RFAN ERDOAN

LETM ANLAMAK
Kendiyle iletiim Kiiler aras iletiim Grup iletiimi rgt letiimi Kitle letiimi Reklamclk Halkla ilikiler Ulusal letiim Uluslararas iletiim Bilgisayar ve nternet

Gelitirilmi ikinci bask 2005

rfan Erdoan letiimi Anlamak (Gelitirilmi 2. bask) ERK 2005 zmir Caddesi No. 36/11 Kzlay, Ankara Tel: 425-0835 Tm Haklar Sakldr ISBN 975-93130-6-5 Kapak Tasarm rfan Erdoan

Dizgi rfan Erdoan

Bask Pozitif Matbaaclk Matbaaclar Sitesi 570. Sokak No: 60 vedik OSB, Ankara Tel: (312) 395-2117

rfan Erdoan
Kayserinin Gergeme kynde dodu. Ankara Gazi Lisesi ve SBF Basn Yayn Yksek Okulunu bitirdi. TRT Ankara Televizyonunda alt; letiim dalnda Purdue Universityden Master ve University of Pittsburghden Ph. D. derecelerini ald. New York City University Hunter College ve Queens Collegede, ve Ankara niversitesi letiim Fakltesinde retim yelii yapt. imdi Gazi niversitesi letiim Fakltesinde retim yesidir. Balca Yaynlar: Sinema ve Mzik (P. Beevli ile) (2005) Pozitivist metodoloji (Aratrma Yntemine giri), (2003) teki Kuram (K. Alemdarla) (2002) Kapitalizm, Kalknma, Post-modernizm, letiim (2000) letiim Kuramlar (K. Alemdarla) (1998) Aratrma Dizayn ve statistik Yntemleri (1998) letiim Egemenlik ve Mcadeleye Giri (1997). evre Sorunu: Nedenler zmler (N. Ejderle) (1997) nsann Zincirine Vuruluu: Kleliin iletiimi (1997) Amerika: kinci Vatanda Dler ve Gerekler (1995) Popler Kltr ve letiim (K. Alemdarla) (1995) Uluslararas letiim (1994) Sevmek ne Demek: Ak, Evlilik ve Tutsaklk (1993) letiim ve Toplum (K. Alemdarla) (1990)

Teekkr Bu kitabn yazlmasna 1997de baland. Be yl iinde yazdm okuyan rencilerim kitabn olumasnda ok faydal oldular. Bu rencilerime ok teekkr ederim. Beni daima arbal davrana ynelten ezeli arkadam Korkmaz Alemdara kitabn daha kapanda yaptm iletiim stratejisi hatasndan balayarak her konuda olduu gibi bunda da bana yol gsterdii iin teekkr ederim. Okulda insanca drstl ve alma azmiyle rnek olan Bayram Kaya arkadama teekkr ederim. Ayrca teekkre demeyen bir ok ey rendiim insanlar da var: Onlarsz bu dnya ok daha insanca, iyi ve yaanr olurdu; ama ne yazk ki dnyaya ktler egemen. nsz iin isim dnmtm: Arkadam Profesr Stuart Ewen; heart of the beast diye nitelenen bir yerde doup bym, ama dnyann en iyi kalpli ve insanlarndan biri olan hocam ve arkadam Herbert I. Schilleri bana hatrlatan Profesr Dan Schiller ve yeni tanmak frsatn bulduum ve bana Herbin arkada benim de arkadamdr diyerek yaknln belirten Profesr Vincent Mosco. hmal ettim ve sormada ge kaldm. Okullarn tam alaca zaman, biliyorum, nsz iin Profesr Ewenin zaman olmayacakt. Profesr Moscodan da ksa bir zamanda bana nsz yazmasn isteyemedim. Profesr Schiller beni krmad ve keke zaman olsayd daha ayrntl yazardm diyerek, bana nsz gnderdi. Bu nedenle Dana ok teekkr ederim. Ayrca Profesr S. Ewen, D. Schiller, Vincent Mosco ve K. Alemdarn makale ve kitaplar daima bana deerli kaynak olmaktadr. Bu nedenle onlara daima teekkr borluyum. Kitabn bu basks iin epey dzeltmeler ve eklemeler yaptm. Daha kolay anlalr bir hale getirmeye altm. Dzeltmelerde bana yardm eden Gke Ejder, Hlya Eraslan ve Blent Tellana teekkr ederim. Bu kitap sadece bana deil, yaanr ve insancl bir dnya iin eletirel bilinle kendine ve evresine yaklaan iyi ve gzel insanlara aittir. rfan Erdoan Eyll, 2002 ve Aralk 2004, Ankara

