mevkideyken verdii hlde / nasl olur da alak bir geitte oturmusun? Senin hatrn iin Rabbim bir aa dikmitir ki / sen o aacn gvdesinden km bir dalsn. Eer ondan eri kmsan yanmsn / ve eer doru bitmisen kurtulua ermisin. Yaklr, evet eri dal / herkes sormaz badem veya fstk aac olduunu. Sen Allah'n dmanna yneltilmi okusun, / O'nun okuyla niin kendini yaralamsn?) nsanla lemin ilikisinin iftiyle tarla, tacirle pazar, abidle mabed ilikisi trnden olduu aklk kazandktan sonra insann dnyaya kar yabanc olmas, btn balarnn toptan kopmu ve olumsuz olmas dnlemez. nsandaki btn doal isteklerde bir hedef, gaye, maslahat ve hikmet vardr, airin dedii gibi insan "Dnyaya hile ve tezvir iin gelmemitir ki, knama ve azarlamayla gitsin." Genel olarak eilim, istek ve cazibe dnyay epeevre kuatmtr. lemin zerreleri belli bir kanun ve hesap zerine birbirlerine doru ekilmekte, birbirlerini cezbet-mektedirler. Bu cezbetme ve cezbedilmeler, dakik hikmetler zere kurulu bir hedefe dayanmaktadr. Bu kural sadece insana has deil, hibir zerre eilim veya eilimler-
................................................................................
den bo deildir. Ancak insan dier eylerin aksine kendi eilim ve isteklerinin bilincindedir. air Vah Kirman der ki:
"Yek meyl est der her zerre rekks Ken her zerre r t maksad- hs Resned golen r t be-golen Devned golkhen r t be-golkhen Ze-te t be-bd; ez b t khk Ze zr-i mh t bl-y eflk Hemn meyl est eger dn, hem meyl Cenbet der cenbet, kheyl der kheyl Ez n meyl est her conbe ki bn Be-cism-i smn t zemn."
(Hareket eden her varln iinde bir eilim ve igd / vardr ki onu belli bir maksada ulatrr. Gleni (gl bahesini) glene ulatrr, / pl ple koturur. Ateten rzgara, sudan topraa, / ayn altndan (dnyadan) gkyznn yceliklerine kadar Her eyde bu temayl ve istek mevcuttur. / Yedek at yedek ata, svariler svarilere ynelir. Gk cisimlerinden yeryzndekilere kadar kmldadn grdn / her varln hareketi bu istee dorudur.) slm gr asndan baklrsa, lem bouna yaratlm olmad gibi insan da bir rastlant sonucu yanllkla dnyaya gelmi deil. Bunun gibi insann doal ve ftr temayl ve gnl balar da gereksiz duygular deildir. yleyse gereksiz olan, yerilen ve Kur'an- Kerim'-
le Neh-c'l-Bela'nn dikkatini eken ey nedir? Konunun akla kavuturulmas bir girii gerektiriyor: nsan ideali arayan, arzulanan kemli isteyen bir zellikte yaratlm olup kendisiyle balar normal bir ilikinin tesinde olan bir eyi arar. Baka bir anlatmla, insan ftratnda tapan ve takdis eden bir varlk olarak yaratlmtr. O, arzularnn en u noktas klacak ve her eyi olacak bir eyi aramaktadr. te bu durumda, eer insana iyi bir ekilde klavuzluk edilmez ve kendi kendisini gzetmezse, nesnelerle ilikisi ve onlara olan sevgisi, tutkuya, bamlla dnr. Ara, hedef olur. liki tek ynden zincir hlini alr. Hareket, aba ve zgrlk; duraklama, onaylama ve tutsakla dnr. Olmamas gereken, lemin tekml dzenine ters den, keml ve varlk trnden deil de noksanlk ve yokluk trnden olan ey, budur. nsann afeti ve tehlikeli has-tal budur. Kur'n- Kerim ve Nehc'lBela'nn hakknda insan uyard ey budur. slm dini, kukusuz madd dnya ve onda yaamay en gzel ekilde yaansa bile insann varmay arzulad kemli olmaya layk grmemektedir; nk birincisi s-lm dnya grne gre bu dnyadan sonra ebedi ve kalc bir lem gelecektir; o lemde insann saadete erimesi veya bedbaht olmas bu dnyada yapt iyi veya kt amellerin rndr. kincisi insann makam ve sahip olduu yce deerleri, kendisini bu dnyann madd deerlerinin kle ve esiri etmesinden daha ycedir.
................................................................................
te bu nedenle Ali (a.s) defalarca dnyann ebedi bir yurt olmadn, geici bir menzil, konaklama yeri olduunu bilenler iin ok iyi bir yer olduunu vurgulamtr: "Ebedi bir yurt bilmeyenlere ne gzel bir yurttur dnya."1 "Ey insanlar! Dnya yurdu geici, ahiret yurdu ise kalcdr. Dnyadan ahiretiniz iin aln."2 eitli dnce ekolleri asndan uras kesindir ki, insan kendine balayan ve kendinde mahveden her ey, insan kiiliine aykrdr; nk onu durdurur ve dondurur. nsann tekml, olgunlama yolu sonsuz olduu iin, her trl hareketsizlik, duraklama ve ballk ister istemez bu tekml karsnda bir engeldir. Bu konuda bizim de phemiz yoktur, bu gr genel erevede tamamen kabul ediyoruz. Fakat zerinde durmak istediimiz, iki ayr konudur: Biri u ki, acaba Kur'n- Kerim'in ve Kur'n'n izleyicisi olarak Nehc'l-Bela'nn insanla lemin ilikisi hakknda byle bir gr var mdr? Acaba Kur'n'n knad ey gerekten durgunluk, hareketsizlik, donukluk, yok olu; tekml, yceli ve hareketliliin kart olan "ballk" anlamnda alka ve bu balln ideal keml yerine koyulmas mdr? Acaba Kur'n- Kerim, ideal keml ekline dnmeyecek mutlak alkalar ve dnyev sevgileri knamyor mu?
tekisi u ki, bir eye ballk ve bir eyin insann ideal kemli olmas, insann tutsak olmasna, zincire vurulmasna ve sonuta onun sknet ve donukluuna neden olacaksa, o eyin Allah veya baka bir ey olmas ne fark eder? Kur'n- Kerim her klelik ve ball reddetse, her trl manev ve insan zgrle davet etse de, hibir zaman Allah'a ball, Allah'n kulu olmay reddetmez ve mkemmel zgrlk iin Allah'tan zgr ve serbest olmaya davet etmez; phesiz Kur'n'n daveti Allah'tan bakasnn esaretinden kurtulup Allah'n kulluuna girmek, O'ndan gayrisine itaat etmekten saknp O'nun karsnda teslim olmak temeli zerine kurulmutur. slm binasnn temel direi olan "la ilahe illallah" kelimesi nefyetmek (olumsuz klmak) ve ispat, selb ve icab, kfr ve iman, temerrt ve teslim esasna dayaldr. Allah'tan bakasn nefy, selb, tekfir ve reddetme; Allah' ispat, icab, O'na iman ve teslim. slm'n birinci ahadeti sadece bir "hayr" deildir, yine sadece bir "evet" de deildir; "hayr" ve "evet"ten oluan bir terkib ve manzumdur. Eer insan keml, olgunluk ve kiiliin tekml insann btn balardan, her itaatten, her teslimden ve btn kleliklerden kurtulmay, her ey karsnda isyan etmeyi, bamsz olmay, btn "evet"leri reddetmeyi ve mutlak zgrle kavumak iin mutlak "hayr" demesini gerektiriyorsa, Egzistansiyalizm ekolnn dedii gibi o eyin Allah veya bir baka varlk olmas arasnda ne gibi bir fark olabilir? Ve eer insan bir tutsakl, itaati, ba ve teslimiyeti kabul edecekse ve bir
................................................................................
noktada duracaksa, yine o eyin Allah veya gayrisi olmas arasnda ne fark vardr? Acaba byle midir? Yoksa Allah'la bakas arasnda insann ideali olmas asndan fark vardr? Allah, kulluu zgrlk olan, onda kaybolmak kendini ve gerek kiilii bulmak olan tek varlktr. Eer byleyse bunun temel ve kk nedir, bunu nasl izah edebiliriz? Bizce burada en parlak ve en ileri insan ve slm maariften, retilerden birine ulamaktayz. te buras, bir yanda slm mantnn azamet ve yceliinin, te yanda ayr mantklarn acizliinin, kklnn belirdii yerdir. lerideki blmlerde bu sorunun cevabn arayacaz.
................................................................................
KUR'N-I KERM VE NEHC'L-BELA AISINDAN DNYANIN DEER

