El Confidential - συνέντευξη για την κατάσταση της ευρωπαϊκής και ελληνικής

οικονομίας 25-8-2023

Αύγουστος 2023

Μαυρουδέας Σταύρος
Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας
Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής
Πάντειο Πανεπιστήμιο
e-mail: s.mavroudeas@panteion.gr

1. Το πρώτο ερώτημα είναι προφανές: ενώ η Γερμανία μπήκε σε τεχνική ύφεση και
εξακολουθεί να είναι στάσιμη και τώρα εισέρχεται η Ολλανδία, φαίνεται ότι η
Ελλάδα, η Πορτογαλία και η Ισπανία διατηρούν υψηλά επίπεδα οικονομικής
ανάπτυξης. Είναι αληθινό αυτό ή απλώς μια ψευδαίσθηση, μπορούμε να μιλήσουμε
για ανάδυση των λεγόμενων PIGS;

Αυτό είναι πράγματι μια ενδιαφέρουσα ερώτηση. Τα στοιχεία του 2022 (βλ. Πίνακα 1
παρακάτω) δείχνουν μια αξιοσημείωτη ανώτερη απόδοση των λεγόμενων PIGS (ή καλύτερα
των οικονομιών της ευρωπεριφέρειας) σε σύγκριση με τις οικονομίες του ευρωκέντρου.
Ξεπερνούν αξιοσημείωτα τον μέσο ρυθμό ανάπτυξης της ΕΕ και τους ρυθμούς ανάπτυξης
των οικονομιών του ευρωκέντρου .

Πίνακας 1: Αύξηση ΑΕΠ (ετήσιο %) δεδομένα εθνικών λογαριασμών της Παγκόσμιας

Τράπεζας και αρχεία δεδομένων Εθνικών Λογαριασμών του ΟΟΣΑ
 Ωστόσο, εάν πάρουμε μια πιο μακροπρόθεσμη οπτική (βλ. Γράφημα 1 παρακάτω),
βλέπουμε ότι αυτή η ανώτερη απόδοση συνέβη επίσης κατά τη διάρκεια προηγούμενων
περιόδων, αλλά δεν διατηρήθηκε για πολύ. Έτσι, το διαρθρωτικό χάσμα μεταξύ των
οικονομιών του ευρωκέντρου και της ευρωπεριφέρειας –ανεξαρτήτως συγκυριακών
διακυμάνσεων– έχει παραμείνει.

Γράφημα 1: Αύξηση ΑΕΠ

Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει: τι προκάλεσε την υπεραπόδοση των οικονομιών της