NDEKLER

BLM I: SORUN, AMA, YAKLAIM TARZI VE YNTEM ........13 BLM II: LETM ANLAMLANDIRMA........................................23 LETMN TANIMI: GENEL ........................................................24 letiim Tanm: 20. yzyl ncesi ..........................................30 20. Yzylda ve Gnmzde Egemen Tanmlamalar ...........33 Alternatif Tanmlamalar .........................................................41 LETM AIKLAYAN TEMEL VARSAYIMLAR .........................43 letiim beraberlik, anlama ve paylamadr ..........................43 letiim bir sretir ..................................................................44 letiim mesaj gnderme ve alma sistemidir ..........................46 letiimde geri besleme vardr ................................................54 Btn mesajlar ierik ve enformasyona sahiptir ....................56 Mesaj gnderilmez, mesaj uyandrlr ....................................56 letiim geriye dndrlemez .................................................56 letimemek mmkn deildir.................................................57 letiimde ncesiyle birlikte kurulan iliki vardr......................57 letiim etkileimseldir.............................................................58 letiim aralar ile gerekletirilir ............................................59 letiim bir evrede olur ..........................................................61 letiimin bir atmosferi vardr ..................................................62 LETME NEDEN........................................................................62 LETMDE AMA, ROL VE GREV..........................................65 letiim amal bir giriimdir ....................................................65 Bir tarafn amalamad mesajlar iletiime sokulabilir ..........69 LETMN BALAMI ...................................................................73 Yer balam: letiim rgtl yerde olur .................................77 Zaman balam: letiim rgtl zamanda olur ......................82 LETMN RETT ..................................................................92 letiimle mesajlar retilir........................................................93 letiim mesajla veya kelimelerle anlam retir........................95 letiimle hayatn kendisi retilir .............................................97

vi

indekiler

LETM SORUNLARI..................................................................98 letiimde grlt, iletiim kmesi ve merulatrlan bask..102 letiimde uurum, empati yokluu ve iletiim kmesi.........104 letiimsizlik, iletiimin olmamas, iletiim yokluu .................107 ELETREL ZET.......................................................................109 BLM III: DL VE LETM ..........................................................111 DL ...............................................................................................111 ANLAM VE ANLAM VERME .......................................................113 GSTERGEBLM.......................................................................117 aret (gsterge) ...................................................................119 konlar, ndeksler, Semboller................................................120 aret Eden ve aret Edilen .................................................121 aret Sistemleri....................................................................123 Paradigma ve Szdizimi ......................................................125 Anlam Verme Seviyeleri.......................................................127 Soyutlama: Metafor, Metonim, Mit .......................................129 Mit (efsane, masal)...............................................................130 Metinleraraslk .....................................................................130 Yapsalclk ve Yapsalclk tesi .........................................130 BLM IV: KLTR VE LETM .................................................135 EGEMEN ANLAMLANDIRMALAR..............................................135 ALTERNATF ANLAMLANDIRMALAR .......................................137 KLTR YAPAN, TUTAN VE DETREN ZELLKLER ....141 TEMEL KLTR TRLER.........................................................143 Halk/Folk Kltr ..................................................................144 Kitle Kltr ..........................................................................145 Popler Kltr ve Kitle Kltr .............................................147 Ulusal Kltr, Egemen Kltr, Alt-Kltrler ..........................151 Kresel ve Evrensel Kltr...................................................152 KLTRLER ARASI LETM ...................................................154

indekiler

vii

BLM V: SEL SSTEM NSANIN KENDSYLE LETM ...............................................157 DRAK ETME, ALGILAMA .........................................................166 ALGISAL FARKLILIKLAR ...........................................................167 KENDN KAVRAMA VE LETM .............................................169 BEN VE DER FARKI VE DAVRANII ANLAMLANDIRMA.....171 NSANIN DIINI ANLAMASI ......................................................174 BLM VI: KLER ARASI SSTEM KLER ARASI LETM ...........................................................177 liki Kurma, Kendini Ama, Balanma ve Muhafaza Etme ...185 liki Gelitirme, Yaknlama ve Belirsizlik Azaltma ...............189 Hayal Krkl, Ktye Gidi, atma, Kanma ve zm .192 LKDE SZL LETM.........................................................198 LKDE SZSZ LETM ......................................................200 Mekan ve Mekanda Mesafe Tutma (proxemics)..................203 Dokunma: Haptics ................................................................205 Jestler: Kinesics ...................................................................206 Baklar: Occulecsics ...........................................................206 Zaman : Chronemics ............................................................207 Ses dili: Paralanguage .........................................................207 Maddeler: Artifacts ...............................................................208 Fiziksel Grnm .................................................................208 KLERARASI LETM KURAMLARI......................................209 BLM VII: GRUPLAR VE GRUP LETM ................................211 GRUP YAPISI VE G BAI .....................................................214 GRUP TRLER..........................................................................216 GRUP AMALARI VE IKAR YAPILARI....................................217 GRUP OLUUM VE GELME SAFHALARI..............................220 GRUP BALILII........................................................................223 GRUP PERFORMANSI...............................................................224 NDE GELEN GRUP KURAMLARI ...........................................227 GRUP LETM .........................................................................228 ATIMA VE ZM.................................................................232

viii

indekiler

BLM VIII: RGT VE RGT LETM..................................235 RGT ANLAMA VE ANLAMLANDIRMA ...............................235 RGT OLGUSUNUN BALANGICI VE GELMES ..............241 KAYNAK KULLANIMI VE MOBLZASYONU .............................251 KATILMA, TOPLUMSAL YAPI VE EVRE.................................254 RGT OLGUSU: KURAMSAL YAKLAIMLAR .......................258 RGT VE LETM BAI ........................................................260 LETM YAPILARI VE LEVLER ...........................................266 RGTTE LETM ATMOSFER.............................................270 RGTN EVRES VE RGT LETM ...................271 RGTN DI EVRES VE DILA LETM ........................273 BLM IX: TEKNOLOJYLE ARACILANMI SSTEM SATII KTLE LETM...........................................................................277 KTLE LETMNN GELM TARH.......................................280 Matbaann ve Basnn Gelimesi ...........................................281 Analog Teknoloji.....................................................................293 Dijital teknoloji: Bilgisayar ve internet.....................................304 LETMN VE KTLE LETMNN RGTLENMES............306 KTLE LETMNN TOPLUMDAK ROL................................310 Egemen Grlere Gre Kitle letiiminin Toplumdaki Rol ..310 Eletirel Grlere Gre Kitle letiiminin Rol ......................312 KTLE LETMNN RETM VE TKETM............................314 KTLE LETMNN RETM: EMEK VE UZMANLIK ..............317 KTLE LETMNDE KONTROL VE ERK ............................321 BLM X: RGT N RGTL BLN YNETM HALKLA LKLER .....................................................................323 TANIMLAR VE KMLK SORUNU ...............................................325 HALKLA LKLERN ZL GEM ......................................330 HALKLA LKLERN ELETREL AIKLAMALARI .................333 Hakla likiler, Reklamclk ve Kitle letiimi Ba .................349 Halkla likiler ve Propaganda Ba .....................................350 Halkla likiler ve letiim Ba..............................................351 HALKLA LKLERN EROZYONU............................................352

