Professional Documents
Culture Documents
9
myF
ut
th
eik Rs
gUbghUf
nta
nta
1.
L
2.
3.
1.
isahL ikjhd
tFgiw
2.
3.
1.
2.
3.
9.1. gUbghUf aa gf
eh y braghLf _y gUbghUf aa gfis g
mnth.
bra 9.2
xU Rzfoia vLJ bghoahf. W Jff vyh nrJ
jh Rzfo vD gUbghUshf khsJ. W Jff jh
gUbghU cUthf mogilahf csd. j W Jff, mQf
myJ _yTWfsh Mdit.
nkY mJbfhnth
mQfS _yTWfS
f ad. tiw
nendhl vD
myfh msfyh.
(1 nendhl = 10-9 l)
gl 9.2 Rzh
gl 9.1 Rzfo
108
eik Rs gUbghUf
xU fzho Ftis
vLJbfhL msit
FJ bfhs.
js rfiuia nrJ fzho Fah ewhf fyf.
fzho Ftisia TJ ftf.
ms kW Rit VjhtJ khw bjwjh? rfiu vgo
kiwjJ?
_yTWf
rfiuia
nrj
fyF
_yTWf
rfiu
_yTWf
gl 9.4 y ik guj
nta
bra 9.5
j FHhia wJl.
FHhUJ tU iu cf
iffsh jLJ Wj Kowjh?
jLJ WjKoaiyayth?
bra, gUbghUf _y
TWfSilna < ir csJ
vgij fhLwJ.
ir _yTWfis izwJ.
_yTWfSF ilnaahd <
ir
gUbghUSF gUbghU
khWgLwJ.
gl 9.5
th
ut
l
cs
M#
th
bjh
g cs
fhW
nkir
bg
gh
to
M
gHrhW
gl 9.6 bghUf iyf
110
UJ
tU fhW
eik Rs gUbghUf
k
Fl tot, ms kW gUkds bfhlJ kkhF. kf
_y TWfSF ilna cs <ir mf vgjh _yTWf f
f beUfkhf mikJsd. kfis mGj KoahJ.
k bghUfSfhd y vLJfhLf gl 9.7 (m) kW (M)-
bfhLfgLsJ. gl 9.8 kf _yTW mikig sFwJ.
9.7.(m)
9.7.(M)
gl 9.7. k bghUfSfhd y
vLJfhLf
gl 9.8 kf
_yTWfSF
ilnaahd beUfkhd
mik
f
gR xU lbghU. MdhY
mij mGjKowJ. V? g cs
W Jisf fhW u csJ. mij
mGJnghJ fhW btnaWwJ. Mifah
gir ekh mGjKowJ. bghJthf
mGj _y lbghUf
totij khWtJ fod.
gl 9.9 gR
nkY mJbfhnth
gUbghUf nkY uL iyf
fhzgLwd. gUbghU ehfhtJ iy
shkh - mf btggLjgl th iy.
gUbghU Ijh iy ngh-IO
fhlnl - mf F%lgl lbghU.
gl 9.10
shkh iy
111
nta
ut
ut xU Fl gUkds bfhlJ. Mdh mjF xU iyahd
tot ilahJ. utij vj bfhfy itnwhnkh mj totij
bgW (gl 9.11). Vbd ut cs _yTWfSilna cs
<ir k bghUf csij l Fiw. nkY _yTWf
beUfkhf yhk mikJsjh, utf v mt
totfis kh bfhwd. utij jsnt mGj Ko. ,
vbz, gHrhW nghwit ut iy cs gUbghUfSfhd
vLJfhLfshF. ut cs _yTWfSF ilna J
ilbt csJ vgjid gl 9.12 _y mayh.
gl 9.12 ut
_yTW mik
th
th iy cs gUbghUf
cs _yTWf kW mQf
bfhfy KGtJkhf guUF.
tF Fl gUkdsnth, totnkh
ilahJ. thf _yTWfSilna
cs <ir f Fiw. mjdh
_yTWfSilna cs ilbt
f mf. k kW ut
iyfSl
xLnghJ
thfis
f vjhf mGj Ko.
gl 9.13 fhW
uggl
g
eik Rs gUbghUf
bra 9.6
xU bf gij vLJ
mGghUf. mGj Kowjh?
mj totnyh myJ msnyh
khw Uwjh? iy. k
bghUis mGj KoahJ vgij
czJ bfhnth.
btna vLJ l.
KjyhtJ cRFHh iu
ug.
ulhtJ
cRFHhia
mgona itf.
nghJ ut kW thfis
ekh mGj Kowjh vgij x
M _y brJ ghngh.
lid vikahf cR
FHh brYj thrid
jlt.
uL
cRFHhfis
vLJ bfhL 1 kW 2 vd
Fl.
nghJ cR FHhf
lid itJ mGj.
mj Kidia X mil
ghdh _o, xL jhsh
xl.
cRFHh cs lid
ut js
mGjF cgL
cs cRFHh (1)
lid iuthf mGj KoahJ.
Mdh fhW cs cR
FHh (2) l KGtJkhf
vjhf mGj KowJ.
2
fhW
nkfl MUJ,
utfis Fiwthfnt
mGj Ko. Mdh
thfis v
mGjKo vgJ
bjthwJ.
thf
mGjF
cgL
nkY mJbfhnth
e o cz rikFnghJ, mj thrid o ntfkhf guwJ.
V vW bjkh? eh cz rikFnghJ m cs third Jff
fh v fyJ ntfkhf guwJ. mjfhd fhuzf :1. th foyh _yTWf myJ Jff. 2. th _yTWf
ca ntf. 3. th _yTWfSilna cs mf ilbt.
vdnt, ut kW k bghUf Jffisl thf Jff
ntfkhf guwd.
113
nta
k, ut kW thf gf
mltiz 9.1
t. v.
ut
th
1.
Fl tot
kW gUkds
bfhlJ.
Fl gUkds
cL Mdh tot
ilahJ.
Fl totnkh
gUkdsnth
ilahJ.
2.
gh jik
mwJ.
3.
_yTWfSF
ilna cs
ilbt f
Fiw.
_yTWfSF
ilna cs
ilbt Fiw.
_yTWfSF
ilna cs
ilbt mf.
4.
_yTWfSF
ilna cs
< ir mf.
_yTWfSF
ilna cs
<ir k
bghUisl Fiw.
_yTWfSF
ilna cs
<ir f
Fiw.
k (gfo)
ut ()
th (uh)
114
eik Rs gUbghUf
bghUf J btg is
btg mfj
btg
k
(gfo)
btg
th iy
(uh)
utiy
()
Fj
Fj
btgij Fiwj
ut
bghUshf
khWwnjh,
mJnt k bghU cUF iy
vdgL.
utij btggLJ nghJ
ut
cs Jff (_y
TWf / mQf) ntfkhf efu
bjhlFwd.
xU
Fl
btgiy _y TWfSF
ilna
cs
ilbt
mfkhwJ.
j btgiy
ut ththf khWwd. vj
btgiy utkhdJ bfhf
Muwnjh,
mJnt
mj
ut
bfhiy
vdgL.
ut cs _yTWf mf
btg Mwiy bgW Mahf
khWwd.
nkTa sfUJ btg
iyia khdh bghU iy
khWwJ vgJ bjthwJ.
J ila!
F fhy Fghf
kiy unjrf
njfh vbz
kkhf khWwJ. V?
egfnshL thJ
il fh.
115
nta
bra 9.8
nH bfhLfgLs k, ut, th bghUfis
jikF Vg mltiz gLj knfRF cj bra.
CJg if
U f
nj
gfo
bgnuh
mt
M# l
gh
mltiz 9.2
k
ut
th
bra 9.9
vyh kbghUfS xnu btgiy khw milkh?
cl gfo, btiz kW bkGF bfhLfgLsd.
gfoia xU fzho fh L btggLJ. nghJ
gfo bky cU uhf khWwJ. nghJ xU btgiykh (bjkh
liu) bfhL btgiyia msJ msit fl mltiz
FJbfh. Jnghy, btbz kW bkGF Matiw
jjahf btggL, cUF btgiyia FJ bfhL
mltizgL xL ghf. j braUJ mjtiw
kw khztfnshL gJ bfhs.
mltiz 9.3
t.v
1.
gfo
2.
btbz
3.
bkGF
116
btgiy (C)
eik Rs gUbghUf
kL
1. ahF gHfkhd y bghUf nH bfhLfgLsd. tiw
k, ut, th vd tifgLJ.
brf, kbzbz, gh, njfh vbz, fhW, jf, nkir,
M#, fhgil MirL.
2. fhuz fla.
m) kif thr eh u mkUjhY czuKowJ.
M) xU fzho FLit Ul js cig nrjh
fiuryhwJ. mj ms khWtiy.
utij btggLdh
M) k
ut
v mGjyh
mQf kW _yTWf -
uh
<)
gh
gh jik iy.
c)
th
gUbghU mogil
flik
10-12 ).
cs
ir
kijl
________
117
nta
8. btntW btgiy bghUf xU iyUJ kbwhU iyF
khw milwJ.
fhQ A,B,C,D khw bgafis vGJf.
A
gfo
uh
C
ekh mGj
l
gntW totij bfhl, gagLa 5 myJ 6 xU l bfhss
bfhl fzho ofis vLJbfhs.
midJ fzho
ofis uh uf. fl nffSF il fhf.
m) ua wF vyh fzho
ofS
xnu
bfhss
bfhljh?
M) vyh fzho of cs
tot xnu khahf
1 l 1 l 1 l 1 l 1 l
csjh?
nkY mtjF
f
1. Chemistry matters Richard Hari, Oxford University press, New Delhi
2. Introductory Chemistry - M Katyal, Oxford University press,
New Delhi
izajsf
http://chemistry.about.com/od/everydaychemistry.in.everyday-life htm
http://www.classzone.com/books/earth-science/terc/content/visualizations
http://chemistry.about.com/library/btacid.quiz.htm
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
ma rhJ fhzntoa lf
yh nfhsuf - o, brid khtl
118
nta
10
myF
gUbghUf kW
mj jikf
nta
10
nta
mwhl th gntW ma khwf eik R fwd. j
khwf xWF nkgl bghUfsh eilbgWwd. vLJfhlhf
gfo cUFj, uhahf khWj, rfiu fiuj, gh juhf
khWj, Gfgl ug tisa khwij ghnwh. bghUf
VgL khw y gjidfSFgL fG. ghl gF eik
R fG y khwfis g bjJbfhnth . khwfis U
tifahf fyh.
1. aa khw
2. nta khw.
10.1. aa khwf
bra 10.1
xU bgiy cilJ
uL
JlhF. nkir J uL
JLfis beUfkhf itjh,
bgnghw KGikahd njhwij
bgWwJ. Mdh mj ms khw
csJ. ntgf vj khwK
Vgliy. ij eh aa khw
vwiHfyh.
gl 10.1 cilj bg
bra 10.2
xU rJu tot fhjij
ehF JlhF. Jlha
xbthU fhjij L
ehF JlhF. Jlha
vyh fhjij jiunyh
myJ
nkir
nknyh
beUfkhf itjh, rJutot
fhj totij bgWwJ.
Mdh K Uj fhjij
nghynt eh cUthf KoahJ.
Vbdwh mj ms khw
fUwJ.
J
MF..
xU
aa
khw
I (gT) cUFj
vgJ x aa khw vgJ
cdF bjkh?
gl 10.2 I
(gT ) cUFj
120
gUbghUf kW mj jikf
bra 10.3
gl 10.3 fhj _y
kz UF Uig
bjLj
js kziy U Jfis
vLJ, xnu jo nghL xwhf
fyJ,
vd
fwJ
vgij
TJ ft. vjhtJ a bghU
cUthUwjh? kzUJ U
Jfis jahf bjLf Kokh?
TJ ftFnghJ vj xU a
bghUS cUthfiy vgJ bjwJ.
tikahd fhjij fyit J
bfhL brYnghJ, U Jf
fhj xo bfhwJ. j U
Jfis jahf xU jo nrff.