nceki blmde dedik ki, slm asndan insanla dnyann ilikisinde olmamas gereken, insanda bir afet ve hastalk kabul edilen ve slm retilerde amansz bir m-cadele verilen ey, insann dnyayla ilikisi ve ona ilgi duymas deil, dnyaya tutkuyla balanmas ve baml olmasdr, insann zgr yaam yerine, esirlii semesidir, dnyann ara ve yol olarak deil, hedef ve maksat olarak grlmesidir. nsann dnyayla ilikisi eer insann dnyaya baml ve asalak olmasyla sonulanrsa, bu, btn yce insan deerlerin yok olmasna sebep olur. nsann deeri, arad ideallerin keml ve olgunluundadr. Aktr ki, insann eer rnein karnn doyurmaktan daya yce bir ideali olmaz, btn aba ve arzular bu seviyede kalrsa, deeri de "karn" deerini amayacaktr. te bu nedenle Hz. Ali (a.s) buyuruyor ki:
"Btn hedefi karnn doldurmak olan kimsenin deeri, karnndan dar kan eyle eittir." Sylenmek istenen btn szler, insann dnyayla irtibatnn nasl ve ne biimde olmas gerektii etrafnda d-np dolamaktadr. Bu irtibat biimlerinin birinde insan kurban gitmekte, mahvolmaktadr. Arayan herkesin ideal hedef ve kemlinden aa bir seviyede bulunmas hkm gerei, Kur'an- Kerim ifadesiyle "esfel-i safiln" yani dn-yann en alak, en dk ve en baya varl olur; btn yce ve insan deerleri yok olur gider; baka bir irtibat biiminde ise tam tersine dnya ve dnyadaki eyler insana feda olur, insann hizmetine girer ve insan yce deerlerini bulur. te bu nedenle kuts bir hadiste yle geer: "Ey insanolu! Ben nesneleri senin iin ve seni de kendim iin yarattm." (Yani her ey insan iin, insan da Allah iin yaratlmtr.) nceki blmde Nehc'l-Bela'dan iki rnekle knanan eyin, "bamllk" ve "tutku" diye ifade edebilecek insanla tabiat leminin nasl bir iliki ierisinde olmas gerektii zerinde durduk. imdi Kur'n- Kerim'den ve sonra da tekrar Nehc'lBela'dan dier rneklere deinelim: nsann dnyayla ilikileri hakknda Kur'n- Kerim ayetleri iki ksmdr; bir blm teki blm iin bir giri, bir nsz gibidir. Gerekte birinci blmdekiler bir kyasn nermeleri, ikinci blmdekiler ise o kyasn sonucu hkmndedir. Birinci blm, bu dnyann deitii, sabit kalmad zerinde duran ayetlerdir. Bu gibi ayetlerde, madd
eylerin deiken, sebatsz ve geici olduu gerei olduu gibi sunulmaktadr; rnein yerden yeeren bir bitkiyi rnek vermektedir, ilk nce yeil, taze adaptr. Fakat bir sre sonra sararmaya balar, kurur, olaylar rzgar onu ezer, paralar ve etrafa datr. Dnya hayatnn misali budur buyurur, bu ayetler. Aktr ki insan, -istese de istemese de, beense de beenmese de- madd hayat bakmndan, byle kesin bir kadere urayacak olan bir bitki gibidir. Eer insann alglar hayal deil gerek olmas gerekiyorsa, eer insan farizaya ve varsaymlarla deil, gerekleri olduu gibi kefederek saadete kavuabilecekse, srekli bu gerei gz nnde bulundurmal ve ondan gaflet etmemelidir. Bu ayetler maddiyat, mabutlar ve ideallerin kemli eklinden karmak iin birer ortam hazrlaycdr. Bu ayetlerin yannda, hatta bazen bu ayetlerle birlikte hemen u nokta hatrlatlmaktadr: Fakat ey insan! Ahiret yurdu ebedi ve kalcdr; var olan her eyin sadece bu geici eyler olduunu ve hayatn bo anlamsz olduunu sakn sanma! kinci blmdeki ayetler aka insann iliki sorununu aydnla kavuturan ayetlerdir. Bu ayetlerde aka knanan eyin dnyann ballk, tutsaklk, bu kalc olmayan geici eylere raz olmak ve onlarla yetinmek olduunu grmekteyiz. Bu alanda Kur'n- Kerim'in asl mantn sergileyen ayetlerden bazlar: 1- "Servet ve oullar, dnya hayatnn ssdr; iyi ve kalc ise, (yani lmnden sonra, insana yarar olan
................................................................................
iyi iler) Rabbinin nezdinde hem sevapa daha hayrl, hem de mit balamaya daha layktr."1 Bu ayette arzunun zirvesinden bahsedilmektedir; arzunun zirvesi insann onun iin yaad ve onsuz hayatn kendisi iin rk ve anlamsz olduu eydir. 2- "Huzurumuza kacaklarn beklemeyenler, dnya hayatna raz olup onunla rahat bulanlar ve ayetlerimizden gafil olanlar yok mu, ite onlarn kazanmakta olduklar (gnahlar) yznden varacaklar yer, atetir!"2 Bu ayette reddedilen ve olmamas gereken bir ey olarak telakki edilen ey, ahiret hayatna mitsizlik, maddiyata raz olup onlarla yetinmek ve refaha, rahatla dalmaktr. 3- "Onun iin sen bizi anmaktan yz eviren ve dnya hayatndan baka bir ey istemeyen kimselere yz verme. te onlarn eriebilecekleri bilgi budur."3 4- "Onlar dnya hayatyla mardlar. Oysa ahi-retin yannda dnya hayat, geici bir faydadan baka bir ey deildir."4 5- "Onlar, dnya hayatnn grnen yzn bilirler. Ahiretten ise, onlar tamamen gafildirler."5 Baka ayetler de ayn manay vurgulamaktadr. Bu ayetlerin hepsinde insann dnyayla ilikisinde reddedilen ve olmamas gereken olarak telakki edilen ey
1- Kehf, 46. 2- Ynus, 7. 3- Necm, 29-30. 4- Ra'd, 26. 5- Rm, 26.
dnyann, arzunun zirvesi, son noktas grlmesi ve ona raz olunup kanaat edilen, yetinilen bir gaye olmasdr. Buna ilaveten insan megul eden, elendiren ve insann onda huzurunu bulmak istedii ey olarak alglanmasdr. Bu tr irtibat, insan dnyadan yararlandrmak, dnyay insann istifadesine sunmak yerine, insan dnyaya kurban eden ve insanlk makamndan uuruma yuvarlayan iliki eklidir. Nehc'l-Bela da Kur'n- Kerim'in izleyicisi olarak insanlarn dnyayla ilikisini aynen iki blme ayrm grnyor. ounluu tekil eden birinci blmdeki tler de, byk bir dikkatle, tebihlerle, kinaye ve akc iaretlerle ve etkili bir ahenk ve harmoniyle dnya hayatnn kalc olmad ve ona gnl balamaya deymeyecei aklanmtr; ikinci blm tlerde ise sonu alnmaktadr, aynen Kur'n- Kerim'in sonu alma yntemi izlenmektedir. Nehc'l-Bela 32. hutbesinde insanlar nce dnya ehli ve ahiret ehli diye iki ksma ayryor. Dnya ehli ise kendi aralarnda drt gruba ayrlmtr: Birinci grup koyun gibi sessizdir, ne zor ve gsterile ve ne de perde arkasnda ve aldatmayla hibir eit bozuklua bulamayan insanlardr; ancak bunun tek sebebi, beceremedikleri iindir; bunlar arzu etmelerine ramen gleri olmayan insanlardr. kinci grup, hem arzu eden ve hem de gc olan kimselerdir; kemerlerini skar para ve servet biriktirirler veya bir g ve iktidar elde ederler, makam ve mevkilere geer ve hibir azgnl esirgemezler.
................................................................................
nc grup, koyun giysisindeki kurtlar gibidir, buday gsterip arpa satanlardr, ahiret ehli simasnda dnya ehli olanlardr; ahiret ameliyle dnyay dilerler, kendilerini ancak gnll gstermeye alrlar, admlarn sk sk atar, eteini beline evirir, halkn arasna girip gvenlerini salamaya ve insanlarn emanettar olmaya urar. Drdnc ksm, riyaset ve nderlik hasretiyle, insanlarn bana geme ateiyle yanp tutuan, fakat nefislerinin hakir olmas onlar evlerinde oturtan ve bu dklklerini gizlemek iin zahitlerin, takvallarn elbisesine brnen insanlardr. Ali (a.s) bu drt grubu dnya malna, iktidarna sahip olma ve mahrumiyet asndan, gidiat ve yntem asndan ve ruh hlleri asndan birbirinden farkl olmalarna ramen "dnya ehli" at altnda toplamtr. Neden mi? nk hepsi ortak bir karaktere, zellie sahiptirler; o da u ki: Hepsi bir yolla dnya maddiyat tarafndan avlanan, hareket ve umalar nlenen kular gibidirler, kul ve tutsak insanlardrlar. Hutbenin sonunda ise kar grubu, ahiret ehlini tavsif etmektedir. Tavsifinin bir blmnde yle buyuruyor: "Dnyay nefsin iin sevmen ve kar grmen ne kt bir ticarettir!" (Yani dnyay, ahsiyetin ve insaniyetinle e deer bilmen ve dnyay bununla deitirmen, ne kt eydir.) Nasr Hsrev bu alanda yle der:
"Tz negred cihn, ikr mer Nst dger b amne, kr mer Lcerem eknn cihn ikr- menest
................................................................................
Geri hem dt , ikr mer Geri hem halk r fikr koned Kerd neyred cihn, fikr mera Cn- men ez rzgr berter od Bm neyyed zi-rzgr mer"
(Dnya kolayca avlayamaz beni, / onun gamlaryla bir iim yok benim. imdi dnya aresiz avm olmutur benim, / daha nce avlamaya urasa da beni. Halk btnyle yaralamaya devam etse de, / beni incitmeye gc yetmez onun. Devrana st gelmitir canm, / ondan korkum yok benim.) Din nderlerinin buyruklarnda da bu manadaki szlere ska rastlanr. Mesele insanln feda edilmesi, insann kiiliinin kurban edilmesi gibi hibir deere kaybedilme-mesi gereken nemli bir husustur. Hz. Ali'nin (a.s) mam Hasan'a (a.s) buyurduu Nehc'l-Bela'nn mektuplar blmnde yer alan vasiyette yle geer: "Nefsini btn aalklardan stn tut... nk nefsini aalatmana karlk stn ve yce bir ey bulamazsn."1 Bihar'ul-Envar, mam Sadk'n (a.s) hayat blmnde o hazretin yle buyurduunu kaydeder: "Nefsime karlk ancak nefsin Rabb'iyle muamele ederim. / Onun dnda hibir ey nefsimin pahas olamaz."
1- Nehc'l-Bela, mektuplar, 31.
Tuhef-ul Ukul kitabnda yle geer: mam Zeynulabidin'e (a.s); "nsanlarn en stn kimdir?" diye sorulduunda yle buyurdu: "-nsanlarn en stn- dnyann tamamn kendiyle eit bilmeyen kimsedir." Bu anlam ieren birok hadis vardr; fakat bahsimizin fazla uzamamas iin bu kadaryla yetinmeyi uygun buluyoruz. Kur'n- Kerim, Nehc'l-Bela ve dier din nderlerinin buyruklarna dikkat edildiinde slm'n dnyann deerini drmedii, sadece insann deerini ykselttii anlalmaktadr; slm insan dnya iin deil, dnyay in-san iin istemektedir; slm'n hedefi dnyann deerlerini itibarsz klmak deil, insann deerlerini ihya etmektir.
................................................................................
BAIMLILIKLAR VE ZGRLKLER
Nehc'l-Bela'da "dnyaperestlik"le ilgili bahis ok uzad; fakat bu alanda deinmeden geemeyeceimiz bir konu daha var; bu konuyu daha nce bir soru eklinde sz konusu ettik ama cevaplamadk. O konu u ki, bir eye ruhsal tutku ve bamllk insan deerlerin yok olmasna sebep bir eit hastalk olup duraklama, yerinde sayma ve donukluk etkeni saylr. Bu durumda o eyin madde veya mana olmas, dnya veya ahiret olmas ve nihayet ilh veya dnyev olmas ne fark eder?! slm dini dnya ve maddiyata tutku ve ihtiras engellemek isterken insann kiiliinin asaletini korumay, onu esirlikten kurtarmay, insann bir noktada donup kalmamasn ama edinmise, bu durumda "mutlak zgrlk ve bamszlk"a davet etmesi ve btn tutku ve balar "kfr" saymas gerekirdi. Nitekim zgrlk ve bamszl insan kiiliinin temel direi bilen baz yeni felsef ekoller de konuya bu ekilde yaklar.
Bu ekoller insann insanlk kiiliini direnim ve ba kaldrmayla eit bilir, insann gerek kiiliine kar olan ve onun gerek "ben"liiyle yabanclamasna neden olan, bamllk kokusu veren her eyden, istisnasz olarak, her badan, her teslimiyetten serbest ve zgr olmas gerektiine inanrlar. Derler ki, insan ancak teslim olmad taktirde gerek insan olur ve insan gereinden de o kadar yararlanm olur. Bir eye ar tutkunluk ve bal olmann zellii udur ki, insann dikkatini o eye yneltir, kendisine olan bilincini insandan alr, insana kendisini unutturur ve sonuta ismi insan olan ve kiilii bilinli ve zgr olmasnda zetlenen bu bilinli varl bilinsiz, kendine yabanc ve esir bir varlk hline getirir. nsan kendisini unutmas sonucu insan deerleri unutur; esirlik ve bamllk altnda bir noktada donup kalr; hareket edemez, olgunlamak-tan mahrum kalr. Halbuki slm dininin dnyaperestlikle mcadelesinin felsefesi, sadece insann kiiliini ihya etmek olsayd, insan btn tapnmalardan ve btn ballklardan al koymas gerekirdi; oysa hi kukusuz slm maddeden kurtulmay ve zgr olmay, manaya balanmann; dnyadan syrlmay ahirete balanmann bir n hazrl ve ilk adm olarak deerlendirmektedir. Bamllk, tutku renk ve kokusu veren her eyden zgr olmaya davet eden irfan bunun yannda bir istisna da gzetmektedir. Hafz der ki:
"Golam-i himmet-i nem ki zr-i erh-i kebd Zi her i reng-i taalluk pezred zd-est Meger taalluk-i htir be mh ruhsr
................................................................................
Ki htir ez heme-yi gamh be-mihr-i d-est F mgyem-o ez gofte-yi hot dildem Bende-yi akam-o ez her do cehn zdem Nst ber levh-i dilem coz elif-i kmet-i yr ekonem harf-i diger yd nedd ustdem!"
(Bu gk kubbe altnda tutku ve tutsaklk rengi veren her eyden kendini arndrm, zgr kalm kiinin himmet ve gayretinin klesi olaym. Ancak btn gamlarn silindii, hznn hatrna muhabbet ve sevgiye dnt o ay yzl sevgiliye olan akm istisna. Ak konuaym, sylediim szden yrekten honudum, ben akn kuluyum ve her iki cihanda da arnm ve zgrm. Gnl levhamda elif boylu yardan baka bir iz yok; ne edeyim ki stadm bundan gayrisini retmedi bana.) rfan asndan her iki cihandan da azat olmak, arnmak gerekir; fakat akn kleliine teslim olmaktan baka are yoktur. Gnl levhasndan elif boylu yardan baka btn izgiler silinmelidir. Ay yzl sevgiliden baka hibir eye gnl vermemek gerekir; nk O'nun sevgisiyle hibir kederden eser kalmaz. O Allah'tan bakas deildir. Humanist (insancl) felsefeler asndan irfani zgrlk insanln hibir skntsn halletmez; nk zgrlk rltif (balantl)dr; serbest olmak tek bir ey iindir. Etkeni ne olursa olsun esirlik sonunda yine esirlik, bamllk da ballktr.
Evet, yeni felsef akmlar taraftarlarnn zihninde oluan sorun budur. Biz yine konuya aklk kazandrmak, aydnla kavuturmak iin baz felsef meselelere deinmek zorunda kalacaz. Birincisi biri kalkp yle diyebilir: Genel olarak insana bir trl ahsiyet ve "ego" varsaymak ve insanlk kiiliinin korunmasn ve insanlk "ego"sunun "ego"dan bakasna dnmemesinde srar etmek, insann hareket ve tekmln reddetmeyi gerektirmektedir. nk hareket deiiklik ve bakalktr; hareket bir eyden dnp baka bir ey olmaktr; bir varlk ancak durma, skun ve donma sayesinde "ego"sunu koruyabilir ve "ego"sundan bakasna dnmez. Baka bir deyile kendine yabanclamak, hareket ve tekmln gereidir. te bu nedenle baz eski filozoflar hareketi "gayriyyet" (zgelik) diye tanmlamlardr. O hlde, bir yandan insana bir trl "ego" varsaymak ve bu egonun korunmasna, zgeye dnmemesinde srar etmek ve dier yandan da hareket ve tekmlden bahsetmek halledilmez bir elikidir. Bazlar bu elikiden kurtulmak iin demilerdir ki: nsann ego'su hibir ego'ya sahip olmamasdr ve yaygn ifadeyle, insan mutlak belirsizlikten ibarettir; insann tanm tanmszlk, snr snrszlk, rengi renksizlik, ekli ekilsizlik, kayd kaytszlk ve nihayet mahiyeti mahiyetsizliktir. nsan, tabiat olmayan, her trl kendine zg gereksinimden yoksun, renksiz, ekilsiz ve mahiyetsiz bir varlktr; ona herhangi bir tanm, snr, kayt, tabiat, renk ve ekil yklenilmesi, onun gerek benliini ondan almaktr.
Bu sz, felsefeden ok iir ve hayale benziyor; mutlak belirginsizlik, renksizlik, mutlak ekilsizlik ancak iki durumdan birinde mmkndr: Birincisi; bir varln sonsuz keml ve mutlak fiiliyet (etkincilik) olmas durumudur; yani btn zaman ve mekanlar kapsayan, btn varlklara galebe alan bir varlk olmal, nitekimyce Allah byledir. Byle bir varln ha-reket ve tekml etmesi muhaldir. nk hareket ve tekml, noksanlktan kemle ynelmektir ve byle bir zatta noksanlk dnlemez. tekisi; bir varln her trl fiiliyet (etkincilik) ve kemlden yoksun olmas durumudur; yani srf imkn, srf istidat ve srf fiiliyetsizlik (pasiflik) olmas; varln kenarnda, yokluun komusu olmas; her hakikat, mahiyet ve belirginlii kabul etmekten baka bir hakikat ve mahiyetinin olmamas; byle bir varlk kendi zatnda srf belirginsizlik olmakla birlikte srekli belirgin bir varln zmnndadr (iindedir), kendi zatnda renksiz ve ekilsiz olmasna ramen srekli renkli ve ekilli bir varla snmtr. Byle bir varla filozoflar "ilk heyula" veya "maddelerin maddesi" ismini vermektedirler. lk heyula, vcudun aa mertebelerinde vcudun yan banda yer almtr. Nitekim Allah Teala'nn zat da keml mertebelerinde, vcudun dier yannda yer almtr; u farkla ki Allah Teala'nn zat btn metinlere ihata eden bir haiyedir. nsan btn varlklar gibi bu iki haiyenin ortasnda yer almtr. Her trl belirginlikten yoksun olamaz. nsanla lemdeki dier varlklar arasndaki fark, insann tekmlnde belli bir durma snrnn olmaydr.
................................................................................
Dier varlklar belli bir snrda durur ve ondan ileri gemezler; fakat insann durma noktas yoktur. nsan zel bir varlk tabiatna sahiptir; fakat her eyin zatn o eyin mahiyetiyle eit bilen, mahiyetin asaletini savunan, her trl zat ve mahiyet deiimini eliki ve im-knsz sayan, btn deiiklikleri eyann arazlarna (ilinek) has bilen filozoflarn grlerinin aksine, insann varlk tabiat her madd varln tabiat gibi akcdr; vurguland zere u farkla ki insann hareket ve akclnda durma snr yoktur. Baz Kur'n mfessirleri kendi tabirlerinde "Ey Yesrib (Medine) halk! Burada sizin iin duracak yer yok." ayetindeki "Yesrib" kelimesini insanlk yesribine yorumlam ve demilerdir ki, belli bir yer ve makam olmayan ve ilerledike ilerleyebilecek olan insandr. imdilik Kur'n- Kerim ayetlerini byle tevil etmek hakkna sahip olup olmadmz zerinde durmak istemiyoruz; burada ama, slm limlerinin insan byle tandklarn aklamaktr. Mira hadisinde, Cebrail artk daha ileriye geemeyip, bir parman bir boumu kadar daha ileri geecek olursam yanarm, derken Resulullah (s.a.a) daha ilerilere geip gidiyor; bu gerekte bir sr vardr elbet. Yine bildiiniz gibi, slm limleri farz veya snnet olarak Resulullah (s.a.a) ve Ehlibeyt'ine selam ve salat gnderilmesi ve Allah Teala'dan onlara daha fazla rahmet dilenmesiyle ilgili, olarak, acaba en kmil insan olan Resulullah'a (s.a.a) gnderdiimiz salatlarn bir yarar olabilir mi? sorusunu yneltmilerdir. Yani acaba Resulullah (s.a.a) mevcut makamndan daha
yukarlara kabilir mi? Yoksa salat ve selamlarn sadece bu niyazda bulunan kimseye mi faydas var ve Resulullah (s.a.a) iin rahmet talebinde bulunmak, zaten var olan bir eyi istemek gibi midir? Merhum Seyid Ali Han, "Sahife-i Seccadiye" erhinde bu meseleyi sz konusu etmitir. limlerden bir gurup Resulullah'n (s.a.a) srekli terakki edip yceldiine ve bu hareketin hibir zaman durmayacana inanmaktadrlar. Evet, insann makam budur. nsan bu hle getiren "mutlak belirginsizlii" deil, insan ftrat ve benzeri biimlerde ifade edilen bir tr belirginliidir. nsann snr yoktur, fakat "yol"u vardr. Kur'n- Kerim "srat- mstakim" diye ifade ettii insan iin belirlenmi yol zerinde nemle durmaktadr. nsann merhalesi, derecesi yoktur. Hangi merhaleye ularsa ulasn durmamaldr; fakat insann "yrnge"si vardr. Yani belli bir yrngede hareket etmek zorundadr; insann hareketi ancak insanlk yrngesinde olursa tekml saylr; yoksa rnein kpek ve domuz yrngesi gibi baka bir yrngede olursa bu, tekml deildir. Yine btn yrngelerin dnda, yani ba bo hareket etmesi de tekml saylmaz. EGZSTANSYALZM (VAROLUCULUK) MANTII te bu nedenle insan iin her trl belirginlik, renk ve ekli inkr eden ve her trl bamll (belli bir yol ve yrnge bamll olsa bile) insann insanlna kart bilen, sadece serbestlik, kaytszlk, isyan ve ba
................................................................................
kaldrmaya dayanan egzistansiyalizm ekol, yerinde bir eletiriye tbitutulmutur. nk bu felsefe, ahlk ba boluk, sorumsuzluk ve her trl mesuliyetin altndan kamay gerektirmektedir. ACABA TEKML NSANIN BENLN KAYBETMES MDR? imdi yeniden konumuza dnebiliriz: Acaba hareket ve tekml insann kendi benliini kaybetmesini mi gerektiriyor? Acaba her bir varlk ya kendi hlinde kalmal veya tekml yolunu mu kat etmelidir? O hlde insan ya insan olarak kalmal ya da deimeli, mkemmellemeli ve insandan baka bir eye mi dnmelidir? Bu sorunun cevab udur: Gerek hareket ve tekml, yani bir eyin gaye ve doal kemle doru hareketi ve baka bir deyile, tabiat ve yaratln dosdoru yolunda hareket, kesinlikle o varln gerek benliinin baka bir benlie dnmesini gerektirmez. Bir varln gerek egosunu, benliini oluturan ey onun "varl"dr, mahiyeti deil. Mahiyetin ve trn deiimi, kesinlikle ego'nun kendisinden baka bir eye dnmn gerektirmez. Bu grn ba teorisyeni olan Sadr-ul Muteallihin insann belli bir tr tipine sahip olmadn ileri srer ve kemle erien, olgunlaan her varln tekml aamalarnda "tr" deil, "trler" le ifade edilebileceini, noksan bir varln kendi doal keml ve gayesiyle ilikisinin bir eyin yabanc bir eyle ilikisi deil de, egonun egoyla ilikisi,
zayf egonun gerek egoyla ilikisi olduunu belirtir. Bir ey kendi gerek kemline doru hareket ettiinde kendinden kendine doru hareket eder; baka bir deyile kendisi olmayandan kendisine doru hareket eder. Topran derinliklerinde tlayan, topra yarp dar kan, byyp gelien, dal, yaprak ve iek veren bir bitkinin tohumu kendisinden kendisi olmayana gitmemitir. Eer bilinli olsayd ve gayesinin uurunda olsayd, kendinden yabanclk hissetmezdi. te bu nedenle gerek kemle duyulan ak, stn ego akdr ve vlen ak da vlen bencilliktir. eyh-i rak u gzel drtlnde yle der:
"Hn, t ser rite-yi khired gom nekon Hod r zi-ber-yi nk-o bed gom nekon Rhrov to-yo rh to, menzil to Hodr ki rh-i hod be hod gom nekon."
................................................................................
(Uyank ol da akl ipucunu, akla ulatran yolu kaybetmeyesin / Kendi benliini iyiyi kty belirleme, bulma yolunda yitirneyesin. nk yolcu da sensin, yol da sensin, varlacak menzil de sensin / yleyse dikkatli ol da kendine giden yoldan amayasn.) Bu giriten sonra tahmin edilebilecei zere zet olarak Allah' isteme, Allah'a ynelme, Allah'a bamllk, Allah'a ak, Allah'a kulluk ve Allah'a teslimiyetle dier her trl baka istek, hareket, bamllk, ak, kulluk ve teslimiyet arasnda yerden ge fark vardr. Allah'a kulluk z-grln ta kendisidir; Allah'a bamllk, donukluk ve hareketsizlik olmayan yegane bamllktr; Allah'a tapmak, kendi benliini kaybetmek ve
kendi benliine yabanclamann sz konusu olmad yegane bakasna tapmaktr. Neden mi? nk O, her varln kemlidir, btn varlklarn hedef ve arzusudur: "Ve sonunda senin Rabb'ine varlacaktr." imdi Kur'n- Kerim'in Allah' unutmann her eyi unutma, Allah' kaybetmenin her eyi kaybetme ve Allah'tan ilikiyi kesmenin mutlak d olduuna dair beyan hakknda gerekli aklamay yapabiliriz.
................................................................................
KENDNE ZARAR VERME VE KENDN UNUTMA

