N

NUUÙIÙI X
XAAN
NHHN
NAAY
YVVA
AÃN
ÃN Ñ
ÑOOÙ Ù ......
-o-
Nguyeãn Duy Chính

Thanh sôn y cöïu taïi

Kyû ñoä tòch döông hoàng1
青山依舊在
幾度夕陽紅
Nuùi xanh nhö cuõ coøn ñaây,
Chieàu buoâng raùng ñoû ñaõ thay bao laàn.
 MÔÛ ÑAÀU

Nhìn vaøo cuoäc Nam Tieán cuûa daân toäc Vieät Nam, nhöõng vöông quoác bò xaâm laán khoâng
haún ñaõ vì keùm vaên minh, maø traùi laïi coù nhöõng thôøi ñaïi huy hoaøng sôùm suûa hôn chuùng ta
nhieàu. Nhöõng coâng trình gaàn ñaây nghieân cöùu veà ngöôøi Chieâm Thaønh (Chaêm) vaø ngöôøi
Chaân Laïp (Khmer) ñaõ chöùng toû ñieàu ñoù.

Rieâng veà ngöôøi Chaêm, nhöõng di tích cuûa vöông quoác naøy cho thaáy hoï ñaõ hình thaønh
ñöôïc moät xaõ hoäi qui moâ khaù sôùm suûa. Vaøo theá kyû 17, 18 khi quoác söû coi nhö ñaõ ñaët moät
daáu chaám heát cho vöông quoác Chieâm Thaønh thì trong caùc taøi lieäu cuûa nhöõng nhaø nghieân
cöùu ngoaïi quoác, ngöôøi ta vaãn coøn ghi nhaän moät khu vöïc ñöôïc coi nhö giang sôn rieâng
cuûa ngöôøi Chaêm – ít ra cuõng baùn ñoäc laäp vôùi giang sôn cuûa chuùa Nguyeãn ñöôïc goïi laø
Ñaøng Trong. Moät ñieàu chaéc chaén, söï tan bieán cuûa quoác gia naøy khoâng ñôn giaûn chæ laø
xoaù soå moät chính quyeàn nhö nhieàu tröôøng hôïp trong quaù khöù, cuõng khoâng phaûi chæ laø
thay teân ñoåi hoï cuûa moät trieàu ñaïi.

Tuy ngaøy nay caùi teân Chieâm Thaønh chæ coøn trong saùch vôû, aûnh höôûng cuûa vaên hoaù
Champa coøn toàn taïi haàu nhö khaép moïi sinh hoaït, hieån hieän cuõng coù, laån khuaát cuõng coù
nôi moät phaàn lôùn vaên hoaù mieàn trung vaø mieàn nam. AÛnh höôûng ñoù ít ai ñeå yù vì trong
caùc nghieân cöùu, chuùng ta ñaët naëng vieäc khai thaùc caùc taøi lieäu cuûa ngöôøi Vieät (thöôøng
goïi laø ngöôøi Kinh) maø ít quan taâm ñeán vaên minh vaø di saûn cuûa caùc daân toäc khaùc ñaõ moät
thôøi soáng chung treân cuøng moät maûnh ñaát.

Vuõ ñieäu Chaêm

2
Coù taùc giaû cho raèng maëc daàu ngöôøi Vieät ñaõ ñoàng hoaù ñöôïc nhieàu daân toäc khaùc baèng
tieáng noùi nhöng ngöôïc laïi, trong khía caïnh sinh hoaït vaø vaên hoaù chuùng ta laïi thu nhaäp
khaù roäng raõi taäp quaùn cuûa nôi queâ höông môùi ñeán cö nguï, bieán ñoåi cho phuø hôïp thaønh
taøi saûn cuûa mình.

Gaàn ñaây, moät soá hoïc giaû trong nöôùc cuõng nhö ngoaøi nöôùc ñaõ baét ñaàu nhöõng khaûo saùt
töông ñoái khoa hoïc hôn veà vöông quoác Champa, khoâng chæ giôùi haïn vaøo nhöõng coâng
trình myõ thuaät coøn toàn taïi maø ñaøo saâu vaøo vaên hoaù ñaëc thuø cuûa ngöôøi Chaêm ñeå löôïng
ñònh laïi nhöõng ñoùng goùp trong hôn 1000 naêm lòch söû cuûa hoï.

3
 LÒCH SÖÛ

Nghieân cöùu veà Chieâm Thaønh bò nhieàu giôùi haïn. Tuy ñeá quoác Champa ñaõ toàn taïi trong
moät thôøi gian daøi ñeå laïi nhieàu coâng trình qui moâ ñaùng chuù yù nhöng phaàn lôùn ñaõ bò huûy
hoaïi theo thôøi gian vaø caû nhöõng trieät haï coá yù cuûa nhieàu trieàu ñaïi ngöôøi Vieät neân ngaøy
nay taøi lieäu veà hoï coøn raát ít. Toång hôïp nhöõng ghi cheùp trong söû nöôùc ta, Campuchia,
Trung Hoa vaø moät soá vaên bia baèng tieáng Sanskrit coøn soùt laïi chæ cho chuùng ta moät khaùi
löôïc veà lòch söû daân toäc Chaêm, nhieàu thôøi kyø bò ñöùt quaõng chöa coù caâu traû lôøi thoaû ñaùng.
Tuy chöa ñaày ñuû moïi chi tieát nhöng nhöõng coâng trình nghieân cöùu gaàn ñaây cuõng giuùp
chuùng ta cuõng hình dung ñöôïc phaàn naøo thôøi oanh lieät cuûa moät daân toäc nay chæ coøn laø
thieåu soá treân chính queâ höông hoï.2

Ñeá quoác Champa tröôùc nay vaãn ñöôïc coi laø moät quoác gia trong khoái bò AÁn hoùa
(Indianized states) ôû Nam AÙ bao goàm moät khu vöïc roäng töø Mieán Ñieän sang Vaân Nam
doïc xuoáng Thaùi Lan, Maõ Lai, Indonesia, Java, Cambodia, vaø Champa. Khu vöïc ñoù coù
nhieàu ñaëc tính chung, veà myõ ngheä cuõng nhö vaên hoïc. Nhìn moät caùc toång quaùt, ngay caû
khu vöïc mieàn Baéc Vieät Nam thôøi thaùi sô cuõng coù chung moät maãu soá vaø coù leõ chæ bieán
daïng sau khi khu vöïc naøy bò saùp nhaäp vaøo laõnh thoå Trung Hoa trong hôn 1000 naêm vaø
lieân tieáp bò pha troän bôûi nhieàu ñôït di cö cuûa ngöôøi Haùn traøn xuoáng naûy sinh nhieàu xung
ñoät giöõa daân baûn ñòa vôùi daân di cö.

Trong moät thôøi gian daøi, caùc saéc daân vuøng Ñoâng Nam AÙ lieân tuïc noåi leân choáng laïi, ñaùng
keå nhaát laø caùc daân toäc ôû taây vaø nam Trung Hoa khieán caùc trieàu ñình ñôøi Haùn, Ñöôøng
phaûi hao binh toån töôùng raát nhieàu. Caùc daân toäc ôû mieàn nam cuõng thöôøng taán coâng leân
vuøng ñaát môùi cuûa Trung Quoác – töùc mieàn Baéc nöôùc ta ngaøy nay – ñeå giaønh ñaát vaø ngöôøi
Trung Hoa ghi laïi nhö nhöõng ñaùm giaëc beå “vaøo cöôùp phaù Giao Chaâu” ñöôïc nhaéc ñeán
trong söû nöôùc ta thôøi Baéc thuoäc.3

Thôøi kyø ñoù, doïc theo duyeân haûi Vieät Nam coù raát nhieàu daân toäc khaùc nhau sinh soáng,
bao goàm caû nhöõng nhoùm thieåu soá treân moät vuøng cao nguyeân roäng lôùn phía taây giaùp tôùi
soâng Meùkong, neân khi taäp hôïp ñöôïc ñeå hình thaønh moät quoác gia ñaõ mang veû daùng cuûa
moät coäng ñoàng hôïp chuûng. Öu ñieåm cuûa cô cheá naøy laø khi moät chính quyeàn söû duïng
ñöôïc söùc maïnh toång hôïp thì raát maïnh nhöng neáu chia reõ ñaùnh laãn nhau thì laïi deã daøng
bò ngöôøi ngoaøi thoân tính. Nhöõng sinh hoaït cô baûn cuûa hoï cuõng gaàn guõi hôn vôùi vaên hoaù
haûi ñaûo chöù khoâng bò aûnh höôûng naëng töø phöông baéc.

Trong nhieàu theá kyû noäi thuoäc nöôùc Taøu, Vieät Nam bò giam haõm trong vai troø phuï thuoäc
veà ñòa lyù vaø chính trò, moät khu vöïc ñeå khai thaùc taøi nguyeân cung öùng cho chính quoác
neân tuy treân danh nghóa laø moät quaän huyeän cuûa Trung Hoa nhöng vaãn bò coi laø man di
chöù khoâng bình ñaúng vôùi hoï. Traùi laïi, beân kia “coät ñoàng Maõ Vieän”4 ôû bieân giôùi cöïc nam,
nhöõng daân toäc soáng ngoaøi voøng cöông toaû cuûa ngöôøi Taøu ñaõ coù cô hoäi phaùt trieån khaù
cao veà thöông maïi vaø kinh teá. Nhieàu chöùng tích cho thaáy ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu tieân

4
cuûa Coâng Nguyeân thöông nhaân Nam AÙ ñaõ qua laïi buoân baùn doïn ñöôøng cho aûnh höôûng
AÁn Ñoä veà chính trò, toân giaùo vaø sinh hoaït xaõ hoäi. Söï thònh vöôïng vaät chaát cuõng giuùp cho
hoï coù ñieàu kieän phaùt trieån treân laõnh vöïc tinh thaàn trong ñoù myõ ngheä, ñieâu khaéc, kieán
truùc, aâm nhaïc coù nhieàu neùt noåi baät.

5
 Carte du Royaume de Siam (boä phaän) (Placide de Sainte Heùleøne, 1649-1734)
Baûn ñoà vöông quoác Xieâm La do Placide, moät giaùo só doøng Augustine hoaï taïi Paris naêm
1686 (hieän taøng tröõ taïi Paris)
Mapping the Silk Road and Beyond, tr. 108

6
 Insulae Mollucae (boä phaän) (Petrus Plancius, 1552-1622)
Baûn ñoà Quaàn ñaûo Molucca do Plancius, moät chuyeân gia baûn ñoà ôû Amsterdam hoaï taïi
Hoaø Lan naêm 1594 (hieän taøng tröõ taïi Amsterdam)
Mapping the Silk Road and Beyond, tr. 88

7
 India quae Orientalis dictitur et Insulae Adiacentes (boä phaän)
(Willem Gianszoon Blaeu, 1571-1638)
Baûn ñoà AÁn Ñoä vaø caùc ñaûo laân caän vuøng Vieãn Ñoâng cuûa Blaeu, thuoäc Coâng Ty Ñoâng AÁn
Haø Lan veõ naêm 1635, hieän taøng tröõ taïi Amsterdam.
Mapping the Silk Road and Beyond, tr. 96

8
 Partie Meridonale de l’Inde (boä phaän)
(Nicolas Sanson d’Abbeville, ?-1667)
Baûn ñoà Mieàn Nam AÁn Ñoä do Nicholas Sanson, moät chuyeân gia veà baûn ñoà ngöôøi Phaùp
veõ naêm 1654 (hieän taøng tröõ taïi Paris)
Mapping the Silk Road and Beyond, tr. 101

9
Laäp quoác

Caùc söû gia ñaõ nhaän thaáy taát caû khu vöïc laø moät quaàn theå giöõa ñaát, nuùi vaø bieån vôùi haøng
chuïc ngaøn ñaûo lôùn nhoû maø nhieàu nôi thoå daân coøn giöõ ñöôïc nhöõng sinh hoaït coå xöa khaéc
treân caùc troáng ñoàng ôû khaép vuøng Ñoâng Nam AÙ 5. Tuy nhieân, ngöôøi ta vaãn chöa ñöa ra
moät nhaän ñònh roõ reät veà söï chuyeån bieán töø sinh hoaït boä laïc sang moät xaõ hoäi qui moâ hôn,
ñieån hình laø vöông quoác Champa ñaõ hình thaønh ra sao, vaøo thôøi kyø naøo. Nhieàu ngöôøi
cho raèng daân toäc Chaêm laø moät gioáng ngöôøi thuoäc nhoùm Austronesian vaø Champa laø haäu
thaân cuûa vöông quoác Phuø Nam6.

Champa cuõng laø moät trong nhöõng nöôùc aûnh höôûng vaên minh AÁn Ñoä raát sôùm cuûa vuøng
Vieãn Ñoâng. Vieäc AÁn hoaù ñoù coù theå coi nhö moät cuoäc canh taân vó ñaïi vì vaøo ñaàu coâng
nguyeân, thôøi ñaïi Gupta (Gupta Era 320-550 CE) ñöôïc coi laø thôøi kyø hoaøng kim (Golden
Age) cuûa vaên minh, ñöùng ñaàu theá giôùi trong nhieàu maët keå caû khoa hoïc, kyõ thuaät vaø toå
chöùc chính trò, laø khuoân maãu cho caùc daân toäc vuøng Ñoâng Nam AÙ vöøa thoaùt khoûi thôøi kyø
boä laïc.7

Ngay töø thôøi coå, ngöôøi ta ñaõ ghi nhaän raèng vöông quoác Champa bao goàm hai haïng
ngöôøi, ngöôøi Chaêm vaø ngöôøi moïi (savages), tuy veà nhaân chuûng ñeàu laø moät gioáng
Austronesian nhöng ngöôøi moïi bò coi reû, ñöôïc goïi döôùi nhöõng teân nhö Mlecchas hay
Kiratas.8 Vieäc phaân chia giai caáp ñoù laø moät thöôøng tình trong moïi xaõ hoäi nhöng cuõng coù
theå do aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä, neàn vaên minh ñeà cao nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo thaàn thaùnh,
nhöõng vua chuùa coù söùc maïnh sieâu nhieân (supernatural god-kings) vaø thöù baäc trong xaõ
hoäi laø yù nguyeän vaø saép ñaët cuûa thaàn linh.

10
 Vò trí caùc khu vöïc Champa coå
Taâm Quaùch-Langlet: “The Geographical Setting of Ancient Champa”
(Proceedings of the Seminar on Champa, 1994) tr. 25

11
Theo nghieân cöùu cuûa Taâm Quaùch–Langlet, Champa coå bao goàm 5 phaàn, moãi phaàn coù
moät trung taâm vaên hoùa.

- ÔÛ phía baéc coù Indrapura, nay thuoäc Bình Trò Thieân töùc laø caùc chaâu Ñòa Lyù, Ma
Linh vaø Boá Chính maø Cheá Cuû ñaõ nhöôïng cho vua Lyù Thaùnh Toâng ñeå xin chuoäc
maïng. Ngoaøi ra coøn phaûi keå theâm hai chaâu OÂ, Rí laø phaàn ñaát Cheá Maân duøng laøm
sính leã ñeå xin cöôùi coâng chuùa Huyeàn Traân ñôøi Traàn.

- Keá ñoù laø Amaravati, nay laø Quaûng Nam vaø Quaûng Ngaõi, coù trung taâm vaên hoùa
laø Traø Kieäu (Simhapura hay Indrapura).

- Khu vöïc thöù ba laø Vijaya, töùc Bình Ñònh ngaøy nay, thuû ñoâ laø Chaø Baøn9, coù cöûa
beå Cri-Bonei (Thò Naïi), phía nam chaám döùt ôû ñeøo Cuø Moâng.

- Khu vöïc thöù tö laø Kauthara, nay thuoäc Khaùnh Hoøa, coù hai con soâng chính laø
soâng Caùi vaø soâng Ñaø Raèng. Nôi ñaây coù ñeàn Po Ngar töôïng tröng cho vöông
quyeàn Chieâm quoác.

- Vuøng ñaát cuoái cuøng laø Panduranga, nay laø Bình Thuaän, Ninh Thuaän.10

Ngöôøi lính Ñaøng Trong (theá kyû 18)

Y phuïc cuûa mieàn Nam khi ñoù aûnh höôûng cuûa ngöôøi Chaêm raát nhieàu
Tranh cuûa W. Alexander (1792)
A Voyage to Cochinchina, 1806 giöõa tr. 284-285

12
Ngoaøi khu vöïc doïc theo duyeân haûi, vuøng aûnh höôûng cuûa vöông quoác Champa coøn bao
goàm caû vuøng cao nguyeân trong ñoù nhieàu gioáng daân khaùc sinh soáng nhö Chru, Roglai,
Stieng, Rhadeù, Jarai ... tröôùc ñaây raát gaàn guõi vôùi ngöôøi ôû mieät döôùi (lowland people).
Nhieàu taùc giaû ñaõ ñeà caäp ñeán nhöõng di tích coøn soùt laïi ôû baéc Cambodge vaø Nam Laøo vaø
cho raèng vuøng ñaát naøy tröôùc ñaây cuõng thuoäc vöông quoác Champa11.