ευρωπεριφέρειας το 2022;
Μπορούμε να εξαιρέσουμε από την ανάλυση τη Μάλτα, την Κύπρο και την Ιρλανδία,
που είναι οικονομίες πολύ ειδικού τύπου: οι πρώτες είναι μικρές και κυρίως
χρηματοπιστωτικά κέντρα και η δεύτερη έχει αδύναμους δεσμούς με την ΕΕ και ειδικό ρόλο
για τις εταιρείες διαδικτύου (Google, Microsoft κ.λπ.).
Η εξήγηση για την υπεραπόδοση χωρών όπως η Πορτογαλία, η Ελλάδα, η Ισπανία
(αλλά και η Κροατία, η Σλοβενία και η Αυστρία) βρίσκεται στην κρίση της ραχοκοκαλιάς
της παραγωγικής δομής του οικοδομήματος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Αυτή
αποτελείται από τη βορειοδυτική «ατμομηχανή» των ισχυρά βιομηχανοποιημένων
οικονομιών (Γερμανία, Ολλανδία κ.λπ.). Η έκρηξη της ουκρανικής σύγκρουσης οδήγησε σε
ταχεία αύξηση του ενεργειακού κόστους, που ενισχύθηκε από την ασταθή φύση του
ευρωπαϊκού συστήματος χρηματιστηρίου ενέργειας. Επιπλέον, η επιδείνωση των
παγκόσμιων γεωπολιτικών εντάσεων και συγκρούσεων (για παράδειγμα, ο εμπορικός
πόλεμος ΗΠΑ (συν ΕΕ)-Κίνας) έχουν επηρεάσει τις παραδοσιακές παγκόσμιες αλυσίδες
αξίας από τις οποίες εξαρτιόταν η οικονομία της ΕΕ. Έτσι, η αύξηση του ενεργειακού
κόστους οδηγεί σε αποβιομηχάνιση των οικονομιών του ευρωκέντρου. Το παιχνίδι
κυρώσεων των δυτικών χωρών διαταράσσει όλο και περισσότερο καθιερωμένες αλυσίδες
παραγωγής και εμπορίου.
Αντίθετα, οι λιγότερο βιομηχανοποιημένες οικονομίες (όπως αυτές της
ευρωπεριφέρειας) επηρεάζονται λιγότερο από την αύξηση του ενεργειακού κόστους.
Επιπλέον, έχουν το πλεονέκτημα των χαμηλότερων μισθών. Έτσι, υπάρχουν ενδείξεις
μετεγκατάστασης των παραγωγικών και εμπορικών δραστηριοτήτων από το ευρωκέντρο
στην ευρωπεριφέρεια από εταιρείες των οικονομιών του ευρωκέντρου. Με απλά λόγια, οι
γερμανικές εταιρείες μεταφέρουν ή/και αναθέτουν με υπεργολαβία ορισμένες από τις
δραστηριότητές τους σε οικονομίες της ευρωπεριφέρειας.
Οδηγεί αυτό σε μείωση του χάσματος μεταξύ του ευρωκέντρου και της
ευρωπεριφέρειας; Είναι πολύ αμφίβολο και πολύ πρόωρο να εκφέρουμε γνώμη επ' αυτού.
Τέτοιες κινήσεις έγιναν στο παρελθόν, αλλά επηρέασαν οριακά μόνο αυτό το χάσμα. Σε κάθε
περίπτωση, τα κέντρα διεύθυνσης του οικοδομήματος της ΕΕ παραμένουν πάντα στις
οικονομίες του ευρωκέντρου, ανεξάρτητα από τον τρόπο κατανομής των δραστηριοτήτων
τους.
Η περίπτωση της ελληνικής οικονομίας είναι χαρακτηριστική. Υπάρχει αύξηση στις
Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (ΑΞΕ) ως ποσοστό του ΑΕΠ από 0,4% το 2010 σε 2,2% το 2022.
Ωστόσο, αυτό αφορά κυρίως συγχωνεύσεις και εξαγορές και ακίνητα. Ο αριθμός των νέων
επενδύσεων παραμένει σταθερός. Επιπλέον, ένα μεγάλο μέρος των ΑΞΕ που κατευθύνονται
σε παραγωγικές δραστηριότητες είναι, στην πραγματικότητα, ανακεφαλαιοποιήσεις και
άλλες χρηματοοικονομικές αναδιαρθρώσεις.

2. Οι Financial Times έκαναν λόγο τον Μάιο για ένα ελληνικό εξαγωγικό θαύμα, για
μια οικονομία που ήταν πάντα ελλειμματική στο εμπορικό της ισοζύγιο. Πόσο από
αυτό οφείλεται στην εσωτερική υποτίμηση του εργατικού δυναμικού της; Υπάρχουν
άλλοι λόγοι;