indekiler

ix

HALKLA LKLER PRAT: GENEL .......................................356 HALKLA LKLER PRAT: TAKTKLER, ARALAR.............360 HALKLA LKLERDE AMA VE ROLLER ...............................363 kna etme..............................................................................364 Savunma ..............................................................................365 Kamu yarar faaliyetleri ........................................................366 maj/saygnlk ynetimi .........................................................366 liki ynetimi ........................................................................367 Stratejik iliki ynetimi ..........................................................368 liki pazarlamas..................................................................369 HALKLA LKLERN TOPLUMA FAYDALARI?........................369 HALKLA LKLERN RGTLEN........................................373 ETK SORUNU: BR DER BLN YNETM? ......................374 SON SZLER .............................................................................379 BLM XI: PAZARIN PAZAR N BLN YNETM REKLAMCILIK .............................................................................383 REKLAMIN KULLANIMI ..............................................................386 rgt veya rn promosyonu yapma...................................386 Birincil ve tercihli talebi uyandrma.......................................386 Rakibin reklamn yenme (offsetting)....................................387 Sat elemanlarn daha etkili yapma ...................................387 rnn kullanmn artrma...................................................387 Tketicilere hatrlatma ve destekleme..................................387 Sat ini klarn azaltma.................................................387 KAR GTMEYEN REKLAMCILIK...............................................388 REKLAMIN TOPLUMDA ROL VE ETKS................................389 SOSYAL SORUMLULUK VE ETK .............................................393 REKLAMIN YASAL DZENLENMES ........................................395 REKLAMCILIIN ELETREL AIKLANII ...............................398 Bilimin Kullanm...................................................................402 k ve Amalar ...............................................................403 Tanm ve levleri: Reklamla Bilin Ynetimi .......................406

indekiler

BLM XII: EKONOMK VE DEOLOJK PAZARDA BLGSAYARLA ARACILANMI LETM.................................415 SAHTE DEMOKRASNN YEN VALYES: NTERNET.........415 RGTLENME, KONTROL, YNETM VE EGEMENLK .........419 BLM XIII: ULUSAL LETM SSTEM KORUMA VE SSTEM SATII.......................................425 EKONOMK BOYUT: MATERYALN VE BLNCNN RETM .426 zel Sektr: Sistem ve Bilinci ..............................................429 Kamu Sektr: Kamu Adna Kime Hizmet? .........................432 retime Katma, Katlma ve Mcadele..................................434 SYASAL BOYUT: TOPLUM YNETM.....................................441 Devlet ve Siyasal letiim .....................................................442 zel Teebbs: Ekonomi, Bilin ve Siyasaln retimi .........448 G YAPISI VE LETM POLTKASI .....................................451 BLM XIV: ULUSLARARASI LETM.......................................455 YERN KULLANIMI: GLOBAL PAZAR VE GLOBAL LETM ..460 UZAYIN KULLANIMI: EKONOM, BLG VE KONTROL.............462 ARA VE RN RETM, DAITIMI VE TKETM................463 LETM TEKNOLOJLER VE RNLER ...............................465 RGTSEL YAPILAR, TRANSFER VE LEY .....................466 PROFESYONEL DEOLOJLER, KLTR VE PRAT.......467 TURZM: MEVSMLK ASALAKLIIN YCELTL ..................468 NSAN G: YABANCI LER.............................................470 ULUSLARARASI BRL VE BASKI LETM .....................472 BLM XV: NSAN, TOPLUM, TARH VE LETM...................4755 EKLER..............................................................................................491 KAYNAKA .....................................................................................501

Preface Although its intellectual roots go back much further, communication study has existed as a formal domain of scholarship for more than half a century. Over this same span, communications print and electronic media and telecommunications networks - have become ever-more vital to the overall process of social and economic development. Though the capacity for communication comprises a foundational aspect of what it means to be human, the institutions that are erected on top of this universal trait, and which in turn shape and reconfigure it, now began to acquire rapidly escalating significance. In particular, communications systems have been assimilated as a powerful means of self-advancement by the world market system. Throughout most countries, just a couple of decades ago, broadcasting and telecommunications were organized as quasi-state operations. Sharp limits therefore long existed on corporate investment and commercial application within the sector. Communications, for better and often for worse, remained underdeveloped in many regions but media and telecommunications institutions were paradoxically also widely considered too important to be simply handed over to market actors, that is, to corporations. Today, in contrast, with the ascent of neoliberal policy orthodoxy, multinational corporations routinely avail themselves of commercial media outlets to mount advertising campaigns anywhere they choose. Manifold forms of cultural practice have been annexed by the sponsor system. Television networks such as CNN and MTV have emerged as major multinational businesses in their own right. Computercommunications networks, newly reorganized as businesses rather than state agencies, constitute primary enablers for multinational corporate production chains; such networks permit managers to coordinate product development, production, inventory, sales, accounting, personnel and other data for the world market. After decades of underdevelopment, that is, during the 1980s and 1990s, the communications sector positively exploded in visibility. A billion wireless phones are in use today, up from mere millions scarcely one decade ago. Digital devices of many kinds are proliferating in both consumer and business markets. In its constant search for new profit-sites, and at a cost of trillions of dollars, capitalism has suc-