Moät ñieåm quan troïng laø ngaøy xöa ranh giôùi quoác gia khoâng roõ reät, ngoaøi nhöõng khu vöïc
coù moác thieân nhieân nhö soâng, bieån, phaàn lôùn ngöôøi ta mieâu taû laõnh thoå theo ñònh nghóa
moät vuøng aûnh höôûng (sphere of influence), co daõn, linh ñoäng tuyø töøng thôøi kyø vaø khi
Champa maïnh, caùc boä laïc hay tieåu quoác ôû ñoâng boä soâng Meùkong cuõng thaàn phuïc vaø
bieân giôùi phía taây cuûa Champa keùo daøi tôùi Xieâm La. Noùi chung ra hoï laø moät vöông
quoác ña chuûng treân phöông dieän nhaân vaên vaø laø moät taäp hôïp nhieàu vöông quoác nhoû treân
phöông dieän haønh chaùnh. Tuy caùc tieåu quoác ñoù ñeàu naèm döôùi quyeàn moät trieàu ñình
nhöng moãi khu vöïc coù toå chöùc xaõ hoäi, kinh teá, tín ngöôõng vaø vaên hoaù ít nhieàu khaùc bieät.
Po Dharma khaúng ñònh raèng “Champa khoâng phaûi laø moät quoác gia duy nhaát maø laø moät
lieân hôïp cuûa naêm ñòa khu Indrapura, Ameravati, Vijaya, Kauthara vaø Panduranga, moãi
khu vöïc coù moät thuû ñoâ rieâng”.12

Ngöôøi Chaêm soáng doïc theo bôø beå thöôøng trao ñoåi buoân baùn, moät maët caùc saûn phaåm nuùi
röøng vôùi ngöôøi thöôïng du, moät maët vôùi caùc thöông nhaân ñi thuyeàn ngang qua ñoù. Ñaõ coù
nhöõng thôøi kyø vuøng bieån mieàn Trung nöôùc ta laø moät khu vöïc saàm uaát maø nhieàu thöông
nhaân AÂu Chaâu ñaõ coù yù ñònh duøng laøm moät ñaàu caàu thay theá cho caùc saûn phaåm hoï vaãn leä
thuoäc vaøo Trung Hoa nhö gia vò, ñoà goám, tô luïa ... Chieán tranh vaø loaïn laïc ñaõ khieán cho
hoï phaûi töø boû yù ñònh ñoù.

Vì ñaát ñai nhoû heïp khoâng saûn xuaát ñuû gaïo luùa cho nhu caàu neân muoán sinh toàn, caû ba
maët, noâng nghieäp, thöông maïi vaø ngö nghieäp phaûi phaùt trieån ñoàng boä. Nhöõng naêm maát
muøa, ngöôøi Chaêm thöôøng toå chöùc nhöõng ñoaøn thuyeàn sang mua, ñoåi hay coù khi aên cöôùp
thöïc phaåm cuûa laân bang. Chính vì theá, ñôøi soáng vaø sinh hoaït cuûa hoï ña daïng hôn, coù
maùu phieâu löu hôn vaø hoï ñaõ giao thieäp vôùi nhieàu quoác gia Nam AÙ ngay töø thôøi thöôïng
coå. Ngöôøi Chaêm cuõng naèm trong nhöõng thöông nhaân ñaàu tieân maïo hieåm ñi thuyeàn ñeán
nhöõng vuøng ñaát xa xoâi nhö UÙc Chaâu vaø Ñoâng Phi. Thoå daân soáng treân ñaûo Madagascar
ñöôïc xaùc ñònh coù goác töø Ñoâng Nam AÙ. Theo taøi lieäu cuûa Trung Hoa, nhöõng thöông nhaân
naøy ñöôïc goïi döôùi caùi teân “k’un lun”, da ñen, toùc quaên ñaõ duøng thuyeàn buoân baùn khaép
vuøng bieån ñoâng. Ñieàu ñaùng chuù yù nhaát laø theo mieâu taû, ngöôøi k’un lun chæ thoaûi maùi khi
ôû treân nuùi hay ôû döôùi bieån maø thöôøng ñau oám khi ôû vuøng ñoàng baèng, raát phuø hôïp vôùi ñòa
lyù mieàn Trung nöôùc ta laø nôi ñaát heïp, nuùi chaïy daøi ra saùt bieån.13

Theo Maspeùro, ngöôøi Chaêm coù 14 trieàu ñaïi. Trieàu ñaïi thöù nhaát töø theá kyû thöù 2 tôùi theá
kyû thöù tö sau Taây Lòch. Nhöõng vua Chaêm thöôøng ñöôïc ghi laïi trong söû Taøu (roài ta cheùp
laïi) hoï Phaïm maø Majumdar cho laø dòch töø chöõ Varman laø ñeá hieäu cuûa caùc vì vua
Champa, cuõng nhö chöõ Shri (Sovereign Lord) ngöôøi Vieät dòch ra thaønh Cheá. Ngöôøi

13
Trung Hoa ñaët cho tieåu quoác naøy caùi teân Laâm AÁp, Chieâm Thaønh vaø laø moät trong soá raát
ít caùc vöông quoác hình thaønh sôùm nhaát trong vuøng Ñoâng Nam AÙ.

Ñeå giaûm thieåu aùp löïc töø Trung Hoa, ngöôøi Vieät daàn daàn laán xuoáng ñaát ñai cuûa Chieâm
Thaønh, khi thì baèng voõ löïc, luùc baèng ngoaïi giao vaø hai beân ñaõ coù nhieàu cuoäc giao tranh
ñaãm maùu. Theo Vieät söû, ngöôøi Chaêm thöôøng hay traøn leân cöôùp phaù chuû ñoäng taïo ra
nhöõng xung ñoät giöõa hai vöông quoác nhöng raát coù theå ñoù chæ laø caùi côù ñeå bieän minh cho
nhöõng cuoäc Nam chinh vaø Nam tieán laø loái thoaùt duy nhaát ñeå ngöôøi Vieät coù theå sinh toàn
- hieåu noâm na laø “duøi ñaùnh ñuïc, ñuïc ñaùnh saêng”. Khi so saùnh vôùi Nam Chieáu, moät quoác
gia khaùc maëc duø huøng maïnh hôn nhöng vì khoâng coù ñöôøng luøi neân ñaõ bò xaâm laêng vaø
tieâu dieät, C. P. Fitzgerald ñaõ nhaän ñònh moät caùc chua chaùt nhö sau:

Lòch söû Vieät Nam vaø Nam Chieáu chaïy theo hai con ñöôøng song song nhöng roài
ñoåi höôùng. Caû hai quoác gia ñeàu vì bò nöôùc Taøu thoân tính neân chòu aûnh höôûng vaên
hoaù cuûa hoï; caû hai ñeàu thaønh coâng trong vieäc ñaùnh ñuoåi ñöôïc chính quyeàn ñoâ hoä
kia ñi maø vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc; Nam Chieáu thu hoài ñoäc laäp tröôùc Vieät Nam ñeán
hai traêm naêm. Theá nhöng ngay khi vöøa ñöôïc thoaùt cuõi soå loàng, ngöôøi Vieät laäp töùc
“tieán veà phöông Nam”, môû roäng bôø coõi vôùi muïc tieâu laâu daøi laø cho daân ñònh cö vaø
thuoäc ñòa hoaù, maëc daàu vieäc thoáng nhaát chính trò vaãn coøn loûng leûo. Hoï khoâng
chieám ñaát cuûa Trung Hoa, trong lòch söû chöa coù moät vì vua Vieät Nam naøo laïi lôïi
duïng khi nöôùc Taøu suy yeáu ñeå xaâm laêng hoï.

Coøn Nam Chieáu thì ngöôïc haún. Hoï khoâng theå Nam Tieán vì chæ coù moät khoaûng ñaát
troáng ñeå chieám. Baønh tröôùng veà phía Trung Hoa coù nghóa laø phaûi ñoái phoù vôùi moät
cöôøng quoác ngay caû khi suy thoaùi cuõng vaãn raát laø gheâ gôùm vaø moät khi hoï thoáng
nhaát ñöôïc thì khoâng sao choáng noåi.14

Cuõng vì daân Vieät quen sinh nhai baèng ngheà noâng neân chæ thaåm nhaäp ñöôïc nhöõng khu
vöïc ñoàng baèng, ñaåy luøi nhöõng ngöôøi soáng doïc theo duyeân haûi leân vuøng cao chöù khoâng
chieám lónh ñöôïc toaøn boä laõnh thoå phuï thuoäc vöông quoác naøy. Nhöõng saéc daân ñòa phöông
bò trieät ñöôøng ra bieån suy taøn daàn ñeå trôû thaønh thieåu soá, trôû thaønh nhöõng ñôn vò haønh
chaùnh cuûa trieàu ñình Ñaïi Vieät nhöng vaãn soáng bieät laäp vaø töï trò trong moät soá qui moâ
nhaát ñònh, khoâng bò caâu thuùc moät caùch trieät ñeå. Maõi ñeán khi ngöôøi Phaùp chieám ñöôïc
toaøn boä Ñoâng Döông, caùc khu vöïc cao nguyeân môùi daàn daàn coù theâm ngöôøi Kinh di cö
leân sinh soáng.

Xung ñoät Vieät – Chaêm

Naêm Thieân Phuùc thöù 3 ñôøi Leâ Ñaïi Haønh (982 sau TL), vua Leâ thaân chinh ñi ñaùnh, gieát
ñöôïc vua Chieâm Paramesvaravarman, ñoát phaù kinh thaønh ôû Ñoàng Döông vaø baét veà 100
cung nöõ, moät nhaø sö Thieân Truùc cuøng voâ soá baûo vaät. Ngöôøi Chieâm voäi vaøng göûi ngöôøi
sang keâu naøi nhaø Toáng nhöng vua Toáng vaãn sôï uy nöôùc Nam khoâng daùm can thieäp.

14
Tôùi ñôøi nhaø Lyù, nöôùc Chieâm noäi tình hoãn loaïn, tranh giaønh xaâu xeù laãn nhau, nhieàu
ngöôøi trong hoaøng toäc chaïy sang nöông nhôø Ñaïi Vieät. Naêm 1061, vua Rudravarman III
(Vieät Nam goïi laø Cheá Cuû coøn Po Dharma vieát laø Pudravarman III15) leân ngoâi, coù chí
baùo thuø neân chaêm lo chuaån bò ñeå ñaùnh nöôùc Nam, laïi thoâng hieáu vôùi nhaø Toáng ñeå coâ
laäp Ñaïi Vieät, maët khaùc vaãn giaû vôø trieàu coáng haøng naêm ñeå che daáu chuû taâm. Ñeán khi söï
theå ñaõ roõ raøng, vua Lyù Thaùnh Toâng lieàn thaân chinh ñem quaân ñi ñaùnh. Ngaøy 16 thaùng 2
naêm 1069, quaân Vieät tieán ñeán cöûa Tu Mao, hai beân giao tranh, quaân Chieâm cheát voâ soá
keå, vua Rudravarman ñem gia ñình chaïy xuoáng Chaân Laïp nhöng Lyù Thöôøng Kieät ñuoåi
theo baét ñöôïc.

Sau khi ñaõi yeán vaø muùa haùt ôû kinh ñoâ Traø Baøn, vua Lyù Thaùnh Toâng cho ñoát heát cung
ñieän roài ruùt veà, ñem theo vua Chieâm vaø gia quyeán cuøng khoaûng 5 vaïn tuø binh.16
Rudravarman xin daâng ba chaâu ôû phía baéc laø Ñòa Lyù, Ma Linh vaø Boá Chính ñeå chuoäc
maïng. Laõnh thoå nöôùc Nam tôùi ñaây keùo daøi ñeán taän cöûa Vieät vaø sau ñoù ngöôøi Chaêm vaãn
nhieàu laàn ñaùnh phaù ñeå ñoøi laïi vuøng ñaát naøy nhöng khoâng thaønh coâng.

Naêm 1074, moät oâng vua môùi leân ngoâi laáy hieäu laø Harivarman IV, laäp ra vöông trieàu thöù
9. Naêm 1075, Lyù Thöôøng Kieät thoáng laõnh quaân Ñaïi Vieät laïi tieán ñaùnh nhöng bò thua
phaûi ruùt veà. Vua nhaø Lyù xuoáng chieáu chieâu moä di daân vaøo laäp nghieäp ôû nhöõng vuøng ñaát
môùi ñeå cuûng coá bôø coõi. Nhieàu laøng vuøng Quaûng Bình laäp ra töø thôøi naøy.

Vua Harivarman coù öu ñieåm laø beân cha thuoäc doøng Döøa17, beân meï thuoäc gioøng Cau18
voán laø hai ñaïi gia toäc vaãn kình choáng nhau cuûa ngöôøi Chaêm. Thaønh thöû oâng coù khaû
naêng thu phuïc caû hai beân, taïo thaønh moät thôøi kyø huøng maïnh, tu boå nhieàu ñeàn ñaøi, laäp
nhieàu bia ñaù coøn löu laïi ñeán ngaøy nay, nhôø ñoù chuùng ta bieát ñöôïc phaàn naøo lòch söû cuûa
hoï. Trong moät taám bia tìm thaáy ôû Myõ Sôn coù khaéc nhö sau:

Beân ñòch ñaõ tieán vaøo kinh ñoâ nöôùc Champa vaø chuùng töï coi laø chuû nhaân oâng,
chieám ñoaït moïi taøi saûn cuûa hoaøng gia vaø caùc baùu vaät cuûa chö thaàn, cöôùp boùc ñeàn
chuøa, tu vieän, salas (?), mieáu maïo, aån cö, laøng maïc vaø caùc laâu ñaøi ñem theo ngöïa,
voi, traâu boø thoùc luùa, taøn phaù moïi thöù trong caùc tænh lî cuûa vöông quoác Champa …
baét ñi caû nhöõng ngöôøi giöõ ñeàn, vuõ coâng, nhaïc só …

Taám bia vieát tieáp:

Theá roài hoaøng thöôïng Vijaya Sri Harivarmadeva, Yan Devatamurti leân ngoâi.
Ngaøi ñaùnh baïi hoaøn toaøn quaân ñòch, ñuoåi chuùng ñeán taän Nagara Champa vaø khoâi
phuïc laïi ñeàn Srisanabhadresvara.19

Ngöôøi Chieâm maát cuûa laïi ñem quaân xuoáng phöông nam cöôùp ngöôøi Chaân Laïp ñem veà
xaây laïi caùc ñeàn ñaøi cuûa mình, taùi laäp thôøi thònh trò tröôùc ñaây. Töø naêm 1074 ñeán naêm
1080, ngöôøi Chaêm tieán chieám Sambor, phaù huyû ñeàn ñaøi cung ñieän vaø baét nhieàu daân

15
chuùng laøm tuø binh. Ngöôøi Khmer phuïc thuø tieán ñaùnh chieám ñöôïc kinh ñoâ Vijiya vaøo
khoaûng töø 1145 ñeán 1149.

Sang ñeán naêm 1177, Champa ñem thuyû quaân ñi theo ñöôøng soâng Meùkong vaø ñaïi chieán
vôùi quaân Khmer taïi Tonle Sap, chieám ñöôïc Angkor. Naêm 1190, vua Khmer Jaya-
varman VII ñem quaân chieám Champa, chia ra hai phaàn vaø saùp nhaäp thaønh moät tænh cuûa
Khmer trong khoaûng töø 1203 ñeán 1220. Tuy nhieân sau ñoù, hai nöôùc Champa vaø Khmer
phaûi nöông töïa vaøo nhau ñeå choáng laïi Xieâm La vaø Ñaïi Vieät neân tình hình töông ñoái oån
ñònh, coù nhöõng lieân heä maät thieát veà kinh teá vaø chính trò.20

Chieán tranh khaùng Nguyeân

Khi nghieân cöùu veà nhöõng laàn khaùng chieán choáng quaân Nguyeân, döôøng nhö caùc söû gia
Vieät Nam hoaøn toaøn boû queân ñaïi chieán löôïc cuûa nhaø Nguyeân vaø khung caûnh chung cuûa
vuøng Ñoâng Nam AÙ ôû thôøi kyø naøy, ñoàng hoaù ñoaøn quaân tieán sang nöôùc ta vôùi nhöõng ñoäi
kî binh chaïy aøo aøo nhö gioù cuoán treân caùc vuøng thaûo nguyeân vaø sa maïc cöïc baéc, chinh
phuïc moät khu vöïc bao la töø AÙ sang AÂu. Vieäc haïn cheá boái caûnh nghieân cöùu ñoù khieán cho
nhieàu ngöôøi voâ tình hay coá yù cöôøng ñieäu – neáu khoâng noùi laø khoa tröông moät caùch loá
bòch – veà thaønh quaû cuûa nhaø Traàn noùi rieâng vaø cuûa daân toäc Vieät Nam noùi chung, boû
queân vai troø cuûa nhöõng daân toäc khaùc coù cuøng moät quyeát taâm chieán ñaáu khoâng chòu thaàn
phuïc ngöôøi Moâng Coå.