121
10
nta
bra 10.5
gR
gjfkhj
jiyHhf fJ
itfgl d
xU d jf js
fuij vLJ bfhs.
gl fhosthW xU
diy jiyHhf fJ
jfia _l.
go
d
fhig
gir
bfhL _l. j _y
fu Mahf btnaWtJ
jLfgLwJ.
d jf
d jfia Nnldh,
fu Mah fzho
d cw kkhf
gowJ.
fu
gl 10.5 gjfkhj
xU iH s
rhu ghbghGJ
iH Nnl, ufhrkhf
xia cGnghJ
iH njhw
khwij fhzyh.
rhu ghtij
Wdh iH
KUj njhwij
bgWwJ. J xU aa
khwkhF.
122
gl10.6 (M) v
iH sF
gUbghUf kW mj jikf
bra 10.6
Fj
RUFj
btg
bfhj
cUFj
Mahj
Fj
ciwj
xU fzho Kfit js
gfoia vLJ bfh. mij xU
Knfhz tot cs jh
itJ, btggLdh gfo cU
uhf khWwJ. L iu gfoahf
khw Kokh? khw Toa tKiw
xiw Tw.
xU fzho Kfit js
iu vLJ btggLJnghJ vd
khw fwJ vgij cWnehdh,
, Mahf khWtij fhzKo.
fzho Kfit J xU jil
itJ _L. uh jo gL F
milJ Jfshf kh fzho
Kfit Gtij ghfyh.
th
hj
RU
f
k
j
kh
Wj
go
gj
ah
cUFj
k
khfkhWj
gl 10.8 aa khw
123
gfo Fa
j
bra
_y
gfo cU uhf,
uhahf, uh F
milJ uhf khWtij
fnlh. Mdh vj
nt khwK eilbgwiy.
kbghUisbtggLJ
nghJ utkhf khWwJ.
vLJfhlhf, gfoia
btggLdh
uhf
khWwJ. jF cUFj
vW bga.
iu bjhlJ btg
gLdh
bfhJ
uhahf khWwJ. jF
Mahj vW bga.
uhia Fu brjh
uhf
L
khWwJ.
j fF Fj
vW bga. iu nkY
Fjjh gfoahf
khWwJ. cjhuzkhf iu
F%L rhjd
itFnghJ
gfoahf khWwJ.
jF ciwj vW
bga.
ut
10
nta
nkFl vyh braKiwfY gUbghUf aa
gfsha tot, ms, w Mat kLnk khw fwJ.
kbghUis btggLJnghJ mj njhw kLnk khw
bjwJ. Mdh bghU ntgf vj khwK eilbgwiy.
xU gUbghU aa gf kL khw VgLJtJ aa
khw vdgL. aa khw bghJthf idahF. a bghU
cUthfhJ.
10.2. ntkhwf
f U JUoUgij
ghUf. U JL,
U bghUf nghwtiw
kiHnyh,
fhnyh,
wj
btnyh itFnghJ brgG
w mLF cUthwJ. U
fh cs M# kW
Ul nrJ U MirL
Mf khWwJ. ijjh eh JU
vnwh. JU of kW
M# f mta.
gl 10.9 (m) JU Va ngh
124
gUbghUf kW mj jikf
bra 10.7
1
vbz
bfh
fha
FnshiuL
fhW kW
kL
fhW kL
nkY mJbfhnth
bkGF vj vgJ xU nt
khwkhF. bkGF vnghJ mj
_yTWf fay th
kW
M#dhf khw milwJ.
bkGF _yTW
JU vgJ v cila
Toa bghUshF. nkY J
U nk gF cUth
Uig
tYHf
br.
U,
JU
btntW
bghUf MF. JU vgJ a
urhaz bghUshF. Vdnt,
j f nta khw
MF.
fhg
iAu#
M#
gl 10.11 bkGF t vj
125
10
nta
bra 10.8
xU a bka ehlhit
vLJ
vf.
ufhrkhf
btik w xl vJ
rhgiy
bfhLwJ.
j
rhg bka ehlhitnghy
UFkh? UfhJ.
j
idia
fl
rkgho _y sfyh.
bka + M#
bka MirL
bka iAuhirL
f!
ghtnghJ
eh gy tifahd
glhRfis btoJ
FLgJl k
milnwh. glhR KGtJkhf
btojwF m vd
khw fUwJ vW eh
vaJ clh?
2. fhfisnah
gHfisnah
bto J neu fh itF
nghJ gG wkhf khWwJ. V
vW bjkh?
3. fh kW gHf cs
~dh nrk vw ntbghU
fh cs M#Dl id
J bkyh vw gG w
bghUshf khWwJ.
mJnghy, fhjijnah,
kuijnah vFnghJ, js
rhgYl btgK xia
cUthwJ. nkFl uL
brafY, L glhirnah,
fhjijnah myJ kuijnah
bgw KoahJ. vd
khw fUwJ vW
mnthkh? nt khw
fJsJ.
gl 10.13 glhR vj
126
gUbghUf kW mj jikf
bra 10.9
rika nrhlhl vYirrhW idj
xU nrhjid FHh js vYir rhW ( my) vLJ
bfhs.
js rika nrhlhit nrf.
vw rjJl th Ff tUtij ft.
j th Ff fay th (fhgilMirL) MF.
vYir rhW + rika nrhlh
( my)
fhgilMirL + c +
gh juhf khWj
ghiy eF btggLj.
gh
j
gl 10.15 gh
juhf khWj
10
nta
nkfl braghLfUJ xW myJ xWF nkgl a
ntbghUf ilwJ vd mayh. ntid _y ilj
id isbghU idgLbghU ntgfUJ ntWgL
fhzgLwJ. J sh idahF j idiana nt khw vnwh.
idgL bghUf idJ xWF nkgl idisbghUfis
bfhLwd. ij nt khw vnwh.
j id ntid vW miHfgLwJ.
ntkhwf e mwhl thif gagLwJ. vLJfhlhf,
ntid Ko ilgJ kUJf. nkY ekF mwhl gagL
bghUfsha sho, nrh, rhaf (bg) nghw gy bghUf
ntid _y ilwd.
nt khwf elF nghJ
btgij xia btL myJ
cGF
xia clhF
w khW.
kz khW.
af itF cik
J bl cs FJdh mU
mikJs U 7 l sij 6000
vil bfhlJ. J 1600 MLfSF
K flglJ. ts fhy flJ Tl,
j U W JUofiy.
cy gy gF cs Mthsf
j jikia g M brJshf.
j _y, af 1600 MLfSF
KUnj cnyhf bjhEgij bjJ
itJsij fhLwJ.
gl 10.16 J bl
cs U
nkY mJbfhnth
fg bgUgF Ugh
bragLsJ. fl fg
jFnghJ, mj moghf
_sJ. fl mf
ms c csJ. vdnt
fg bgUgF JUoJ
bghUshjhu
nrjij
gl 10.17 brid JiwKfYs fg iswJ.
128
gUbghUf kW mj jikf
aa khw
nta khw
1.
aa khw xU
idahF
nt khw xU sh
idahF
2.
abghU cUthfhJ
abghU cUthF
3.
_yTWmik khwhJ,
_yTWmik khW,
4.
Mw khw fHhJ.
Mw khw fG
nkY mJbfhnth
JU ogij jLf
1. tzR myJ
cabghU _y
jLj.
2. ehfKyh Rj
(U J
Jjehfij Rj).
3. Fnuhaij
UJ Rj.
4. bta cnyhfij
U J Rj.
gl 10.18
tz Vwgl rd
129
10
nta
Rit ( / / fr /
kwit)
j
MuR rhW
uhir gH
vrif !
vj bghUis
jFj tfhLj
yhk Ritf
ntlh.
vj bghUis
jFj tfhLj
yhk
bjhlntlh.
vYir
rhW
rfiu
khfh
befh
nrhlh c
f
rika c
jfh
gUbghUf kW mj jikf
10.3.1. mwhl th myf, fhuf kW cf
nfhilfhy
c
o
CWfh jahF nghJ f vw
myij nrghf. vjfhf
nrwhf
vW nfoU
fsh? iyba bghGJ
fhuzij fLof.
j, vYir rhW, MuR
kW f ghf csJ.
j RitF m cs mynk
fhuzkhF. j nt a my
jikahF. my vw thij
ml vw y bkh
brhUJ vLfgLsJ.
brh bghU vgjhF.
myf
ekJ
mwhl
thY, czY neuoahfnth
kiwKfkhfnth
Ka
gF
twd. bghJthf, myf
lbga
brajf
iAu#id bgWsJ.
f
( mo my)
my UtifgL.
1. fk my
2. fk my
fk myf
jhtufUJ
yF
fUJ bgwgL myf fk
myf vdgL. tifahd gy
myf aif ilwJ.
MuR kW vYir
my
csJ.
gh
UJ
cUthd j ghf UF.
m
yho
my
csJ.
czf fhzgL myf
a Fiwjit. Fghdf
fhngh my csJ. M
kh
my
csJ.
cz
brgjF iAnuhFnsh my
e iuig RuwJ.
vYir
( my)
jfh
(M[h my)
M
(kh my)
aif
ilF
myf
vW
( gh my)
gh
(yho my)
uhir
(lhlh my)
131
10
nta
fk myf
fhuf
mwhl th
mf
gl 10.20 fk myf
jhJ
bghUfUJ
bgwgL my fk myf
vd
gLwd.
vLJfhlhf
iAnuhFnsh my (HCl), fjf
my (H2SO4) kW ie my
_W bgUghY
(HNO3).
M Tlf (gl 10.20)
gagLjgLwd.
tif
myfis ftdkhf gagLj
ntL, Vbd mit, mF
jik bfhlit. j myf
njhiy mgnjhL, cnyhffis
mF jik thjit. fzho
kW kghlij mfhJ.
Mjyh mit fzho Ftis
itfgLwd.
vyh myfY lbga
brajf iAu# ma csJ.
fhuf
kW
fL ma
Lf br kW jis
ghufis vthW ik
gLJwhf vgij
ftf, mjF V ia
gagLJwhf?
vrif
ntbghUfis Ritfnth,
ifah bjhlnth TlhJ.
132
gUbghUf kW mj jikf
mltiz 10.3
fhu bga
ntWbga
fha iAuhirL
Rl Rzh
bghlha iAuhirL
fho bghlhZ
fha iAuhirL
W Rzh
nrhoa iAuhirL
fho nrhlh
bka iAuhirL
my
mltiz 10.4
fhu bga
fhzgL bghU
fha iAuhirL
Rzh
Mnkha iAuhirL
fzhoia Rj br bghU
nrhoa iAuhirL
bghlha
nrh
iAuhirL
bka iAuhirL
bka ghk
my mj w
fhu mj w
~dhj
wkwit
st
kr
kr
brft
% rhW
st
kr
t KilnfhR rhW t
gir
133
10
nta
10.3.2. aif fhzgL wfhof
k - X aif rha
bghJthf gagLjgL aif wfho
k MF. J r (gl 10. 21) UJ
jahfgLwJ. j w Cjhthf
UF. my nrF nghJ j w
tghf khW. fhuf k wfhol
y wij jUwd. tif wfhof
fiurfshfnth myJ W fhj JLf
(k jhf) tonyh gagLjgLwd.
bghJthf t kW y wyhd k
jhf gagLjgLwd.
t kjh
y kjh
fhu
gl 10.22 t k jh fhufiur
bjhLnghJ ywkhf khWwJ.
gl 10.24 khztf
my, fhu g M
brwhf
gl 10.21 r
gl 10.23 y k jhis my
bjhLnghJ tghf khWwJ.
bra 10.11
xU nrhjid FHh MuR rhWl js
iu nrJ fyf, ilF fiur xU
Jia, brhLL fU cjl t w
k jh J l, jh w khajh?
nj braiy y k jh bfhL bra.
nj ngh, tU bghUfis nrhjid
brJ wkhwij goal. y kW
t w k jhf wij khwhj
fiur eLiy fiur vW miHfgLwd.
tif fiurfSF my kW fhujik
ilahJ.