Yaklak on sekiz yl nce Kur'n- Kerim'in baz ayetlerini tefsir ettiim zel bir toplantda ilk kez Kur'n- Kerim'in bazen baz insanlar hakknda, "kendine zarar verme", "kendini unutma" ve "kendini satma" gibi birtakm zel ifadeler kullandn fark ettim. rnein buyuruyor ki: "Onlar, kendilerini ziyana soktular ve uydurduklar eyler kendilerinden sapt (kaybolup gitti)."1 Veya buyuruyor ki: "De ki: ziyana urayanlar kyamet gn... kendilerini... ziyana sokanlardr."2 Ya da dier yerlerde buyuruyor ki: "...Allah' unuttuklar Allah da onlara kendi canlarn unutturduu..."3
1- A'rf, 53. 2- Zmer, 15. 3- Har, 19.
Felsef bir zihne yle bir soru taklabilir: nsann kendini kaybetmesi mmkn mdr? Kaybetmek, yitirmek demek olup bunun iin iki eye gerek vardr: Biri "kaybeden", dieri "kaybedilen". nsann kendine ziyan vermesi, kendini kaybetmesi nasl mmkn olabilir? Acaba bu eliki deil midir? Yine acaba insann kendini unutmas mmkn mdr? Canl insan srekli benliinde boulmakta, her eyi benliiyle birlikte grmekte, dikkati her eyden nce kendine ynelmekte iken; o hlde kendini, benliini unutmak da ne demek oluyor? Daha sonralar bu meselenin slm retim ve eitim sisteminde, zellikle dualarda, baz hadislerde, slm irfan edebiyatnda ve hatta slm irfannn kendisinde uzun bir gemii ve ok nemli bir yeri olduunu fark ettim. nsann bazen benliinin benlik olmayanla kartrdn ve benlik olmayan bir eyi benlik, ego sandn ve benlik, ego olmayan ego sand iin ego iin yaptn sand bir eyi gerekte ego olmayan bir ey iin yaptn, gerek benliini, egosunu terk ettiini ve bazen ortadan kaldrdn anladm. rnein, insan kendi gereinin bu vcut ve bedenden ibaret olduunu sanarak yapt her eyi bedeni iin yapnca, kendini kaybetmi, unutmu ve ego olmayan bir eyi ego sanmtr. Mevlana'nn ifadesiyle byle biri, herhangi bir noktada bir arsas olana benzer. Bu arsa zerinde zahmetlere katlanr, gerekli malzemeleri, usta ve iileri temin eder, binay ina eder, binay svayp boyar, iini deerli hallar ve perdelerle donatr, fakat oraya tanmak istedii gn, bir an yan-
llkla binay kendisiyle hi ilgisi olmayan bakasna ait bir arsa zerinde yaplm olduunu, bakasnn arsasn bayndr duruma getirdiini ve kendi arsasnn ise harap, viran bir hlde olduunu anlar.
"Der zemn-i dgern hne mekon Kar-i hod kon, kar-i bgne mekon Kst bgne? Ten-i hki-yi to Kez ber-yi st gamnki-yi to T to ten r erb-o rn mdeh Goher-i cn r neyb ferbeh."
................................................................................
(Bakasnn arsas zerinde ev dikmeyesin sakn, / ken-di iine bak, kendi benliini dzelt de yabancnn iini stlenme. Yabanc kimdir? Senin toprak bedeninden bakas m sanki? / Btn zntn onun iindir zaten. Sen bu bedeni yallarla, tatllarla beslediin srece / can cevherini, z benliini salkl bulamayacaksn asla.) Mevlana baka bir yerde ise yle der:
"Ey ki der peykr, 'hod' r bakhte Dgern r to zi 'hod' neinkhte To be-her sret ki y bst Ki menem n, vallahi n to nst Yek zamn tenh bemn to zi-halk Der gam-o ende mni ta be-halk n to k ba? Ki to an ovhed Ki ho-o zb-vo sermest-i hod."
(Ey "benliini" savata kaybetmi kii, / bakalarn "kendinden" ayrt edememisin.
Sen hangi ekle girersen gir, yine de deerlisin, / bu benim, vallahi bu sen deilsin. Bir zaman eer yapayalnz kalrsan sen halktan ayr, / grtlaa kadar gama, kedere brnrsn. Bu sen de kim oluyorsun? Sen o tek olansn; / ho, gzel ve kendine vurulmu sarhosun.) Emir'l-Mminin Ali'nin (a.s) bu alanda ok gzel ve derin bir buyruu var: "Kaybettii kendi benliini aramad hlde kaybettii dier eyleri arayana aarm."1 Kendini kaybetmek, kendini unutmak insann kendi kiilii ve hviyeti hakknda yanlmasyla snrl deildir; rnein, kendini cism bedeniyle veya genellikle slk eh-linin kendini berzah bedeniyle kartrarak hataya dmesi gibi. Bir nceki blmde iaret ettiimiz gibi, keml yolunda ilerleyen her varlk gerekte kendinden kendine doru ilerlemektedir; yani zayf ego'sundan, benliinden, gl ego'suna, benliine doru hareket etmektedir. Bundan dolay, her varln gerek tekml dorultusundan sapmas, kendi benliinden kendinden olmayana sapmasdr. Bu sapma daha ok muhtar, iradeli ve zgr bir varlk olan insan hakknda geerlidir. nsan setii her sapk hedefi, gerekte hakiki benlii yerine geirmitir; yani kendi olmayan kendi sanmtr. Maddiyatta fani olmann knanmas, yerilmesi hakknda sylenenler bu noktaya iaret etmektedir.
1- Gurer ve Drer, c.4, s.340.
O hlde sapk hedeflere sahip olmak, insann kendinden olmayan kendi yerine geirmesinin ve sonuta gerek benliini unutmas ve kaybetmesinin etkenlerinden biridir. Sapk hedefe sahip olmak sadece insann "kendini kaybetme" hastalna tutulmasna sebep olmaz; i yle ince noktalara varr ki insann mahiyet ve gerei yok olur ve baka bir eye dnr. slm maarifinde, kyamet gn, insann sevdii ve ilgi duyduu eyle har olunaca, birlikte olacayla ilgili olarak geni bir ekilde bahsedilmitir. Hadislerimizde yle geer: "Kim bir ta bile sevse, Allah onu o tala mahur eder."1 slm maarifinin kesin hkm gereince kyamette zu-hur eden, ortaya kan eylerin insann bu dnyada kazand eylerin tecessm, cisim eklinde grnmesi olduunu gz nnde bulundurduumuzda u nokta aklk kazanmaktadr: nsann devaml sevdii ve ilgi duyduu eylerle har olmasnn nedeni, bir eyi sevme, talep etme ve bir eye ak besleme, o eyi insann hedefi hline getirir ve gerekte o ey insann "sayruret"i (bir hlden baka bir hle deimesi), "oluum"u dorultusunda yer alr ve o hedef her ne kadar sapk olsa insann ruh ve gereinin ona dnmesine sebep olur. slm filozoflar bu konu zerinde genie durmu, ilgin szler sarf etmilerdir; ama ne yazk ki burada
................................................................................
1- Sefinet'l-Bihar, "Habebe" kk.
onlara deinmeye frsatmz olmayacak. Sadece irfan bir drtlkle bu alandaki szmz noktalyoruz:
"Ger der taleb-i goher kn, kn Ver der pey-i costicy-i cn, cn Men f konem hakkat-i metleb r Her z ki der costen-i n, n."
(Maden cevher dilersen onun gibi olursun / ve eer varlk cevheri ve zn arama peindeysen yine onun gibi olursun. Konunun hakikatini aklayaym m? / Aramaya koyulduun eyin aynssn sen.) KENDN BULMA VE ALLAH'I BULMA Kendini bulmann bahsi geen bu iki artn yan sra baka bir art daha var ve o da kendi illetini, sebebini, kendini yaratan, meydana getireni bulmaktr. Yani insann kendisini, yaratcsndan ve meydana getiricisinden ayr olarak doru bir ekilde tanmas, idrak etmesi imknszdr. Her varln gerek nedeni onun varlna nceliklidir, kendine kendinden daha yakndr. "Biz ona ah damarndan daha yaknz."1 "Bilin ki Allah, kii ile onun kalbi arasna girer."2 slm arifleri, "marifet'un-nefs"in yani kendini tannann, "marifetullah"tan (Allah' tanmaktan) ayr olmadn, Kur'an'da "dem-i ilh" olarak ifade edilen nefsi olduu gibi mahede etmenin Allah Teala'y
1- Kaf, 16. 2- Enfl, 24.
mahede etmeyi gerektirdiini nemle vurgulamlardr. Arifler "kendini tanma" meselelerinde filozoflar iddetle eletirerek bu alanda onlarn szlerini yeterli bulmazlar. Bu alanda, eyh Mahmud ebuster'ye Horasan'dan nazm eklindeki bir soru gelmi, eyh Mahmud da ona nazmla cevap verip sorusunu aklamtr. Ve "Glen-i Raz" bu cevaplardan olumutur. Soru yle yneltilmitir:
"Ki bem men? Mer ez men haber kon i me'n dred ender hod sefer kon?
................................................................................
(Ben kimim? Bana benden haber ver. / Kendinden kendine git derler, bunun manas ne? eyh Mahmut ebuster'nin genie cevabnn bir blm yledir:
"Heme, yek nr dn, ebh-o ervh Geh ez yne peyd, geh zi misbh To g lafz-i men der her ibret Be sy-i rh mibed iret Men-o to berter ez cn-o ten med Ki n her do zi ecz-yi men med Boro ey hce hod r nk beins Ki ne boved ferheb mnend-i ms Yek reh berter ez kevn-o mekn o Cihn bogzr-o hod der hod cihn o."
(Cisimlerle ruhlar bir nur bil. / O nur gah aynadan grnr, gah kandilden. Sen sz arasnda "ben" dedike / bu sz, ruha iarettir dersin.