16
 ÑEÁ QUOÁC NGUYEÂN MOÂNG

Ngay töø thôøi thöôïng coå, nhöõng daân toäc phía baéc ñaõ laø moät moái ñe doïa lôùn cho ngöôøi Trung Hoa.
Nhöõng boä laïc phía baéc laø gioáng daân du muïc, soáng baèng chaên nuoâi raát thieän chieán. Moãi khi ñoùi keùm, hoï
traøn xuoáng mieàn nam quaáy phaù vaø cöôùp boùc löông thöïc. Ngöôøi du muïc sinh soáng treân löng ngöïa ngay
töø khi coøn nhoû neân khi tröôûng thaønh nam cuõng nhö nöõ ñeàu thieän ngheä veà cung teân, quen vôùi cheùm
gieát vì ñoù laø sinh hoaït gaàn nhö töï nhieân ñeå sinh toàn. Khoâng nhöõng hoï taøn nhaãn vôùi ngöôøi Taøu ôû
phöông nam maø cuõng luoân luoân tranh giaønh giöõa boä laïc naøy vôùi boä laïc khaùc, ñaùnh laãn nhau ñeå cöôùp
gia suùc, ñaøn baø, taøi vaät. Thaønh thöû moät khi hoï lieân keát ñöôïc vôùi nhau thì trôû thaønh moät söùc maïnh
khuûng khieáp.
Söùc maïnh chuû yeáu cuûa hoï trong chieán ñaáu laø söï di ñoäng. Ngöïa mieàn maïc baéc tuy nhoû con nhöng dai
söùc, chaïy raát nhanh21. Moãi chieán só thöôøng ñem theo hai ba con ngöïa vaø ñi boä ñeå döôõng söùc, chæ khi
naøo tôùi gaàn quaân ñòch môùi nhaûy leân xoâng thaúng vaøo traän ñòa. Vuõ khí chính yeáu cuûa hoï laø cung teân, hoï
coù theå vöøa phi ngöïa vöøa baén cung baùch phaùt baùch truùng. Theo saùch vôû, moãi kî binh Moâng Coå thöôøng
mang hai loaïi cung, moät loaïi baén gaàn vaø moät loaïi ñeå baén xa (coù theå tôùi 300 meùt). Tuùi ñöïng cuûa hoï
mang ñöôïc ñeán 60 muõi teân, coù loaïi baén thuûng ñöôïc aùo giaùp, coù loaïi khi baén ra coù tieáng rít duøng ñeå
truyeàn tín hieäu. Quaân só cuûa hoï laïi raát coù kyû luaät vaø nhaïy beùn trong chieán traän. Ñôøi Ñöôøng ngöôøi
Khieát Ñan thaønh laäp nöôùc Lieâu, maëc duø chæ bao goàm ñoä möôi boä toäc, daân soá chæ ñoä non moät trieäu
nhöng cuõng ñaõ khieán cho ngöôøi Trung Hoa ñieâu ñöùng. Cuõng ôû phía baéc, ngöôøi Nöõ Chaân (töùc Maõn Chaâu)
tuy luoân luoân baát hoøa vôùi ngöôøi Khieát Ñan nhöng laïi cuõng ñe doïa nöôùc Taøu. Ngöôøi Nöõ Chaân laïi coù
trình ñoä kyõ thuaät quaân söï khaù cao, bieát söû duïng nhöõng loaïi chieán xa vaø suùng baén ñaù neân ñaõ tieán
ñaùnh nhöõng thaønh thò cuûa Toáng trieàu ôû mieàn baéc moät caùch deã daøng.
Tôùi cuoái theá kyû thöù 12, khí haäu mieàn quan ngoaïi trôû neân khaéc nghieät. Nhieàu vuøng bò haïn haùn laâu naêm
khieán cho caùc thaûo nguyeân bò khoâ chaùy, thieáu thöïc phaåm cho nhöõng baày gia suùc. Ñeå sinh toàn hoï chæ
coøn nöôùc nhoøm ngoù caùi kho thöïc phaåm ôû phöông nam vaø ngöôøi khai thaùc ñöôïc cô hoäi laø Thaønh Caùt
Tö Haõn (Chinggis hay Ghengis Khan 1162-1227) moät nhaân vaät noåi danh trong lòch söû theá giôùi.
Thaønh Caùt Tö Haõn laø moät con ngöôøi khaùt maùu, thích cheùm gieát vaø chinh phuïc. OÂng ta ñaõ töøng
tuyeân boá raèng “Noãi vui söôùng nhaát cuûa con ngöôøi laø ñaùnh baïi ñöôïc keû thuø, saên ñuoåi hoï, cöôùp taøi
vaät, chöùng kieán thaân nhaân hoï khoùc than, cöôõi ngöïa cuûa hoï vaø ñoaït laáy vôï con hoï laøm taøi saûn
cuûa mình”22. Sau khi thoáng trò ñöôïc nhieàu boä laïc goàm nhieàu saéc daân khaùc nhau, Thaønh Caùt Tö Haõn
xaây döïng moät ñoäi quaân tinh nhueä vaø trôû thaønh moät laõnh tuï. Naêm 1206, caùc boä toäc toân oâng ta
leân laøm Ñaïi Haõn (Universal Ruler) nghóa laø chuùa teå cuûa caùc boä laïc khaùc. Thaønh Caùt Tö Haõn lieàn toå
chöùc laïi löïc löôïng, thay vì ñeå cho moãi boä laïc theo cô cheá rieâng, oâng taäp trung laïi thaønh moät quaân
ñoäi duy nhaát theo heä thoáng thaäp phaân, cöù moãi 1000 kî só thaønh moät ñôn vò, ngöôøi chæ huy ñöôïc
cha truyeàn con noái vaø chæ tuaân haønh quyeàn löïc duy nhaát cuûa Ñaïi Haõn maø thoâi.
Ngoaøi vieäc khai thaùc ñöôïc sôû tröôøng cuûa mình laø söï di ñoäng nhanh vaø kyõ thuaät chieán ñaáu, Thaønh
Caùt Tö Haõn coøn thieän ngheä trong vieäc ñieàu quaân, aùp duïng ñöôïc binh phaùp moät caùch taøi tình, keå caû

17
ba maët giaùp coâng, traù baïi, traù taåu vaø bieát lieân minh ñuùng luùc vôùi keû thuø. OÂng ta cuõng bieát söû duïng
noäi giaùn (espionage and intelligence) ñeå thu löôïm tin töùc tröôùc khi taán coâng.
Thaønh Caùt Tö Haõn cuõng qui ñònh laïi phaùp cheá, chöõ vieát vaø toû ra laø moät ngöôøi coù taøi toå chöùc, laáy kyû
luaät saét vaø nghieâm hình ñeå cai trò. OÂng töï chæ huy moät ñoaøn thaân binh chöøng moät vaïn ngöôøi laø nhöõng
binh lính coù khaû naêng nhaát tuyeån choïn trong caùc boä laïc.
Sau khi cuûng coá thöïc löïc roài, Thaønh Caùt Tö Haõn sai ngöôøi chieâu haøng caùc boä laïc, ai thaàn phuïc thì
ñöôïc yeân coøn neáu choáng laïi seõ bò taøn saùt khoâng thöông tieác. Chæ trong hai naêm 1212-1213 coù
ñeán hôn chín möôi thaønh bò san thaønh bình ñòa. Khi hoï chieám kinh ñoâ nöôùc Kim cuûa ngöôøi Nöõ Chaân naêm
1215, thaønh phoá naøy bò ñoát chaùy ñeán hôn moät thaùng môùi heát. Naêm 1218, moät ñoaøn thöông nhaân
ngöôøi Hoài ñöôïc Thaønh Caùt Tö Haõn baûo hoä bò cöôùp taïi nöôùc Khwarizm (Hoa Thích Töû Moâ) daãn ñeán vieäc
quaân Moâng Coå tieán vaøo Trung Ñoâng roài traøn qua taän Ñoâng AÂu. Trong ba naêm nhieàu trieäu ngöôøi bò taøn
saùt, keå caû ñaøn baø con treû, thaäm chí caû suùc vaät cuõng bò gieát saïch. Chính chieán dòch naøy ñaõ laøm cho
ngöôøi Moâng Coå noåi tieáng veà söï daõ man vaø nhöõng nôi naøo khaùng cöï laïi hoï seõ bò tieâu dieät khoâng
thöông tieác. Hai ngöôøi con trai thöù hai vaø thöù ba cuûa Thaønh Caùt Tö Haõn laø Chagatai vaø Ogedei chæ
huy ñoaøn quaân naøy vaø quaân ñoäi ñem veà nhöõng bao ñaày tai ngöôøi laøm chöùng tích chieán thaéng. Sau khi
haï thaønh Nishapur, bao nhieâu cö daân ñeàu bò gieát saïch, ñaàu cuûa hoï ñöôïc chaát thaønh ba ñoáng, ñaøn
oâng, ñaøn baø, treû con. Caùc söû gia ñaõ toång keát cuoäc vieãn chinh naøy laø 700,000 trong thaønh Merv,
1,600,000 ngöôøi taïi Heart vaø 1,747,000 ngöôøi taïi Nishapur. 23
Chæ trong gaàn 20 naêm cho tôùi khi Thaønh Caùt Tö Haõn cheát (1227), ñeá quoác Moâng Coå ñaõ baønh
tröôùng gaàn khaép chaâu AÙ suoát töø Maõn Chaâu ñeán taän Trung Ñoâng.
Khi Thaønh Caùt Tö Haõn ñoät ngoät töø traàn, nhöõng ngöôøi con oâng ta tranh nhau ngoâi vò nhöng sau cuøng,
ngöôøi thöù ba laø Oa Khoaùt Ñaøi (Ogodei) ñaùnh baïi nhöõng ngöôøi khaùc vaø trôû thaønh Ñaïi Haõn.
Oa Khoaùt Ñaøi tieán ñaùnh phaàn coøn laïi cuûa nöôùc Kim traøn xuoáng phöông Nam cuõng nhö baønh tröôùng
qua phía Taây, chieám caû Moscow, Kiev vaø Ñoâng AÂu. Tuy ngöôøi Moâng Coå luùc ñoù chæ ñoä 1.5 trieäu, hoï
trôû thaønh söùc maïnh voâ ñòch vì bieát saùp nhaäp nhöõng ñaïo quaân cuûa caùc boä laïc hay daân toäc khaùc döôùi
quyeàn chæ huy cuûa hoï. Hoï khai thaùc ñöôïc nhöõng öu ñieåm cuûa ñoái phöông trong ñoù phaûi keå caùc chieán
xa cuûa ngöôøi Nöõ Chaân vaø thuûy quaân cuûa ngöôøi Haùn, söû duïng nhöõng voõ khí môùi thu ñöôïc laøm phöông
tieän taán coâng. Trong nhöõng laàn tieán ñaùnh nöôùc ta, ngöôøi Moâng Coå ñaõ duøng nhöõng chieán thuyeàn cuûa
nhaø Toáng.
Trong khi nhöõng caän thaàn muoán du muïc hoùa ngöôøi Haùn, bieán mieàn Baéc nöôùc Taøu thaønh ñoàng coû cho
gia suùc thì vò teå töôùng cuûa Oa Khoaùt Ñaøi laø Gia Luaät Sôû Taøi (Yelu Qucai, goác hoaøng toäc Khieát Ñan)
ñaõ khuyeân oâng ta theo ñuoåi moät chính saùch vaên minh hôn. Ñoù laø ñaùnh thueá noâng daân baèng vaøng baïc,
luïa laø, thoùc luùa. Nhöõng saéc daân du muïc theo ñaïo Hoài ôû vuøng Trung AÙ ñöôïc giao nhieäm vuï thu thueá
vaø chính vì theá hoï bò caû ngöôøi Hoa laãn ngöôøi Moâng Coå gheùt boû.
Khubilai (Hoát Taát Lieät) chinh phuïc Trung Hoa
Quaân Moâng Coå döôùi quyeàn chæ huy cuûa Mangu (töùc Moâng Kha, con cuûa Tule, chaùu noäi Thaønh Caùt Tö
Haõn) thöïc hieän chieán dòch ñaùnh xuoáng Trung Hoa. Tuy khoâng maïnh nhöng nhaø Toáng vaãn coøn laøm chuû
moät khu vöïc Hoa Nam roäng lôùn. Mangu moät maët chia binh nhieàu maët taán coâng, maët khaùc sai em laø
Khubilai ñem quaân voøng qua phía taây ñi ngang Taây Taïng, theo thöôïng löu soâng Döông Töû vaøo Vaân
Nam chieám Ñaïi Lyù naêm 125324. Ñeán luùc naøy, nhaø Toáng bò taán coâng töø hai maët baéc vaø taây vaø ngöôøi

18
Moâng Coå tìm caùch chieám luoân caû Vieät Nam ñeå töø mieàn nam ñaùnh ngöôïc leân haäu phöông nhaø Toáng.
Chieán thaéng ñaàu tieân cuûa Vieät Nam vaøo naêm 1257 ñaõ khieán cho ngöôøi Moâng Coå khoâng thöïc hieän
ñöôïc yù ñònh.
Naêm 1259, Mangu töø traàn, Kublai leân keá vò nhöng vì coù nhöõng tranh chaáp noäi boä neân trong suoát 8
naêm lieàn, quaân Moâng Coå khoâng theå tieán haønh vieäc chinh phuïc Trung Hoa. Kublai thieân ñoâ töø
Karakorum ôû Moâng Coå veà Baéc Kinh, khi ñoù coù teân laø Ñaïi Ñoâ.
Maõi ñeán naêm 1267, Bayan, moät töôùng gioûi cuûa Kublai môùi ñem ñaïi quaân ñaùnh xuoáng. Tröôùc ñaây,
soâng laïch mieàn Nam Trung Hoa vaãn laø nhöõng chieán luõy thieân nhieân ngaên chaën böôùc chaân cuûa ñoaøn kî
binh Moâng Coå nhöng sau khi chieám ñöôïc mieàn Baéc, hoï ñaõ ñeå taâm xaây döïng moät ñoäi chieán thuyeàn.
Naêm 1268 hoï vaây haõm thaønh Töông Döông (Xiangyang), moät thaønh phoá ôû Hoà Baéc, cöûa ngoû huyeát
maïch xuoáng mieàn haï löu soâng Döông Töû. Cuoäc coâng haõm keùo daøi ñeán naêm naêm, söû duïng haøng ngaøn
thuyeàn beø vaø haøng vaïn binh só. Caùc chuyeân vieân haûi quaân ngöôøi Haùn, Trieàu Tieân, Nöõ Chaân, Hoài Hoät vaø
Ba Tö ñöôïc ñieàu ñoäng vaøo vieäc cheá taïo caùc loaïi chieán thuyeàn. Kyõ sö ngöôøi Muslim cheá taïo nhöõng
suùng baén ñaù coù theå neùm nhöõng taûng ñaù naëng haøng traêm pounds. Hai beân ñeàu phaûi döïa vaøo thuyeàn
beø ñeå chuyeân chôû quaân nhu, thöïc phaåm vaø tieáp lieäu.
Naêm 1271, Kublai ñoåi quoác hieäu laø Nguyeân, toå chöùc trieàu ñình vaø haønh chaùnh theo loái cuûa nhaø Toáng.
Tuy vaãn laø moät trieàu ñaïi töø beân ngoaøi, nhaø Nguyeân nay ñaõ thöïc söï laø moät chính quyeàn Trung Hoa
vaø ngöôøi ta coù theå coi nhö moät cuoäc ñuoåi höôu tranh ñænh giöõa hai theá löïc baéc nam vì tuyeät ñaïi ña
soá löïc löôïng cuûa hai beân cuõng ñeàu laø ngöôøi Haùn.
Veà phía nhaø Toáng ôû mieàn nam, vaán ñeà chæ huy töông ñoái loûng leûo. Nhaø vua luùc ñoù coøn nhoû tuoåi vaø
caùc ñaïi thaàn moãi ngöôøi moät yù, khoâng thoáng nhaát. Sau khi quaân Moâng Coå vöôït qua ñöôïc Tröôøng
giang, baø Thaùi Haäu xuoáng chieáu Caàn vöông nhöng ngöôøi Moâng Coå söû duïng chieán thuaät taøn saùt thò uy
gieát saïch nhöõng thò traán naøo choáng traû laïi hoï neân sau cuøng trieàu ñình phaûi ñaàu haøng ñeå traùnh ñoå
maùu25. Nhöõng toân thaát nhaø Toáng chaïy veà vuøng duyeân haûi coá gaéng choáng traû theâm ñöôïc ba naêm
nhöng tôùi naêm 1279 thì bò hoaøn toaøn tieâu dieät.