134
gUbghUf kW mj jikf
mltiz 10.6
t.
v
nrhjidF
gagL fiur
1.
FHh j
2.
nrh
3.
4.
rfiu fiur
5.
c fiur
6.
Rzh
7.
8.
9.
bka ghk
10.
fhlgl
Fghd
t w
y w k
k jh
jh J
J is
is
mDkhd
kr xU aif wfho
bra 10.12
thJ mil jahj
xU njfuo kr is vLJbfhs. js iu nrJ
irJ f ngh brJ bfhs. j fig btis jh
jl Na x fha itf. cdF ojkhd tif nrh
fiuriy gagL mj kr jla milia myff.
bghGJ cDila mHa thJ mil jah.
kr
f
nrh
fiur
gl 10.25. thJ mil jahj
10
nta
mltiz 10.7
v
nrhjidF
gagL fiur
1.
vYir rhW
2.
MuR rhW
3.
4.
bka ghk
5.
rika nrhlh
fiur
6.
Rzh
7.
rfiu fiur
8.
rhjhuz c fiur
kr jla
jh J khw
nkY mJbfhnth
fh gG w csJ.
j Rit fr. J fhukh?
mykh? Ritia itJ
g mfhk nrhjid
brJ ghJ g Tw.
kj
cl
cs
brf
(DNA) o M ngh my
csJ. it brf brafis
fLgLJwJ. vLJfhlhf j
brf kj cl mik, w
kW cau MatF fhuzkhf
mikwJ. ujf cl flikigF
cjwJ. uj mndh myf
csJ. bfhG bfhG my csJ.
bra 10.13
136
gUbghUf kW mj jikf
my gf
Rit cilaJ.
mF jik cilaJ.
bghJthf vyh myfY iAu#
UF. UD iAu# cs
vyh nrkfS myf my. v.fh.
kW
nj(CH4), mnkhah(NH3)
FSnfh (C6H12O6)
myf cnyhffSl idJ
iAu# thit btnaWwd.
cnyhf + my
c + iAu#
nkY mJbfhnth
stgh myJ ykh? iAuhah nknuhigyh, myff
gagL xU bro MF. j bro k jiknfg btntW
w f ToaJ.
myjiks k tsUnghJ y
wY, fhujiks k tsUnghJ Cjh wY, eLiy
jiks k btis wY F.
137
10
nta
myf gaghLf
fk myf gaghLf
1. nta MTlf gagLwd.
2. rha, kUJ, cu, btobghU kW
thrid
uaf
jahF
bjhrhiyf gagLwJ.
3. cnyhffis jhJf UJ J
vLgjF kW vYf UJ
id gjF gagLwJ.
4. myf, fayth, iAu# rigL,
iAu#, rg il MirL nghw
thfis jahgjF gagLwd.
fk myf
gaghLf
1. czit gjgLj
2. itl C
jahf
3. rika nrhlh
jahf
4. cz kW
Fghdf
Ritia Tl
btobghU
myf
gaghLf
cu
v~F bjhrhiy
J
bgnuha
gl 10.29 myf gaghLf
138
gUbghUf kW mj jikf
fhuf gf
fhuf gaghLf
1. fr Ritilait.
2. tik f fhuf mF
jikthjJ.
3. wj flf MF.
4. nrh kW vbz nghW
bjhLtjF
tHtHghf
UF.
1. nta Mtff
gagLwJ.
2. nrh, J kW sho
jahF bjhrhiy
gagLwJ.
3. bgnuha Rf
iyaf gagLwJ.
5. t k jhis y wkhf
khW.
6. iAuhirL
bfhlit.
maia
nrh jahj
Mtf fhuf
fhu
gaf
bgnuha Rf
kUJ
jahj
Mil cs
fiuia Fj
fhj bjhrhiy
gl 10.30 fhu gaf
bra 10.14
my kiH g c tF kw
khztfnshL thj el mJ
vthW RWw Niyia
ghwJ vgij vGJ.
139
10
nta
eLiyahf
myf y k jhis t wkhf
fhuf t k
jhis ywkhf khW vW goUnwh. mit uL btntW
ntjik bfhlit. xU myij fhunjhL fyjh vd MF?
eh tU bra _y mij flnth.
bra 10.15
xU nrhjid FHh 5 nrhoa iAuhirL vLJbfh.
2-3 Jf ~dhj nrjh, fiur w stghf khW.
d, fiur j iAnuhFnsh my Jfis bkJthf
nrJ gh. mj w kiwJL. J fhuf, myjh
eLiyahfgLtij fhLwJ.
fhujik thj fiuriy myjikbfhl fiurnyhL
nrF nghJ eLiyahf id eilbgWwJ. j _y my
myjik fhu fhujik mfgLwJ. j idF
wF ilF fiur eL iy jikl fhzgLwJ. id
eljl nrhjid FHhia bjhL ghf. cdh btgij czu
Kowjh? eLiyahf id eilbgW bghGJ btg btlgLwJ.
xU myK fhuK idJ KYkhf eLiyahf elgjh,
va c ilwJ. c fhujik, myjik yhk eLiy
jik cilajhf UF.
my + fhu
c + + btg
nkY mJbfhnth
nkY mJbfhnth
fjf my nt
bghUf
mur
vW miHfgLwJ.
Vbdwh gntW nt
bghUf
jahf
fjf my mogil
_ybghUshF.
xU
eho
bghUshjhu,
mj eho gagLj
gL fjf myij
bghUjjhF.
cy
mf tik f my
~Snuh r my
MF (HFSO3).
140
ekJ
t
my
RugJ cdF bjkh?
eh cz mUa ,
t my RuwJ. mJ
czit
brkhzkhf
brwJ. myf t
mf Rugjh, ekF tW
nfhshWf
VgLwd.
y czf t cs
myjikia
Fiwf
kW
eLiyahf
gagLwJ.
t
myjikia
Fiwf
Kakhf
gagL
bghU xW gh MF.
gUbghUf kW mj jikf
c
bghJthf xU myK fhuK eLiyahf id <LgLnghJ
cUthF ma nrkfns c MF.
nrhoa iAuhirL + iAnuhFnsh my
(fhu)
(my)
c gaghL
mltiz 10.8
my bga
cUthF c
c bga
iAnuhFnsh
my
FnshiuL
nrhoa FnshiuL
fhg FnshiuL
bg FnshiuL
ie my
ienu
nrhoa ienu
fhg ienu
bg ienu
mltiz 10.9
c bga
gaghL
kj clYF
fha ghng
fha yhnl
kj cl uhf af
bgu rng
nrhoa FnshiuL
L gaghL
nrhoa FnshiuL
nrhoa ig fhgnd
Fghd kW buho
nuwgl
bghlha
mYa rng.
jiu ikgLj
bjhrhiy gaghL
nrhoa fhgnd
fhg rng
bfh
bghla ienu
btokUJ jahf
141
10
nta
10.3.3. eLiyahf ( mwhl thif fhzgLgit )
brkhdik
ekJ t iAnuhFnsh my RuwJ. J cz brf
cjwJ. mf my Rujh brkhdikia cL gQ. mJ
tWtia VgLJ. brkhdikia r bra nkah ghk
gagLjgLwJ.
vW foj
vW foF nghJ gh myij njhD brYJwJ. jdh
t kW f VgLwJ. Jjehf fhgnd(fhyik) bfhL
njg _y njhD brYjgl my eLiyahfgLtjh
FzkhwJ.
bjhrhiy ff
y bjhrhiy ff myf csd. it Mjhuf (MW,
fl) fyF nghJ kW mt thG cdf mfgLwd.
Mifah tif ff fhufis itJ eLiyahfYF
cgLjgl ntL.
kiz brik gLJj
trha yf mfkhd cuf gagLJtjh k myjik
thjjhf khWwJ. mj k bro tsuhJ. Mifah, fhuij
gagL eLiyahfgl ntL. mnj ngh k fhujik
cilajhf Ujh fk bghUf cs myjh k fhujik
eLiyahfgL.
mltiz 10.10
fl mltizia br
my
fhu
142
gUbghUf kW mj jikf
kL
1. aa khwf s Toait (id) nta khwf s
ayhjit (sh id). fl khwf aa khwkh myJ
nta khwkh vW tifgLj.
m) Kilia bghj.
M) bgnuh vj.
) cilj fzho
<) gh UJ j cUthFj.
c) RU iy mGJj.
C) xnrif
v) brj
2. bjhiyia fLgLj Fkh mJUilia nuh itjh.
y ehfSF wF, mJ jh lJ. j khwF fhuz vd?
j cs f ahJ?
3. ky jij M th tjh. mij JLfshf bto mtSF
bfhLjh. J neu mJ gG wkhf khaJ. mij fL mt
j jijl J vgo fjJ vW nflh. mt jij g
vdthf UF?
4. nj bfhodh f tF. cDila egid nj bfhodh
vthW cj brth?
1. vj bghUis mt if jlth? 2. mj bghU nt g ahJ?
5. fhuzij TW
m) brkhdikia FzgLJ khiuf bghJthf fhu
UF. V?
M) flfiu gFf iuthf U JUogJ V?
6. mdnuh
ghOahf(fhyh
Niy
cs
ghOah)
yFf ffis brJ aif thit btLwd (khw m).
thf vbghUshf vfgLwd ( khw M ). j khwfis
tifgLJ. tUtdtW rahdij nj br.
1) m xU nta khw
2) M - xU nta khw
3) m kW M uLnk nta khwf
7. bghUJf
m) f
M) gh
)
<)
fha MirL
c)
bka iAuhirL
Rl Rzh
mo my
bkah ghk
lhlh my
yho my
10
nta
9. nfhol lij uf.
1. myf ________ Rit bfhlit (fr / ).
2. bkGFt
vj
(aa / nta).
________
khwF
cjhuz
MF
l
I. c o fhzgL bghUfis goaL mij my, fhu kW
c vW fhQ Kiw tifgLJ.
1. Fayiw bghUf ( nrh, ryit nrh, U eh )
2. mHF rhjdf ( gl, )
3. cz bghUf ( CWfh, vYir, mdnkhnlh, nrhlh)
4. ju bghUf (fh ngl, Frhjd
#d Jilgh )
bgo,
bfh,
my
fhu
eLiy
nta
11
myF
vj kW Rl
nta
11
nta
ffhy kjDF beU gaghL bjahJ. Mifah rikfhj myJ
ntf itfhj czit cbfhlh. Mfhy kj uL ffis
njJ / cuh brJ beUig cUthdh. j f vghuhk eljJ.
beUig fLoj wF, Mkjf, beUig rikgjF, x ju
kW fhLyFflUJ jfis ghJfhJ bfhs gagLd.
beU vgJ ntfkhf eilbgW xU M#ndw vj idahF. vbghUis
vgjh x, btg kW gntW ntbghUf ilwd.
gl 11.1 (m)
gl 11.1 (M)
3. nghFtuJ thfd
11.1. vj kW tiff
gy bghUf v gig bgWsd. v bghUf aa
iyf mogil k, ut, th vd _W tifgL.
tuo, cyj khL rhz, wF, yf nghwit k vbghUfSF
y vLJfhLf MF. bgnuh kW kbzbz nghwit
ut vbghUf MF. aif vth, yf th, rhz vth, kW
kkhfgl bgnuha th (LPG) nghw thf th vbghUfshF.
10-M ghl gF eh bka ehlhit vJ m xia
btgij bgw braiy L idgL bfhnth. Jnghy
xU W fJil vLJ vjh vd khw fwJ?
f fh vJ fay thit, btgij, xia bfhLwJ.
vbghU M#Dl nrJ vJ btgij xia bfhLF
nt fF vj vW bgauhF.
vaToa bghUf v bghUf vdgL.