xii

nsz

ceeded in turning communications into a major new field of investment and market development, and an indispensable foundation for further cycles of accumulation. Ironically but predictably, the deliberate transformation of communications into just another corporate-commercial enterprise albeit one of paramount significance for the world political-economy subjected this field to the characteristic boom-and-bust logic of capitalism itself. Through the 1990s, augmentation and growth seemed unstoppable, and each week seemingly brought announcements of new media ventures, new infrastructure projects, new corporate combinations to supply equipment and services within and across national markets. The Internet frenzy added still greater momentum. Beginning in 2000, however, the down-phase of the cycle was triggered with the popping of the Internet bubble - and the greater communications sector suffered a steep fall. Financial pressures once again now suddenly intervened, to dictate how communications systems would develop, or be cut back. National media systems began to be reconstructed - with bankruptcies and employee layoffs an increasingly frequent occurrence in response to creditor claims on cable television, telecommunications, Internet and other companies. Multinational corporate communications empires, only recently assembled, like Vivendi-Universal based in France, Leo Kirch based in Germany, and WorldCom and Global Crossing and AT&T based in the U.S., were forced to sell off choice assets. The book you are holding constitutes a welcome attempt to engage with these vital trends. On one side, the capacity for communication, which remains an indissoluble human attribute, is here given its proper weight. On the other, the multiple ways in which practices of communication have been distorted and scarred by institutionalized patterns of misuse are also squarely faced and carefully explicated. It is a pleasure to acknowledge our debt to Professor Irfan Erdogan for his latest contribution to scholarship. Dan Schiller, Professor of Communication, Library & Information Science, and Media Studies University of Illinois, USA

BLM I GR SORUN, AMA, YAKLAIM TARZI VE YNTEM

Bu kitap, iletiimi ve iletiimden geerek kendimizi ve evremizi daha iyi anlamamz salamak iin hazrland. Bu amaca ulamann ilk koulu okuyucunun, kendine ve dnyasna eletirel bir gzle bakmasn gerektirir. Okuyucu kendini ve dnyasn gerek anlamyla tanmak istiyorsa, okuduklarn, izlediklerini, grdklerini ve deneyimlediklerini anlamlandrrken insanca yaama ve insanca yaatmay l olarak almaldr. Yazlanlar bu ekilde anlamaya ve deerlendirmeye alrken, okuyucu hayatn dnsel yansmalarn deil daima yaanan hayat hareket noktas olarak alrsa, geree daha ok yaklar.1 Aksi taktirde, okuyucu bu kitapta yazlanlara klenin efendisini ve klelik koullarn korumas eklinde tepki gstererek gnmz dnyasnn utan verici insanlk durumunun yeniden-retimine katlacaktr. Kitabn amalad okuyucu genel olarak kendini ve evresini anlamaya alan herkestir. Fakat zel olarak kitap iletiim rencileri ve sosyal bilimle uraanlar iin yazld. Kitapta akademisyenler dahil herkes hi duymad, okumad ve dnmedii arpc eyler bulacaktr. Trkiyede iletiimi rgtl yaamdaki insan gereini yanstacak bir biimde sunan bir yapt bulma olasl yoktur ve bu olaslk gittike de azalmaktadr. letiimle ilgili yaptlarn nemli bir ksm hem insan gereini doru bir ekilde yanstmayan bir karaktere sahiptir hem de belli ticari karlar gerekletirmeye ve desteklemeye yneliktir. Bunlarn popler olanlar iletiimi sadece mesaj alveriine, iletiimsizlie, iletiim kmesine ve vcut diline indirgeyerek iletiimin ne olduu gereinden uzaklamaktadr. Ayrca ou yaptlar iletiimi kitle iletiimi olarak ele almaktadr. Bu kitap iletiimi dar ve ynlendirici
1

Bu kitapta sunulanlar doru anlamak iin kesinlikle dipnot olarak sunulanlarn okunmas ve sorular zerinde dnlmesi gerekir.