19
Sau khi chieám ñöôïc toaøn boä Trung Hoa vaø caû khu vöïc Vaân Nam, nhaø Nguyeân möu tính
vieäc tieán chieám toaøn boä bieån phía ñoâng vaø phía nam tröôùc laø kieåm soaùt con ñöôøng haøng
haûi, sau laø laøm baøn ñaïp ñaùnh AÁn Ñoä. Naêm 1277, nhaø Nguyeân ñem quaân taán coâng Mieán
Ñieän, naêm 1281 laïi chuû möu ñaùnh Chieâm Thaønh. Tuy treân danh nghóa, ngöôøi Chaêm
cuõng nhö ngöôøi Vieät ñaõ baèng loøng thaàn phuïc nhaø Nguyeân nhöng vua caû hai nöôùc ñeàu
khoâng chòu sang chaàu ôû Ñaïi Ñoâ nhö hoï yeâu caàu maø chæ mang ñoà tieán coáng. Nguyeân
chuùa lieàn sai ngöôøi sang giaùm quoác Ñaïi Vieät vaø sai Sagatou (Toa Ñoâ) vaø Löu Thaâm
sang Chieâm Thaønh ñaët neàn moùng cai trò.

Vaøo thôøi kyø ñoù tuy vua Indravarman ñaõ giaø yeáu nhöng thaùi töû Harijit laø ngöôøi quaät
cöôøng khoâng chaáp nhaän söï ñoâ hoä khieán cho quan laïi nhaø Nguyeân phaûi quay trôû veà
nöôùc. Hoát Taát Lieät lieàn sai Sagatou chuaån bò binh thuyeàn sang ñaùnh Chieâm Thaønh (vì
ñöôøng boä ñaõ bò Ñaïi Vieät töø choái khoâng cho möôïn). Naêm 1282, Sagatou ñem 1000 chieán
thuyeàn ñoå boä bôø bieån, thaùi töû Harijit ñem quaân choáng giöõ. Moät vaïn quaân Chieâm chieán
ñaáu trong 6 giôø nhöng chòu khoâng noåi phaûi ruùt lui, quaân Moâng Coå vaøo thaønh gieát saïch
daân cö trong ñoù. Vua Indravarman cho ñoát kinh ñoâ roài ruùt vaøo röøng nuùi.

Ngaøy hoâm nay, khi noùi ñeán vieät trieät binh leân cao nguyeân chuùng ta khoù coù theå hình
dung ñöôïc söï khaùc bieät giöõa moät söï ruùt lui ñeå baûo toaøn löïc löôïng, thay ñoåi töø chieán
tranh traän ñòa ôû ñoàng baèng sang chieán tranh tieâu hao söû duïng caùc caên cöù treân nuùi. Nhìn
vaøo thaønh quaû cuûa cuoäc chieán ñaáu khaùng Nguyeân cuûa Champa, chuùng ta coù theå tin ñöôïc
raèng ñaõ coù nhöõng chuaån bò laâu daøi vaø nhöõng töông quan maät thieát giöõa caùc daân toäc
trong laõnh thoå Chieâm Thaønh. Taâm Quaùch-Langlet nhaán maïnh laø chính vì coù nhöõng lieân
heä giöõa daân chuùng treân thöôïng du vaø vuøng duyeân haûi neân nhieàu vua Chaêm goác töø röøng
nuùi vaø moãi khi loaïn laïc chaâu baùu thöôøng ñöôïc ñöa leân göûi nôi caùc boä laïc ôû cao nguyeân
vaø troán leân röøng moãi khi bò beân ngoaøi taán coâng.26

Quaân Moâng Coå tieán chieám nhöõng thaønh thò khaùc, vua Chieâm cho ngöôøi ñieàu ñình nhöng
Sagatou ñoøi nhaø vua phaûi ñích thaân xuoáng chaàu. Indravarman cho ngöôøi caäu laø
Bhadradeva ñem leã vaät tieán coáng, laáy côù laø ñang bò beänh khoâng theå thaân haønh tôùi ñöôïc.
Hai beân qua laïi giaèng co cho ñeán khi Sagatou nghe tin vua Chieâm ñaõ daøn 2 vaïn quaân
vaø cho ngöôøi sang Ñaïi Vieät, Chaân Laïp vaø Java xin lieân binh ñeå cuøng khaùng cöï, quaân
Moâng Coå lieàn tieán leân, tuy thaéng traän luùc ñaàu nhöng bò ngöôøi Chieâm Thaønh duøng chieán
thuaät du kích quaáy nhieãu khieán cho hoï phaûi toån thaát naëng neà.

Nguyeân chuû phaûi cho theâm quaân sang tieáp vieän vaø quaân Moâng Coå phaûn coâng ñaùnh baïi
quaân Chieâm vaøo ngaøy 14 thaùng 6 naêm 1283. Vua Indravarman laïi ruùt vaøo röøng tieáp tuïc
chieán thuaät du kích. Quaân Moâng Coå ôû laâu bò thieät haïi naëng, quaân lính chaùn naûn boû troán
raát ñoâng khieán Hoát Taát Lieät phaûi göûi theâm 15,000 quaân nöõa. Ngôø ñaâu thuyeàn cuûa quaân
Moâng Coå bò baõo khieán moät soá bò maát tích, phaàn coøn laïi khi ñoå boä ñöôïc vaøo cöûa beå Sri
Banoy (Thò Naïi) thì Sagatou ñaõ ñoát doanh traïi ñem quaân quay veà roài.

20
Ñoaøn quaân tieáp vieän vì theá nhö raén maát ñaàu khoâng coøn coù theå uy hieáp trieàu ñình Chieâm
Thaønh ñöôïc nöõa. Vua Indravarman göûi söù giaû ñeán than phieàn raèng Sagatou ñaõ taøn phaù
nöôùc Chieâm neân khoâng coøn gì ñeå daâng cho thieân trieàu, heïn sang naêm seõ sai con ñem leã
vaät tieán coáng, taïm thôøi cho chaùu noäi sang chaàu nhaø Nguyeân. Ba thaùng sau, vua
Indravarman cho ngöôøi ñem daâng Nguyeân ñeá baûn ñoà nöôùc Chieâm vaø baèng loøng thaàn
phuïc neáu quaân Moâng Coå ruùt veà. Tuy vaäy quaân Moâng Coå vaãn tieáp tuïc chieám ñoùng khieán
ngöôøi Chieâm Thaønh phaûi chieâu taäp binh maõ, laäp nhöõng caên cöù phoøng ngöï trong röøng
nuùi. Chaúng bao laâu vì khí haäu khaéc nghieät, khoâng quen thuûy thoå neân quaân Nguyeân bò
thieät haïi nhieàu vaø Nguyeân ñeá phaûi möôïn ñöôøng boä nöôùc Nam caát binh töø treân ñaùnh eùp
xuoáng.

Vua nhaø Traàn cuõng theo ñöôøng loái cuûa ngöôøi Chieâm Thaønh nhaát quyeát khoâng sang
chaàu, chæ sai ngöôøi chuù hoï laø Traàn Di AÙi thay maët. Moät caâu hoûi cuõng caàn ñöôïc ñaët ra laø
taïi sao nhaø Nguyeân laïi ñaët chuû ñieåm ñaùnh xuoáng mieàn nam baèng caùch xaâm laán Chieâm
Thaønh vaø taäp trung moät löïc löôïng khaù lôùn ñeå taán coâng tieåu quoác naøy. Döôùi nhaõn quan
chieán löôïc cuûa trieàu ñình Moâng Coå, Ñaïi Vieät khoâng phaûi laø moät moái lo taâm phuùc maø hoï
cho raèng Chieâm Thaønh môùi thöïc söï laø moät bao lôn ñoùng vai troø quan troïng treân haûi trình
thöông maïi giöõa Trung Hoa, caùc nöôùc mieàn Nam AÙ tôùi taän Trung Ñoâng.

Neáu nhaø Nguyeân hoaøn thaønh keá hoaïch chinh phuïc Chieâm Thaønh vaø caùc ñaûo quoác khaùc
thì luùc ñoù Ñaïi Vieät bò bao vaây töù phía, naèm loït trong vuøng aûnh höôûng cuûa hoï, khoâng
ñaùnh cuõng tan. Chính vì theá, khi ñeà cao nhöõng chieán thaéng cuûa nhaø Traàn, chuùng ta chôù
queân raèng nhöõng chieán thaéng ñoù phaàn lôùn chính vì nhaø Nguyeân ñaõ thaát baïi trong vieäc
chieám lónh nhöõng tieåu quoác ôû phía nam vaø coâng ñaàu trong vieäc ngaên chaën söï baønh
tröôùng cuûa ñeá quoác Moâng Coå laø trieàu ñaïi Indravarman cuûa ngöôøi Chaêm. Ñaïi Vieät chæ
coù theå phaûn coâng sau khi quaân Moâng Coå ñaõ hoaøn toaøn thaát baïi ôû Chieâm Thaønh vaø quaân
ta coù theå taäp trung löïc löôïng ñeå taán coâng vaøo nhöõng ñôn vò Moâng Coå ñoàn truù hay taäp
kích nhöõng taøn quaân ñang treân ñöôøng ruùt lui.

Neáu ngöôøi Chaêm thaát baïi trong vieäc ngaên chaën quaân Moâng Coå trôû thaønh moät phaàn cuûa
ñeá quoác Nguyeân Moâng thì caùnh quaân cuûa Sagatou seõ vöôn ra baét tay ñöôïc vôùi theá löïc
cuûa Esen Temur taïi Pagan (Mieán Ñieän) thì nöôùc ta khoâng ñaùnh cuõng bò nuoát chöûng. Sau
moät traêm naêm döôùi quyeàn cai trò cuûa nhaø Nguyeân, khi Chu Nguyeân Chöông leân ngoâi,
Ñaïi Vieät seõ maëc nhieân trôû thaønh laõnh thoå cuûa nhaø Minh vaø vieäc ñöùng leân giaønh quyeàn
töï chuû seõ voâ vaøn khoù khaên. Tröôøng hôïp nöôùc ta cuõng gioáng nhö nhöõng tieåu quoác ôû mieàn
taây nam vaø taây Trung Hoa, sau ñôøi Nguyeân ñaõ hoaøn toaøn bieán maát.

Chuùng ta cuõng khoâng theå boû qua moät thöïc teá, thoaït ñaàu khi nhaø Traàn aùp duïng loái ñaùnh
chính qui, duøng ñaïi quaân ñoái phoù tröïc dieän vôùi quaân Moâng Coå theo caùch cuûa nhaø Toáng
ñaõ khoâng mang laïi keát quaû khaû quan neân phaûi chuyeån sang loái ñaùnh du kích, vöôøn
khoâng nhaø troáng kieåu Chieâm Thaønh, duøng tieâu hao chieán ñeå cho ñòch töï huyû. Leõ dó
nhieân, trieàu ñình vaø töôùng laõnh Ñaïi Vieät ñaõ ruùt tæa töø kinh nghieäm cuûa chính mình

21
nhöng cuõng coù theå tham baùc theâm nhöõng kinh nghieäm cuûa caùc quoác gia khaùc, ñieån hình
laø Mieán Ñieän Chieâm Thaønh, vaø Chaân Laïp trong moät cuoäc chieán traûi roäng khaép vuøng
Ñoâng Nam AÙ chaâu.

Cao trieàu vaø taøn luïi

Naêm Taân Söûu (1301), vua Traàn Nhaân Toâng (khi aáy ñaõ ñi tu vaø laøm Thaùi Thöôïng
Hoaøng) sang Chieâm Thaønh du ngoaïn, coù öôùc gaû coâng chuùa Huyeàn Traân cho vua Chieâm
laø Cheá Maân vaø vua Chieâm ñem daâng hai chaâu OÂ, Lyù laøm sính leã naêm Bính Ngoï (1306).
Naêm sau Cheá Maân töø traàn, vua Traàn Anh Toâng sai ngöôøi giaû tieáng vaøo ñieáu tang roài tìm
caùch cöùu coâng chuùa veà nöôùc. Ngöôøi Chieâm bò löøa neân luoân luoân tìm caùch ñoøi laïi nhöõng
vuøng ñaát ñaõ nhöôøng cho Ñaïi Vieät gaây ra nhieàu cuoäc xung ñoät trong suoát töø 1311 ñeán
1360 laø naêm Cheá Boàng Nga leân caàm quyeàn. Tôùi ñaây, bang giao Vieät – Chieâm böôùc vaøo
moät giai ñoaïn môùi khi Champa coù moät minh quaân neân ñi leân trong khi Ñaïi Vieät laïi laâm
vaøo caûnh suy thoaùi bôûi moät soá vua chuùa baát taøi.

22
 Tieán trình xaâm laán cuûa ngöôøi Vieät
(Proceedings of the Seminar on Champa, 1994) tr. iii

23
 Cheá Boàng Nga, oâng laø ai?

Coù thôøi kyø ngöôøi Chieâm Thaønh laø moät noãi ñe doïa lôùn cho ngöôøi Vieät. Ñoù laø trieàu ñaïi thöù 12 döôùi
quyeàn cai trò cuûa moät oâng vua raát duõng löôïc trong khoaûng 30 naêm cuoái theá kyû thöù 14. OÂng vua ñoù
ngöôøi Trung Hoa goïi laø Ngo-ta Ngo-cho (maø ngöôøi Trung Hoa dòch aâm thaønh A Ñaùp A Giaû -
阿答阿者) coøn chuùng ta goïi laø Cheá Boàng Nga. Cheá Boàng Nga leân ngoâi vaøo khoaûng 1360 vaø ngay
sau ñoù lieân tieáp ñem quaân ra ñaùnh Ñaïi Vieät trong suoát 30 naêm lieàn, nhieàu laàn ñaïi thaéng cho ñeán khi
oâng ta bò gieát vì moät ngöôøi ñaày tôù laøm phaûn.

Naêm 1361, Cheá Boàng Nga ñem quaân tieán ñaùnh cöûa bieån Ñaø Lyù (nay laø Quaûng Bình) khieán quan quaân
Ñaïi Vieät phaûi boû chaïy. Quaân Chieâm cöôùp phaù vaø taøn saùt daân chuùng roài quay trôû ra bieån. Vua Traàn
Duï Toâng laäp töùc ra leänh cho phoøng thuû. Ñeán naêm sau, ngöôøi Chaêm laïi sang quaáy phaù Hoùa chaâu, ñoát
chaùy nhieàu nhaø cöûa. Vua Traàn sai Ñoã Töû Bình ñem binh choáng giöõ, cuûng coá vaø taùi toå chöùc caùc binh
ñoäi vuøng Thuaän Hoùa.

Vaøi naêm sau, nhaân dòp nam thanh nöõ tuù vui chôi ngaøy xuaân AÁt Tò (1365) ngöôøi Chaêm ñaõ phuïc kích
saün ôû caùc vuøng ñoài nuùi chung quanh baát ngôø xoâng ra baét coùc thanh nieân roài chaïy maát. Naêm sau hoï
laïi giôû troø cuõ nhöng töôùng Phaïm A Song ñaõ döï bò neân phaûn coâng ñaùnh ñuoåi ñöôïc hoï. Thaùng gieâng
naêm 1368, Traàn Theá Höng vaø Ñoã Töû Bình ñöôïc leänh ñem quaân ñi bình Chieâm. Vöøa luùc ñoù Cheá Boàng
Nga sai söù sang caàu hoøa xin traû laïi ñaát ñai ñaõ laán chieám. Söù giaû bò ñuoåi veà vaø Cheá Boàng Nga ñaõ
chuaån bò mai phuïc saün ôû moät nôi teân goïi laø Chieâm Ñoäng (nay thuoäc Thaêng Bình), ñaùnh tan quaân nhaø
Traàn, Traàn Theá Höng bò baét coøn Ñoã Töû Bình phaûi ruùt veà.

Cuõng naêm ñoù, beân Trung Hoa Chu Nguyeân Chöông ñaùnh ñuoåi ñöôïc ngöôøi Moâng Coå laäp neân nhaø Minh,
xöng ñeá nieân hieäu Hoàng Voõ, ñaët thuû ñoâ ôû Nam Kinh. Cheá Boàng Nga sai söù laø Hoå Ñoâ Man (虎都蠻)
sang möøng ñem voi, hoå vaø caùc saûn vaät tieán coáng. Minh ñeá sai Ngoâ Duïng (吳用), Nhan Toâng Loã
(顏宗魯), Döông Taûi (楊載) ñöa tieãn veà nöôùc, phong cho laøm Chieâm Thaønh quoác vöông, ban aán tín, 1
quyeån lòch Ñaïi Thoáng vaø 50 taám luïa theâu vaøng (金綺). Trong saéc thö göûi Chieâm vöông coù vieát:

Ngaøy moàng boán thaùng hai naêm nay, Hoå Ñoâ Man ñem voi vaø hoå ñeán, taám loøng thaønh cuûa vöông
traãm raát hoan hæ. Thaønh thöû Ñoâ Man chöa ñeán nôi, traãm ñaõ sai söù leân ñöôøng. Traãm ñang ñònh
sai söù ñeán baùo cho vöông hay laø Trung Quoác bò ngöôøi Hoà chieám cöù moät traêm naêm nay, di ñòch ôû
khaép moïi choán laøm hö hoûng caû luaân thöôøng. Vì theá traãm phaûi phaùt binh ñaùnh deïp, maát hai möôi
naêm môùi bình ñöôïc di ñòch.