Αυτό είναι περισσότερο διαφημιστικό κόλπο παρά σοβαρό αναλυτικό εύρημα. Δεν
υπάρχει και δεν μπορεί να υπάρξει ελληνικό εξαγωγικό θαύμα. Οι δύο κορυφαίοι ελληνικοί
εξαγωγικοί τομείς είναι τα πετρελαιοειδή και ο τουρισμός. Ο πρώτος είναι μεταποιητική
δραστηριότητα και η δεύτερη υπηρεσία. Και τα δύο εξαρτώνται σε σημαντικό βαθμό από τις
εισαγωγές. Η βιομηχανία πετρελαίου για ευνόητους λόγους: η Ελλάδα δεν είναι
πετρελαιοπαραγωγική χώρα. Ο τουριστικός τομέας είναι διαβόητος για τις λεγόμενες
«διαρροές» του, δηλαδή τις εισαγωγές που είναι απαραίτητες για τη λειτουργία του και οι
οποίες είναι αρκετά ακριβές. Έτσι, η ίδια η δομή του ελληνικού παραγωγικού μοντέλου
αποκλείει το ενδεχόμενο να γίνει εξαγωγική οικονομία. Η γενική εικόνα απεικονίζεται με
μεγάλη ακρίβεια στο γράφημα 2:

Γράφημα 2: Ελλάδα Εμπορικό Ισοζύγιο 1960-2023

 Υπάρχει ένα επιπλέον πρόβλημα σχετικά με το εμπορικό ισοζύγιο της ελληνικής
οικονομίας. Η πλειονότητα των τομέων της είναι μέσης τεχνολογίας και χαμηλής
προστιθέμενης αξίας, εξαρτημένη από την εισαγωγή ενδιάμεσων αγαθών. Έτσι, κάθε αύξηση
του ρυθμού μεγέθυνσης του ΑΕΠ επιφέρει αναγκαστικά και επιδείνωση του εμπορικού
ισοζυγίου και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών.
Εξαιτίας αυτών των δομικών χαρακτηριστικών, η βάρβαρη «εσωτερική υποτίμηση» -
που υποκινήθηκε από το ΔΝΤ και την ΕΕ σε σύμπραξη με την ελληνική ολιγαρχία - δεν
οδήγησε σε σημαντική αύξηση της ανταγωνιστικότητας. Επιπλέον, οι ελληνικές επιχειρήσεις
χρησιμοποίησαν τη μείωση των μισθών ως μέσο για να αυξήσουν τα περιθώρια κέρδους τους
αντί να μειώσουν τις τιμές τους. Για όλους αυτούς τους λόγους, η μείωση των μισθών δεν
μετέτρεψε την Ελλάδα σε εξαγωγική οικονομία, παρά τις διακηρύξεις της τρόικας ΔΝΤ-ΕΕ-
ΕΚΤ.

3. Σε πολιτικούς όρους, πολλοί συγγραφείς, συμπεριλαμβανομένων αριστερών, μίλησαν

για μια αλλαγή της οικονομικής πολιτικής της ΕΕ κατά τη διάρκεια της πανδημίας,
αποδεχόμενη κάποια αμοιβαιότητα του χρέους με τα ευρωπαϊκά ταμεία ανάκαμψης.
Ισχύει αυτό, μπορεί να επαληθευτεί στην Ελλάδα; Υπήρξε χώρος για περισσότερες
κοινωνικές πολιτικές αυτά τα χρόνια;