Ben ve senin hakikati candan da stndr, tenden de. / Bu ikisi de gerek "ben"in czleridir. Hocam yr, kendini iyi tan / imanlk hastalktan meydana gelen ikinlie benzemez.1 Mekn ve imkn leminden de stn bir yol ol / lemi brak da kendi kendine bir lem ol.) Bu konunun izah iin makalemizin kapsamn aan uzun bahislere gerek var; dolaysyla bu konuya girmeyi imdilik gerekli grmyoruz. Ancak ksaca unu syleyelim ki, kendini mahede etmek hibir zaman Allah' mahede etmekten ayr dnlemez. te Resulullah'n (s.a.a) mehur "Kendini tanyan rabbini tanr." hadisinin anlam da budur; bu anlamda Hz. Ali'den (a.s) eitli rivayetler aktarlmtr. Hz. Ali'nin (a.s) Nehc'l-Bela'daki buyruunun anlam da budur. O hazrete "Acaba rabbini grdn m?" diye sorulduunda, "Ben grmediim bir eye ibadet eder miyim?" cevabn veriyor. Ve sonra buyuruyor ki: "O'nu gzler, apak grle gremez; fakat gnller, iman gerekleriyle grr."2 * * * Kur'n- Kerim'in zarif tabirlerinden anlald zere insan ancak Allah'a sahip olduu, Allah'la birlikte olduu srece kendini kaybetmi olmaz. Ancak Allah'1- Bu beyitte Muhyiddin Arab'nin u mehur cmlesine iaret edilmektedir: "Filozoflarn syledikleriyle kendini tanma merhalesine ulatn sanan kimse, ikinlii olan insann imanlamas... gibidir. 2- Nehc'l-Bela, hutbe, 177.
tan gafil ol-mad ve Allah' unutmad mddete, kendini unutmaz. Allah' unutmak kendini unutmay gerektirir. "u, Allah'n unuttuklarndan dolay (Allah'n da) onlara kendi canlarn unutturduu kimseler gibi olmayn."1 Mevlana, iirinin naklettiimiz birinci blmnn peinden yle diyor:
"Ger miyn- mok, ten r c eved Vakt-i morden gend-i n peyd eved Mok r ber ten mezen, ber cn be-ml Mok i boved? Nm- pk-i Zlcell."
................................................................................
(Bedeni misk deryasna da daldrsan, / ldnde pis kokusu sarar etraf. yleyse miski bedene deil, ruhuna, canna sr. / Misk nedir ki? Cell sahibi Allah'n pk addr.)
"Huzur ger hem khh ez u gyib meo Hfiz Met m telke men tehv dei'd-duny ve ehmilh"
(O'ndan (Allah'tan) tam bir kalp huzur ve rahatl diliyorsan huzurundan ayrlma, gaflete dalma Hafz. / D kaydeden kimseyi grdnde, dnyay terk et ve ona y-nelme.) te buradan Allah' anmann neden kalbe hayat verdii, gnl aydnlatt, ruha huzur verdii, insann iini saf, nee, huzu ve huuyla doldurduu, insann bilinli ve uyank olmasna sebep olduu anlalmaktadr. Gerekten Hz. Ali (a.s) Nehc'l-Bela'da ne kadar gzel buyurmutur:
1- Har, 19.
"Yce Allah zikri, kalplerin cilas klmtr. Zayf gren gzler Allah' zikirle grmeye balam, ar duyan kulaklar onunla iyi duymu ve itaatsizlikten sonra onunla itaat etmeye balamtr. Tarihin btn dnemlerinde Allah'n, fikirlerine ve akllarna hitab ettii, srf Allah rzas iin yaayan kullar daima olagelmitir. Bunlar gzlerindeki, kulaklarndaki ve kalplerindeki imann nuruyla aydnlanmlardr."1 KENDN BULMADA BADETN ROL badet konusunda sylenecek o kadar sz var ki, bu konuyu amak istersek, onlarca makaleyi buna tahsis etmemiz gerekecek. Dolaysyla burada sadece insann benliini bulmas asndan ibadetin nemine deineceiz. Maddiyata ballk ve maddiyatta boulmak insan ne kadar kendisinden, benliinden ayryor, kendine yabanc ediyorsa, ibadet de insan bir o kadar kendine, benliine dnmeye yneltir; ibadet insan uyandrr, ibadet maddiyata boulan insan suda boulan birini kurtarmak gibi gaflet deryasnn derinliklerinden dar karr. badet ve Allah' anma sayesinde insan kendini olduu gibi grr, noksanlklarnn farkna varr, varlk lemine, hayata, zaman ve mekna yukardan bakar. badet sayesinde insan snrl madd istek ve arzularn bayaln anlayp kendini varln merkezine ulatrmak ister.
Ben srekli asrmzn mehur bilgini Albert Einstein'in szne hayret ediyorum. Bu bilginin uzmanlk dal ruhbilimi, insan, din ve felsef konular deil de, fizik ve matematik olmasna ramen, o, dini ksma ayrdktan sonra gerek din olan nc ksma "varlk dini" ismini vermekte ve insann gerek dindeki duygusunu yle aklamaktadr: "Bu din ve inanta kii insanolunun arzu ve hedeflerinin kkln ve olaylarn tesinde tabiat ve dncelerde meydana gelen azamet ve ycelii hisseder. O kendi varln bir tr zindan bilir, beden kafesinden uup gitmek ve bir anda btn varl bir gerek olarak bulmak ister."1 Wiliam James dua hakknda yle der: "nsan dua ve yakara sevk eden sebep, irad ve pratik olarak benliklerinin en isel blm toplumsal benlik trnden olmasna ramen kendi kmil dostunu sadece dnce dnyasnda bulmasnn doal bir sonucudur. nsanlarn ou ister ara sra, ister daimi ekilde olsun, kendi kalbinde duaya ba vurmaktadr. Yeryzndeki en deersiz birey bile yce ynelile kendini bir gerek olarak grr ve kendini deerlendirmi olur."2 Muhammed kbal'in de ibadet ve duann insann benliini bulmadaki deeri konusunda ok gzel bir sz vardr:
................................................................................
1- Dnya- ki men mbnem, s.57. 2- "hya-i Fikr-i Din" kitabndan naklen, s.105
"Nefsan aydnlanma yoluyla yaplan dua, yaygn ve hayat bir eylemdir; bu vesileyle kiiliimizin kk adas, kendi durumunu hayatn daha byk bir evreninde."1 Bu konular olduka geni boyutlu olup, bu kadaryla yetinip bahsimizi burada noktalyoruz.
1- "hya-i Fikr-i Din" kitabndan naklen, s.105
................................................................................
BRKA NKTE
Nehc'l-Bela'nn dnyaya bak bahsimizin sonuna yaklarken, birka hususu geen bahislerde de gz nnde bulundurarak aklamaya alacaz. DNYA VE AHRET KARITLII 1- Baz din kaynaklar dnyayla ahiret arasnda eliki olduu izlenimi verirler; mesel "dnyayla ahiret hibir zaman uyum salamayan iki kuma gibi" veya "bu ikisinin, birine yaklarken dierinden uzaklald douyla bat gibi" olduklar sylenir. Bu tabirleri nasl izah edebiliriz ve daha nce sylediklerimizle nasl badatrabiliriz? Sorunun cevabnda denilebilir ki; birincisi hem dnya, hem de ahirete sahiplenmenin mmkn olduuna birok slm kaynaklarda tasrih edilmi ve hatta slm dininin zaruriyatndan (tartma gtrmez unsur-
larndan) saylmtr; ancak bu ikisinin ideal ve yce hedef olma asndan bir arada bulunmas imknsz nitelenmitir. Dnyadan yararlanma, ahiretten mahrum olmay gerektirmez; ahiretten mahrumiyeti gerektiren ey, hayat berbat ve perian eden birtakm gnahlardr, salkl ve rahat bir yaam ve Allah'n helal ve tertemiz nimetlerinden yararlanmak deil. Nitekim dnyadan mahrumiyeti gerektiren ey de takva, salih amel ve ahiret zahiresi deil; birtakm baka etkenlerdir. Nitekim doruluklarndan phe edilmeyen peygamberler, imamlar ve salih mminlerden bir ou Allah'n helal nimetlerine yeterince sahiptiler. Buna binaen, bir cmleden, dnyadan yararlanmayla ahiretten yararlanma arasnda eliki olduu varsaylsa bi-le, muhalif kesin deliller uyarnca bu kabul edilemez. kincisi, dakik bir ekilde dikkat edilecek olursa bu alandaki tabirlerden ok gzel bir noktaya varlabilir ve bu tabirlerle o kesin ilkeler arasnda hibir elikinin olmad grlr. Bu noktann akla kavumas iin ksa bir aklama yapmamz gerekecek: Burada incelenmesi gereken eit iliki var: a) Dnyadan yararlanmayla ahiretten yararlanma arasndaki iliki. b) Dnyann hedef olmasyla ahiretin hedef olmas arasndaki iliki. c) Bu ikisinden birinin hedef olmasyla tekinden yararlanma arasndaki iliki.
Birinci ilikide kesinlikle eliki yoktur; dolaysyla bu ikisinin bir araya gelmesi mmkndr. kinci ilikide eliki vardr, dolaysyla bir araya toplanmalar imknszdr. nc ilikide bir tarafl bir eliki var; yani dnyann hedef olmasyla ahiretten yararlanma arasnda eliki var; fakat ahiretin hedef olmasyla dnyadan yararlanma arasnda eliki yoktur.
................................................................................
Tbicilik ve Metbuculuk
Birisinin hedef olmas ve dierinden yararlanma asndan dnyayla ahiret arasndaki eliki, noksanla mkemmel arasndaki eliki trndendir; nk noksann hedef olmas, mkemmelden mahrum olmay gerektirir, fakat mkemmelin hedef olmas noksandan mahrum olmay gerektirmez; aksine, ondan ok iyi ve gzel bir ekilde yararlanmay gerektirir; nitekim btn tbi (uyan) ve metbularda (uyulan) da durum byledir. nsann hedefi tabiden (uyan) yararlanma olursa, metbudan (uyulan) mah-rum olur; ancak hedefi metbu (uyulan) olursa, tbi (uyan) kendiliinden gelecektir. Nehc'l-Bela'da 269. hikmette bu konu ok gzel bir ekilde beyan edilmitir: "nsanlar dnyada iki eit alrlar: Biri dnyada (sadece) dnya iin alr (maddiyattan baka amac yoktur); dnya(ya dalmak) onu ahiretten (ahirete ynelmekten) al koyar. (nk dnya dnda hibir eyi grmyor ve anlamyor. Devaml) kendisinden sonrakilerin (ocuklarnn geleceinden ve) fakirlie dme-