146
vj kW Rl
bra 11.2
vyh bghUfS va Toaitah?
xU L fhj iy vLJ v mLYs beU itJ,
vd elwJ vW TJ ftJ fl mltizia ug.
mltiz cs kw bghUfis mnjngh brJ v bghU
vJ? vahj bghU vJ? vgij fLoJ mltizia
bra.
mltiz 11.1
bghU
va Toa bghU
vahj bghU
fhj
ku
U
M
kbzbz
f
kuf
F
fzho
nkFl braUJ fhj, , ku, F nghw bghUf
va Toad. ff, fzho, U, M nghw bghUf vahj
bghUf vd tifgLjgLsd.
ku
vtjF njitahd
gjidf
i
g
vj
bt
bgnuh
vaToa bghU
gl 11.2 v bghU kW
vahj bghU
147
11
nta
jnghJ vjYF Vw Niy vd vgij, fhQ M _y
flnth.
bra 11.3
v bkGFtia xU nkir
J itf.
vrif!
v bkGFtia
ghJfhl gagLj.
bra-1
v
bkGFtJ
xU
fzho Kfitia fJ
itf. fzho Kfit
mo kufilia itJ fhW
cns brYkhW itf.
v
bkGFtia
nehf.
cW
bra-2
nghJ fzho Kfit mo
itJs kufilfis f
ntL.
L
v
cWnehf.
bkGFtia
bra-3
Wahf fzho Kfit J
xU fzho jil itJ _L.
L v bkGFtia cW
nehf.
_W iyf v bkGF
t v iyia M
bra.
fhQ
nffSF
il fL oJ thf.
fit
bkGFt
K
vjjh? myJ mizJ
ljh?
kGFt bkJthf vJ
b
if bttjjh?
j jil bkGF
v
t vjjh?
bra _y vjYF
fhW
njitgljh?
vgij rf khztfSl
thf.
m) Kj bra Kfit
vjj jil
bkGFt
vjJ.
Vbdwh fhW jF
jil cns brwJ.
M) ulhtJ
bra
Kfit, kufilia
a wF, fhW Uj
tiu vJ, mizJ
L, if btnaWwJ.
) _whtJ Kfit fhW
cns
bryiy.
mjdh
bkGFt
mizJ lJ.
bra-2
bra-3
bra-1
gl 11.3 vtjF fhW mta
148
j
bra
_y,
vjYF fhW mta
vgJ bjthf bjwJ.
vj kW Rl
f
cl g bfhlh,
cldoahf eh fgia
bfhL _Lnwh. V?
bra 11.4
xU fhj Ftis iu C mL
itJ btggLJ.
btgkilwJ.
vtiy.
vLJbfhS. xU vbghU va
njitgL Fiwj gr btgiy
vbtgiy vdgL.
vbtgiy
KatJ
tij fh braf _y
bjJ bfhnth.
xU kuJo J v
bghUis
vLJ
brYnghJ
ahdJ guj l gLwJ.
iw mfkhf Ugjh, gw
njitahd btgiyia mila
mf neu vLJ bfhwJ.
kuJfshdJ ajhf csJ, iw
Fiwthdjhf Ugjh gw
njitahd btgiy Fiwthf
njitgLwJ. Mfnt cldoahf
g bfhwJ. vdnt, mf
iw bfhl bga kuJL gw
mf neuij, Fiwj iw
bfhl kuJff gw Fiwj
neuij vLJ bfhwJ.
149
11
nta
vj tiff
vj ehF tifgL. mit jirahf vj, ntfkhf vj,
bkJthf vj kW KWbgwh vj MF.
jirahf vj
y vbghUf vj xU LjY, jirahf g
bfhS. cjhuzkhf bt ghgu, vj xU bghU LjY
jhdhfnt g bfhS. jifa vjYF jirahf vj
vW bga.
ntfkhf vj
v Fia e o cs
ut bgnuha mL mU
vLJ brYnghJ, vd fwJ?
cldoahf g bfhwJ. jF
ntfkhf vj vW bga. nkY glhR
btoj, fu vj, bka
ehlh vj, kbzbz mL
vj nghwit ntfkhf vjYF
rhwhF.
gl 11.5 bka ehlh vj
bkJthf vj
fhgilMi[L + +Mw
KWbgwh vj
vbghUnshL M# vwnghJ vj id fG.
ngha
ms M# vbghUSF ilfhlh, vtJ KW bgwhJ. J
KWbgwh vj vdgL. KWbgwh vj nghJ fhg, fhg
nkhdhirlhf khWwJ.
fhg + M#
fhg nkhdhirL
nkY mJbfhnth
U JUoj, bkJthf
eilbgW vjYF xU ey
vLJfhlhF.
U JU
ojnghJ, Ul U
M#D nrJ ntid
J, Mwiy btLwJ.
gl 11.6 U JUoj
150
vj kW Rl
11.2. jLghf
mwhl th btg Mw
ekF bgJ gagLwJ. mnj
neu,
btgij eh rahf
gagLjhlh, bgU nrjij
clhF.
gjh cnrj (kj
kW yF) kW gy Ka
bghUfSF H VgLtij
giff thyhf mnwh.
Mfnt, gij vgo jLgJ
vgij gntW tf jL
kW ghJfh Kiwf g bjJ
bfhtJ mtakhwJ.
ia
fLgLJ
mizF Kiwf
kW
1. ga l cs va
Toa bghUfis mwgLj
ntL.
2. gal,
kz
myJ
fgia
gagL
fhnwhlij fLgLj.
3. iu gagL gwhjgo
btgiyia Fiwf.
bghJthf U, kzY ia
mizf gagLjgLwJ. U,
kzY fhnwhlij FiwJ
ia fLgLJwJ. Fghf
vbz,
g
vnghJ
mij
fLgLj
jiu
gagLjTlhJ.
Vbd
vbzahdJ iul
nyrhdJ,
j nk jJ f bga
gJfis VgLJ. Mifah
vbzdh g va Toa
ia Eiughid (~nghik)
bfhL mizf ntL. rhu
rhjdf kW mikf Vgl
Toa ia, l fhg ilMirL
myJ fhg bluhFnshiuL
gl 11.7 jL
gagL
mizf
ntL.
fdh gJ Vglh
fhgil Mi[ilnah myJ
fhg
bluhFnshiuLianah
gagLj. jF khwhf iu
gagLdh m,
fhaK VgL.
aizgh :gf, bjhrhiyf, kUJ
tkidf,
iuauFf
kW
tf tshff t w
cs aizghid itUgij
eh midtU mnth. vbghG
bjyh gJ VgLwnjh
mbghGbjyh mizghid
gagL ia mizf ntL.
C
CF
ifo
FHh
mf
mGj
cs
jfubgo
cy
fhgil
Mi[L
myJ
Jthu
gl 11.8 aizgh
151
Jthu
11
nta
11.3. Rl kW mj mik
ut bgnuha th Rliu ftJ
mjDila wij TW. bkGFt
Rl w vd? ghl bka
g ehlh vthW vwJ vgij
idJ ghf.
mltiz 11.1
bfhLfgLs bghUfis vJ
ghj mDgt yho,
nghJ
vJghJ mltiz u.
nkY mJbfhnth
cf C mUfhik
cs aiz iya
bjhiyng viz
bjJ itUf
ntL.
aiz
101
mtru C
108
mltiz 11.2
t. v
bghU
1.
bkGFt
2.
bka
3.
fu
4.
kbzbz
5.
kuf
Rl cUthF
Rl cUthfhJ
btgkhd
gF
KGtJkhf v gF (Zone of
complete
Combustion) yRl
gF
jbtgkhd
gF
GKtJkhf v
btgF (y)
Fiwthf v
ka gF
(kr)
vahj bkGF
gF x juhj bka Fiwj btg
thit
gF
gF.
J Rl btg
bfhl cgF
Fj btgF.
gF
bkGFt
fhgD, iAu#D KGtJkhf
M#ndw milJ fhg
il Mirlhf uhahf
khWwJ.
gl 11.9 bkGFt Rl mik
152
vj kW Rl
fhg nkhdhirL (yRl)
fhg + M#
fhg nkhdhirL + M#
11.4. vbghUf vw
vbghU vgJ vnghJ btg Mwiy jUtJ MF. ku, aif
th, bgnuh, kbzbz, Or (Diesel),yf kW ut bgnuha
th Matiw vbghUshf gagLJnwh. jha thfd, if
to, ngUJ, fgf, khdf nghw ed nghFtuJ thfdfis
af vbghU gagLwJ. bgUghyhd bjhrhiyf Mw
njitF vbghU gagLjgLwJ. md iyaf, vbghUis
f mfkhf rhJ csd. ekJ gaghoF ekJ o rikgjF
vbghUis eh gagLJnwh.
vbghU gf
gy bghUf vJ btg Mwiy
bfhLwd vgJ ekF bj.
Mdh vyh bghUfS vbghUshf
gagLjgliy.
ey vbghU
gf nH bfhLfgLsd.
1. Fiwj iy, v
Toajhf Uf ntL.
ilf
11
nta
fnyh k
vbghU iAnuhfhgfsh MdJ. mit vnghJ iAnuh
fhgf M#ndw milJ, fhg il MirL, kW btg
Mwiy btLwJ. J btg cid MF.
iAnuhfhg + M#
fay th + + btg Mw
vbghU
k vbghU
vbghU
jik
mit
vnghJ btL btg
msit rhJ csJ.
mf
btgij btL vbghU
wj vbghUshF. xU nyhuh
msyhd vbghU M#ndhL
vfgLnghJ ilF btg
ms mj vbghU fnyh k
MF. y vbghUf fnyh
kf tU mltiz
bfhLfgLsd.
vbghU
ku
yf
ff
kbzbz
bgnuh
aif th
j th
iAu#
nj
4,000
7,000
8,000
10,300
11,500
8,000 - 12,000
3,000 - 6,000
34,000
13,340
k vbghU y FiwghLf
1. j
vbtg
( Ignition temperature )
mf
2. it vj wF mf ms
rhgiy, fia bfhLF.
3. j fnyh kL Fiw.
ut vbghU
bgnuh, kbzbz kW
Or nghwit ut vbghUshF.
v
MfAhY
xU
ut
vbghUshF. jha au,
ngUJ kW ghu cJ
ut
vbghUis gagLJwd.
th vbghU
vbghU tiff
vbghUf _W tifgL.
mit
nj,
fhgnkhndhirL,
kW iAu#, Mait
th
vbghUfshF.
nkY aif
th, cg th, yf th,
k th, ut bgnuha th,
rhz vth nghwitfS th
vbghUfshF. l kW ut
vbghUfisl th vbghU
wjJ.
j wgrf
m) k vbghU
jF vbtg iy Fiw.
M) ut vbghU
it KGtJkhf vwJ.
if kW f fFiwthf
cUthwJ.
) th vbghU
154
vj kW Rl
J midtU v ifahs
Toajhf, nrJ itf,
vLJ brtjF vjhf
csJ.
v
bkfhl vw idah th
nrfgLwJ.
j fnyh k mf.
j iy Fiw.
aif th
bgnuha zUJ aif
th ilwJ. J iAnuhfhg
fyitah MdJ (nj kW
<nj) J f kthd iy
ilF th vbghU MF.
cg th,
yf th
th
kW
cg th, k th kW
yf thf bjhrhiyf
gagLjgLwJ.
thf
yf myJ ff UJ
bgwgLwd.
ut bgnuha th (LPG)
J bgUghY rikgjF
gagLwJ.
ut
bgnuha
th vgJ nuhng (15%) kW
11
nta
ToaJ. bgnuh _y bragL au, ieu# Mi[L thit
btnaWwJ. fjfMi[L kW ieu# Mi[L thf kiH
fiuJ my kiHahf cUthwJ. itfsh gf, fllf
kW kQF ikf VgLJwd. jhaf, bgnuh
kW Or gagLJtjF gyhf, mGjgl aif th(CNG)
gagLjgLwJ. Vbd thf Fiwj msnt eR
bghUfis btLwd. mGjgl aif th RWNHiy
ghfhj ththF.
bra 11.5
my kiH cUthFj
ieu# Mi[L
fjf
Mi[L
my
kiH
tUtdtiw
l,
ut, th vbghUf
vd tifgLJf.
bgnuh,
yf,
kufil,
vbz,
Fig, aif th, rika
vth (LPG), ff, th,
kuf, kbzbz.
btgkilj
thfdf kW bjhrhiyf UJ btnaW fhgil
Mi[L, fhgnkhdhi[L kW nj nghw thf
btgiyia mff brwJ. j fhuzkhf JUt gkiyf
cU bts mgha Vgl fl kl cau fhuzkhwJ. mjdh
flnyhu gFf KF mgha csJ. btgkiljiy jLf
bjhrhiy kW thfdf UJ btnaW eR thfis
fLgLj Ka vLf ntL.