Nay traãm laøm chuû Trung Quoác, thieân haï ñeàu yeân oån, e raèng caùc nöôùc phieân di chöa bieát neân sai
söù ñi baùo cho caùc nöôùc. Ngôø ñaâu söù giaû cuûa quoác vöông ñaõ ñeán tröôùc roài, thaønh yù raát möïc,
traãm quaû laø vui möøng. Nay ban cho moät baûn Ñaïi Thoáng Lòch, kim yû, vaûi sa naêm möôi taám ñeå

24
vöông bieát ñaïo maø phuïng meänh trôøi, daân chuùng Chieâm Thaønh an cö laïc nghieäp, vöông cuõng maõi
maõi baûo toàn ñöôïc loäc vò, phuùc ñeán chaùu con.

Mong thöôïng ñeá chöùng giaùm cho, vöông chôù beâ treã.27

Töø ñoù ngöôøi Chaêm haøng naêm mang coáng phaåm sang Trung Hoa ñöôïc vua nhaø Minh cho ngöôøi sang teá
sôn xuyeân vaø giaùm khaûo caùc kyø thi.

Veà phaàn Ñaïi Vieät, nhaân loaïn Döông Nhaät Leã, meï y chaïy sang Chieâm Thaønh caàu cöùu, baùo caùo tình hình
bieân giôùi vaø söï suy yeáu cuûa nöôùc Nam. Ñöôïc dòp vaøo thaùng 3 naêm 1371 Cheá Boàng Nga taäp trung
chieán thuyeàn tieán vaøo cöûa Ñaïi An taán coâng Ñaïi Vieät. Theo söû thuaät laïi, oâng ta ñi thaúng vaøo kinh ñoâ
“nhö ñi chôi maùt”28, khoâng nôi naøo coù quaân choáng giöõ. Vua Ngheä Toâng boû chaïy khoûi kinh ñoâ khieán
quaân Chieâm vaøo Thaêng Long laáy heát vaøng baïc chaâu baùu, baét caû ñaøn baø treû con roài ñoát saïch cung
ñieän, saùch vôû.

Naêm sau, vua Chieâm laïi daâng bieåu leân Minh ñeá keå toäi Ñaïi Vieät trong ñoù coù caâu:

... Ngaøy nay ngöôøi An Nam laïi ñem binh sang chieám ñaát chuùng toâi, cöôùp boùc nhaân daân toâi. Vì theá
thaàn xin Beä Haï giuùp cho chuùng toâi vuõ khí, nhaïc khí vaø nhaïc sö ñeå ngöôøi An Nam thaáy Chieâm
Thaønh laø phieân thuoäc cuûa Beä Haï maø khoâng quaáy nhieãu nöõa.29

Tuy nhieân theo Vieät söû, nhaø Traàn khoâng heà ñoäng binh trong thôøi kyø naøy vaø ñaây laø moät söï vu caùo
cuûa Cheá Boàng Nga, chæ coát sao nhaø Minh ñeå yeân cho ngöôøi Chieâm Thaønh loäng haønh. Chu Nguyeân
Chöông sau ñoù ñaõ “haï chæ” baét hai nöôùc khoâng ñöôïc gaây can qua vaø ñoàng yù cho ngöôøi Chaêm ñöôïc
sang “du hoïc” veà aâm nhaïc taïi Phuùc Kieán.

Cuõng vaøo thôøi ñoù, bieån ñoâng coù raát nhieàu haûi khaáu, Cheá Boàng Nga ñem binh thuyeàn ra ñaùnh chìm vaø
cöôùp veà hai möôi thuyeàn chôû 70,000 pounds goã quí 30ñöa sang tieán coáng nhaø Minh khieán vua Hoàng
Voõ raát haøi loøng, ban thöôûng haäu hó.

Ngöôøi Chieâm laïi tieáp tuïc quaáy phaù khieán vua Ngheä Toâng phaûi truyeàn ngoâi cho em laø thaùi töû Kính, töùc
vua Dueä Toâng. Traàn Dueä Toâng quyeát ñoaùn hôn anh nhaát ñònh ñem binh traû thuø. Cheá Boàng Nga voäi
vaøng vieát thö keå toäi nhaø Traàn vôùi Minh ñeá khieán nhaø Minh laïi phaûi xuoáng chieáu yeâu caàu hai beân baõi
binh.

Ñaàu naêm 1374, Traàn Dueä Toâng quyeát ñònh thaân chinh ñi ñaùnh Cheá Boàng Nga neân sai Leâ Quí Ly luyeän
taäp quaân só, ñoùng chieán thuyeàn vaø tích tröõ löông thaûo, söûa sang ñöôøng saù. Ñeán thaùng gieâng naêm
1377, Dueä Toâng thaân tieân só toát ñem 12 vaïn quaân tieán sang. Cheá Boàng Nga hoaûng sôï voäi vaøng
söûa soaïn hai 31 maâm vaøng ñem tieán coáng nhöng Ñoã Töû Bình daáu ñi roài daâng sôù noùi doái raèng Cheá
Boàng Nga ngaïo maïn voâ leã, xin vua cöû binh sang ñaùnh.

25
Quaân ta tieán theo bôø bieån vaøo cöûa Nhaät Leä, ñoùng taïi ñoù hôn moät thaùng taäp luyeän ñeå chôø Leâ Quí
Ly ñem löông thaûo theo ñöôøng thuûy. Ngaøy 23 thaùng gieâng, ñaïi quaân vaøo ñeán soâng Shri Banoy,
ñoùng laïi ñoàn YÛ Mang saùt vôùi chieán luõy (palisade) Cheá Boàng Nga döïng leân ñeå baûo veä kinh ñoâ Vijaya.
Moät ngöôøi Chaêm traù haøng ñeán taâu vôùi Dueä Toâng laø kinh ñoâ hieän ñang boû troáng, vua Chieâm ñaõ boû
chaïy vaø neáu ñaùnh nhanh seõ baét ñöôïc Cheá Boàng Nga. Ñaïi töôùng Ñoã Leã heát söùc ngaên caûn, xin cho
ngöôøi ñi thaùm thính tröôùc nhöng vua Dueä Toâng khoâng nghe coøn maéng Ñoã Leã nhaùt nhö ñaøn baø.

Ngaøy 24, nhaø vua maëc nhung phuïc ñen, cöôõi ngöïa ñen, theo sau laø Ngöï Caâu Vöông Huùc, maëc ñoà
traéng cöôõi ngöïa traéng daãn binh tieán vaøo. Ñoät nhieân phuïc binh ngöôøi Chaêm ñoå ra, vua Dueä Toâng giaät
mình ngaõ ngöïa cheát ngay taïi choã. Ñaïi töôùng Ñoã Leã, Nguyeãn Naïp Hoøa vaø haønh khieån Phaïm Huyeàn Linh
bò gieát. Ñoã Töû Bình vaø Leâ Quí Ly ôû haäu quaân boû chaïy veà. Ngöï Caâu Vöông bò baét.

Cheá Boàng Nga ñem quaân ñaùnh ñuoåi ñeán taän Thanh Ngheä, ñaùnh tan quaân nhaø Traàn roài vaøo kinh ñoâ
cöôùp phaù suoát moät ngaøy. Ñeán khi ra khôi, chieán thuyeàn cuûa Chieâm Thaønh bò baõo ñaém maát nhieàu
nhöng nhöõng ñoà cöôùp ñöôïc cuõng ñuû ñeå tieán coáng nhaø Minh trong naêm ñoù. Cheá Boàng Nga laïi gaû con
gaùi cho Ngöï Caâu Vöông Huùc roài thaùng 5 naêm 1378 ñöa y veà Ngheä An phong laøm traán thuû. Ñeán
thaùng 6 Cheá Boàng Nga laïi ñem binh vöôït soâng Ñaïi Hoaøng ñaùnh tan quaân cuûa Ñoã Töû Bình, chieám laáy
kinh ñoâ Thaêng Long haï nhuïc quaân Nam baèng caùch baét quan kinh doaõn laø Leâ Gioác phaûi suïp laïy32 nhöng
Leâ Gioác khoâng chòu neân bò gieát. Laàn naøy quaân Chieâm laïi cöôùp boùc ñöôïc raát nhieàu.

Vua Ngheä Toâng chæ coøn nöôùc ñem caùc vaøng baïc chaâu baùu daáu trong nuùi Thieân Kieán vaø ñoäng Khaû Laêng.
Naêm 1380, Cheá Boàng Nga laïi ñem quaân ra ñaùnh, tuyeån binh ngay taïi Taân Bình vaø Thuaän Hoùa, chieám
Ngheä An vaøo thaùng 3, chieám Thanh Hoùa vaøo thaùng tö. Vua Ngheä Toâng (luùc naøy tuy nöôùc ta ñaõ coù
vua môùi con vua Dueä Toâng, töùc Pheá Ñeá Hieãn nhöng quyeàn haønh vaãn naèm trong tay Ngheä Toâng) sai Leâ
Quí Ly, Ñoã Töû Bình ñem quaân ñoùn ñaùnh quaân Chieâm. Tuy luùc ñaàu coù moät soá töôùng laõnh heøn nhaùt boû
chaïy nhöng veà sau quaân nhaø Traàn quyeát chí neân ñaùnh baïi ñöôïc quaân Chieâm khieán Cheá Boàng Nga phaûi
ruùt veà.

Tuy Cheá Boàng Nga bò thua nhöng ôû thôøi kyø naøy caùc chaâu Ngheä An, Thuaän Hoùa, Taân Bình vaãn thuoäc veà
ngöôøi Chaêm, thaønh thöû trieàu ñình laâm vaøo caûnh tuùng quaãn phaûi ñaët ra thueá thaân, tuyeån ñeán caû sö
saõi vaø nhöõng daân saéc toäc ñeå ñuû ngöôøi choáng giaëc. Töø ñoù trieàu ñình luùc naøo cuõng nôm nôùp ñeán noãi
caùc baøi vò, thaàn töôïng cuûa caùc baäc tieân vöông ôû caùc laêng Quaéc Höông, Thaùi Ñöôøng, Long Höng, Kieán
Xöông cuõng phaûi ñem daáu ñi sôï ñòch phaù.

Muøa xuaân naêm 1382, Cheá Boàng Nga laïi ñem quaân vaøo Thanh Hoùa. Phuïc binh cuûa Nguyeãn Ña Phöông
ñoå ra ñaùnh ñoát ñöôïc chieán thuyeàn cuûa Cheá Boàng Nga khieán quaân Chieâm phaûi leân boä chaïy vaøo trong
nuùi. Quaân ta truy kích trong ba ngaøy ñeán taän Ngheä An, voâ soá quaân Chieâm bò cheát ñoùi. Thöøa thaéng,
vua Ngheä Toâng sai Leâ Quí Ly ñem chieán thuyeàn ñaùnh vaøo Chieâm Thaønh nhöng bò baõo phaûi quay veà.

Cheá Boàng Nga cuøng tuøy töôùng La Khaûi lieàn chuaån bò moät traän taán coâng taùo baïo. Tröôùc ñaây quaân
Chieâm vaãn chæ ñaùnh vaøo kinh ñoâ theo ñöôøng thuûy, laàn naøy – vôùi söï chieám giöõ Thanh Hoùa ñeán saùt
Ninh Bình – Cheá Boàng Nga lieàn sai moät ñaïo quaân vöôït ñöôøng röøng qua phía Laøo ñaùnh voøng xuoáng

26
Quaûng Oai, phía baéc kinh ñoâ. Vua Ngheä Toâng kinh haõi sai Leâ Maät OÂn choáng giöõ. Leâ Maät OÂn chia binh ra
giöõ caùc cöûa Khoång Muïc, Tam Kyø nhöng bò töôïng binh cuûa quaân Chieâm baát thaàn xoâng ra ñaùnh tan
naùt, Maät OÂn bò giaëc baét. Thöôïng hoaøng voäi vaøng sai Nguyeãn Ña Phöông baûo veä kinh thaønh coøn mình
thì boû chaïy ra Ñoâng Ngaøn (1383).

... Coù ngöôøi hoïc troø teân Nguyeãn Moäng Hoa thaáy vaäy töùc laém, lieàu maïng maëc nguyeân aùo muõ maø
loäi xuoáng nöôùc, ñöa tay giöõ thuyeàn ngöï, khaån thieát xin thöôïng hoaøng Ngheä Toâng ôû laïi chæ huy
quan quaân ñaùnh giaëc, chôù neân voäi ñi laùnh naïn maø laøm naûn loøng ngöôøi. Thöôïng Hoaøng Ngheä Toâng
vaãn cho thuyeàn ñi gaáp, khoâng ñeám xæa gì ñeán lôøi cuûa Nguyeãn Moäng Hoa.33

Cheá Boàng Nga chieám kinh ñoâ ôû ñoù tôùi taän ñaàu naêm 1384 môùi ruùt veà. Vua nhaø Minh naêm naøo cuõng
ñöôïc Chieâm Thaønh tieán coáng haäu hó neân chaúng buoàn can thieäp. Ñeán naêm 1386, vua Minh vieát thö
cho Ngheä Toâng cho hay saép ñem quaân bình ñònh Chieâm Thaønh vaø ra leänh cho Ñaïi Vieät söûa soaïn 100
voi traän cuøng caùc traïm löông thöïc suoát töø Vaân Nam tôùi Ngheä An. Nhaø Traàn khoâng laáy gì laøm phaán
khôûi tröôùc ñeà nghò naøy, laïi sôï quaân Minh coù yù ñoà xaâm chieám nöôùc ta neân voäi vaøng thoaùi thaùc.34 Vaû
laïi xöa nay vua Minh vaãn troïng ñaõi Cheá Boàng Nga, ngay naêm ñoù cuõng ñaõ cho söù giaû ñöa con trai Cheá
Boàng Nga (sang tieán coáng 54 con voi) veà nöôùc. Naêm sau ngöôøi Chaêm laïi ñem sang Taøu 51 con voi,
traàm höông (eaglewood) vaø söøng teâ vaø ñöôïc tieáp ñaõi raát troïng theå.

Thuyû quaân Chaêm vaø Khmer giao chieán treân hoà Tonleù Sap
Angkor, Splendors of the Khmer Civilization, 2002 tr. 236

Cuoái naêm 1386, vua Minh raát böïc mình khi hay tin voi cuûa Chaân Laïp ñem tieán coáng ñi ngang ñòa
phaän Chieâm Thaønh bò Cheá Boàng Nga giöõ laïi ¼ neân göûi thö khieån traùch nhöng thö chöa tôùi thì söù boä
Chieâm Thaønh ñaõ tôùi daâng leã vaät vaø laïi ñöôïc tieáp ñoùn raát noàng haäu.

Veà phaàn nöôùc ta, tình hình caøng ngaøy caøng ñen toái. Thaáy Leâ Quí Ly ñöôïc thöôïng hoaøng tin duøng, Ñeá
Hieãn taâu vua xin tröø ñi nhöng laïi bò giaùng xuoáng laøm Minh Ñöùc ñaïi vöông roài bò thaét coå cheát, nhöõng

27
ngöôøi ñoàng möu ñeàu bò haïi. Con uùt vua Ngheä Toâng leân ngoâi töùc vua Thuaän Toâng, trieàu chính ñoå naùt,
giaëc giaõ noåi leân khaép nôi.

Naêm 1389, quaân Chieâm laïi sang ñaùnh nöôùc ta. Vua sai Leâ Quí Ly caàm quaân choáng giaëc. Leâ Quí Ly
nghinh ñòch hôn 20 ngaøy, keùo heát thuyeàn leân bôø ñeå ñôïi. Cheá Boàng Nga ñoùng ôû thöôïng nguoàn soâng
Löông, giaû vôø boû ñi, Leâ Quí Ly ñem quaân truy kích. Tröôùc khi quaân ta coù theå laäp phoøng tuyeán choáng
giöõ thì ñaõ bò quaân Chieâm phuïc kích saün xoâng ra cheùm gieát. Cheá Boàng Nga thöøa cô phaù ñaäp nöôùc,
nöôùc traøn xuoáng khieán quaân nhaø Traàn maát raát nhieàu thuyeàn beø. Leâ Quí Ly thaáy quaân tan vôõ voäi
vaøng boû chaïy, giao quyeàn cho tì töôùng Phaïm Khaû Vónh vaø Nguyeãn Ña Phöông ôû laïi choáng giaëc. Thaáy
theá yeáu, caùc töôùng giaû vôø baøy traän roài cuõng phaûi chaïy theo.