sinden korkar; kendisinin ise byle bir eye dmeyeceini sanr (ve karlaaca zor gnlerden endiesi yoktur). Bylece bu kimse bakalar iin mrn zayi etmi olur. Dieri ise dnyada ahireti iin alr (ahireti kendine hedef edinir). Dolaysyla hibir zahmete katlanmadan dnyadan payn alr (hibir zahmete katlanmadan dnya ona doru ynelir). Byle bir kimse dnya ve ahiretten payn alr ve iki lemin sahibi olur. Allah'n yannda saygn bir kimse olarak sabahlar, ki Allah'tan istedii her ey ona verilir." Mevlana gzel bir benzetmesinde dnyayla ahireti deve srsne ve deve kna benzetmektedir. Diyor ki, deve srsne sahip olmay hedef edinen kimse ister istemez devenin ynne ve kna da sahip olur. Fakat sadece devenin yn ve kna sahip olmay hedef edinen kimse hibir zaman deve srsne sahip olamaz; dierleri deve srsne sahip olur, o da dierlerinin develerinin yn ve klarndan yararlanr. Diyor ki:
"Seyd-i dn kon, t resed ender tebe' Hsn-o ml-o ch-o baht muntefe' Ahiret gatr- otor dn em Der tebe-i dny hemn pek-o m Pem begozn otor nebuved tor Ver boved oter i ksmet-i pem r."
(Din avna kar, dine sarlrsan buna bal olarak / gzellik, servet, makam ve talihe de kavuur, faydalanrsn. Ey amca, ahireti bir deve srs bil / ve dnyay onun k ve yn.
Yn seersen deve senin deildir / ve ama deve senin olursa yn de senin ksmetindir, onu da elde edersin.) Dnyayla ahiretin tbi ve metbu olular, dnyacln tabicilik olup ahiretten mahrumiyeti gerektirdii, fakat ahiretciliin metbuculuk olup dnyay kendiliinden peine ektii Kur'n- Kerim'den balayan bir retidir. l-i mran suresinin 145. ayetinden 148. ayetine kadar sarih olarak ve sra suresinin 18. ayetinden 19. ayetine kadar ve ura suresinin 20. ayetinde sarihe yakn iaretle bu konuya deinilmitir: EBED YAAYACAKMI VE YARIN LECEKM GB OL! 2- Hadis kitaplarnda ve dier kaynaklarda, mam Hasan Mcteba'nn (a.s) vasiyetlerinin bir czn oluturan mehur bir hadiste u anlamda bir sz geer: "Dnyaya kar onda ebedi yaayacakm gibi ve ahirete kar da yarn lecekmi gibi ol."1 Bu hadisle ilgili olarak zt ve elikili grler belirtilmitir. Bazlar diyorlar ki maksat udur: Dnya iine gevek davran, acele etme. Dnya hayatyla ilgili bir ile karlatnda, "vakit var, ge olmaz" de. Fakat ahiret iine kar srekli bir gnden fazla zamann olmadn dn. Ahiretle ilgili bir ile karlatnda, "vaktim yok, ge olur" de.
1- Vesail'u-ia, c. 2, s.535; Emir Bahador basm (Ticaret mudaddimeleri blmnn 82. babnn 2. hadisi).
................................................................................
Bazlar da -slm'n gevek davranmaya, kusur etmeye emretmesinin inanlmaz bir ey olduunu, din nderlerinin hibir zaman byle davranmadklarn dikkate alarak- maksat udur diyorlar: Dnya iinde her zaman ebedi yaayacan dnerek al. leri hibir zaman kk say-ma, hayata itibar edilmez bahanesiyle ileri geici yapma. leri, dnyann sonuna kadar yaayacakm gibi salam ve ileriyi grerek yap. nk sen yaamasan bile dierleri senin iinin rnlerinden yararlanacaklardr. Fakat ahiret ii Allah'n elindedir; dolaysyla, srekli yarn leceini ve artk frsatn kalmadn dn. Grdnz gibi, bu iki tefsirden birine gre dnya iine kar kaytsz, sorumsuz ve laubali olmak gerekir ve ikincisine gre ise ahiret iine byle bakmak gerekir. Aktr ki bu tefsirlerden hibiri kabul edilemez. Bizce bu hadis, ister dnya ilerinde olsun, ister ahiret ilerinde, geveklik ve kaytszl terk etme ve amele davet konusunda en zarif hadislerden biridir. Geici olarak bir evde yaayan, er-ge o evden ebedi kalaca baka bir eve geceini, fakat hangi gn, hangi ay ve hangi ylda geceini bilmeyen bir insan hem imdi yaad evin ilerine ve hem ileride gecei evin ilerine kar kuku ve tereddt ierisinde olur. Eer yarn bu evden geceini bilse, kesinlikle bu evin tamirine girimez ve sadece yarn gecei evin ilerini slah etmeye alr ve o evde birka yl daha kalacan bilse daha farkl davranr; mesela der ki, imdilik u oturduum evin ilerine bir eki dzen
vermem gerekiyor, o evin ileriyle uramaya frsatm var, ge olmaz. nsan phe ierisinde olur ve o eve imdi mi yoksa birka yl sonra m geceini bilmezse, akll biri kar da der ki, imdilik iinde oturduun evde ebedi kalacan farz ederek o evin tamire ihtiyac varsa tamir et. Fakat ikinci eve kar oraya yarn geceini farz ederek noksanlklarn gider. Byle bir emrin sonucu, insann her iki alanda aba harcamas ve ciddiyet gstermesidir. nsann, yllarca zaman isteyen ilim tahsil etmek, kitap yazmak veya bir messese kurmak istediini farz edin; mrnn yetmeyeceini ve iinin yarm kalacan bilirse o ii balatmaz. te burada, uzun bir zaman yaayacan kabul ederek ie giri diyorlar. Fakat bu adam tvbe ve gemite yapt kusurlar telafi etme asndan, Allah'n haklarn, kullarn haklarn eda etme asndan ve nihayet az bir zaman ve frsatn yeterli olduu ileri yapmak, bu gn olmazsa yarn, yarn da olmazsa br gn yaplabilecek iler asndan insann bu gn yarna, yarn br gne brakmas, fakat yarn veya br gnn hi gelmemesi mmkndr. Bu gibi ilerde birincisinin tam aksine, "mrm var, frsatm var" varsaym gerei, acele etmeye gerek olmaddr; dolaysyla bu durumda acele etmeye gerek yoktur; byle bir varsaym, sonucu geciktirmek, geveklik ve ihmalkarlktr. te burada frsatn olmadn kabul etmek gerekir. O hlde baz yerlerde vakit ve frsatn olduu varsaym, alp aba harcamaya tevik eder ve frsatn
................................................................................
olmad varsaym ise ie girimei gerektirir. Baz yerlerde de durum tam tersinedir; yani vakit ve frsatn olduu varsaym geveklik ve iten ka, frsat ve vaktin olmad varsaym ise ie girimeyi gerektirir. O hlde durumlar farkldr; her durumda amel ve ie girimekle sonulanacak bir ekilde farz etmek gerekir. Usul bilginlerinin tabirince, delilin dili tenzil dilidir; dolaysyla, iki tenzilin iki adan, birbirine zt olmasnn sakncas yoktur. u hlde hadisin anlam yledir: Baz iler asndan, "hayat kalc ve mr srecektir" de ve baz baka iler asndan da, "mr fani, geici ve ksadr" syle. Bu sylediklerimiz srf delilsiz bir izah deildir. Bu hadisin anlamn akladmz ekilde anlatan dier hadisler de vardr. Bu hadisin zerinde ihtilaf edilmesinin se-bebi o hadislere dikkat edilmemesidir. Sefinet-ul Bihar'da "rfk" maddesinde Resulullah'tan (s.a.a) Cabir'e hitaben yle nakledilmitir: "Bu din metanetle doludur; kendine sk tutma, uyumlu ol... hi lmeyeceini sanan kimse gibi ek, iftilikle ura ve yarn leceinden korkan bir kimse gibi amel et." Bihar'ul-Envar'n 15. cildinin ahlk blmnde 29. babda Kafi araclyla Resulullah'n (s.a.a) Hz. Ali'ye (a.s) hitaben yle buyurduu geer: "Dorusu bu din metindir... Amelde yalandktan sonra leceini sanan kimse gibi davran, fakat ihtiyatta da yarn leceinden korkan kimse gibi davran."
Yani, uzun bir mr ve geni zamana ihtiya olan faydal bir ie giritiinde mrnn uzun olacan zannet, fakat fazla zamannn olduu bahanesiyle bir ii geciktirmek istediinde yarn leceini zannet, frsat karma ve ii geciktirme. Nehc'l-Fesaha'da Resulullah'tan (s.a.a) yle rivayet edilmitir: "Dnyanz bayndrlatrn, slah edin ve ahiretiniz iin ise yarn lecekmi gibi davrann." Yine yle rivayet edilmitir: "Hibir zaman lmeyeceini sanan kimse gibi amel et ve yarn leceinden korkan kimse gibi kork." Yine Resulullah efendimiziden (s.a.a) baka bir hadiste yle geer: "nsanlarn en kederlisi, en skntls hem dnya iiyle ve hem de ahiret iiyle uramas gereken mmindir." Sefinet-ul Bihar'da, "nekase" maddesinde Tuhaf-ul U-kul'dan mam Kzm'n (a.s), Ehlibeyt'in hepisinin adna kesin bir ifadeyle yle dedii rivayet edilir: "Dini iin dnyasn terk eden veya dnyas iin dinini terk eden bizden deildir." Bu sylediklerimizden, bizim anladmz mefhumuy-la byle bir tabirin din nderlerinin buyruklarnda yaygn olduu anlalmaktadr.
................................................................................
NDEKS
Kur'n Ayetleri
-AAhzab / 4, s.232. l-i mrn / 144, s.113. A'rf / 26, s.201. A'rf / 32, s.219. A'rf / 53, s.278. -BBakara / 115, s.71. Bakara / 255, s.71. Bakara / 256, s.194. -EEn'am / 3, s.71. Enbiy / 22, s.70. Enfl / 24, s.283. -HHadid / 3, s.71. Hadid / 27, s.207. Hadd / 57, s.204. Hadd / 25, s.112. Har / 19, s.279, 286. Har / 23, s.71. -hlas / 2-4, s.71. nikak / 6, s.105. -KKaf / 16, s.283. Kehf / 109, s.72. Kehf / 46, s.263. -MMide / 67, s.113. Muhammed / 24, s.72. M'minn / 91, s.70.
ndeks ............................................................................................. 313
-NNahl / 60, s.71. Necm / 29-30, s.263. -RRa'd / 26, s.106, 263. Rm / 21, s.250. Rm / 26, s.263. Rum / 27, s.70. -SSd / 29, s.72. Sebe / 3, s.72.
Secde / 7, s.248. -ura / 11, s.70, 71. ura / 12, s.72. -TTh / 5, s.63. Th / 8, s.71. -Y, ZYnus / 7, s.263. Zmer / 15, s.278.
Resulullah'tan (s.a.a) Nakledilen Hadisler