UJ
nkneh brY
Mw
Na
Mw
t kly cs fay
thdh crgL btg
md
iyaUJ
flUJ
btnaW fay th
btnaW
UJ
btnaW btg btg
thfdUJ
btnaW
fay th
gl 11.13 btgkilj
156
tkl
Mw
vbuhj
ij got vbghU
vfgLtjh
tkly fay
th ms TLwJ
kufis
btLj
vj kW Rl
kL
1. kyF tU bghUfis vaToaJ, vahjJ vW tifgLj
cj bra.
fhj iy, bgnuh, ug o, Rzhfo, ngg
2. vbzah Vgl ia fLgLj Eiughid
gagLjgLwJ. iu V gagLjTlhJ?
(~nthik)
fjf kW ieu#
Mi[Lf
xU Rl
aif th
xuh Rl
3..
v MfAh
my kiH
4.
kr wRl
th vbghU
5.
y wRl
ut vbghU
vW
miHfgLwd
M) vbghU
oJ
v
Fiwj
btgiy
________
vW miHfgLwJ (bghU btgiy / v btgiy).
) vbzah
Vgl
ia
(j / ~nghik) gagLwJ.
fLgLj
________
157
nta
l
1. c gF cs 5 Lfis nj brJ, ut bgnuha th (LPG)
kbzbz, rhu, aif th kW rhz vth nghw
vbghUf vij gagLJwhf vW flJ mltizia
uf.
rikf vLj
neu
mf
jkhf
Fiw
mf
jkhf
Fiw
mf
jkhf
Fiw
vbghU
iy
mf
jkhf
Fiw
cUthd
if
jbghU
ut bgnuha
th (LPG)
rhz vth
aif th
rhu
vbghU jik
ku
vbghU tif
kbz
bz
11
aa
12
myF
msoa
aa
12
aa
gl 12.1
ms
gugs
bghU x nkgu ms
mj gugs vdgL.
kid x gugsit fhz
mj xU gf sij,
kbwhU gf sij bgUf
ntL.
gugs
vgJ
mogil
msthd sij UKiw bgU
fzLtjh mJ t msthF.
fdms kW ml vgit
xU y t msfshF.
xU rJul vgJ xU l
gf bfhl rJu xD
milgL gughF.
gugs = s X s
gugs myF l X l
= l2. jid rJul vd
gofntL. jid m2 vd
FLnwh.
12.1. t msf
mogil msfshd s, iw,
fhy itf bgUf myJ
tFj _y bgwgL msf
t msf vdgL.
160
1 2
1
bghUbsh gu 10rJul
v mJ 1 gf bfhl 10
rJufSF rk vgjhF.
mfy, cau, MH, bjhiy,
jok, Mu, l vgit s
btntW msfshF.
msoa
mso btntW myFf
t. v
s myF
gugs myF
1.
brol
( cm )
2.
l
( mm )
l2 myJ rJu l
myJ 2 (mm2)
3.
mo ( ft )
isyf
gugsit
Ff Vf kW bAnl vw
myFfis gagLJnwh.
bra 12.3
f mwhl fhQ nH
FlgLs
guf
gugsfis vj mydh
FLtJ trahf UF?
(mm2, cm2, m2, ft2, Vf)
1 Vf = 4000 2 = 100 br
1 bAnl = 2.47 Vf
bra 12.1
bfhLfgl gl
gugsit fLof.
t.
v
1.
Ma
nkir
nkgu
2.
fUgyif
3.
ma
ghljf
4.
msnfh
5.
mgh
6.
tFgiw
7.
isahL
ikjhd
8.
isy
bra 12.2
bfhLfgLs
gl
gir wlgLs gF
gugsit
fzLf.
xbthU a rJuK 1br gf
bfhlJ.
gu
gugs
myF
nkY mJbfhnth
l vgJ moial bgaJ.
xU l vgJ vjid moF
rkkhf UF vd bjkh?
1 l = 3.28 mo
vdnt,
1 rJul = 10.76 rJu mo
161
12
aa
ftd bfhf
fns brf
gugs
vgJ rJul
FfglhY gu rJukhf
Uf ntoa mta iy.
1 br2 = ____ 2
1 2
= ____ br2
tot
gl
rJu
gu
thghL
s X s
s X mfy
2.
brtf
3.
Knfhz
1
2
X mogf X cau
bh
b
4.
tl
r2
bra 12.4
tiugljh
x
xid
tiuJ
gugsit 2 kW
fhf.
X Mu X Mu
rJu
mj
br2
jfhf eh
ga gLjyh.
bfhl
vthW
162
myJ
3.14
tiugljhis
njnghy
brtf
xiw
tiuJ
mj
gugsit
fhf.
xGfw
bghUf
msLtJ?
22
7
gl 12.2
msoa
bra 12.5
cilj fzho myJ
cilj XL x gugsit
flayhkh?
tU
gagLj
cf jidF
m) thiHgH nkgu
kW
M) cfsJ csif
gu Matiw vthW
flf?
tKiwfis
1. bghUis tiugljh J
itJ mj RWnfhoid
tiuJ bfhs (gl 12.2
fhosJ nghy)
gUk (volume)
2. RWnfhoF mls
a
rJuf
vifia fzl.
miu rJuF nk RW
nfhoF Ujh mij
xwhf fUj. iy
v Ll.
Fkh FLg xU a o
tJ tjJ. mtfsJ Jfis
itf j mykh vJ iy.
Fkh j jijl mykh xiw
thFgo nflh. mJ mfkhd
lij milF vgjh o
itgjF l nghjhJ vd T
Fkh jij thf kWjh.
3. tiugljh
xU W
rJu gugs 1 2MF.
bghU xW milJbfhS
l ms gUk vdgL.
4. bghU
gugs
=
fzlgl
arJu
f vif X 1 2
bra 12.6
nH fhlgLs bghU
f glfis
bfhL
mt ms kW gUkid
ga fUJfis bgWf.
nrhjid
1. iy
x
gugsit nkTa Kiw
fLof.
2. 1
rJul
kW
1 rJu mo gu bfhl
U rJufis tiuf.
mt
gugsfis
xLghf.
to
163
vGJnfh
12
aa
cfhU l gyif
Urfu thfd
ngUJ
ehfh
164
msoa
s myF
fd
ms
myF
bra 12.8
1. gl fhlgLs bga
fdrJu
vjid
a
fdrJufsh MdJ?
l ( )
(mm)
fd
l ( 3 )
(m3)
2. a fdrJu x gf 1
br v bga fdrJu
gUkid fhz.
bro l (br)
(cm)
fdbro
l
(br 3 ) (cm3)
xU
l
gf
bfhl
fdrJu gUk xU fdl
vdgL.
13
bghUbsh
gUk 10 f
v mJ xU l gf bfhl 10
fdrJufSF rk.
bra 12.7
gl fhlgLs tot
f gUkid fzl.
xbthU a fdrJuK
1br gf bfhlJ.
(b)
(a)
(c)
165
12
aa
utfis msLj
gl 12.3
cf mkh, ghfhul UJ ghthtUgo TWwh.
ghfhul brW f gh CWgo nflh, mt l msit
msJ jUth. mjhtJ utf fdmsit l vw myfh
msnwh.
msL rho
xU l vwh vts vW
bjJ bfhnthkh!
1 l = 1000 br3
xU fdbrol vgJ xU
l vdgL. jid
(ml) vW Flyh.
utf fdmsit msl
gagL btntW fyfis
Twyhkh?
bg
Fl
fdmss
utij
msJ vLf
gagLwJ.
gl 12.5
ut fdmsit msl
gagLwJ.
gl 12.4
166
msoa
bra 12.9
bu
tKiwfis
1. ms rhoD xU Fl
ms tiu iu Cw.
2. kl Mug msit
FJ bfhs.
gl 12.6
njitahd Fiwj fdmss
utij btnaw gagL.
ms FLit
4. nghJ kl W
msil FJbfhs.
5. W
kW Mug ms
LfSF ilgl ntWghL
(ahr) f gUk
MF.
nkY mJbfhnth
mizfLf
myJ
njff nj itf
gL fdmsit vthW
FLwhf?
gl 12.7
Fl fdmss
utij itJ bfhtjfhf
totikfglJ.
Mu a fdmo ( t M c )
167
12
aa
ml
U FL
ug ghs
uhjh
gl 12.8
jh
glfis ghUf. ah
kahf Uwhf? uhjhth?
myJ jhth?
mlia /3 (kg/m3) vw
myfh FLnwh.
jh
foghf
kahf
Uf KoahJ. Vbd mt
fdkhd U Fil RkJ
bfhoUwh. uhjh nyrhd ug
ghsij RkJ bfhoUgjh
kahf fhzgLwh.
bra 12.10
btntW
bghUfsh
(kufil,
U,
ug)
bragl xnu gUkDs _W
gJfis
vLJbfhf.
tiw jjahf if
vLJ ghf. tiw f
czU iw mogil
wFtir vGj.
bghU
nyrhdjh
myJ
fdkhdjh vgij khF
ms ml vdgL.
rkkhd gUk cs bghUf
mf
iw
fgoUjh
mj ml mf. vdnt, U
FlhdJ mnj gUkDs ug
ghsijl iw mf bfhlJ.
vdnt, U ml mf.
xuyF gUk bfhl bghU
iw mj ml vdgL.
ml =
iw
gUk
168
1.
2.
3.
UJ kufil kW
ugiul U iw mf
vd mayh. vdnt, U
ml mkhdJ.
msoa
bra 12.11
fns brfns
1. U ml 7800 / 3. J
ghjur _Fkh? jFkh?
2. 5 s, 3 mfy kW 2 cau
bfhl bjho KGtJ
ugglh mj iw vts
UF?
cf jidF
vbz
fhwh
uggl
gwgiy.
Mdh
thth
uggl
gwwJ. V?
g
a,
g
ghjur
1. iu l ml mfkhd ut
____________ .
2. iu l nyrhd
____________ .
ut
iu l nyrhd bghU
jF. Mdh iul fdkhd
bghU D _F.
nkY mJbfhnth
ml 1000 /3
mjhtJ 1 s, 1 mfy, 1
cau bfhl bjho KGtJ
ugglh mj iw 1000
UF.
mnj bjhoahdJ ghjurjh
ugglh mj iw 13600
UF.
U
mlfis
xlh bgwgL Ko ahJ?
ghjur
ml
aa
jCr
gl 12.9. Cr
f
Cr
MoU
f myth? Cr KD
Dkhf brY af, miy
afF wj vLJfhL
MF. njnghw afij Cr
fofhufY
fhzyh.
Cr
fofhu jCr jJt mo
gil bragLwJ.
bfoahd
a
cnyhf
Foid
aw
dh
fo bjhflgl mikng
jCr
vdgL.
FlhdJ
xUw rW GJlgLnghJ
mJ
KDD
miyW.
FlhdJ
xU
KidUJ
fnah
Cr s
12
y
bjhi R
gl 12.10. jCr
170
msoa
bra 12.12
cf tF, 60 br.. s bfhl xU jCriy mikf.
Foid miygo brJ, 20 miyfSfhd neuij eho
fzl.
20miyfSfhd neu
miy neu = xU miyfhd neu = _______________________
20
brJ ghUfns
nkTa nrhjidia
1. sij khwhk btntW msila FLfis bfhL
2. 80br, 100br sKs Criy bfhL Ug brf
3. btntW RfSF Ug brf.
miy neu VnjD khwij fhfsh?
Fo ms kW R khWgLnghJ miyneu khWgLtiy
Mdh s khWgLnghJ miyneu khWgL.
vdnt, jCr miyneu sij bghWjJ. Mdh
Fo iw kW ir bghUjJ my vd mayh.