Κατά τη διάρκεια της πανδημίας COVID-19, η ΕΕ υποχρεώθηκε να χαλαρώσει τους

όρους του Μάαστριχτ+ και να εισαγάγει μια περιορισμένη αμοιβαιοποίηση του χρέους με τα
νεοσυσταθέντα ταμεία ανάκαμψης της ΕΕ. Ωστόσο, αυτό ήταν –και εξακολουθεί να είναι–
ένα κατ’ εξαίρεση μέτρο που προκλήθηκε από μη φυσιολογικές συνθήκες. Μόλις τελείωσε η
διπλή κρίση του COVID-19 (υγειονομική και οικονομική), η επιστροφή στη δημοσιονομική
και νομισματική σύνεση είναι ήδη εμφανής. Έτσι, από το 2024 θα εφαρμοστούν εκ νέου οι
νομισματικοί και δημοσιονομικοί κανόνες της Ευρωζώνης. Επιπλέον, έχει προγραμματιστεί
επανεξέταση των κονδυλίων ανάκαμψης και των όρων τους (που περιλαμβάνουν
προϋποθέσεις, δηλαδή απαιτούν συγκεκριμένα θεσμικά και πολιτικά μέτρα).
Ως εκ τούτου, οι προσδοκίες για μια μόνιμη αλλαγή της οικονομικής πολιτικής της ΕΕ –
συμπεριλαμβανομένων εκείνων από ορισμένες αριστερές πλευρές – είναι μάλλον ευσεβείς
πόθοι. Για να το πω ωμά, η ευρωζώνη χτίστηκε για να διευκολύνει την ευρωπαϊκή
ολοκλήρωση στη βάση ενός δεδομένου καταμερισμού εργασίας . Ο τελευταίος αποτελείται
από ένα ευρωκέντρο ( των πιο προηγμένων οικονομιών) και μια ευρωπεριφέρεια (των
λιγότερο προηγμένων οικονομιών). Αν τα πλεονάσματα του πρώτου δαπανηθούν ως
δημοσιονομικές μεταβιβάσεις στο δεύτερο, τότε αυτός ο συγκεκριμένος καταμερισμός
εργασίας (και η συνακόλουθη ευρωπαϊκή ολοκλήρωση) γίνεται άνευ νοήματος. Άλλωστε, ο
μύθος της κοινωνικής Ευρώπης είναι στις μέρες μας αρκετά παλιός και έχει επανειλημμένα
διαψευσθεί.

4. Πώς βλέπετε τη μελλοντική κατάσταση για την Ελλάδα, θα διατηρηθεί η ανάπτυξη ή θα

μπορούσαν να υπάρχουν δημοσιονομικά προβλήματα και προβλήματα διατήρησης σταθερών
πληρωμών για την απόδοση του δημόσιου χρέους;

Η ελληνική οικονομία παραμένει σε βαθιά διαρθρωτική κρίση. Είναι εκτεταμένα

αποβιομηχανοποιημένη ( από την ένταξή της στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση) και
μετατρέπεται σε μια αδύναμη οικονομία υπηρεσιών (οικονομία «γκαρσονιών») που είναι
εξαιρετικά ευάλωτη στις διακυμάνσεις της παγκόσμιας οικονομίας. Εξαρτάται όλο και
περισσότερο από ξένα κεφάλαια και υπόκειται στις ιδιοτροπίες τους. Έχει υψηλό ποσοστό
ανεργίας και οι πρόσφατες μειώσεις του είναι προϊόν στατιστικής μείωσης του ενεργού
εργατικού δυναμικού και όχι ευθείας μείωσης της ανεργίας. Επιπλέον, η ανεργία των νέων
είναι πολύ υψηλή και συμβαδίζει με τη σοβαρή διαρροή εγκεφάλων και τη μετανάστευση.
Το ελληνικό δημόσιο χρέος έχει εκτοξευθεί το 2022 σε περισσότερα από 400 δισ.
δολάρια. Ο λόγος του χρέους προς το ΑΕΠ παρουσιάζει μείωση, αλλά αυτό οφείλεται σε ένα
στατιστικό τεχνούργημα: ο παρονομαστής (το ΑΕΠ) έχει αυξηθεί λόγω του αυξημένου
πληθωρισμού (βλ. Γράφημα 3). Αυτό όμως δεν μπορεί να κρύψει τη θεαματική αύξηση του
ελληνικού κρατικού χρέους.

Γράφημα 3: Ελληνικό δημόσιο χρέος ως προς το ΑΕΠ

 Επιπρόσθετα, υπάρχει νέα επιδείνωση του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, λόγω
του προβληματικού ελληνικού παραγωγικού μοντέλου που υιοθετήθηκε μετά την ένταξη
στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση όπως εξηγείται παραπάνω (βλ. Γράφημα 4).