Sahih-i Buhari, c.7, Kitab'un-Nikah: 134 Bihar'ul-Envar, c.15, Ahlk Blm, 14. bab: 207 Kenz'l-Hakik, Dl Harfi Blm: 252 Kuts Hadis: 261 Sefinet'l-Bihar, "Habebe" Maddesi: s. 282 Sefinet'l-Bihar, "Rfk" Maddesi: 296 Bihar'ul-Envar, c.15, Ahlk Blm, 14. bab: 296 s. s. s. s. s. s.
Nehc'l-Fesha: 296 Nehc'l-Fesha: 297 Nehc'l-Fesha: 297
................................................................................
s. s. s.
Hz. Ali'den (a.s) Nakledilen Hadisler

Nehc'l-Bela: Hutbe: 1 3 3 5 15 16 26 28 33 40 51 63 72 81 84 85 Sayfa: 76, 79, 85 23, 158, 160 173, 217 173, 177 121 196 172 252 116 115 190 79, 81 177 31 76 105 92 107 112 126 142 150 152 157 158 162 163 177 184 215 189 191 106 194 197 179 144 197 124 145 76, 79 82, 145 199 225 170 168 285 81, 86, 197, 201 17, 104, 258 107
79,
ndeks ............................................................................................. 315
207 217, 218 218 220 287 221 222 225 231 237 238 Mektup: 5 22 25 26 27 28 Mektup: fa: 30 31 35
105 101, 108, 257 229 108 41 145 171
37 45 45 46 50 51 53 62
167 102, 217, 226 229, 233, 236 138 137 136 137 177
136 30 138 138 138 166 Say168 266 36
Ksa Szler: Sayfa: 81 34 126 252 131 252 133 226 147 147, 106, 16 180 225 237 99, 120 290 100 455 43 Bihar'ul-Envar, c.41 100 Bihar'ul-Envar, c.9 218 Gurer ve Drer, c.4, 281
Dier Ehlibeyt mamlarndan Nakledilen Hadisler
................................................................................
mam Hasan: Vesail'u-ia, c. 2, s.535: s. 293 mam Zeynelabidin: Tuhef'ul-Ukul: 267 mam Sadk: el-Kfi, c.2, s.16 ve 129: s. 230 mam Sadk: Bihar'ul-Envar, mam'n Hayat Blm: 266 mam Kzm: Tuhef'ul-Ukul: 297 s. s. s.
ndeks ............................................................................................. 317
ahs Adlar -AAbbas: 176. Abbas Olu: 171. Abdullah b. Abbas: 36. Abdullah b. Cnade: 174. Abdullah b. Hasan: 41. Abdullah Mahz: 41. Abdurrahim b. Nbte: 33. Abdurrahman b. Avf: 177. Abdlhamid 32, 33. Abdlhamid Katib: 32. Ahmed Emin: 58, 60, 61. Ahmet Gazali: 187. Aye: 148, 175. Ali (Hz. Ali, Emir'l-Mminin, mam Ali, Ali b. Ebu Talip): Birok yerde. Ali Aa iraz sfahan: 17. Ali el-Cndi: 28,33,38. Allame Meclis: 35. Amid: 28. Anbese: 37. Aristo: 36. Asim b. Ziyad-i Haris: 218. A'a: 45. Ayn'ul-Guzat-i Hemedan: 187. -BBaba Tahir: 224. Babeveyh-i Kumm: 59. Bkr: (Beinci mam): 135. Bastam: 37. -CCafer Sdk: (Altnc mam): 144. Cahiz: 30, 33, 34, 36, 41. Cebrail: 273. Celaleddin Muhaddis Urumav: 28. Celaleddin-i Rum: 207. Cemaleddin Afgan: 58. Cemaleddin Hansar: 28 Corc Cordak: 40. -DDavut: 129. Descartes: 92. -EEbu Cehl: 60 Ebu Davud Eyadi: 44. Ebu Davud Secistani: 59. Ebu Esved-i Del: 44. Ebu Hasme: 162. Ebu Kuhafe: 151, 157. Ebu Leheb: 176.
Ebu Said-i Hudri: 123. Ebu Sfyan: 30, 60, 151, 173, 176. Ebu Ubeyde-i Cerrah: 149, 152. Ebu Bekir: 36, 151, 152, 153, 157, 158, 159, 160. Ebu'l-Feth-i Besti: 184. Ebu'l-Hasan Nedv: 64. Ebu'l-Hasan Taham: 184. Ebuzer: 19, 169. Ekber Perveri: 234. Esruddin Ehsiketi: 223. -FFarab: 80, 88, 89, 90. Fatma: 179. Ferid Vecdi: 64, 66. Ferruh Yezd: 224. -GGersius: 127. -HHaccac: 159. Haccac-i Niaburi: 59. Hce Abdullah Ensar: 186. Hace Nasirddin Tus: 88, 89, 90. Halil b. Ahmed: 37. Hasan Mcteba: 293.
................................................................................
Haim Maruf Hasen: 57. Hayyam: 43. Hammam b. reyh: 31, 32. Hz. Muhammed: 60, 113, 143, 177. Hz. Peygamber: 144. -bn-i Abbas: 30, 34, 115, 159, 170. (Bkz. Abdullah b. Abbas) bn-i Ali: 157. bn-i Ebi Ali Kal: 33. bn-i Ebi'l-Hadid: 32, 33, 35, 36, 44, 149, 150, 153, 156, 157, 158, 159, 161, 162, 171, 174, 175, 176, 179. bn-i Haldun: 33. bn-i Kuteybe: 33. bn-i Mukaffe: 32. bn-i Rd: 90. bn-i Sina: 16, 60, 80, 88, 89, 90, 97, 230, 231. bn'l-Amid: 32. mam Cafer: 144. mam Kzm: 297. mre'ul-Kays: 43, 45. sa: 225. smail: 157.
ndeks ............................................................................................. 319
smail b. Ali Hanbel: 157. -JJean-Jacgues Rousseau: 127. -KKaligula: 127. Kant: 92. Kelb: 175. Kudame b. Cafer: 38. Kumeyl: 16, 145, 146. Kuss b. Saide: 37. Kutb-u Ravendi: 161. Kuza: 28 -LLaibniz: 92. -MMahmut Senai: 128. Mahmut ebuster: 284. Malik Eter: 20, 136, 177, 191. Mervan b. Hekem: 169, 170. Mervan b. Muhammed: 32. Mes'ud: 20, 26, 245, 246. Mevlana: 43, 186, 187, 207, 230, 279, 280, 286, 292. Mihail Neyma: 40.
Mikdad: 19. Muaviye: 30, 31, 36, 123, 139, 151, 161, 164, 165, 166, 169, 189, 190. Muberred: 33. Muhammed Abduh: 15, 27, 47 Muhammed: (Peygamber): 60, 113, 143, 177. Muhammed b. Ebu Talip Mazenderan: 59. Muhammed b. Ebubekr: 36. Muhammed b. smail-i Buhari: 59. Muhammed b. Yakup Kuleyn: 59. Muhammed Bkr : 144. Muhammed Bakr Mahmudi: 27. Muhammed Cevad Muniye: 39. Muhammed Gazal: 90, 187. Muhammed kbal: 288. Muhammed smail: 218. Muhken b. Ebu Muhken: 30. Muhyiddin Arab: 285.
Muayre b. ube: 162. Mslim b. Haccac-i Niaburi: 59. -NNaba Zebyan: 45. -OOn nc Lui: 127. Osman: 34, 121, 122, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 177, 190, 244, 245. Osman b. Huneyf: 161, 191, 226. Osman b. Maz'un: 161. -mer: 152, 153, 159,. 160, 161, 162. -PPeygamber: 113, 134, 135, 144, 148, 152, 153, 154, 161, 207, 208. Philon: 127. Platon: 36. -RResul-i Ekrem: 113. Resulullah: 30, 32, 35, 36, 38, 56, 58, 60, 61, 98, 111, 113, 133,
................................................................................
134, 141, 144, 147, 148, 150, 152, 153, 154, 169, 175, 179, 183, 184, 186, 204, 207, 215, 216, 223, 244, 247, 273, 274, 285, 296, 297. -SSealib: 26. Sahban b. Vil: 37. Sa'd b. bade: 152. Sa'd b. Vakkas: 149. mam Sadk: 230, 266. Sa'd: 133, 185, 187, 195, 224. Sadra: 91. Sadr'l-Mteellihin: 92, 275. Saduk: 57. Safiyyuddin Hill: 48. Saint Anselm: 92. Sa'saa b. Savhan: 34. Selman:19. Seyyid Ali Han: 273. Seyyid Kutub: 64. Seyyid Raz: 20, 25, 26, 27, 28, 31, 35, 46, 47, 59, 87, 90, 137, 153, 191. Sokrat: 36. Spinoza: 92.
ndeks ............................................................................................. 321
-ekib Erselan: 39. eyh Attar: 252. eyh-i rak: 276. -TTabataba: 88, 89, 90, 113. Tabersi: 134. Taha Hseyin: 39. Talha: 38, 148, 164, 175, 245. Talha b. Abdullah: 245. Thomas Hobbes: 128. -U, -
Uria: 129. mm Ferve: 159. -VVehid-i Behbehani: 128. Wiliam-James: 288. -YYakub Leys Saffar: 225. Ya'la b. meyye: 246. Yeftah: 129. -ZZeyd b. Sabit: 246. Zbeyir: 38, 138, 245. Zheyir b. Ebu Selma: 45.
Millet, Soy-Boy, Din ve Mezhep Adlar