14

nsz

ereveler dnda ve tesinde, insan gereini aydnlatacak bir biimde ele almaya alt. Kitapta okuyucuya geerli bir iletiim anlay ve bilgisi eletirel bir ekilde sunuldu. Burada ama, okuyucuya kendini ve evresini soruturma gereini hissettirmek ve ayn zamanda eletirel dnme alkanlnn gelitirilmesine katkda bulunmaktr. Bu amaca ulamak iin, okuyucuyu dnmeye ynlendiren ve farkl grleri ele alan ve irdeleyen, dipnotlarla sorular soran bir sunum tasarm uyguland. Ayrca, iletiimin tanm ve anlamlandrlmas insan ilikisindeki bir anlk kesiti ele alarak, tarihten ve balamdan yoksun bir biimde incelenmesi biiminde yaplmad. Aksine, iletiim insann varolu ve toplumsal yaam gerei iinde ele alnd ve anlamlandrld.2 Bylece insan ve insana ait olan anlamlandrrken insandan ve insann olandan uzaklamamaya zen gsterildi; var olan tarihsizletirme, evrenselletirme ve merulatrma yoluna gidilmedi. letiim bir ey syleme, bir mesaj gnderme gibi basitliin ok tesindedir. letiim sadece bilin kontrolnden geerek dnceleri ve davranlar ynetme veya yneltme de deildir. letiimle rgtl yaamn materyal ve materyal olmayan retimi gerekletirilir. nsan retimle, yaam iin gerekli ve gereksiz ve hatta tehlikeli ve retilmemesi gereken eyleri yapar. retim aralarnn ve kaynaklarn sahiplii, retilenin ve yaratlan zenginliklerin dalm vardr. retimle var olan mlkiyet yaps ve blm koullar, egemenlik ve mcadelesiyle birlikte yeniden retilir. retilenin ve belli ellerde toplanm eylerin kullanm iin datm, tanmas ve kullanma sunulmas vardr. Kullanma sunulann alnmas ve kullanlmas, tketilmesi ve bylece bunlarn retim gereksinimi ve koullarnn yeniden yaratlmas vardr. Btn bunlardan geerek insan kendini ve toplumunu yeniden retir, retim aralarn gelitirir, retim ilikilerini dnme uratr; kendinin de deiime uramasn gerekletirir. Materyal yaamn reten insan, bu retim srasnda, bu retime bal olarak, bu retimin bilinci de retilir. Bu bilinle retim aklanr ve bu
2

Toplumsal kavram bu kitapta sosyal, kltrel, siyasal ve ekonomik rgtllk anlamn ieren biimde kullandm.

nsz

15

aklamalarla ayn zamanda var olan rgtl retim tarz ve ilikileri merulatrlr ve kartlk retilir. letiim, materyal ve dnsel retimin yaplabilmesi iin zorunludur, aksi taktirde retim olamaz. Dolaysyla iletiim retimin sadece bilinciyle, anlatmyla, tasviriyle, ifade edilmesiyle, yani dnsel-dilsel yanyla ilgili deildir. letiim materyal ilikilerin ve bu ilikilerin tarznn sadece anlatm, yklenmesi deil, o ilikilerin ve tarzn rgtl zaman ve yer iinde yrtlmesinin zorunlu gereidir. Bu yrtlme de anlatmla veya sylemle veya szle olmaz. likilerle amalarn gerekletirilmesiyle olur ki bu da ancak iletiimle mmkndr. te szn, yaznn ve grntnn nemi bu noktada doruuna kar. Dolaysyla iletiim sylenen sz, uygun duru, radyodaki ses, gazetedeki yaz, televizyon ve sinemadaki hareketli resim deildir: Bu sylenenlerle elde edilen, srdrlen, retilen, retilmesine yardm edilen, zlce her an her yerde insann kendini retme faaliyetidir. Kitapta iletiim incelenirken merkeze insann dnceleri veya sylemi deil, insann kendisi yerletirildi. nsann birey olarak sosyal iinde kendini ve sosyali retmesi iin zorunlu olan iletiimi anlamlandrma, en kk inceleme birimi olan bireyden balayarak irdelendi. Birey ve ele alnan her birim tanmland ve birimin yaps zellikle retim tarz ve iliki balamlar iinde akland. Bu erevede en kk birim olarak kiinin kendisiyle iletiiminden baland. Bunu takip eden birimler, kiiler aras iletiim, grup iletiimi, rgt iletiimi, kitle iletiimi, halkla ilikiler, reklamclk, ulusal seviyedeki (toplumsal) iletiim ve uluslararas iletiim olarak belirlenip incelendi. Bu tr ayrm sadece tr belirleme ve aklamak iin yapld. Okuyucunun kesinlikle unu aklndan karmamas gerekir: Her iletiim birbiriyle bantl ve i iedir. rnein insann kendiyle iletiimi yoksa, hibir iletiim gerekleemez. Siemens cep telefonuyla kiiler aras iletiim yapan iki kii dnn. Bu iki kii ayn zamanda Siemens denen uluslararas bir irketin maln tercih eden bir tketici olarak uluslararas iletiim srecinin bir paras olmaktadrlar. Yz yze iletiim srecinde IMF ve Dnya Bankas hakknda iki kiinin konumas uluslararas ekonomik ve siyasal ilikileri kiiler aras balam yoluyla destekler veya kart bir