Cheá Boàng Nga ñuoåi theo ñeán Hoaøng giang, thöôïng hoaøng sai ñoâ töôùng laø Traàn Khaùt Chaân ñem binh
choáng giöõ. Vua toâi oâm nhau khoùc maø töø bieät ñuû bieát khieáp sôï ñeán chöøng naøo. Traàn Khaùt Chaân ñem
quaân ñoùng ôû Haûi Trieàu vaø Tieân Löõ. Ñeán thaùng gieâng naêm 1390, Cheá Boàng Nga ñem hôn 100 chieán
thuyeàn ñeán thò saùt. Hoaøng ñeä laø Traàn Nguyeân Dieäu ñem quaân baûn boä ra haøng giaëc hi voïng ñöôïc
ngöôøi Chaêm ñöa leân laøm vua. Cuøng luùc ñoù, moät nhaø sö laø Phaïm Sö OÂn noåi leân ñaùnh chieám kinh ñoâ,
thöôïng hoaøng vaø vua phaûi boû kinh ñoâ maø chaïy, cho trieäu töôùng Hoaøng Theá Phöông ñang ñoùng ôû
Hoaøng Giang ra cöùu.

May laøm sao, moät tieåu töôùng cuûa Cheá Boàng Nga bò toäi sôï neân ra haøng, baùo cho Traàn Khaéc Chaân bieát
laø thuyeàn ngöï cuûa vua Chieâm sôn maøu xanh luïc. Khi maáy traêm chieán thuyeàn cuûa Cheá Boàng Nga vaø
Nguyeân Dieäu keùo tôùi, Khaéc Chaân cho taäp trung suùng baén xoái xaû vaøo chieác thuyeàn ngöï, Cheá Boàng Nga
bò truùng ñaïn cheát. Nguyeân Dieäu lieàn caét ñaàu y cheøo thuyeàn trôû veà beân quaân Nam. Quaân Chieâm thaáy
chuû töôùng ñaõ töû traän voäi vaøng chaïy veà Hoaøng giang hôïp vôùi phoù töôùng cuûa Cheá Boàng Nga laø La
Khaûi.

Söû keå raèng khi ñaàu Cheá Boàng Nga ñöôïc phoù töôùng Phaïm Nhö Laït ñem vaøo trình giöõa canh ba,
thöôïng hoaøng hoaûng hoát nhoûm daäy töôûng mình ñaõ bò vaây baét. Ñeán khi nghe ñöôïc tin thaéng traän,
thöôïng hoaøng vui möøng döông döôngï ví mình nhö Haùn Cao Toå thaáy ñaàu Haïng Vuõ.

28
 Phuï nöõ bình daân Ñaøng Trong theá kyû 19 (ngöïc ñeå traàn)

Tôùi ñôøi nhaø Leâ, lòch söû cheùp nhieàu cuoäc giao binh ñaãm maùu giöõa Ñaïi Vieät vaø Chieâm
Thaønh, khoâng ít laàn coù maøu saéc cuûa nhöõng cuoäc chieán tranh dieät chuûng. Cuoäc taøn saùt
qui moâ nhaát coù leõ laø chieán thaéng cuûa vua Leâ Thaùnh Toâng naêm 1471, coù ñeán 60,000
ngöôøi bò gieát, 30,000 ngöôøi bò baét laøm tuø binh trong ñoù coù caû vua Chieâm vaø nhieàu ngöôøi
thuoäc hoaøng toäc.

Vua Leâ Thaùnh Toâng cuõng ra leänh taøn phaù kinh thaønh Vijaya thaønh bình ñòa vaø phaù huyû
toaøn boäâ nhöõng gì lieân quan ñeán vaên hoaù AÁn-Chaøm. Coù theå noùi nguyeân khí cuûa vöông
quoác Champa gaàn nhö hao kieät, ngöôøi Chaêm neáu khoâng bò gieát hay bò baét cuõng bò ñaåy
luøi veà cao nguyeân giao laïi vuøng ñoàng baèng cho ñoái phöông. Cuoäc xaâm thöïc vaên hoaù vaø
chuûng toäc ñaõ vuøi vaên minh Chieâm Thaønh xuoáng ñeå phuû leân treân moät neàn vaên minh hoaøn
toaøn khaùc bieät.

Po Dharma ñaõ nhaän ñònh laø xung ñoät naøy “keát thuùc moät cuoäc ñaáu tranh daøi hôn naêm theá
kyû cuûa vaên minh AÁn Ñoä khaùng cöï laïi neàn vaên minh cuûa Vieät toäc mang maøu saéc Trung
Hoa khi hoï khoâng ngöøng tieán veà phöông nam. Cuoäc ñaáu tranh ñoù ñeàu laø ñaáu tranh ñeå
soáng coøn cuûa caû hai beân vaø töø nhöõng naêm cuoái theá kyû thöù 10 ngöôøi ta chöùng kieán ngöôøi
Chaêm phaûi lieân tuïc ruùt lui tröôùc söùc eùp khoång loà cuûa ngöôøi Vieät. Naêm 1471 chính laø thôøi
khaéc ñaùnh daáu söï chieán thaéng roát raùo cuûa moät neàn vaên hoaù coù coäi nguoàn laø Trung Hoa
treân moät xaõ hoäi AÁn hoaù ñaõ ngöï trò treân baùn ñaûo Ñoâng Döông töø theá kyû thöù tö ”.35

Nhieàu nhaø nghieân cöùu caän ñaïi laïi khoâng ñoàng yù ñaây laø bieán coá ñaùnh daáu söï keát thuùc
cuûa vöông quoác Champa vì tôùi taän theá kyû 19, trieàu ñình Ñaïi Vieät vaãn coøn coâng nhaän
cho ngöôøi Chaêm töï trò ôû moät vaøi nôi, coù theå coi nhö moät tieåu quoác – moät khu vöïc baùn
ñoäc laäp coù toå chöùc haønh chaùnh vaø taäp quaùn rieâng bieät - thaàn phuïc Ñaïi Vieät nhö nhieàu
saéc daân thieåu soá khaùc ôû cao nguyeân mieàn Trung vaø thöôïng du mieàn Baéc36. Chính saùch
cuûa nhaø Nguyeãn ñaõ moâ phoûng theo chuû tröông “ky mi” (loûng daây cöông) vaø “caûi thoå qui

29
nguyeân” cuûa nhaø Thanh, duøng ngöôøi baûn xöù cai trò ñòa phöông roài daàn daàn ñöa ngöôøi
vaøo thay theá.

Tôùi cuoái theá kyû thöù 17, treân saùch vôû vaø baûn ñoà cuûa ngöôøi AÂu Chaâu veõ vuøng Ñoâng Nam
AÙ chuùng ta vaãn thaáy ghi moät tieåu quoác döôùi teân R. (Royaume) de Champa, Tsiompa,
Chiam, Chiam-pa ... chöùng toû raèng ôû moät qui moâ naøo ñoù, vöông quoác Chaêm vaãn hieän
dieän maëc duø theo chính saùch taèm aên daâu, ngöôøi Vieät ñaõ di cö ñeán caùc tænh phía nam
soáng laãn vôùi daân ñòa phöông, laøm chuû moät phaàn ñaát ñai cuûa hoï doïc theo duyeân haûi.37

Nhaän ñònh cuûa Danny Wong Tze Ken töông ñoái khaùch quan khi cho raèng “tuy ngöôøi
Chaêm vaãn ñeà caäp ñeán vöông quoác cuûa hoï trong vuøng Pho Hai-Phan Rang-Phan Ri döôùi
caùi teân Panduranga, thöïc ra ñaây chæ laø moät khu vöïc bò chieám ñoùng. Quan heä Vieät –
Chaêm sau naêm 1697 döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu döïa treân töông quan trung öông –
ñòa phöông; vai troø cuûa giôùi cai trò ngöôøi Chaêm naëng phaàn vaên hoaù vaø kinh teá hôn laø moät
laõnh tuï chính trò”.38

30
 CUNG ÑÌNH

Ngöôøi Chaêm coù hai doøng quí toäc chính thay phieân nhau laøm vua. Doøng Cau (Areca
Palm) cai trò vuøng Panduranga ôû phöông nam coøn doøng Döøa (Coconut) laøm chuû phöông
baéc. Maëc duø bò aûnh höôûng cuûa vaên minh AÁn Ñoä vaø sau naøy vaên minh Hoài giaùo, ngöôøi
Chaêm vaãn coi troïng beân meï hôn vaø cheá ñoä maãu heä coù nguoàn goác töø raát xa xöa.

Theo truyeàn thoáng cuûa hoaøng gia, ngöôøi con trai caû cuûa ngöôøi vôï chính laø ngöôøi coù
quyeàn thöøa keá. Hoaøng thaùi töû – döôùi danh hieäu Yuvaraja – phaûi ñöôïc Hoäi Ñoàng
Nguyeân Laõo Ñaïi Thaàn (Assembly of the Great) chaáp thuaän. Neáu hoaøng haäu khoâng coù
con trai, khi ñoù ngöôøi ta môùi tìm caùc doøng khaùc. Ngay caû nhöõng keû cöôùp ngoâi cuõng vaãn
phaûi ñöôïc Hoäi Ñoàng Nguyeân Laõo hôïp thöïc hoaù.

Sau khi leân ngoâi, taân vöông nhaän moät ñeá hieäu (royal name) vaø thöôøng giöõ suoát thôøi kyø
trò vì vaø chæ sau khi cheát, nhaø vua môùi ñöôïc taán phong moät danh hieäu (posthumous
name) töông töï nhö mieáu hieäu cuûa vua Trung Hoa hay Ñaïi Vieät. Moät ñaëc ñieåm laø vieäc
taán phong coù khi khoâng cöû haønh ngay khi nhaø vua leân ngoâi, chaúng haïn vua Jaya
Parameshvaravarman II leân ngoâi (ascended the throne) töø naêm 1220 nhöng tôùi naêm
1227 môùi chính thöùc ñaêng quang (royal coronation).

Trieàu ñình Champa bao goàm nhieàu chöùc saéc keå caû tu só caùc caáp (Ksatriyas, Brahmans),
hoïc giaû, chieâm tinh gia, chuû teá ... cuøng raát ñoâng cung nhaân, thò thaàn vaø quan laïi. Nhaø
vua coù nhöõng caän thaàn luoân luoân theo saùt hoaøng gia ñeå phuïc dòch nhöng ngöôïc laïi con
caùi hay anh em laïi khoâng ñöôïc ñeán gaàn e ngaïi coù theå xuùc phaïm ñeán long theå ñeå cöôùp
ngoâi.

Trieàu ñình Champa coù raát nhieàu leã nghi phöùc taïp:

... Hoaøng thöôïng ngöï trieàu vaøo chính ngoï moãi ngaøy, ngoài theo tö theá cuûa moät nhaø
sö (chaân gaäp laïi döôùi thaân ngöôøi). Khi ñeán trieàu kieán, ñình thaàn ñöùng thaúng cuùi
chaøo thaät saâu, hai tay khoanh laïi tröôùc ngöïc chöù khoâng phaûi quì. Sau khi trình
taáu xong, ngöôøi ñoù cuõng haønh leã nhö theá moät laàn nöõa chöù khoâng phaûi laøm gì khaùc.
Khi nhaø vua ngöï giaù ra ngoaøi, thöôøng laø hai laàn moãi ngaøy, ngaøi ngöï treân moät thôùt
voi, coù thò veä thoåi tuø vaø, ñaùnh troáng vaø giöông loïng che. Ñi keá beân nhaø vua laø moät
voõ quan böng moät ñóa traàu cau. Ngöï laâm quaân – öôùc chöøng treân moät nghìn ngöôøi
– ñöôïc trang bò baèng giaùo, ñao, khieân, cung teân ñi theo sau. Duø ôû xa ñeán ñaâu,
nhöõng ai troâng thaáy hoaøng thöôïng ñeàu phaûi cuùi chaøo.39

Cuõng coù khi nhaø vua ra ngoaøi baèng xe ñöôïc hoä veä bôûi 30 nöõ binh mang khieân vaø traàu40
hay ngoài voõng baèng vaûi meàm do boán ngöôøi khieâng. Vua Chieâm Thaønh cuõng chuû trì
nhöõng buoåi leã lôùn veà noâng tang nhö leã haï ñieàn hay môû ñaàu cho muøa gaët.

31
Cuõng nhö bao nhieâu vua chuùa khaùc, quoác vöông Champa coù moät haäu cung raát ñoâng
cung phi, myõ nöõ cuøng caùc nhaïc coâng, vuõ coâng. Khi vua cheát, nhöõng hoaøng haäu ñöôïc
vinh döï theo vua xuoáng suoái vaøng theo tuïc leä AÁn Ñoä giaùo. Nhöõng ngöôøi coøn laïi seõ töï
nguyeän suoát ñôøi laøm ñieàu thieän ñeå caàu phuùc cho ngöôøi quaù coá neáu nhö khoâng bò taân
vöông eùp phaûi vaøo cung.

Beân ngoaøi hoaøng cung coù nhöõng quaûng tröôøng ñeå ñua ngöïa, ñua xe traâu hay dieãn haønh
caùc ñoäi töôïng binh, huaán luyeän hoå vaø daõ nhaân.41 Moät ñieàu ñaùng ñeå yù laø chæ coù mình nhaø
vua ñöôïc naèm treân giöôøng coøn caùc ñaïi thaàn chæ naèm treân chieáu. Loïng che cuõng noùi leân
vai troø cuûa moãi ngöôøi. Vua ñöôïc che baèng loïng maøu traéng. Caáp baäc coøn ñöôïc phaân bieät
theo muõ mieän treân ñaàu vaø kieåu toùc.

Y phuïc cuûa nhaø vua trang söùc baèng raát nhieàu vaøng baïc, ñaù quí vaø ñeo ñai baèng vaøng.
Giaøy deùp cuûa vua baèng da maøu ñoû, coù theâu hay trang trí baèng chæ vaøng hay chaâu baùu.
Trieàu ñình chia laøm ba caáp baäc döôùi quyeàn chæ huy cuûa hai ñaïi thaàn ñöùng ñaàu heä thoáng
quan laïi. Vöông quoác chia ra laøm nhieàu ñôn vò, döôùi moãi ñôn vò laïi chia thaønh caáp nhoû
hôn. Döôùi thôøi vua Haruvarman III, nöôùc Champa chia ra laøm 36 ñôn vò haønh chaùnh,
toång coäng hôn 100 laøng, moãi laøng coù töø 300 ñeán 500 noùc gia nhöng khoâng quaù 700
ngoaïi tröø kinh ñoâ theo con soá cuûa vua Lyù Thaùnh Toâng coù khoaûng 2560 gia ñình.42

Caùc quan laïi khoâng ñöôïc traû löông nhöng soáng baèng söï ñoùng goùp cuûa daân chuùng trong
ñòa baøn quaûn haït.

32
 Mieâu taû cuûa
Maõ Hoan (馬歡)
trong
Doanh Nhai Thaéng Laõm (瀛涯滕覽)43
veà nöôùc Champa
-0-

Ñaây laø quoác gia goïi laø Vöông Xaù Thaønh (王舍城) trong kinh Phaät naèm ôû phía nam bieån caû ôû beân döôùi
bieån tænh Quaûng Ñoâng. Khôûi ñaàu töø eo bieån Nguõ Hoå thuoäc phuû Phuùc Chaâu, tænh Phuùc Kieán ñi veà höôùng
taây nam, thuyeàn coù theå tôùi ñöôïc nôi ñaây trong möôøi ngaøy neáu thuaän gioù. Phía nam cuûa vöông quoác
naøy giaùp Chaân Laïp, phía taây thì giaùp vôùi Giao Chæ, coøn hai phía ñoâng, phía baéc ñeàu laø bieån caû.

Phía ñoâng baéc cuûa kinh ñoâ, caùch chöøng 100 daëm coù moät cöûa bieån teân laø Taân Chaâu (新州港). Treân
bôø bieån coù moät ngoïn thaùp baèng ñaù laøm daáu. Thuyeàn beø caùc nôi ñeán neo laïi ñaây ñeå leân bôø. Treân ñaây
coù moät caùi thaønh ngöôøi ngoaïi quoác goïi laø Thieát Tæ Naïi (設比奈)44 do hai vò töôùng traán giöõ, beân
trong coù chöøng naêm, saùu chuïc gia ñình ngöôøi nöôùc ngoaøi ñeå canh haûi caûng.

Veà höôùng taây nam chöøng 100 daëm la coù kinh thaønh nôi quoác vöông truù nguï, teân ngöôøi ngoaøi goïi laø
Chieâm Thaønh (töùc kinh ñoâ Vijaya hay Chaø Baøn). Thaønh naøy coù töôøng xaây baèng ñaù, môû ra boán cöûa, coù
lính gaùc. Vua nöôùc naøy laø ngöôøi Toaû Lyù (瑣里), raát tin vaøo ñaïo Phaät. Treân ñaàu oâng ta ñoäi moät
vöông mieän ba taàng, trang trí baèng vaøng raát myõ thuaät, troâng gioáng nhö muõ cuûa caùc dieãn vieân ôû
Trung Quoác.