-Al-i Bveyh: 32. Arap, Araplar: 14, 15, 16, 19, 33, 36, 37, 38, 39, 42, 43, 60, 61, 88, 98, 99, 153, 171, 183, 184, 185, 186, 190, 206, 214, 247. Avrupal: 64, 68, 126, 132. -BBudizm: 208. Buyeliler, 58. Buyeoullar:
-CCrhm: 37. -EEbutalipoullar: 27. Egzistansiyalizm: 259, 274. Ehlibeyt: 141, 142, 143, 144, 147, 148, 154, 161, 273, 297.
Ehlibeyt mamlar: 57, 60, 135, 139, 141, 147, 186, 216, 244, 247. Ehlisnnet, Snn: 15, 57, 58, 60, 87. Emev, Emevler, meyyeoullar: 32, 33, 163, 165, 246. Esedoullar: 150, 154. Eaire: 63, 64, 85. E'ar, E'arlik: 66, 87. -FFatim, Fatimler: 58, 59. -HHaricler: 114, 179. Haim: 145. Hristiyan, Hristiyanlk: 40, 126, 206, 208. Hindistanl: 64. -I, Irakl: 27. hvan'ul-Mslimin: 64. ranl: 32, 59. skenderiyeli: 127. slm: Birok yerde.
................................................................................
srailoullar: 129. -KKacarllar: 58. Kurey: 27, 31, 37, 145, 149, 153, 154, 175. -LLbnanl: 39, 40. -MMarksist: 237. Materyalizm: 126. Msrl: 38, 58, 184 Mslman, Mslmanlar: Bir- ok yerde. Mtezile: 57, 63, 85, 86, 87. -SSafevler: 58. -ia, i: 19, 27, 56, 57, 58, 59, 63, 64, 87, 115, 147, 149, 157. -YYunanl: 68.
Mekn Adlar
Avrupa: 64, 126, 127. Azerbaycan: 136.
ndeks ............................................................................................. 323
Basra: 36, 175, 191, 245. Dar'ul-Kutub'il-Msriyye: 28. Dar't-Talhateyn: 245. Fransa: 42. Hicaz: 175, 218, 229. Hneyn: 245. Hseyniye-i rad: 20. Irak: 26, 102, 175, 245. ngiltere: 42, 225. ran: 19, 56, 58. skenderiye: 87, 245. Kahire niversitesi: 28, 38. Kilise: 126, 127, 128, 130. Kufe: 30, 145, 157, 245. Kum: 14, 18.
Medine: 169, 170, 175, 215, 216, 245, 273. Mekke: 36, 175. Mehed: 14, 39. Msr: 15, 36, 37, 39, 58, 59, 102, 177, 245. Paris: 127. Roma: 127. Sadr Medresesi: 18. Sevad: 30. am: 102, 123. Tahran niversitesi: 28, Uhud: 113. Vad'il-Kura: 245. Yenbu': 170. Yesrib: 273. Yunan: 42, 60, 61, 63, 65, 68, 85, 87.
Kitap Adlar
-AAla Atlal'il-Mezheb-il-Mad-d: 64. Ali b. Ebutalib, iir ve Hikmetleri: 28. Ali b. Ebutalib, i'ruhu ve Hikemuhu: 38. Ali ve Benhu: 38. Azadi-yi Ferd ve Kudret-i Dovlet: 128, 129. -BBat Felsefe Tarihi: 59. Bihar'ul-Envar: 35, 100, 207, 218, 266, 296. Bostan: 185. -C-
Cami'ul-Hikmeteyn: 254. -DDirasat'un fi'l-Kf li'l-Kuleyni ve's-Sahih-i li'l-Buhar: 57. Dustur'u Mealim'il-Hikem: 28. Dnya- ki Men Mbnem: 288. -Eed-Drr'l-Mensr: 135. Edeb'ul-Katib: 33. el-Beyan ve't-Tebyin: 30, 33, 34, 36, 41. el-Gurer ve'd-Durer: 28, 281. el-Hutet: 28. el-mam Ali: 40. el-arat: 89, 97. el-Kamil: 33. el-Mizn Tefsiri: 135. en-Nevdir: 33. -FFelsefe Usl ve Realizm Metodu: 63, 66. -GGoftar- Mah: 200. Glistan: 185, 186, 195, 224. -H-
................................................................................
Hikem'u Seyyidina Ali: 28. -hticac-i Tabersi: 57. hya-i Fikri Din: 288. -KKanun: 16. Kur'n- Kerim: Birok yerde. -MMa Za Hasir'el-lem bi-nhitat'il-Mslimin: 64. Mecma'ul-Beyan: 134. Mekteb-i slm Dergisi: 20. Mekteb-i Teeyy Dergisi: 88. Mesnevi: 186, 207. Muallaka-i Seb'a: 99. Muruc'uz-Zeheb: 20, 26. -NNasihat'l-Mluk: 187. Nasr'ul-Leal: 28. Nehc'l-Bela: Birok yerde Nehc'l-Fesaha: 296. Nehc's-Seade f Mstedrek-i Nehc'ilBela: 27. -S, Sahife-i Seccadiye: 275. Sahih-i Buhari: 57, 134.
ndeks ............................................................................................. 325
Sava ve Bar Hakk: 127. Sefinet'ul-Bihar: 296, 297, 282. erh-i Nehc'il-Bela: 44. -TTaber: 162. Taziyane-i Slk: 187. Tevhid-i Saduk: 57. Toplumsal Szleme: 127, 128. Tuhef'ul-Ukul: 267. -UUsl-i ktisad-i Nuin: 238. Usul-u Kf: 57, 218, 230. -V, ZVesail'u-ia: 293. Zahr'ul-slm: 58.

Nehc Uzerine

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nehc Uzerine

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.caferilik.

6 ....................................................................... Nehc'l-Bela zerine

8 ....................................................................... Nehc'l-Bela zerine

10 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

12 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

NSZ Rahman ve Rahim Allah'n Adyla

16 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

18 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

20 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

22 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

15 Ocak 1974 Miladi 3 Muharrem H. 1395

24 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

NSANI HAYRETE DREN KTAP

26 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 27

NSANI HAYRETE DREN KTAP

28 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 29

1- Abduh'un Nehc'l-Bela erhine nsz, s.9.

30 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 31

32 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 33

34 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 35

36 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 37

38 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 39

40 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 41

42 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 43 Ki do emem roen-o na muremmed-est."

44 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 45

46 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 47

48 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 49

50 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

52 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

Hayrete Dren Kitap ..................................................................... 53

LHYAT VE TABAT TES

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 55

56 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

LHYAT VE TABAT TES

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 57

58 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 59

60 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 61

62 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 63

64 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 65

TABAT TES KONULARDA FELSEF DNCELERN DEER

66 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 67

68 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 69

70 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine

lhiyat ve Tabiat tesi .................................................................... 71

72 ..................................................................... Nehc'l-Bela zerine