:
:
Rj
khkh
khkh! f bt u Mf Ufsh?
iy, uh. Jiznfhfis V bghWila FG
nrunghnw.
khkh, uhbfLf bt gy Mu nyhlf
cauF brYkyth?
Mkh Rj. uhbfLf Jiznfhfis tlghij
brYj, bt fyfis btF mDg
brwd. btfykhdJ gy yr nyhlf
gaz brwJ. jifa fbga bjhiyfis Fl
ntW y myFf njitgLtij cznwh myth?
171
12
aa
uh kW
Rj
:
khkh
msoa
kL
1. Md mghl 60 mo sK
40mo mfyK bfhl L kid
xW UjJ. m mt L
foaJ nghf vs gF
gl fhosthW njhl
xiw mikjh.
3. tU
glij
ftJ
nfLstiw Ff.
100cc
m) ut iw = _______ uh.
M) ut gUk = _______ cc.
) ut ml = _____gm/cc
4. fjjh,
jl
cs
ntlgl rJutot ta
jdJ khil nktjfhf 7
sKs fwh ta ika
cs fil fodh.
14 m
2. bghU
nyrhdjh
fdkhdjh
vgij
ml vdgL.
fhz
14 m
njhl gugsit
MdF cjtyhkh?
myJ
FgJ
, njfh vbz t
vj ml FiwthdJ vgij
fkyh mJ bfhs Udh.
mtsJ rnfhj khyh a
ghu
iu,
js
njfh vbzia vLJ
tUgo fkyhl Tdh. khyh
vthW fkyh rnjfij
nghUgh?
12
aa
brJ ghUf
1. ghu x iu, msLf bragl 25ml Kfitia
vLJbfhs. Kfitah cfsJ egfSF 100 ml, 125 ml, 175 ml
kW 200 ml vd iu gJ mf. xbthU egUfhd mso
nghJ Kfitia vjidKiw gagLf?
2. WJ fofhuij bfhL xU l fhy tU braghLf
vjidKiw fwJ vgij fla.
t.
v.
bra
1.
2.
cdJ eg ja Jo
3.
cdJ eg f ikj
vif
(lF)
cfsJ msLfis
mltizgLj.
f
fdms
1.
2.
3.
4.
nkY ma
jf
1. Frame work of Science - P
addy Gannon, Oxford University
Press, New Delhi
izajsf
http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
174
aa
13
myF
afa
aa
13
aa
gl 13.1
nkY mJbfhnth
2008M ML eilbgw x ngho cir ngh
100 . bjhiyit 9.6 dhofY, 200 . bjhiyit 19.19 dhofY
Xo rhjid giljh. t 4 X 100 bjhl XlY FGdUl
bt bgWsh. tuJ mntfkhdJ mtiu "d ngh"
vwiHf fhuzkhdJ.
bra 13.1
rhiy brY kGJ,
to, khLto Ma
tiw ftJ ghf.
t Fl bjhiy
bry vJ Fiwthd neuij
vLJ bfhS?
kGJ Fiwthd neuij
vLJ
bfhtjh
mJ
iuthf brwJ vdyh.
khL to mf neuij
vLJ
bfhtjh
mJ
bkJthf brwJ vdyh.
to it uLF
ilgl ntf brtij
mayh.
kGJ
to
th}
khLto
176
vd
afa
1 .. = 1000 l
1 k = 60 l = 60 x 60 dho
= 3600 dho
vdnt,
1 .. / k = 1000 / 3600
= 5 / 18 /
bjhiy
lY
neu
dhoY
mslgLtjh,
ntf myF l / dho
MF. jid m/s vd Flyh.
ntfij nyhl / dho [km / h]
vw myfhY Flyh.
vLJfhL
m) 2 .. / k = 2 x 5/18 /
M) 3 .. / k = 3 x 5/18 /
bghU ntf bjkhdh, mJ
Fl neu flj bjhiyit
fzLlyh.
kGjhdJ xU k neu
50 .. bjhiy brY vgjhF.
bra 13.2
ehF egf bfhl xU FGl bf gJ xiw
bfhLf. Fl lUJ xbthUtuhf gij Rgo
bra. xbthUtU R gJ bjhL fis FJ
bfhs. xbthUtU gJ a bjhiyfis msJ mij
bfhL ntfij g thf.
fns brfns
m) 36 / k = --------- /
M) 72 / k = --------- /
c) 25 / = ------- ./k
) 180 / k = --------- /
C) 35 / = -------- ./k
bra 13.3
177
13
aa
ntfij g ma xU bghik kGJ gjaij elJnth!
tF khztfis IJ FGfshf f. bjhlF l xU
ne nfhL tiua. xbthU FGUJ xUtiu jiu kGij
cUl brhy. kbwhUt nfhil flJ kGJ brtUJ
mJ gjF MF neuij fzlntL.
nfhoUJ kGJ F tiu cs bjhiyit msf. xbthU
Kiw fh ntfij fzL FJ bfhs.
t. v.
FG
01.
02.
03.
04.
05.
I
II
III
IV
V
kGJ flj
bjhiy
vLJ
bfhl neu
ntf
Ko vd?
1. vj FG kGij f ntfkhf brYaJ?
2. vj FG kGij f bkJthf brYaJ?
khWgL ntf
ngUJ gaz nghJ ngU ntf khWglyh. ngUJ Wjij
beUFnghJ mj ntf Fiw.
beLrhiyf ngUJ mf ntf brY. Mdh efuf
myJ kheuff brYnghJ nghFtuJ mfkhf Ugjh
bkJthf brY.
ngU ntf btntW neuf btntwhf UF. vdnt ngUJ
khWgl ntfij bfhLsJ vdyh.
20
35
1 k
15
60
40
2 k 3 k
4 k
gl 13.2. khWgL ntf
5 k
afa
bghUbshW vyh neufY xnu ntfJl brYkhdh mJ uhd
ntfij bfhLsJ vdyh.
40
40
40
40
3 k
2 k
gl 13.3. uhd ntf
1 k
40
4 k
5 k
tiugl FLj
bjhiyfh bgo
bf gja ghJ
bfhoUF
nghJ
tiugl
fhlgLtij
ghUnwh myth!
tiuglUJ
mtf
vLj Xlf (runs)
tu
kW
mtf
braghLfis xL ma
Ko.
tiugl Kiw gagLj
gLtJ V?
Runs
10.00
9.00
8.00
7.00
6.00
5.00
4.00
3.00
2.00
1.00
10
15
Overs 20
ntfkh xnlhl
fU xU gF Km/h vd vGjgoUF.
J ntfkh (speedometer) vdgL. J vj xU
rkaY thfd ntfij msL. kbwhU
gF thfd flj bkhj bjhiyit msLkhW
fU mikUF. J Xnlhl (Odometer) vdgL.
179
aa
t. v.
fhy
lf
bjhiy
..
01.
02.
03.
10
10
Kj 30 lfSF mt
Fj bjhiyf mltiz
gLjgLsJ.
04.
15
15
05.
20
20
06.
25
25
07.
30
30
tU
gagLjyh.
brFJ nfhil OY vd
Flyh (Y mR)
tKiwfis
neuij
X
mY,
bjhiyit Y - mY vLJ
bfhs ntL. bjhiy kW
fhyfhd
jFj
ms
lfis khf ntL.
mRf kW msl
tiugljh
xiw
vLJ
bfhL mj xU UJ
xWbfhW brFjhf cs U
nfhLfis tiua ntL.
ilkl nfhil
Flyh (X mR)
bjhiy ()
13
OX
cjhuzkhf
vd
X m 1 br.. = 5 l kW
Y m 1 br.. =
vd mslij
bfhsyh.
Y
35
tiugl tiuj
30
ms l go X - m
J fhyfhd kfis,
YmJ
bjhiyfhd
kfis FfntL.
25
20
15
10
5
0
5 ..
vLJ
10
15
20
25
30
fhy (l)
gl 13.5 u - fhy tiugl
180
eh vLJbfhl fhy,
bjhiy t kfgo
fis
FfntL.
fis izf ntL. J
nenfhlhf miktij fhzyh.
uhd ntfF bjhiy fhy
tiugl nenfhlhf mik.
khWgL ntfF btntW
totfis bgW.
bjhiy (..)
afa
fhy (k)
gl 13.6
t. v.
vLJ bfhl
neu k
A kGJ
B kGJ
C kGJ
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
20
40
60
80
100
50
100
150
200
250
40
80
120
160
200
aa
Ka brf:
fhy
(a)
fhy
(b)
bjhiy
bjhiy
bjhiy
bjhiy
13
fhy
(c)
fhy
(d)
cfsJ oUJ gF
nenfho brtjhf bfhlh
gl 13.7
182
afa
irntf vdgLtJ bghU
xU dho mil lbga
MF.
irntf =
vLJfhL
lbga
vLJbfhl fhy
Fl
bghU
fns brfns
RnuZ A
UJ
BF
brW L
BUJ CF
brwh.
aF bghU irntf
Fiwkhdh
mJ
vKLf
bfhLsJ
vdyh.
u
iya uiy WJtjfhf
u to ntf bkJthf
FiwfgL.
p KLf
kGJ x KLf 5 /2
v mj irntf xbthU
dho 5 / mfF vgjhF.
gJ xW brFjhf nkneh
vagLnghJ vd fG vW
ghfyhkh?
gJ nkneh brYnghJ
mj ntf gogoahf FiwJ
RahF. mjhtJ gJ vKLf
milwJ. mjFwF gjhdJ
neh G. nghJ mj ntf
gogoahf mfF. mjhtJ gJ
KLfgLwJ.
g
vKLf
myJ
KLfF fhuz <
irahF. vdnt, mJ p
KLf vdgLwJ. j ruhr
k 9.8 /2. J g vw vGjh
FfgLwJ. g = 9.8 /2
mjhtJ
bghU
nkneh
vagLnghJ
mj
ntf
xbthU dho 9.8/ Fiw.
nH GnghJ mjntf xbthU
dho 9.8/ mfF.
cf jidF
irntfkhWghL
nfhFL xW bga f
xW Fl cauUJ
nH lgLwd. t vJ
Kj jiuia mil?
vLJbfhl neu
j myif Twyhkh?
KLf myF /2 (m/s2)
183
13
aa
13.6. iwa ma
rhfr isahLf
f gwitfis ngh gwf nkbyG bry idjJ
clh? mitfSl nrJ gwf ntL vw Vf bfhlJ clh?
bjhago gwj (Hang Gliding)
J f nyrhd aukw fhdh brYjgL, jitUJ
bjhago gwF isahL MF. ed fhy jit Cf mYa
cnyhf fyitah cUthfgLwd. jit C rlUJ
bjhflgLs fW mikD gwgt ghJfhghf Ufyh.
jeho
nt
khtl
cs Vy kiy nyrhd rfis
bfhLsJ. vdnt, J gwj
isahoF Vwjhf mikJsJ.
jehL
RWyhJiwahdJ
xbthU tUlK Mf-brlg
khjf, Vy bjh gwj
isahL Hhit elJwd.
J jtif ieyh
myJ ghaluh cUth
fgl ghuhN MF. gwgt
jDl izfgLs
fW mikD trahf
mkJ bfhsyh.
J
bjhF
jit
Cia (Hang Glider) l
f nyrhdJ kW vjhf
af ToaJ.
184
afa
kL
1. br jdJ LF mUfhik cs fhF eilgfhf
brwh. mt A vw UJ elf MuJ 7 MuKs
tlghij elJ L A ia milwh.
A
aa
4. bfhLfgLs tiugl ngUJ
x afij FgjhF.
ij
bfhL
ngU
afij sFf.
m) AB gF FgJ _________
bjhiy
13
B
C
M) BC gF FgJ _________
) CD gF FgJ _________
fhy
brJ ghUf
1. tiugljhis vLJ bfhf. tU msfis bfhL u-neu
tiugij tiuf.
fhy (l)
10
15
20
25
30
bjhiy ()
10
20
30
40
50
eg bga
vLJbfhS neu
(dho)
ntf
(/)
nkY ma
jff
1. Physics for higher Tier - Stephen people, Oxford University
Press, New Delhi.