16

nsz

ideolojik yeniden-retimini yapmaktadr. Bir televizyon program seyreden izleyicinin kendi kendine program hakknda dnmesi, o srada veya sonradan biriyle program hakknda konumas/tartmas, tek bir iletiimin deil, fakat kitle iletiimi ve bu iletiime bal olarak kendisiyle ve kiiler aras olduunu gsterir. Kitabn u an okuduunuz blmnde (birinci blmde) iletiim konusunun ele aln biimi, ne sunulduu ve nasl sunulduu gerekelerle akland. kinci blmde iletiimin ne olduu ve nasl akland eletirel ve ayrntl bir ekilde incelendi. Bylece iletiimle ilgili nde gelen bir ok ekici ve ynlendirici sz ve tanmlamalarn, ahane uydurularn ve yaratlan aldatc mitlerin/masallarn ne olduu, gerek anlamlar ve ilevleri tartld. nc blmde iletiim alannda gnmzde olduka moda olan ve edebiyat, kltr ve ideolojiyle birlikte ilenen dil ile ilgili temel kavramlar ele alnd ve tartld. Bylece sonraki blmlerde kltrel incelemeler, dil, kltr ve gstergebilim konular sunulurken okurlarn konuyu anlamas kolaylatrlmaya alld. Drdnc blmde, nc blmdeki ayn ama gdlerek, kltr akland ve iletiimle ba zlce irdelendi. Bunu yaparken kltr hem allagelmi egemen anlamlandrmalarla hem de allagelmiin tesinde irdelenerek akland. Beinci blmde isel sistem olarak insann kendisi ele alnd ve bu sistemdeki iletiim insann kendi kendisiyle iletiimi olarak tanmlanp incelendi. Kendi kendiyle iletiimde temel birim canl e olan insan olarak tanmland. Bu balamda ilk ve temel birim rgtl yer ve zamanda kendiyle ilikide olan insan olarak belirlendi. Dikkat edilirse, bir iletiimi isimlendirmek iin, birim olarak insann sadece kendisini aldmzda, insann kendisiyle olan iletiimiyle karlarz. Kiinin kendiyle iletiiminde kiinin kiilie sahip olmas birey, bireyci, toplumcu olabilmesi, kendi, zgr, kle, ben olabilmesi ancak ve ancak sosyal olan iinde mmkndr. Sosyal dnda bireycilik, kiilik, toplumculuk, kendi kendinelik gibi gerekler yoktur. Bireyciliin, kiiliin ve kendi kendinelein olumas, farkllamas, benzemesi ve gelimesi ancak toplum iinde toplumdan geerek

nsz

17

olur. Kendi bana bir adada yaayan bir insan dnemeyiz, nk o insann varl bir anne-baba denen aile birimi ve o birimi evreleyen dier sosyal birimlerin varln gerektirir. Issz bir adaya dm bir bebein yaama ans orada biter, nk bebek aile denen birimin bakmna muhtatr. Kurtlarn besleyip bytt insan-bebek yks bilin ynetimiyle gerizekallatrma masallarndan biridir. Salkl bilince hakaret olarak duran bu masallarla aslnda bir egemen oluumun ideolojisi ilenir. ki kardein farkl karakterler gelitireceini ispatlamak iin iki ayr adaya gitmeye gerek yoktur, ayn aile iinde de farkl karakterlere sahip olacaklardr. Fakat karakterleri ne denli farkl olursa olsun yetitikleri birimin egemen ve mcadeleci karakterlerini eitli llerde yanstacaklardr. Yani yetitikleri birim ve birimlerin dnda, onlardan farkl, onlarn iliki ve anlamlandrma biimleri erevesi tesinde bir kiilie, karaktere, anlamlandrmaya sahip olma olanaklar yoktur. Dolaysyla, kendi kendine iletiimdeki kendi kendinelik daima bireyin sosyaldeki ilikileriyle, yaamyla, beklentileriyle, dleri ve d krklklaryla, sevi ve dmanlklaryla, zlce rgtl yaamn anlarn dolduran gerekleriyle ilikilidir. Altnc blmde isel sistemlerin karlat ve ilikide bulunduu kiiler aras sistem ele alnd. Bu sistemdeki kiiler aras iletiim incelendi. nsan birim olarak ele aldmzda, birimler aras iletiim, birim kii olarak nitelendii iin kiiler aras iletiim olur. Kiiler aras iletiim, birim tek birey olduu iin, bu birimler arasndaki ikili ilikileri anlatr. Birimler aras ikili ilikiler rgtl yer ve zamanda olur; bu nedenle bireylerin birbirinden zgr, bamsz, atomlam olarak ele alnmas yanltr. Bireyin birey olmas ve bireyler arasnn anlam bir sosyallii anlatr. Bu sosyallikte arkadalk, aile, komu, akrabalk, rencilik, annelik, babalk, ocukluk, klelik, efendilik, patronluk, iilik, isizlik, zenginlik, yoksunluk, ksknlk, sava, bar, dostluk, dmanlk gibi birok ilikiler vardr. Kiinin kendisiyle iletiimi ve kiiler aras iletiim, bu nedenle alglar, drtler, tutumlar, duygular, inanlar erevesi dna kartlmal ve bunlar somut yer ve zaman iinde g ve kar ilikileriyle birlikte ele alnmaldr. rnein inanlar denildiinde kimin inanc, hangi rgtl yaplarda ve hangi rgtl zamanda sorularna cevap verilmesi gerekir. Kiiler aras iletiimde