Γράφημα 4: Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών του ΑΕΠ - Ελλάδα

 Αυτά συμβαδίζουν με την αύξηση της φτώχειας και της ανισότητας. Ο αχαλίνωτος
πληθωρισμός των τελευταίων ετών έχει «φορολογήσει» βαριά ιδιαίτερα τους μισθούς (με
μείωση ανάλογη με αυτή του πρώτου προγράμματος λιτότητας της τρόικας).
Όλα αυτά τα γεγονότα αναιρούν τους ρόδινους επίσημους και κυρίαρχους
απολογισμούς και δείχνουν προς μια πιθανή νέα κρίση. Η επανεφαρμογή των συνθηκών του
Μάαστριχτ+ θα επιδεινώσει περαιτέρω αυτήν την κατάσταση. Η αυξανόμενη φυγή
ελληνικών μεγάλων εταιρειών στο εξωτερικό αποτελεί πιθανό προειδοποιητικό σημάδι.

5. Τελευταία ερωτήματα: αφενός πώς επηρεάζει η κρίση στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη
τις χώρες του νότου; Όσον αφορά τους ευρωπαϊκούς δημοσιονομικούς κανόνες, που
βρίσκονται τώρα στο τελικό στάδιο των διαπραγματεύσεων, ποια είναι η οπτική σας: θα
αποκατασταθούν οι αυστηροί κανόνες του Μάαστριχτ ή θα υπάρχει περιθώριο για
περισσότερες επεκτατικές πολιτικές; Τι επιρροή μπορούν να έχουν οι χώρες της Νότιας
Ευρώπης σε αυτές τις διαπραγματεύσεις;

Έχω ήδη απαντήσει στην πρώτη και στη δεύτερη ερώτηση.

Όσον αφορά το τρίτο ερώτημα, δεν νομίζω ότι υπάρχει ενιαίο νοτιοευρωπαϊκό
μέτωπο στις διαπραγματεύσεις της ΕΕ. Υπάρχει η Ιταλία που προσπαθεί να αποφύγει μία
μεταχείριση της ανάλογη με των PIGS από την ΕΕ. αλλά ταυτόχρονα είναι πολύ μεγάλη
(όπως και η Ισπανία) για να μπει σε πρόγραμμα λιτότητας. Η Ισπανία φημολογείται ότι έχει
αμφίβολη στάση σε αυτές τις διαπραγματεύσεις. Η Πορτογαλία και η Ελλάδα είναι πολύ
μικρές για να έχουν σημαντική σημασία και προσπαθούν να μην συγκρουστούν με τις
κυρίαρχες απόψεις. Η Γαλλία –η οποία στο παρελθόν προβλήθηκε, μάλλον αδικαιολόγητα,
ως πρωταθλήτρια του Νότου– βρίσκεται σε χάος και ουσιαστικά χωρίς κυβέρνηση. Αλλά η
κατάσταση στη Γερμανία και στη συμμαχία των «συνετών» δεν είναι καλύτερη.
Για να το θέσω με λίγα λόγια, το οικοδόμημα της ΕΕ βρίσκεται σε βαθιά κρίση. Η
οικονομική ραχοκοκαλιά της (η βορειοδυτική «ατμομηχανή») είναι αποσταθεροποιημένη και
αντιμετωπίζει την αποβιομηχάνιση και την πτώση της ανταγωνιστικότητας. Η πολιτική της
ραχοκοκαλιά (ο γερμανο-γαλλικός άξονας) είναι σε ρήξη με αδύναμες και χωρίς πηδάλιο
κυβερνήσεις και στις δύο χώρες. Και όλα αυτά συμβαίνουν σε περιόδους αυξημένης
αναταραχής. Στον αναδυόμενο πολυπολικό κόσμο, η ΕΕ φαίνεται να είναι ένας από τους πιο
αδύναμους και λιγότερο ανεξάρτητους και συνεκτικους. Κατά συνέπεια, οι
διαπραγματεύσεις και οι διελκυστίνδες εξουσίας εντός της ΕΕ γίνονται όλο και πιο χαοτικές
και ασταθείς.