PETOOKTOBARSKA KULTURNA REVOLUCIJA

BORIS BUDEN

to se dogodilo petog oktobra u Beogradu? To pitanje ini se da nema smisla. Samo dan nakon to su demonstranti na juri zauzeli jugoslavenski parlament i zgradu TV-Srbije u trenutku kada je ishod itave akcije bio jo sasvim neizvjestan i kada se naveliko strahovalo od protuudara vlasti me unarodna je javnost izgleda ve znala kakav je historijski karakter tog doga aja. panjolski premijer Aznar, njemaki predsjednik Rau, Tony Blair za posjeta Warszawi, Clinton u Washingtonu i najvaniji svjetski mediji oduevljeno su pozdravili ruenje Miloevia kao zavrni in istonoevropske demokratske revolucije. Povijesni i politiki proces koji je zapoeo krajem sedamdesetih sa Solidarnou u Gdanjsku, kulminirao padom berlinskog zida ujesen 1989, napokon je oktobra 2000 dovren u Beogradu, gdje je demokracija u jednoj zakanjeloj ali ne zbog toga i manje autentinoj revoluciji napokon odnijela pobjedu nad totalitarizmom. Padom Miloevia, da citiramo Joschku Fischera, pala je zadnja cigla Zida". To je danas na demokratskom Zapadu dominantno objanjenje onoga to bi trebalo biti historijsko znaenje beogradskog oktobra. Gotovo istodobno s ovom strelovitom refleksijom uslijedili su ukidanje sankcija, glasna obeanja financijske pomoi kao i konzekventna reintegracija Savezne Republike Jugoslavije i njenih predstavnika u sve vane institucije me unarodne zajednice, u prvom redu u Ujedinjene nacije. Naravno, ova praktiko politika i pravna re/integracija omoguena je simbolikom: Srbi su se ponovo smjeli prikljuiti svijetu i Evropi, ali tek nakon to su zbacili Miloevia kao posljednjeg evropskog komunista. U razlici spram svih dotada-

njih doga aja recentne srpske povijesti rata u Hrvatskoj, opsade Sarajeva, Kosova koji su u potpunosti bili iskljueni iz evropske povijesti, kao neto to pripada specifino balkanskom kulturnom identitetu te je stoga nepovijesno, nepolitiko, odnosno neevropsko, juri naroda na Saveznu skuptinu i njeno zauzee u potpunosti su priznati i prihvaeni kao autentini trenutak suvremene evropske povijesti, kao ruenje jednog te istog evropskog komunistikog zida, povijesne barijere izme u suanjstva i slobode. Tako su i Srbi, kao nacija-subjekt tog doga aja, dobili svoju vlastitu ulogu u junakoj prii o definitivnoj pobjedi demokracije nad komunistikim totalitarizmom. Rije je u stvari o itavoj jugoslavenskoj drami, toj dekadi ludila" koja je sada retroaktivno reintegrirana u evropski povijesni main stream kao njegova dodue osobita i zakanjela, ali zbog toga nita manje autentina epizoda. Naravno, prava svrha ovog ina simbolike inkluzije nije samo reintegracija Srba i Balkana u Evropu, nego prije svega reinvencija evropskog politikog identiteta iz konane pobjede demokracije nad njenim posljednjim komunistikim neprijateljem. Odsada nadalje ne postoji vie nijedan ozbiljan izazov postojeem poretku, svi opasni antagonizmi su nestali, pretvoreni ili u nesretnu prolost koju je demokracija pobjedonosno prevladala ili u patolokog Drugog nad kojim je napokon uspostavljena potpuna kontrola. Nad sretnom Evropom zavladala je dugo iekivana normalnost. I itav svijet ponovo izgleda jednostavan kao prije jugoslavenske katastrofe, neoptereen ideologijama, povijeu pa ak ni politikom. Stoga nije nikakvo udo da je takav svijet, stupajui na poprite jugoslavenskih ratova, puno krvi i leeva (prizor koji bismo trebali zamisliti kao scenu na koju Fortinbras stupa u zadnjem inu Hamleta), sklon vjerovati kako je tu na djelu moralo biti neko ludilo, neko patoloko udovite koje ni na koji nain ne spada u dananju normalnost. Upravo je to izrazio Michael Benson* komentirajui beogradski prevrat: Sluajui sino Kotuniin podui interview na TV Srbiji najednom sam shvatio do koje mjere je ludilo prolog desetljea ludilo koje je progutalo
* U osnovi ovog teksta je polemika koju sam nedugo nakon oktobarskih doga aja u Beogradu vodio s Michaelom Bensonom na Nettimeu, globalnoj mailing listi za takozvani net criticism. U proljee devedeset devete, u vrijeme NATO intervencije u Jugoslaviji, Nettime se preko noi pretvorio u angairanu politiku tribinu na kojoj su sudionici iz itavog svijeta razmjenjivali informacije i esto polemike stavove o ovom tada senzacionalnom politikom doga aju. Slino se dogodilo i nakon 5. oktobra. Iznova je krenuo niz informacija i komentara me u kojima je Bensonov bio svakako najistaknutiji i na neki nain najartikuliraniji. Michael Benson, pozicioniran istovremeno izme u Ljubljane i New Yorka, filmski je autor i pisac. Direktor je Kinetikon Picturesa, iji je zadnji proizvod dokumentarac Predictions of Fire".
Re no. 60/5 decembar 2000.