Treân ngöôøi oâng ta maëc aùo daøi baèng vaûi nöôùc ngoaøi theâu nhöõng hoa vaên nguõ saéc (traéng, ñen, ñoû,
xanh vaø vaøng), coøn haï theå thì quaán sarong45 baèng luïa maøu; chaân ñeå traàn. Khi ñi ñaâu oâng ta cöôõi voi
coøn neáu du haønh thì ñi xe coù hai con boø vaøng keùo.

Muõ cuûa caùc thuû laõnh laøm baèng laù caây döùa daïi46, troâng töông töï nhö muõ cuûa nhaø vua coù trang trí
baèng vaøng vaø caùc loaïi trang söùc nhieàu maøu saéc, khaùc nhau tuyø theo caáp baäc. AÙo daøi maøu cuûa hoï
maëc chæ daøi ñeán ñaàu goái, phía thaân döôùi quaán moät chieác sarong nhieàu maøu baèng vaûi nöôùc ngoaøi.

Cung ñieän cuûa nhaø vua ngöï cao vaø roäng, maùi lôïp ngoùi hình thoi. Töôøng boán chung quanh xaây baèng
gaïch vaø vöõa troâng raát khang trang. Caùc cöûa ñeàu laøm baèng goã cöùng, trang trí baèng nhöõng hình ñieâu
khaéc daõ thuù hoaëc sinh vaät taïi ñòa phöông. Nhaø cöûa cuûa daân chuùng thì lôïp tranh, caùc haøng hieân khoâng
ñöôïc cao quaù ba thöôùc ñeå cho moïi ngöôøi khi ñi ra vaø chui vaøo ñeàu phaûi khom löng cuùi ñaàu, neáu laøm
cao hôn laø phaïm luaät.

Veà maøu saéc quaàn aùo thì caám maëc maøu traéng, chæ nhaø vua môùi ñöôïc duøng; quaàn chuùng chæ ñöôïc maëc
caùc maøu ñen, vaøng vaø tím, neáu maëc maøu traéng seõ bò töû hình. Ñaøn oâng trong xöù naøy ñeå toùc xoaõ, ñaøn

33
baø teát toùc thaønh moät buùi ôû sau oùt. Thaân theå cuûa hoï ñen ñuûi, phaàn thaân treân maëc aùo ngaén tay,
phaàn haï theå quaán khaên luïa nhieàu maøu. Taát caû moïi ngöôøi ñeàu ñi chaân ñaát.

Khí haäu ôû ñaây raát noùng, khoâng coù söông hay tuyeát, luùc naøo cuõng nhö khoaûng thaùng tö thaùng naêm.
Caây coái luoân luoân xanh toát. Treân nuùi coù saûn xuaát goã mun, traàm höông (kyø nam), truùc Quan AÂm vaø goã
hoàng (laka-wood)47. Goã mun ñen boùng, xem ra toát hôn goã nôi caùc quoác gia khaùc. Kyø nam48
(kelembak) chæ coù taïi caùc nuùi lôùn cuûa nöôùc naøy chöù khoâng ñaâu coù treân toaøn theá giôùi; giaù raát ñaét,
ñöôïc trao ñoåi theo baïc löôïng. Truùc Quan AÂm troâng nhö caây maây nhoû, daøi moät tröôïng baûy hay taùm
xích (khoaûng hôn 5 thöôùc), ñen nhö saét, moãi inch coù hai ba ñoát, cuõng khoâng thaáy ôû nôi khaùc.

Söøng teâ vaø ngaø voi cuaø voi cuõng raát nhieàu. Con teâ ngöu (rhinoceros) troâng nhö moät con traâu, con to
coù theå ñeán baûy taùm traêm caân, toaøn thaân maøu ñen khoâng coù loâng phuû ñaày vaûy, da nöùt neû, daøy vaø
baån thæu, chaân coù ba moùng, ñaàu coù moät söøng moïc ngay treân soáng muõi, caùi naøo daøi coù theå ñeán moät
thöôùc boán, naêm taác.49 Teâ ngöu khoâng aên coû maø aên laù hay caây coù gai, caû nhöõng khuùc goã khoâ. Loaøi teâ
ngöu æa cöùt troâng gioáng nhö cuû sôn (Rhus succedanea) nôi tieäm thôï nhuoäm.

Töôïng vuõ coâng Chaêm (Traø Kieäu)

Hindu-Buddhist Art of Vietnam, tr. 122

Ngöïa cuûa hoï thaáp beù, troâng töïa con löøa. Traâu, boø, heo vaø deâ laø taát caû nhöõng gioáng vaät hoï coù.
Ngoãng vaø vòt cuõng hieám hoi. Caùc gioáng gia caàm ñeàu nhoû, con lôùn nhaát cuõng khoâng quaù hai caân (khoaûng
1.2 kg), chaân chæ 1 taác röôõi, daøi laém môùi ñeán 2 taác. Gaø troáng coù maøo ñoû vaø tai traéng, hoâng nhoû
vaø ñuoâi daøi, bieát gaùy, khi caàm treân tay thì chuùng raát deã thöông.50

34
Traùi caây ôû ñaây coù nhöõng thöù nhö maän, cam, döa haáu, mía, döøa, mít vaø chuoái. Traùi mít troâng gioáng
nhö traùi bí, beà ngoaøi saàn suøi nhö traùi vaûi ñaát Xuyeân, beân trong cuøi laø töøng lôùp muùi maøu vaøng to
baèng quaû tröùng gaø, aên ngoït nhö maät, trong muùi coù hoät gioáng nhö thaän con gaø, neáu nöôùng aên thì buøi
nhö haït deû. Veà rau coû coù bí, döa leo, baàu, caûi, haønh, göøng baáy nhieâu ngoaøi ra khoâng coù thöù gì khaùc.

Haàu heát ñaøn oâng ñeàu laøm ngheà ñaùnh caù ñeå sinh nhai, hoï ít laøm ngheà noâng, thaønh thöû gaïo vaø caùc coác
loaïi khoâng laáy gì laøm phong phuù. Gaïo thoå saûn haït daøi, nhoû maøu ñoû. Luùa mì, luùa maïch ñeàu ít oûi. Daân
chuùng nhai traàu cau luoân mieäng.

Khi ñaøn oâng ñaøn baø laáy nhau, ñieàu kieän duy nhaát laø chuù reå phaûi ñeán ôû reå taïi nhaø coâ daâu vaø hoaøn
thaønh nhieäm vuï hoân nhaân. Möôøi ngaøy hay nöûa thaùng sau, cha meï chuù reå, cuøng hoï haøng baèng höõu, ñi
cuøng troáng chieâng nhaïc khí ñeán hoä toáng hai vôï choàng trôû veà nhaø, sau ñoù uoáng röôïu vaø ñaøn haùt.

Veà phaàn röôïu, hoï laáy moät ít gaïo troän vôùi caùc loaïi caây thuoác, boû trong voø gaén khaèn laïi uû cho ñeán khi
ngaáu. Khi muoán uoáng, hoï duøng moät caùi caàn tre nhieàu ñoát daøi chöøng 3, 4 thöôùc (khoaûng 1 meùt), caém
vaøo bình röôïu, ngoài chung quanh, ñoå nöôùc vaøo tuyø theo soá ngöôøi nhieàu ít, laàn löôït huùt röôïu uoáng. Khi
heát röôïu, hoï laïi ñoå theâm nöôùc uoáng ñeán khi naøo khoâng coøn muøi röôïu môùi thoâi.51

Veà vaên töï cuûa hoï, hoï khoâng coù giaáy buùt, duøng da deâ ñaäp cho moûng hay voû caây hô cho ñen, sau ñoù
gaäp laïi nhö moät cuoán saùch coå52, duøng phaán traéng vieát leân ñeå ghi laïi. Veà nhöõng toäi bò tröøng phaït ôû
ñaây, toäi nheï thì bò ñaùnh vaøo löng baèng roi maây, toäi naëng thì bò caét muõi, toäi aên cöôùp bò chaët moät
tay, coøn toäi ngoaïi tình, thì ñoâi gian phu daâm phuï seõ bò thích vaøo maët. Nhöõng ai bò toäi naëng nhaát thì
hoï seõ laáy moät caây goã cöùng, chuoát nhoïn moät ñaàu ñeå döïng treân moät caùi beø ñaët treân maët nöôùc roài
baét toäi nhaân ngoài leân cho caây xuyeân qua ngöôøi ra khoûi mieäng maø cheát, xaùc ñeå laïi ñoù ñeå laøm göông
cho coâng chuùng.

Veà ngaøy thaùng, ngöôøi Chieâm khoâng theo aâm lòch nhöng 12 con traêng thì laøm thaønh moät naêm. Moät
ngaøy moät ñeâm chia ra thaønh möôøi canh, moãi canh ñaùnh hieäu baèng tieáng troáng. Veà boán muøa, hoï tính
khi hoa baét ñaàu nôû thì laø muøa xuaân, khi laù ruïng thì laø muøa thu.

Vaøo ngaøy Teát, nhaø vua laáy maät ngöôøi töôi hoaø vaøo trong nöôùc ñeå taém, nhöõng maät ngöôøi naøy do
caùc tuø tröôûng caùc ñòa phöông thu goùp ñem tieán coáng laøm ñoà leãã.53 Khi vua cuûa nöôùc naøy trò vì ñöôïc
30 naêm thì thoaùi vò ñeå ñi tu, chæ ñònh em, con hay chaùu troâng coi vieäc nöôùc. Nhaø vua sau ñoù ñi vaøo
trong röøng nuùi nhòn aên vaø soáng ñôøi khoå haïnh, vaø thöôøng chæ aên ñoà chay. OÂng ta soáng ñôn ñoäc nhö
theá moät naêm vaø laäp theä vôùi Trôøi Ñaát raèng “Khi tröôùc toâi laøm vua neáu nhö coù phaïm loãi treân ngai
vaøng thì nguyeän cho huøm soùi aên thòt toâi, oám ñau huyû hoaïi toâi”. Sau moät naêm neáu oâng khoâng cheát,
oâng seõ laïi leân ngoâi baùu vaø tieáp tuïc cai trò daân chuùng. Daân chuùng seõ reo möøng maø ñoïc “Hsi-li Ma-ha-
la-cha” (Sri Maharaja) nghóa laø Hoaøng Thöôïng Toân Quí, tieáng toân xöng thieâng lieâng vaø cao caû nhaát
cuûa hoï.

Caâu chuyeän ma lai (corpse-head barbarian) laø ñaøn baø thuoäc moät gia ñình gioáng ngöôøi thöôøng, nhöng
laï luøng nhaát laø maét khoâng coù ñoàng töû. Ban ñeâm khi baø ta nguû, ñaàu seõ rôøi ra bay ñi aên phaân treû con.

35
Ñöùa haøi nhi bò ma laøm theo vaøo buïng roài theå naøo cuõng cheát. Chieác ñaàu bay ñi roài laïi quay veà nhaäp
trôû laïi caùi mình nhö cuõ. Neáu ai bieát ñöôïc vieäc naøy chæ ñôïi cho ñeán khi ñaàu bay ñi lieàn ñem caùi xaùc
daáu moät choã khaùc, chieác ñaàu quay laïi khoâng theå noái lieàn vôùi mình ñöôïc nöõa thì con ma seõ cheát. Nhaø
naøo coù ma lai maø khoâng baùo cho quan chöùc thì ngoaøi keû gieát ngöôøi kia, caø nhaø cuõng ñeàu phaïm toäi
ñoàng loaõ.

Ngoaøi ra coøn coù moät caùi hoà lôùn thoâng vôùi bieån goïi laø “hoà caù saáu”. Neáu coù vieäc tranh tuïng giöõa hai
ngöôøi maø söï vieäc khoâng theå laøm cho minh baïch ñeå cho quan chöùc quyeát ñoaùn thì hai beân nguyeân bò
seõ phaûi cöôõi treân löng traâu ñi ngang chieác hoà naøy. Keû baát löông seõ bò caù saáu ra aên thòt coøn ngöôøi
ngay thaúng thì duø coù qua laïi möôøi laàn cuõng khoâng sao, theá môùi thaät laø laï luøng.

ÔÛ trong nuùi saùt ngay bôø bieån coù moät loaïi traâu röøng raát hung döõ, voán laø traâu nhaø chaïy laïc vaøo nuùi
roài soáng ôû ñoù, sinh con ñeû caùi, laâu naêm thaønh ñaøn. Neáu troâng thaáy ai baän ñoà maøu xanh, chuùng seõ
röôït theo huùc cho ñeán cheát raát laø khuûng khieáp.

Ngöôøi ngoaïi quoác phaûi heát söùc ñeå yù ñeán ñaàu cuûa hoï. Neáu ai chaïm vaøo ñaàu, hoï seõ thuø gheùt ngöôøi ñoù
chaúng khaùc gì ngöôøi Trung Quoác gheùt keû saùt nhaân. Trong giao dòch thöông maïi, hoï duøng vaøng lôït
(pale gold) töùc laø kim loaïi chæ coù 70% vaøng, neáu khoâng thì duøng baïc.

Hoï raát thích ñóa baùt vaø caùc loaïi ñoà söù maøu xanh lam, luïa vaø haït chuoãi saûn xuaát töø Trung Quoác vaø
hoï thöôøng ñem vaøng lôït ñeán ñoåi. Hoï cuõng thöôøng ñem söøng teâ, ngaø voi, kyø nam, vaø caùc thoå saûn
khaùc laøm ñoà tieán coáng sang Trung Quoác.

Ma Huan: Ying-yai Sheng-lan, 1970 töø trang 77 ñeán trang 85

36
 VAÊN HOÙA

Nhöõng nghieân cöùu veà vöông quoác Champa cho ta thaáy ngöôøi Chaêm coù nhieàu ñaëc ñieâåm
ñaùng löu yù. Nhöõng ñaëc ñieåm ñoù phaàn naøo coøn toàn taïi, vaø laån khuaát vaøo ñôøi soáng cuûa
nhöõng ngöôøi daân soáng treân nhöõng vuøng ñaát hoï töøng cö nguï, baát keå hoï goác gaùc töø ñaâu.

Cuõng nhö nhöõng xaõ hoäi bò aûnh höôûng cuûa ñaïo Baø La Moân, ngöôøi Chaêm chia ra nhieàu
giai caáp, trong ñoù coù boán baäc chính. Hai baäc cao nhaát laø Brahmana vaø Ksatriya töùc giai
caáp taêng löõ vaø quí toäc. Toân giaùo coù aûnh höôûng maïnh meõ ñeán quaàn chuùng, moät nhaân vaät
coù uy tín bao giôø cuõng phaûi döïa vaøo söùc maïnh toân giaùo, hoï laø ñaïi dieän cho thaàn minh
tröôùc khi laø moät caáp chæ huy. Nhieàu vì vua ñöôïc coi (hay töï coi?) nhö laø moät vò thaàn taùi
sinh hay hoùa thaân.

Y phuïc cuûa nhaân só Chaêm

Veà y phuïc, ñaøn oâng cuõng nhö ñaøn baø thöôøng côûi traàn ñoùng khoá, chaân khoâng giaøy deùp.
Taøi lieäu cuûa Maõ Doaõn Laâm (Ma Touan-lin) cuûa Trung Hoa ghi cheùp laø chæ ngöôøi ôû giai
caáp cao môùi ñi giaøy laøm baèng da, coøn thöôøng daân ñi chaân khoâng. Nhieàu thöông gia vaø
söù boä AÂu Chaâu coù gheù Champa cuõng coù nhöõng nhaän xeùt töông töï.54 Ñaëc tính giaûn dò ñoù
coù theå bò coi nhö thieáu vaên minh nhöng laïi laø moät öu ñieåm trong chieán traän vì nheï
nhaøng, deã di chuyeån, khoâng phaûi mang vaùc coàng keành nhö nhöõng ñoäi quaân chính qui

37
khaùc. Vieäc aên maëc ñôn giaûn ñoù coù theå vì nhieàu lyù do nhöng cuõng laø moät ñaëc tính chung
cuûa nhieàu daân toäc vuøng Ñoâng Nam AÙ:

Quaû thöïc raát ñaùng löu yù khi nhöõng ñieâu khaéc cho thaáy y phuïc cuûa daân chuùng raát
ñôn sô. Chæ phaàn töø hoâng trôû xuoáng laø ñöôïc che ñi, coøn laïi cuûa thaân theå, daãu ñaøn
baø cuõng ñeå traàn. Chöùng cöù ngheä thuaät ñoù hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi nhöõng gì ngöôøi
Trung Hoa mieâu taû.55

Ñieåm naøy coù ñieàu phuø hôïp vôùi nhöõng böùc hoïa cuûa ngöôøi Taây Phöông veõ veà sinh hoaït
Ñaøng Trong vaøo theá kyû 17, 18 trong ñoù ta thaáy ñaøn baø ñaøn oâng hình daùng ñen ñuûi, thaân
treân ñeàu ôû traàn gaàn nhö ngöôøi Moïi ngaøy nay.56 Tuy nhieân hoï raát saïch seõ, theo nhöõng taøi
lieäu cuûa ngöôøi Trung Hoa thì moät ngaøy hoï taém hai laàn.