2. Fundamentals of Physics - Halliday, Resnick and Walker, Wiley
India Pvt.Ltd.
izajsf
http://www.sciencemadeeasy.com
186
aa
14
myF
a kW btga
aa
14
aa
fghf md iya
188
a kW btga
eh, rhu yhk mwhl
thif vj xU ntiy bra
ayhJ vw iy csJ. LfUJ
bga bjhrhiyf tiu ekJ ntiyfis
vjhf trahf thH rhuijna
ensh.
jehL KJwJ
vLJfhL
Lfis xl, nkhlhf kW
fis af, MJis zW
kW zUJ iu nknyw.
rhuij eh vUJ bgWnwh?
cg
iyaf
UJ rhu
bgwgLwJ.
vD,
y
rkaf
rhu jil
glyh.
xU
y lf
gl 14.1 lh
r h u
ilfhk
Ufyh.
Jnghw
Niyf y rka lhir gagL
xia bgWnwh.
lh
xiw
aFnghJ
vd
fwJ? mUJ x btgLwJ.
mJ vthW xwJ. fyf
nrfgLs dhw sfh
xahwyhf khwgL xwJ.
fhwhw
vgJ
Jfjf ikahd,
khrw Kakhd Mw
_y MF. fhwhiyf
f bga fhwhof _y
fhW Mw dhwyhf
khwgLwJ.
ah fhW Mw
_y cg br
khyf jehL Kj
l
twJ.
J
5000 bkfh th dhwiy
cg
br
w
bfhlJ.
j e h o Y s
JFo, fahFkh
kW Ubent kht
lf
bgUghyhd
fhwhiyf mikJsd.
14
aa
bra 14.1
bfhLfgLs glfis MuhJ
gLsgo tifgLj.
Fgjd bgo
Eziy mL
bjhiyfh
ifng
rhu bjhl to
if fofhu
t. v.
mltiz
fyfsh
bragLgit
190
bfhLf
Rt fofhu
fgh
rhu bghik
dhwyh
bragLgit
a kW btga
UJ
vKidF
xU fy kW xU sF izfgl RW gl
fhlgLsJ.
gl 14.3
14
aa
bghU
bga
gl
FpL
sf
1.
fy
(Cell)
skhdnfhL
neKidia,
a nfhL
vKidia
FF.
2.
fy
mLF
(Battery)
uL myJ
mjF nkgl
fyf nrj
mik.
3.
bjhL rh
(Switch)
bjhL rh braglh
(OFF) iy
csJ. RW
ahfiy.
ndhl
bryhJ.
bjhL rh bragL
(ON) iy
csJ. RW
ahF.
ndhl
brY.
4.
sF
(Bulb)
sF
xuiy.
sF
xwJ.
5.
iz
f
bghUfis
izf gagL.
192
a kW btga
14.4. RR
ia Wjnth myJ afnth myJ
xuitfnth myJ Wjnth vij gagLJf?
sif
FpLfis
gagLa RW
(OFF)
rh wj iy cs RW
FpLfis
gagLa RW
(ON)
nkY mJbfhnth
sD lldh bragl
RUtot f csJ. J iH
vdgL. ndhl j tna
brYjgLnghJ Nlh xwJ.
F
dhw
x
Mwyhf
khwgLwJ.
193
14
aa
bra 14.2
fy
xWl
btntW
Kiwf
sF
izfgLsij fhQf. vjkhd izf sF
xwJ? jfhd fhuzij TWfns.
(a)
(d)
(b)
(e)
(c)
(f)
194
a kW btga
bra 14.3
cfSila va nrhjidfSfhd
va rh xiw fns cUthfyhnk!
jfhf njitgL bghUf:
1. bkikahd a kugyif
2. ngg .
3. U Cf (Drawing board pins)
4. xbthW 25 br sKs
_W iz ff.
5. jh bghUjgl sF.
6. fy.
CfSl
jjahf
U
izffis izf. xU
Cia kugyif bghUj.
kbwhU Cia ngg
xUKid cs tisa tna
brY gyif J bghUj.
U CfSF ilna Rkh 1
br ilbt UFgo ghJ
bfhs.
iz
ff
x
Kidia fy neKidl
izf.
kbwhU
iz
s
xU
izf.
fia
Kidl
s kWKidia fy
vKidl izf.
ngg uL Cfis
bjhLgo Ugglh sF
xU. nghJ rh jhahuhlJ.
Ka brayhnk!
195
f
sD
cs iH
mWJLnghJ
sF
xtiy. V?
14
aa
bra 14.4
f vLJ bfhs ntoait: xU fy mLF, rh, sF,
sho msnfh, ku msnfh, jhu f, cnyhfrh, cnyhf ,
fzho jL.
(B)
(A)
bghU
1.
cnyhf rh
2.
ku ms nfh
3.
sho
msnfh
4.
cnyhf
5.
jhu f
6.
fzho
jL
sF
xwJ
) FL fhl.
sF xuiy
a kW btga
nkY mJbfhnth
yhF
yhF vgJ rhuij
cUthfty
dhF.
J
jfhfhf jdJ iuia
of tikahd rhuij
cUthf ToaJ. tif f
mnkrh e a Y kW
bj mbkfh cs Xndh
bfh e gLifY thwd.
fh bghUf (Insulators)
j tna ndhlij
mDkF bghUf.
j tna ndhlij
mDkfhj bghUf.
vLJfhL:
vLJfhL:
ku
jhu
f
ntiy brgtf
ug ifiw kW
fhyfis mJ
bfhtJ V?
ug ifiw
197
14
aa
bt
bfhfy
(Electric bulb)
iu bfhf
itf,
nj
jahf
gagL.
s cs
iH tna
ndhl brYjgL
nghJ ewhf
NnlwgL ufhrkhd
xia jUwJ.
(Electric kettle)
ryit bgo
buho RL
mL
(Electric iron)
Jfis
njf
gagLwJ.
(Electric toaster)
buho RLtjfhf
gagL.
nkY mJbfhnth
n u h
vgJ f
kW Fnuha
nrj cnyhf
fyit
a kW btga
oa
xabl
fhj Cbgo
gl 14.7.
fhj
yFwjh?
14
aa
braghil
rhu k gl fhlgLsJ.
200
gl 14.9.
Bt - fy mLF, K - rh
T - Kid, H - Ra, G - k,
I - Ugil, E - fhj
a kW btga
braghL
gl fhlgLs rhu k R, rh _lgoUFnghJ
f RU tna ndhl ghwJ. jdh, fhj fhjkhwJ.
mJ U gilia GF. mjdh mjDl izfgl Ra
kia jh xia cUthF. nghJ ndhl JofgLtjh
f RU ndhl bryhJ. vdnt fhj fhj jikia
HF. jdh U gil L giHa iyF brW Kidia
bjhL.
jdh L ndhl brY. jdh Ugil GfgL
x cUthF. J L L fGnghJ Ra bjhlJ kia
jh bjhl xia jU.
nrhjid - vYirgH fy
jfhf njitgL bghUf
vYirgH, Rkh 5 br sKs jhuf, Rkh 1 sKs iz
f, U M kW fhj Cbgo.
1. vYirgHij nkir J mG cUo mjD ewhf rhW
cUthFkhW brantL.
2. iz fia fhj Cbgo J gy RWfshf RwntL.
3. iz f xU Kidia jhufl ewhf izf.
jhu fia vYirgHD brhUf.
4. iz f kbwhU Kidia U Ml izf.
U Mia jhu fUJ Rkh
3br bjhiy UFgo vYir
gHD brhUf.
nghJ fhjCia ftf. mJ
yfkilwjh?
F jhuf ne Kidahf U
M vKidahf, vYirrhW
gFbghUshf bragLwd.
njnghW vYir gHF
gyhf cUisHF myJ
%il gagLjyh.
itfUJ rhu
cUthwjh?
201
14
aa
14.10. btga
U njfuo xiw bfh
D itf. vd fh
f? xU y l
mJ ofKoahj ms NlhF.
nghJ vd eljJ? bfhuhdJ
jdJ btg Mwiy njfuoF
bfhLJsJ. gfoia bjhL
nghJ Fahf cznwh.
nghJ ekJ clUJ btg
gfoF khwgLsJ.
vdnt Nlhd bghUUJ
Fahd bghUSF khw
gLtJ, Nlhd myJ Fahd
czit jU Mw btg
vdgL.
gl 14.11. vj
gl 14.10. Na
nkY mJbfhnth
Na dhoF 3.8 x 1026 #] btg Mwiy btLwJ. j
Mw mQfU iz vw fdh cUthwJ. Najh btg
Mw Ka _ykhf mikwJ. j Mw yhk
cdf thH ayhJ. nghJ Na Mw Na
mLfY, Na btggLfY gagLjgLwJ.
#& vgJ Mwiy mslgagL myF MF.
202
a kW btga
3. cuh
Ffhy RWw F
ahf Ugij cznwh. eh ekJ
iffis njFnghJ btgkiltij
cznwh. ntfkhf njF
nghJ mfkhf btgkiltij cz
nwh. F cuh fhuzkhf
btg
njhWwJ.
Mkj
cuhit gagL beU bghia
cUthdh. Uffis xWl
xW njJ beUig cUthdh.
4) ndhl
gl 14.13. bfh fy
bra 14.8
bfhLfgLsitf btg
njhw mogil fhuzfis TWf.
1) fhL
2) jh vj
3) Ko cy
4) v eru
5) aF thfd
btgkiltJ
rfu
14
aa
tiltjh
FHh
brhiy
gagLJwhf.
tilnaahd
ahr
vd?
j gng btgiykh
mogilahF. mndfkhf vyh
bjhiyfh
iyafS
mt brf xgu
Ko Ka efuf mW
gthd mfgr kW Fiwjgr
btgiyfis FLwhf.
btgiyia Fl bra
kW
~ghu
vw
U
myFfis gagLjyh.
xU
y
iyaf
bra vw brhiy ntW
y iyaf ~ghu vw
204
b t g i y k h
Ujkhd
msL
Kiwf
gagLjgLwd.
1) bronuL myJ bra
msL Kiw
2) ~ghu msL Kiw
a kW btga
btgiykh U l msLf
mogil msf FfgLwd.
xW l msL vW kbwhW nk l
msL vW TwgL. itfSF ilgl
ilbt rkghffshf fgL xbthU
ghfK 1 o vW miHfgL.
l msL : a gfo cUFiy
nk l msL : a bfhiy
msL
Kiw
nk l
msL
l
msL
ghff
vif
bra
100o C
0o C
100
~ghu
212o F
32o F
180
nkY mJbfhnth
SI msL Kiw btgiy bf
vw myfh mslgLwJ. J j
msit Kiw vwiHfgLwJ.
bra msoUJ ~ghu
msoF khw gagL bjhl:
C
100
(F-32)
180
gl 14.15.
bgUghyhd
btgiykh
f
ghjur
gagLj
gLwJ. Vbd,
1) mJ gsgsghf, x
fh bghUshf csJ.
2) fzho xlhJ
3) btgij v flJ.
1.
86 F
___ C
3) a
btgiy
khwF
mf
ms til
2.
122 F
___ C
4) uhf til.
3.
___ F
37 C
4.
___ F
70 C
fns brfns
xU y btgiykhf
MfAh
gagLj
gLwJ.
14
aa
Mtf btgiykh
J bfoahd fzho FHhah NHgl fa
Jis cila FHh MF. xU Kid cUis tot F
fhzgL. F kW a Jis FHh xU gF
ghjurjh uggoUF. fhW fgl wF FHh
nk Kid _lgoUF. msLf -10 C Kj 110
C tiu FfgoUF.
btgiykh F Nlhd D _Fgo
itfgLnghJ, FD cs ghjur Nlh til.
vdnt FHhD ghjur kl caU. FHhD cd ghjur
kl ms btgiyia jU.
kUJt btgiykh
f a Jisila xU fzhoFHhia R
bfoahd fzho FHh UF. xU Kid cUis
tot F fhzgL. F kW W Jis FHh xU
gF ghjur uggoUF. FHh cs fhW
fgl wF kWKid _lgoUF.