68

69

jednu cijelu dravu i uzelo stotine tisua ivota bilo rezultat patologije jednog jedinog bolesnog, brtiljantno prepredenog i do kraja okrutnog ovjeka." Iza ovako personificiranog uzroka jugoslavenske katastrofe nije teko naslutiti interes politike elite takozvanoga slobodnog svijeta. Pri tom nije prvenstveno rije o najkomotnijem nainu da se ta elita, svaljujui svu krivnju na politiki le Slobodana Miloevia, oslobodi svake odgovornosti za krvavi raspad Jugoslavije. Buno proklamiranje Miloevieva pada u konanu pobjedu demokracije ima drugu svrhu ono potiskuje stvarni poraz te iste demokracije. To na najbolji nain potvr uje komini nesporazum oko stvarnog uinka prologodinje NATO intervencije. Dok Srbi vjeruju da je demokracija pobijedila usprkos bombardiranju, Zapad ponosito istie da se to dogodilo upravo zbog bombardiranja. Prava istina je naravno, da demokracija uope nije pobijedila. Ni Srbi, ni slobodni demokratski svijet jo nemaju nikakvu jasnu ideju o tome kako da rijee kosovski problem na demokratski nain, kao to ni za Bosnu jo nema demokratskog rjeenja. Na etniki oienom Kosovu uspostavljen je vojni protektorat; Bosnom vlada svemoni guverner koji u svakom trenutku ima pravo suspendirati bilo koju odluku parodinog parlamenta; takozvane suverene ustavne republike, nove nacionalne drave proizale iz bive Jugoslavije, nemaju ni volje ni moi da procesuiraju svoje vlastite prononsirane ratne zloince; ekonomije koje danas trebaju deset, dvadeset ili vie godina intenzivnog razvoja da bi postigle nivo koji su imale prije deset godna pod komunizmom kada su po mjeri kompatibilnosti i stvarne integriranosti u tadanje kapitalistiko trite bile bez ikakve konkurencije istonoevropskih zemalja na putu u Evropu; mir, naposljetku, koji se temelji iskljuivo na prijetnji izvanjske vojne sile, ... je li tako izgleda konana pobjeda demokracije? Daleko od toga da je bio totalitarna, tj. izvanjska prepreka razvoju demokracije, genij politikog preivljavanja u vremenima kada su povijesne mogunosti njegove politike egzistencije izgledale odavno iscrpljene, ili pak jednostavno, patoloki fenomen, kliniki sluaj da spomenemo samo neke od lica koje je dobio u zapadnoj javnosti Slobodan Miloevi je bio i ostao proizvod moderne demokracije same, izraz njenih imanentnih antagonizama. Odve lako smo naime spremni zaboraviti da je njegova vladavina imala u osnovi demokratski karakter. Bio je predsjednik drave koja je po svom ustavu bila pluralistika parlamentarna republika u kojoj je on dobio nekoliko slobodnih izbora, koje bi bio dobio i da ih nije falsificirao. Sve se je to doga alo u okolnostima relativne medijske slobode, odnosno pluralistiki artikulirane javnosti.
asopis za knjievnost i kulturu, i drutvena pitanja