18

nsz

insann tutum ve davranlar yer ve zamandaki ilikilerin doasyla bantldr. Bu nedenle rgtl yer ve zaman balam belirlenmeden ve insan bu yer ve zaman iinde deerlendirilmeden geerli bir inceleme ve anlamlandrma olamaz. Yedinci blmde ikiden fazla insann oluturduu grup ad verilen yap zerinde duruldu ve grup, grupla, grupta ve gruplar aras iletiim konusu sunuldu. Tek birimlerin rgtl yaplar iindeki amal birliktelikleriyle gelen retim ilikileriyle eitli aptaki grup ve organizasyon birimleri oluur. Grup, birim olarak, eitli amalarla belli rgtlenme ve zaman yaps iinde oluan insan birimleri topluluudur. Genel olarak en az kiinin bir grup oluturduu kabul edilir. Grup geici olarak arkadalarn toplanmasndan, bir i yerindeki retim veya grev gruplarna ve devlet kurumu iinde veya dnda kurulmu ve belli kiileri ve gruplar ldrme amacyla ve aracyla donatlm gizli bir cinayet birimine kadar eitlenir. Dolaysyla, gruplar belli zaman dilimi iinde var olan farkl rgnsel younluktaki rgtl yaplardr. Bu nedenle, hepsinde yap ve balama gre belli egemenlik ve mcadele, dolaysyla istemle ve istemsiz katlma ve katma, boyun sunma ve boyun kaldrma eleri ve ilikileri vardr. Sekizinci blm isel, kiiler aras ve grup yaplarn belli yer ve zaman iinde rgtleyen sisteme ayrld. Organizasyon (rgt, kurum, firma) olarak nitelenen bu sistemle bantl olarak rgt iletiimi (organizational communication) ele alnp incelendi. nsan ilikilerini rgtl yaplar iinde ele aldmzda, rgt iindeki ilikiler balamlarnda kendi kendine, kiiler aras, grup ve rgt iletiimleriyle karlarz. rgt yapsn birim olarak ele aldmzda karmza rgtsel ve kurumsal ilikiler ve bu ilikileri gerekletirmek iin zorunlu olan rgtsel iletiim kar. Organizasyonlar belli amalarla bilinli olarak bir veya birden fazla kii tarafndan kurulmu, bir kiinin yerine getiremeyecei veya bir kiinin kendisinin yerine getirmek istemedii en az bir retim faaliyetini gerekletiren toplu birimlerdir. Bu birimler bir firma veya devlet kurumu olabilecei gibi ok daha gevek bir ekilde rgtlenmi ksa ve uzun zamana dalm dedikodu, haber verme, bilgilendirme, oyun, elence ve kutlama ile

nsz

19

ilgili rgtl etkinlikler olabilir.3 Bu balamda ky odalarnda bir zamanlar her akam olan toplanmalar resmi kurallar ve koullar olmayan fakat kltrel normlar, gelenekler ve adetlerle yrtlen bir kltrel rgtl faaliyettir. Bu nedenle organizasyon (rgt, kurum) materyali reten rgtlenme olabilecei gibi materyali ve materyal yaam tasdik ve tasvip eden (veya etmeyen) dnselle, elenceyle, bo vakitle, dinlenmeyle ilgili sosyal bir kurum veya rgtlenme olabilir. Bir firmada olduu kadar, bir ky odasnda, bir misafirlikte, bir ailede, bir ky kahvesinde retilen her ey, dier retimler gibi hayatn kendisinin belli yanlarnn retimiyle ilgilidir. Dokuzuncu blmde daha nce sunulan btn iletiim trlerini de ieren kitle iletiimi ele alnd. rgtl yaplar birim olarak ele alndnda, nmze organizasyonlar kar. Bu yaplarn gnmzde en nde gelenleri arasnda kitle iletiim olarak isimlendirilen teknolojik aralarla araclanm ynetimsel iletiim vardr. Bu iletiim ayn anda hem ekonomik amal hem de geni insan kitlelerinin bilinlerini biimlendirme ve davranlarn ynlendirmeyle ilgili bir rgtlenmeyi anlatr. Kitle iletiiminde bu tr amacn gereklemesini salayan birimler a vardr. Bu an btn kitle iletiimi denen birimi oluturur. Onuncu blmde halkla ilikiler incelendi. Bir rgtl yapnn hem kendi iinde hem de dorudan veya dolayl olarak ilikide bulunduu d evreyle kurduu ilikiler vardr. Bu ilikilerde belli amalar gerekletirmek iin bilin ynetimi yoluyla kontrol kurma ve srdrme gereksinimleri kar. Bu amala eitli bilin ynetimi mekanizmalar gelitirilmitir. Bunlardan biri de halkla ilikilerdir. Halkla ilikiler firma ve kurum karlarnn daha iyi gerekletirilmesini amalayan rgt iin rgtl bili inasyla yaplan bilin ynetimi iletiimidir. Halkla ilikiler bir rgtl yapnn, kendi amalarna uygun olduunda materyal gerei yanstarak ve uygun olmadnda sahte imajlar yaratarak yapt planl ve profesyonel sat ilikisidir.
3

retim faaliyeti bir maddenin retimi, datm ve tketimine kadar olan btn etkinlikleri kapsayacak anlamda kullanld. Datm da ayn zamanda bir retimdir: retilenin datmyla retimin tketime veya kullanma giden datm safhas retilmektedir. Tketimle hem tketim retilirken hem de retimin gerei retilir.