FGF rWnk xU W tis fhzgL.
J
tilj ghjur L FGF bryhk jLf
cj. 35 C Kj 42 C tiu mslgoUF. ghjur
kl ms nehah btgiyia jU. kj
cl btgiyia fhz kLnk J gagLjgL.
kj ruhr cl btgiy 36.9 C (m) 98.4 F MF.
gl 14.16
gl 14.17
206
a kW btga
kL
1.
4. kUJtkid
mU
M Tl
KJ
14
aa
brJghUf
1. cfl _W fyfS, xU sF jugLsJ. xU
fyij bfhL Riw cUthf. ijnghynt uL
kW _W fyfis bfhl Riw cUthf. s
xj VgL khWghil ftJ mltiz vGJf.
fyf vif
xW
xj jik
uL
_W
2. cnyhf ghu x js iu vLJbfhs. btgiykhia
D itJ xU y lf fJ btgiyia FJbfhf.
ghuij fhiy 10 kF Rkh 20 lf bt itjwF
L btgiyia fhQ. ijnghy ka 12 k kW gf
2 k Ma neuf Ug bra. cfsJ msfis g bra.
neu
tFgiwD
btgiy C
bt itjwF
btgiy C
fhiy 10 k
ka 12k
gf 2k
3. cfl U M, skhd jhuf, _W fyf kW U
F^f Mait jugLsd.
50 RWf bfhl fhjij cUthf. Jl xU fyij
izJ F^f mU itf. fhjjh <fgl F^ f
vifia fzLf. ijnghy uL kW _W fyfis
bfhL nrhjidia Ug brJ msLfis mltizgLJf.
fyf vif
xW
uL
_W
nkY ma
jf
1. Know about Science - Electricity - Anju Chawla, Dreamland Publication
izajsf
http://www.howstuffworks.com
http://www.dmoz.org/kidandteens/schooltime/science.com
208
aa
15
myF
xa
aa
15
aa
gl 15.1
15.1. vbuh
ikahd fzho nghw bghUf tna x FJ brY.
Mdh nkir, ehfh bghUf tna x Fj bryhJ.
mt J G x xU gF U mDggL.
x bghUf J gL U mDggL bra vbuh vdgL.
eh kW vY JL fij
xU eh eh xW jdJ th
vY JLl ghy xiw
flJ brwJ. mJ nH brY iu
ghjJ.mnghJ D
kbwhU eh th
vYJLl
Ugij
flJ.
mj nguhir oj
eh ulhtJ vY
Jil
bgw
idjJ.
D bj ehia gaKW
vYJil bgWlyh vw
vz mJ gykhf FiwjJ.
mnah ght! eh thUj
vYJL D GjJ.
nguhir bfhl eh
jDila
vY
Jil HjJ.
gl 15.2
210
mj eh D
vij ghjjhf f
idf?
xa
bra 15.1
jh{kAh
bkGFt
mdgwit
F
fhlgLs
glfis
ftf.
F bghUis nghw mnj njhw
bfhl cUtij ghfyh. J bghU
g vdgL.
g
vthW
cUthwJ?
x
vbuhgjh g cUthwJ.
15.2. Mo
bra 15.2
Mo vwh vd?
dnjhW eh jiy nghJ myJ
Kf fGnghJ Kf ghF fzho
ekJ cUtij ghnwh. Kf ghF
fzho e cUtij ghf Ko.
Mdh rhjhuz fzho kufil
myJ f nghwitf gij ghf
KoahJ. V?
Kf ghF fzho G
bgUghyhd x vbuhfgLtjh
g
njhWwJ.
Mdh
kw
bghUf mj ms xia vbuhgJ
iy.
jJ G xia
VwFiwa
KGtJkhf vbuhf Toa gsgsghd
gu Mo vdgL.
nghJ
eh
vd
ahrij
cz
nwh?
cfSF
fUJ gkhw brf.
rkjs Mo cUthF
g
jikfis
flnthkh!
211
15
aa
bra 15.3
1. Mo K
itf.
bkGFt
2. bkGFt
fhz.
gij
xiw
Mo
iu g njhWtJ iy.
J nghw iu of Koahj
g kha g vdgL.
kha g vnghJ neuhfnt mik.
rkjs Mo njhW g vnghJ neuhd khagkhF.
bra 15.4
1. Mo K W cf gij
ghUf.
mJ
cfisl
bgajhf njhWwjh? myJ
ajhf njhWwjh?
ghJ uf
Ko
rkjs Mo cUthF g
ms bghU msF rkkhf
UF.
212
xU rkjs Moia fj w
itJ
oJ
bfhs
cf idFoia rkjs
Mo ghfyh.
xa
bra 15.5
1. jokdhd btis jh J VII
vd vGj.
2. mjid MoF K itf.
3. Mo njhW
mik.
IIV
vd
gl 15.3. mtru C
bra 15.6
(i)
(ii)
TEIUQ PEEK
NWOD TIS ESAELP
1. j
fzho
brhwd?
gf
vd
nkY mJbfhnth
Mo KG
cUtij fhz
Mo cau
FiwjJ bghU
cau ghas
Uf ntL.
15
aa
bra 15.7
1. W rkjs Mo xiw tiugljh xU
nfho J bghUJkhW itf.
2. tiugljh g MoD njhW.
3. bg myJ mgh xid
MoUJ
_whtJ
fl
Kid itf.
4. MoD mj g
FJ bfhs.
iyia
bra 15.8
(Spherical Mirrors)
fzD, fkyh jf u
czfhf fhUjd. fz
jDila a jo mtDila
gij
fhwh.
jo
vbuh VgLtjh mtDila
g njhWtjhf fkyhl
Tdh.
Wjh
tF
ijg mnjh vwh.
fkyh xU Jfuoia vLJ
fhJ fzh vDila
gij fhz KowJ vwh.
F fuo xU Moahf
bragLwJ.
tF khztfl btntW
tifahd Mofis bfhLJ
mj nkgufis Muhgo
Tw.
xU y Mof rkjskhf,
y Mof guf nkneh
tisJ, y Mof guf
c neh tisJ Ugij
czthf. nkneh tisj
guila Mo, F Mo vd
cneh tisj Mo, F
Mo vd miHfgL. it
tisj Mof vdgL.
vdnt,
MoahdJ
rkjskhf
Uf
ntoa
mtaiy
tisj gu Moahf braglyh.
gsgsghd
nkirfuo
cDila cUtijgh. fuo
UgffS
xnu
khahd
gij cUthFwdth?
214
F Mo
gl 15.4
F Mo
xa
Mof vthW tiuglf FfgLwd?
m) rkjs Mo
M) F Mo
F Mo
jid brf
) F Mo
F Mo
(M) kW () vw tisj
Mofis gFahf bfhL
nfhsf tiunth.
vj xU tisjgu nfhs
xU gFahf mik. vdnt F
kW F Mof nfhsf Mof
vdgL.
bra 15.9
F Moia Naid neh
UFgo of. vbuhJ
tU
xia
btisjh
x J Ggo brf.
btisjhis
KD
Dkhf
ef
bjthd
x cUthFgo brf.
j xna Na
g MF.
Ka brf
ug gJ xiw vLJ
bfhL, f cjah xU
WgFia bto vLf. bto
vLfgl gF cgf
Fthf, btgf FJ
mik.
jh J myJ iu J
G g bkg vdgL.
nghJ
F,
F
Mof
nfhs gFf vgij VW
bfhsyh myth!
kha
gij
cUthf ayhJ.
nkY mJbfhnth
fyfiu
yff
Mof
gagLjgLwd.
l uF mj xia
vbuhJ
fl
brY
fgfSF cjwJ.
nfhsf Mof J x G
nghJ vd fG?
F Mo xia vbuhJ xU
nrF (FF).
F Mo xia
J bry itF.
iu
vbuhJ
215
15
aa
bra 15.10
F Mo xiw gagL v bkGFt Rl (Flame)
gij bgwyhkh?
F Moia jh bghU nkirJ itf. 15 br.. x 20 br..
mss mil xJ btis
jhis
xl.
J
iuahf
gagL. v bkGFtia
Mo K Rkh 50 br.. bjhiy
itf. iuia ef Rl
bjthd gij bgw.
J
bkgkh?
khagkh?
g Rliul bgajhf csjh?
ajhf csjh?
ghjtiw
iu
njhW
g
bkg.
J
bghUisl
bgajhfnth myJ ajhfnth
myJ bghU msilajhfnth
UF. Mdh jiyHhf mik.
bghU F MoF f mUfhik csnghJ MoD bga neuhd
khag cUthF.
bra 15.11
F Moia jh bghU nkirJ itf. mj K
v bkGFtia itf. iuia MoFK itJ KD
D ef gij bgw Kaf. g cUthwjh?
gij iu bgw ayhJ. F Mo xffis J bry
itgjh iu g cUthfhJ. Mdh MoD bghUisl a
neuhd khag njhW.
f bjJ bfhtJ vd?
F Mo vnghJ bghUisl a khagij kLnk cUthF.
216
xa
nfhsf Mof gaf
kG Kf sFfY,
bjhiy nehfY vbuh
Moahf gagLwd.
Kf rtu br Moahf
gagLwJ.
F Mo
g kW fhJ, _F bjhil
kUJtf mtf ghf
ntoa gFf J xia
FfgagLwd.
F Mo
thfdf w
cstiw ghf
gagLwd.
mfkhd lij
ffhF Mofshf
gagLwd.
217
15
aa
gl 15.6. thd
xa
wif vwh vd?
btis x vgJ VG wfsh MdJ vgij mnth. wfis
jjahf f aY. thW btis xahdJ mjD mls
VG wfshf fgL f wif vdgL.
wf bjhF wkhiy vdgL.
wfis nrJ btis xia bgw
aYkh?
aY, jid l to _y
brJfhlyh.
l to, tl gy tl
gFfshf fgL xbthF
xbthU wlgLwJ. tljL jh
x bghUjgLsJ. jh cs
ifoia RH jil RHy brayh.
jil ntfkhf RHWnghJ tzf
kiwJ, jL VwFiwa btisahf
bj.
gl 14.7
nrhjid
eh l til cUthFnthkh!
1. btis mil x tljL xiw bto vLf
2. ghifkhia gagL, jil VG rkghffshf f.
3. xbthU gFF wkhiy cs xbthU wl.
4. jo eL WJisL mjtna skhd bg myJ
Cia brhUf.
5. jil Kojtiu ntfkhf RHw. jL ntfkhf RHYnghJ
tzf xW nrJ jL btisahf bj.
219
15
aa
kL
1. fzho ghFnghJ lty khwjh khwkilahj IJ My
vGJfis vGJ. (cjhuz H )
2. khzt xUt fzho K 1 u W bfhLsh. mt
fzhoia neh 50br u efJ brwh. nghJ mtDF,
mtdJ gF ilglu ahJ?
3. f Uliw fzho K W bfhoUgjhf bfhf.
cfsJ gij lh iy bfhL fhzntL v mij vthW
gagLJf?
4. cfsJ kW cfsJ egf _W ng bgafis jj
jhf vGj. xbth gij fzho fhz. vjid
vGJf lty khwjh khwkilJsd?
5. Mof cUthF gfis ftJ mit vtif Mof vd
tifgLJf.
(a) _____________
(b) _____________
(c)_____________
brJ ghUf
1. F Mo xiw bjhiy cs bghUis neh of. Moia KD
D ef mj bjthd g Rt myJ iu J Ggo bra.
MoF iu myJ RtF ilgl uij msL btntW
bghUfSF nrhjidia Ug bra. msLfis Ff.
bghU
j u
Mo Fau
vdgL.
nkY ma
jf
1. Young Scientist Vol-4 - World Book. Inc
izajsf
http://www.arvindgupta.toys.com
http://www.dmoz.org/kidandteens/schooltime/science.com
220