Michael Benson navodi odlomak iz teksta objavljenog u International Justice Watch Discussion List: Dakle, Slobo je bio i jest izrazito okrutan, ali valja ga shvatiti kao pripadnika klase komunistikih aparatika ija je mo u Srbiji (i drugdje) sve vie rasla nakon to je Tito 1972. oistio Partiju od jedne itave generacije talentiranih srpskih politiara (takozvanih liberala). Zanimljivo je da Kotunica, premda nikada nije bio stvarno komunista, predstavlja povratak te generacije. Nadajmo se da e se pojaviti uskoro i drugi talentirani ljudi iz tog razdoblja." Tono, Miloevi je startao kao komunistiki aparatik, ali on danas ne skonava kao takav i on definitivno nije posljednji evropski komunista. Naprotiv, on je prije prvi evropski komunista koji je eksplicitno napustio jednu od esencijalnih dogmi komunistike ideologije proleterski internacionalizam. A upravo je to bio ideoloki temelj na kojem je bila zasnovana druga Jugoslavija (1943 1991) i na kojem su bili organizirani gotovo svi oblici politike i ustavne solidarnosti jugoslavenskih nacija i na kojem je naposljetku bio utemeljen i jugoslavenski Ustav iz 1974, ustav koji je Albancima dao tako iroku politiku autonomiju da je Kosovo gotovo steklo status republike unutar Republike Srbije. Kotunica je bio taj koji je zajedno s drugim profesorima prava, a ne zajedno s liberalnim srpskim politiarima kritizirao Ustav. inio je to kao legalist, a to to je kritizirao bio je zakon utemeljen na komunistikoj ideologiji. Komunistiki reim optuio ga je, kao i ostale profesore prava, za srpski nacionalizam i u tom konkretnom sluaju sigurno nije bio u krivu. Uostalom, legalizam i nacionalizam se meusobno uope ne iskljuuju. Stoga nije nikakvo udo da su nacionalistiki profesori imali legalistike argumente na svojoj strani, dok je antinacionalistiki reim raspolagao tek svojom komunistikom ideologijom, odnosno, u to vrijeme, s jo uvijek dovoljno moi, zasigurno legitimirane masovnom podrkom naroda, da potisne kritiare, uspostavi svoj ustavni koncept i osigura Albancima kosovsku autonomiju. Miloevi dolazi na vlast vie od deset godina kasnije. Ono to ga odlikuje me u ostalim tadanjim komunistikim aparaticima nije nikakav komunistiki dogmatizam. Naprotiv, on prekida s komunistikom retorikom i potee nacionalno pitanje, sasvim u tradiciji legalistikog diskursa disidentskih profesora. Umjesto bratstva i jedinstva" kao specifino jugoslavenske forme proleterskog internacionalizma, on zaziva povrije eno pravo srpske nacije. Umjesto klasne politike on vodi politiku identiteta. Njegov navodni komunizam otada nadalje nije nita drugo do cinini pragmatizam. Koristi ga samo onoliko koliko mu treba da zadri odnosno zadobije vlast.
Re no. 60/5 decembar 2000.

70

71

Naposljetku, 1990. u Jugoslaviju je dola demokracija sa svojim slobodnim i pluralistikim izborima, ali bez ikakva koncepta politike solidarnosti koji bi mogao obaviti posao ranijeg proleterskog internacionalizma i tako ponovo povezati jugoslavenske nacije u jednu politiku cjelinu. Ostatak je kontingencija dnevne politike, karakternih osobina pojedinaca i me unarodnog utjecaja. To to sa Slobodanom Miloeviem napokon naputa povijesnu scenu nije komunizam nego tek jedan, epizodni simptom krize evropske demokracije koja je izala na vidjelo u jugoslavenskoj tragediji i njenim protagonistima kao to je Miloevi. Koncept demokracije koji ne moe napustiti okvir nacionalne drave doveden je na Balkanu do svog apsurda. Upravo na jugoslavenskom pitanju pitanju kako da se demokratski, na programu irem od nacionalne drave, ujedine ljudi koji su ve podijeljeni na politike nacije taj se koncept oigledno suoio sa svojim imanentnim ogranienjima. To je veoma vjerojatno ona traumatska istina koju takozvani slobodni demokratski svijet pokuava potisnuti u svojoj euforinoj glorifikaciji srpske demokratske revolucije koja je navodno odnijela pobjedu nad komunizmom kao svojim posljednjim ozbiljnim protivnikom. Problem o kojem je ovdje rije zadobija svoje dramatsko znaenje pred izazovom koji stoji pred novom Evropom u njenom pokuaju da konano definira politiku formu svog ujedinjena, pred izazovom politikog i pravnog znaenja takozvanog la finalit d'Europe". A to je upravo sljedea toka na dnevnom redu evropske politike. Svo enje uzroka jugoslavenske ratne drame na patoloki uinak pojedinca, u ovom sluaju Slobodana Miloevia, ime me utim jo jedan vaan aspekt. On je naime u imanentnoj vezi s tezom o beogradskom 5. oktobru kao konanoj pobjedi nad komunizmom. Rije je o nainu na koji pobjednika liberalna demokracija danas razumije totalitarne traume evropske i svjetske povijesti, prije svega nacizam i staljinizam. Upravo u tvrdnji da je Slobodan Miloevi, kao komunist i patoloki voa, glavni krivac jugoslavenske tragedije zauzet je implicitno i jasan stav o uzroku koji je doveo do holocausta odnosno gulaga. Kao to je poznato, u tom pitanju postoje u osnovi dvije suprotstavljene teze. Prema jednoj, holocaust je u krajnjoj konzekvenci omoguen razvojem moderne civilizacije, tonije tehnolokom racionalizacijom i opom birokratizacijom. On je proizvod, kao to je napisao Zygmunt Bauman* duha instrumentalne racionalnosti" koji je indiferentan prema moralnim vrijednostima. Gotovo identinu tezu zastupali su i predstavnici Frank* U ovom odlomku koristim se tekstovima Modernity and Totalitarianism", Luciana Pellicanija i Modernity, Libertarianism and Critical Theory: Reply to Peliccani", Alexa Delfinija i Paula Picconea iz Telosa, No. 112, Summer 1998.
asopis za knjievnost i kulturu, i drutvena pitanja