20

nsz

On birinci blmde reklamclk ele alnd. Reklamclk belli bir deme karlnda bir rgtl birimin (reklam irketinin) dier bir rgtl birimin (mteri firmann) sat abasna paketlenmi iletiimle yardm giriimidir. Reklamclk iletiimini oluturan birimler mteri firma, reklam veren irket, destek irketler, tayc ara (iletiim medyas)4 ve hedef bireylerdir (potansiyel alclar). Bu birimlerin oluturduu bir endstri ve i grd bir endstriyel yap vardr. Reklamclk bu endstriyel yapnn ilevsel ve entegral bir parasdr: Paras olduu bu yapnn pazarlamasn yapar. On ikinci blmde bilgisayarla araclanm iletiim ve zellikle internet zerinde duruldu. nternet ncelikle bilgisayar, uydu ve telekomnikasyon teknolojilerinden geerek olan iletiimi anlatr. Bu iletiim insan makine iletiiminden geerek endstriyel yaplarn ekonomik ve ideolojik satnn yaygnlamasn salayan en ada tarz olarak nitelenebilir. On nc blm ulusal iletiim ad altnda ele alnd: Ulusal iletiim aslnda ulus denen bir birimin iletiimi demektir. Sorulmas gereken ilk soru udur: Kiminle iletiimi? Ulusu birim olarak ele aldmzda karmza ulusun kendi iindeki ve dier uluslarla olan iletiimi kar. Ulus denen birim amalaryla homojen bir tmceden ok belli egemenlik ve kar yaplarn anlatr. Ulusun dier uluslarla iletiiminde de kar ve g ilikileri egemen karakterdir. Ulusal iletiim denildiinde, eer uluslararas ilikiler balamnda konuuluyorsa, ulus olarak rgtlenmi ekonomik ve siyasal birimler arasndaki iliki anlalmaldr. Ulus ii ilikiler balamnda konuuluyorsa, o zaman ulus denen birimi oluturan retim biimi ve ilikileri baz alnarak anlamlandrmalar yaplmaldr. Bu da ancak ulusal iletiimi retim biimi ve ilikileri tarihi iinde ele alp deerlendirmeyle olabilir. Toplumun biimi ve gelimesi sosyal retim tarz ve ilikileri ve retim gleriyle bantldr. Btn bunlar ise iletiimle var olan ve deien bir insan rgtlenmesini anlatr. Bu rgtlenmede insan dncesinin ve davrannn, dolaysyla emeinin belli biimlerde kullanlmasnn kontrol iin aralar ve yntemler gelitirilmitir. Gelime, yaygnlama
4

Medya teknolojik aralar demektir.

nsz

21

ve g kazanmada kontrol gereksinimleri iin gelitirilen teknolojik aralarla yer ve zaman zerinde, dolaysyla emek zerinde egemenlik younlatrlr. Bu tarihsel sre doal iletiim aralaryla (szle ve elle) yrtlen ilikilere ek olarak teknolojiyle araclanm ilikiyi getirmitir. Bu gelime ticari yollarn ve bu yollardaki hareketin kolaylatrlmas, matematik, fizik, kimya vb alanlardaki bulular ve bunlarn sosyal yaplarda ve ilikilerde uygulanmas, yazyla ve grntyle kayt ve sonradan armayla gnmzdeki boyutlarna ulat. Bu gelime tarihi ancak retim biimi ve ilikileri balamnda ele alnrsa insann ve sosyalin gereine ulalabilir. On drdnc blmde uluslararas iletiim incelendi. Uluslararas iletiimde ana birimi ulus denen siyasal yaplar oluturur ki bu olduka aldatcdr: Asl karlar ve amalar ulus kavram iinde saklanr. Uluslararas iletiim ulus denen ana birimden balayarak ticarete ve bireysel seyahate kadar eitlenen farkl uluslardaki birimler aras ilikiler ve bu ilikilerin kurulmas ve yrtlmesiyle ilikilidir. Ayrca, uluslararas iletiim kitle iletiimi aralarnn, rnlerinin ve ideolojilerinin retimi, datm ve tketimiyle asla snrl deildir. Bu birimler arasnda akla gelen her tr ilikinin yrtlmesi ve anlamlandrlmasn ierir. Aslnda uluslararas iletiimde ulus biriminin faaliyetleri sadece birim olarak kendinin deil, ayn zamanda ulusu oluturan alt-birimlerin (zellikle ekonomik birimlerin) ulus snrlar dndaki ilikilerinin dzenlenmesiyle ilikilidir. 1990lardan beri artan bir ekilde kresel iletiim kavram n plana kartlmtr. Kresel iletiim, ayn kreselleme (globalism) kavram gibi dikkatle ele alnmaldr. Kresel iletiim srecindeki taraflarn belirlenmesi ve bu belirlemeden geerek birimin gerekten kresel mi olduu yoksa, birimin uluslararas seviyede retim ve datm yapan irketler mi olduu aka tespit edilmelidir. Bu irketlerin sermaye yapsnn ve bu yapdan geerek ynetim yapsnn uluslararas olmas kimin ne lde ve nasl globalletiini anlatr? Bu kitapta kresel iletiim uluslararas iletiim balam iinde ele alnd. Bunun temel nedeni gnmzde dnyada egemen dzenin hala kapitalist retim tarz ve bu tarzn biimlendirdii ulus devletlerin olduudur. Devletlerin uluslararas ilikilerdeki fonksiyonu, kurulan uluslararas

22

nsz

rgtlenmelerin kontrolnden de geerek, kendi varlnn nedeni olan sermayenin yeni-smrgeci yaplardaki karlarn korumaktr. Son blmde insan, toplum, tarih ve iletiim konusu eletirel bir ekilde ele alnarak akland. Eklerde kronolojik olarak iletiim ve iletiim aralaryla ilgili tarihsel bir gelime sunuldu. Kaynakada kitapta kullanlan referanslar verildi. Yazar kesinlikle kendini okuyucunun ulaabilecei kaynaklarla kendini snrlamad. Aksine, ulaabildii her trl kaynaktan yararlanarak, okuyucuya zengin bir eitlilik sundu. Bu yazar bunu ok az insann yapabilecei boyutun tesinde, gnde en az on saat ve yllk youn almayla yapt. Bu kitap materyal ilikilerin znel karlar iin merulatrld dnsel alandaki mcadeleye, insan ve doa iin doru olan sunarak katkda bulunmak iin yazld.