furtske kole vidjevi uzrok nacistikom totalitarizmu u svo enju uma na ratio. Za Horkheimera je faizam istina modernog drutva". Njegova i Adornova Dijalektika prosvjetiteljstva" govori o barbarstvu kao sveprisutnom elementu moderne civilizacije. Za njih ve je prosvjetiteljstvo totalitarno, kao to su za Marcusea moderna industrijska drutva intrinzino represivna. Totalitarizam je za sve njih imanentno svojstvo moderne zapadne civilizacije. Prema drugoj tezi, nacifaizam nije posljedica bezline dominacije ratia, tipine za zapadnu civilizaciju, nego naprotiv, podvrgavanja upravo te moderne zapadne racionalnosti ideologiji. Plan takozvanog konanog rjeenja idovskog pitanja na koncu je ipak proizvod karizmatskoga vo e, dakle Hitlera. itava nacionalsocijalistika revolucija, prema toj tezi, nije nita drugo nego revolt protiv moderne civilizacije zasnovane na kulturi prava i sloboda, te je utoliko radikalni prekid sa zapadnom kulturnom tradicijom, a ne njena imanentna istina, kao to su vjerovali Frankfurtovci. U istom smislu ovo danas dominantno liberalno shvaanje totalitarizma tumai i pojavu komunizma. Boljevika revolucija bila je u krajnjoj konzekvenci tek titanski napor da se zaustavi invazija zapadne kulture". Ona je sprijeila istona drutva (s izuzetkom Japana) da se ukljue u razvoj moderne civilizacije kao kulture prava i sloboda. Tako evropski istok nije upoznao drugog oblika vladavine od istonjakog despotizma olienog u vladavini komunistike birokracije. Komunizam, naposljetku, nije nita drugo nego puka reakcija na izazov zapadne kulture, dakle i sam jedan antizapadnjaki, antimodernistiki, istonjaki kulturni fenomen. Kako onda u tom svjetlu valja shvatiti demokratske revolucije iz 1989, simboliki komprimirane u slici pada Berlinskog zida, odnosno itav takozvani proces tranzicije, dakle prijelaza iz komunistikog totalitarizma u suvremenu liberalnu demokraciju, koji je danas glavno povijesno obiljeje postkomunizma? Nikako drugaije nego kao neku vrstu velike kulturne revolucije. Od Gdanjska krajem sedamdesetih, preko Berlina 1989, pa sve do beogradskog oktobra 2000. traje bez prestanka jedan te isti proces kulturne rewesternizacije postkomunistikih zemalja evropskog istoka, suvremena reconquista u kojoj se zapadna kultura pobjedonosno vraa u prostore s kojih je svojedobno morala odstupiti pred komunistikim barbarstvom. Tek u tom kontekstu postaje jasno zato je 5. oktobar morao na Zapadu biti shvaen kao pad posljednje cigle Berlinskog zida", a Miloevi kao posljednji evropski komunist i lu ak. Zato da bi unutarnja politika proturjeja zapadne demokraciRe no. 60/5 decembar 2000.

72

je mogla biti projicirana u njen izvanjski kulturni element. U tom smislu nema nikakve bitne razlike izme u pojmova Balkana i komunizma. Oboje su u istom kulturalistikom kodu ono Drugo Evrope odnosno Zapada. Stoga je srpski narod 5. oktobra, uavi u Skuptinu, jednim jedinim korakom izaao ne samo iz komunizma, nego i iz Balkana. Njegova politika reintegracija u Evropu i svijet, koja je neposredno uslijedila, izravna je posljedica tog u osnovi kulturnog ina. Petog se oktobra u Beogradu nije dogodilo nita vie od jedne zakanjele, provincijalne kulturne revolucije. Srbi su toga dana prestali biti ono Drugo Zapada, ali samo zato da bi politika kao ono Drugo kulture to ostala.

73

asopis za knjievnost i kulturu, i drutvena pitanja