Phaàn y phuïc che beân döôùi thaân theå cuõng chia ra laøm hai loaïi, daøi vaø ngaén. Loaïi daøi phuû
xuoáng taän maét caù, loaïi ngaén chæ ñeán ñaàu goái, coù khi coøn ngaén hôn. Y phuïc tuy theâu thuøa
hoa laù nhöng chæ laø moät caùi giaûi ñeå thoøng xuoáng giöõa hai chaân. Theo taøi lieäu coøn ghi laïi
thì daân chuùng ñöôïc duøng laø ñen, vaøng, tím, ñoû nhöng khoâng ñöôïc duøng maøu traéng (laø
maøu cuûa vua chuùa), ai vi phaïm seõ bò xöû töû. Nghieân cöùu veà nhöõng pho töôïng coøn soùt laïi
cuûa ngöôøi Chaêm chuùng ta thaáy ñaây laø moät ñaëc tính khaù noåi baät.

Y phuïc thöôøng ngaøy cuûa ngöôøi Chaêm

Ngöôøi Chieâm Thaønh cuõng ñeå nhieàu kieåu toùc khaùc nhau nhöng ñeàu coù quaán khaên che laïi
hoaëc coù muõ ñoäi ñöôïc laøm raát myõ thuaät, coâng phu. Veà sinh hoaït, ñôøi soáng ngöôøi daân
Champa töông ñoái thoaûi maùi, hay ca haùt nhaûy muùa ñuû bieát ñôøi soáng kinh teá töông ñoái
thònh vöôïng. Tuy khoâng coù nhöõng vuøng ñoàng baèng roäng lôùn nhö vuøng chaâu thoå soâng
Hoàng hay soâng Cöûu Long, hoï bieát caùch daãn thuûy nhaäp ñieàn vaø thoaùt nöôùc neân troàng

38
ñöôïc mía, daâu (nuoâi taèm), tieâu, traàu, boâng, thuoác laù, ngoâ, vöøng (meø), ñaäu, khoai lang …
vaø nhieàu loaïi caây aên traùi. Nhieàu gioáng caây töø Champa ñaõ ñöôïc nhaäp caûng vaøo nöôùc ta
vaø Nam Trung Hoa goùp phaàn khoâng nhoû vaøo vieäc saûn xuaát löông thöïc vaø giaùn tieáp gaây
ra buøng noå veà daân soá.57

Theo Maspero, ngöôøi Chaêm hung haêng vaø hay caõi coï nhöng raát can ñaûm. Hoï cuõng laø
nhöõng thuyû thuû can tröôøng vaø thöôøng maïo hieåm ñi xa neáu khoâng kieám ñöôïc gaàn nhaø vaø
duøng nhöõng thuyeàn toác ñoä cao ñeå ñaùnh cöôùp nhöõng taøu beø cuûa ngöôøi Trung Hoa ñi
ngang qua.58

39
 QUAÂN SÖÏ

Ngöôøi Chieâm Thaønh luoân luoân coù moät ñoäi quaân thöôøng tröïc raát lôùn, ngay töø thôøi xa xöa
ñaõ ñoâng ñeán 4, 5 vaïn ngöôøi. Nhöõng naêm veà sau coøn ñoâng hôn. Cheá Boàng Nga coù moät
ñoäi thaân binh 5000 ngöôøi luùc naøo cuõng keà caän oâng ta. Vuõ khí cuûa hoï bao goàm khieân,
lao, giaùo vaø cung noû. Teân cuûa hoï khoâng gaén loâng chim nhöng taåm thuoác ñoäc. Quaân lính
di haønh theo nhòp troáng vaø chieâng, toå chöùc thaønh töøng nhoùm 5 ngöôøi, chòu traùch nhieäm
lieân ñôùi, neáu moät ngöôøi boû chaïy thì caû naêm ngöôøi ñeàu phaûi cheát.59 Chính vì theá hoï
chieán ñaáu raát anh duõng. Cuõng nhö nhöõng quoác gia phong kieán khaùc, caùc vua Chieâm
thöôøng duøng anh em trong nhaø laøm töôùng chæ huy quaân ñoäi, vôùi töôùc hieäu Mahasenapati
(toång chæ huy) vaø Senapati (ñoác binh), beân döôùi coù nhieàu thöù baäc nöõa. Töôùng só phaûi theà
trung thaønh ñeán cheát vôùi hoaøng gia vaø quaân lính ñöôïc ñoái ñaõi töông ñoái töû teá.

Quaân Khmer thôøi ñaïi Jayavarman VII ra traän ñaùnh nhau vôùi ngöôøi Chaêm
Angkor, Splendors of the Khmer Civilization, tr. 235

Cuõng nhö nhieàu quoác gia cuûa mieàn Nam AÙ, vieäc saên baét vaø huaán luyeän voi laø moät trong
nhöõng öu ñieåm quaân söï cuûa hoï. Ngöôøi Chaêm ñaõ bieát duøng voi vaø ngöïa trong chieán traän
töø laâu. Treân nhöõng ñieâu töôïng ôû Angkor Wat coù nhieàu caûnh giao tranh giöõa ngöôøi
Khmer vaø ngöôøi Chieâm Thaønh, hai beân ñeàu duøng voi xoâng traän. Odoric de Pordenone
cho bieát khi oâng ta ñeán xöù Champa naêm 1323 thì vua nöôùc naøy ñaõ coù ñeán 14,000 thôùt
voi.60 Ngoaøi vieäc toå chöùc moät löïc löôïng töôïng binh huøng haäu, hoï coøn baét voi ñeå laáy ngaø,
teâ ngöu ñeå laáy söøng cuøng nhieàu loaïi thuù hoang vaø goã quí.

Moät ñaëc ñieåm kinh teá vaø quaân söï khaùc chuùng ta phaûi nhaán maïnh laø ngheä thuaät ñoùng
thuyeàn – thuyeàn ñeå di chuyeån, chuyeân chôû cuõng nhö duøng trong chieán ñaáu. Vò trí ñòa dö
cuûa vöông quoác Champa leä thuoäc raát nhieàu vaøo phoøng ngöï maët bieån vaø hoï coù moät löïc

40
löôïng haûi quaân raát huøng maïnh.61 Haûi quaân cuûa hoï bao goàm caû thuyeàn lôùn ñeå chuyeân
chôû tieáp lieäu vaø thuyeàn nheï duøng ñeå xung traän. Hoï raát gan daï, thoâng thaïo thuûy tính,
daùm dong thuyeàn ra nhöõng haûi ñaûo thaät xa laïi cuõng laø nhöõng daân toäc thích trao ñoåi,
buoân baùn vôùi nhöõng taøu beø ñi ngang qua. Chính vì coù öu theá ñoù, hoï cuõng thöôøng ruû nhau
ñi quaáy nhieãu caùc laøng maïc duyeân haûi cuûa ngöôøi Ñaïi Vieät ôû phöông baéc, ngöôøi Khmer
ôû phöông nam vaø chaën thuyeàn beø ngang qua bieån ñoâng ñeå thu ñoaït vaøng baïc, thoùc luùa.
Ñi ñeán ñaâu neáu coù cô hoäi ngöôøi Chaêm cuõng baét coùc daân chuùng ñem veà laøm noâ leä vaø
trong söû saùch vaãn thöôøng cho raèng vuøng bieån Annam (mieàn Trung nöôùc ta) laø moät khu
vöïc gieo nhieàu kinh hoaøng cho thöông nhaân phaûi ñi ngang qua. Nhöõng ñaëc tính ñoù theå
hieän raát roõ neùt trong giai ñoaïn ñaàu cuûa trieàu ñaïi Taây Sôn vaø treân nhieàu phöông dieän,
chuùng ta coù theå keát luaän raèng moät soá öu ñieåm cuûa neàn vaên minh Champa buøng leân laàn
cuoái cuøng vaøo cuoái theá kyû 18 vôùi trieàu ñaïi Taây Sôn ñeå roài taøn luïi khi chuùa Nguyeãn AÙnh
thoáng nhaát ñaát nöôùc, thu gom taát caû caùc saéc daân thaønh moät daân toäc vaø xaây döïng toå chöùc
chính trò theo maãu cuûa nhaø Thanh.

Moät nhoùm daân queâ Ñaøng Trong (theá kyû 18)

Tranh cuûa W. Alexander (1792)
A Voyage to Cochinchina, 1806 giöõa tr. 308-309

Noùi toùm laïi, trong hôn moät ngaøn naêm höõu söû, ngöôøi Chieâm Thaønh ñaõ ñaït tôùi moät neàn
vaên hoùa khaù cao treân toå chöùc haønh chaùnh, vaên hoùa cuõng nhö quaân söï. Ngöôøi Chaêm cuõng
ñaõ bieát kyõ thuaät xaây döïng ñoàn luõy ñeå phoøng thuû, töôøng xaây baèng gaïch coù thaùp canh.
Chòu aûnh höôûng cuûa vaên minh AÁn Ñoä, hoï bieát caùch giao thieäp vôùi laân bang, khi thì duøng
ñöôøng loái meàm deûo, luùc duøng voõ löïc tuøy theo caùch nhìn cuûa hoï laø keû thuø, trung laäp hay
baïn. Hình phaït cuûa hoï bao goàm caû chaët ngoùn tay, ñaùnh baèng coân hay naëng hôn thì ñaâm
baèng giaùo roài chaët ñaàu. Hình phaït gheâ gôùm nhaát laø voi giaøy.

41
 KEÁT LUAÄN

Lòch söû laø moät chuoãi daøi bieán hoaù, luoân luoân thay ñoåi trong ñoù coù nhöõng ngaãu nhieân
khoâng theå löôøng tröôùc ñöôïc. Cuoäc Nam Tieán ñaõ xoaù nhoaø vaø hoaø tan nhöõng daân toäc
treân ñöôøng baønh tröôùng cuûa cuûa daân toäc Vieät Nam.

Vieäc môû mang laõnh thoå vì nhu caàu sinh toàn laø chuyeän xaûy ra haàu nhö ôû moïi nôi, trong
moïi thôøi kyø lòch söû vaø gaàn nhö moät hieän töôïng töï nhieân cuûa moïi daân toäc. Neáu coù ñaùng
traùch chaêng thì phaûi keå ñeán nhöõng huûy dieät vaên hoùa maø ngöôøi ta chuû taâm thöïc hieän, ñoái
vôùi keû thuø duø khaùc gioáng hay cuøng gioáng. Nhieàu söû gia ñaõ göôïng gaïo giaûi thích raèng
vieäc ñoàng hoùa ñöôïc nhöõng khu vöïc khaùc laø do öu theá vaên minh nhöng thöïc teá cuoäc Nam
Tieán cuûa Ñaïi Vieät ngoaøi vieäc baûo veä neàn ñoäc laäp ñeå ñoái khaùng vôùi phöông Baéc coøn ñeå
giaûi quyeát nhu caàu kinh teá vì aùp löïc daân soá ngaøy caøng ñeø naëng leân khu vöïc ñoàng baèng
mieàn Baéc.62 Khoâng phaûi chæ moät laàn vì côm aùo maø ngöôøi Vieät phaûi xuoâi nam nhöng
cuõng neân coâng nhaän raèng chöa nhaát thieát keû chieán thaéng naøo cuõng ñeàu vaên minh hôn keû
chieán baïi.

Moät buoåi trình dieãn ca nhaïc ôû Ñaøng Trong (theá kyû 18)
Tranh cuûa W. Alexander (1792)
A Voyage to Cochinchina, 1806 giöõa tr. 296-297

Beân caïnh nhöõng vay möôïn vaên hoaù, kyõ thuaät, ngoân ngöõ ñaày raãy trong ñôøi soáng cuûa
ngöôøi Vieät Nam, hai giai ñoaïn lòch söû coù lieân quan maät thieát vôùi vöông quoác Champa
cuõng caàn phaûi ñaùnh giaù laïi.

42
 1. Cuoäc khaùng chieán choáng Nguyeân-Moâng voán ñöôïc coi laø moät ñieåm son cuûa quaù
trình giöõ nöôùc seõ khoâng theå naøo tieán haønh neáu khoâng coù tieàn ñeà laø thaéng lôïi cuûa
Champa noùi rieâng vaø söùc maïnh taäp hôïp cuûa vuøng Ñoâng Nam AÙ noùi chung. Cho
neân, chuùng ta phaûi ñaùnh giaù laïi trong vò trí toaøn caûnh cuûa khu vöïc hôn laø chæ
nhaán maïnh vaøo tinh thaàn ñoaøn keát cuûa ngöôøi Vieät Nam hay söï laõnh ñaïo saùng
suoát cuûa töôùng laõnh vaø vua quan nhaø Traàn. Ngöôøi ta queân raèng chæ vaøi chuïc naêm
sau ñoù, cuõng daân ñoù, trieàu ñình ñoù, ngöôøi Vieät ñaõ nhieàu laàn thaûm baïi tröôùc moät
löïc löôïng ít ngöôøi vaø keùm theá hôn veà ñuû moïi maët.

2. Söï buøng leân cuûa trieàu ñaïi Taây Sôn trong theá kyû 18 coù raát nhieàu saéc thaùi ñaùnh
daáu di saûn cuûa ngöôøi Chaêm treân vaên minh Vieät – töø söï taäp trung söùc maïnh cuûa
caùc daân toäc treân caû ba khu vöïc nuùi, ñaát, bieån ñeán loái taán coâng maïnh vaø vuõ baõo
cuûa Nguyeãn Hueä trong traän ñaùnh naêm Kyû Daäu. Chuùng ta khoâng theå khoâng ñoái
chieáu söï töông ñoàng giöõa chính saùch ngoaïi giao cuûa vua Quang Trung ñoái vôùi
nhaø Thanh vôùi chính saùch “beà ngoaøi thaàn phuïc, beà trong ngaám ngaàm choáng phaù”
maø caùc trieàu ñaïi Champa töøng aùp duïng vôùi laân bang.

Chuùng ta cuõng thaáy söï töông ñoàng cuûa moät Cheá Boàng Nga tieán ra Thaêng Long “nhö ñi
chôi maùt” khieán vua toâi nhaø Traàn “oâm nhau maø khoùc” vôùi uy nghi thoaét aån, thoaét hieän ra
Baéc vaøo Nam ñi khoâng bieát, veà khoâng hay cuûa Nguyeãn Hueä. Neáu lòch söû laø moät toång
hôïp vaø keá thöøa cuûa nhieàu daân toäc soáng treân moät giaûi ñaát, hoaø quyeän vaøo nhau trong tinh
thaàn naêm möôi con leân nuùi, naêm möôi con xuoáng bieån thì nhöõng thaønh quaû quaù khöù ñoù
phaûi ñöôïc xeùt moät caùch minh baïch hôn, khoâng phaân bieät do ñaâu vaø töø ñaâu. Döôùi nhaõn
quan ñoù, nhieàu vì vua Champa cuõng laø anh huøng daân toäc nhö bao nhieâu danh nhaân khaùc
ñaõ soáng vaø chieán ñaáu cho söï soáng coøn cuûa queâ höông, ñoùng goùp vaøo söï toàn taïi vaø phuù
cöôøng cuûa nöôùc Vieät ngaøy hoâm nay.

Trong taâm tö cuûa moät ngöôøi Vieät Nam, sau maáy ngaøn naêm luyeän maùu cuûa haøng traêm
saéc daân, taát caû nhöõng gì cuûa ngöôøi ñi tröôùc ñeàu laø di saûn phaûi gìn giöõ, ñaùng traân quí, caàn
baûo toàn. Chuùng ta khoâng theå khoâng ngaäm nguøi khi töï hoûi phaûi chaêng chính saùch phaân
bieät ta vaø ñòch giöõa ngöôøi Vieät vôùi ngöôøi Vieät cuûa nhaø caàm quyeàn hoâm nay cuõng chæ laø
caùnh tay vöôn daøi cuûa nhöõng laàn ñoát phaù Ñoàng Döông, Chaø Baøn vaøo nhöõng theá kyû
tröôùc?

Hai vöông quoác Chieâm Thaønh vaø Chaân Laïp bò ñaåy luøi veà röøng nuùi, maát cöûa ngoõ troâng
ra bieån neân ñaõ taøn luïi daàn vaø hoâm nay chæ coøn laø nhöõng di tích ñeå du khaùch tôùi thaêm,
ngaäm nguøi cho moät thuôû huy hoaøng. Nhìn veà töông lai khoâng xa, bieån ñoâng cuûa nöôùc ta
chaéc cuõng chæ laø moät thöù “thaùp Chaøm”, moät hình aûnh thuoäc veà lòch söû. Khoâng ai coøn
bieát ñeán Hoaøng Sa, Tröôøng Sa cuûa Vieät Nam maø saùch vôû seõ chæ noùi ñeán quaàn ñaûo Taây
Sa, Nam Sa thuoäc Trung Quoác. Trong khung caûnh tranh soáng cuûa con ngöôøi, ñaïo ñöùc
khoâng coøn laø moät yeáu toá quan troïng haøng ñaàu, theá nhöng söï huyû dieät moâi sinh, söï huyû

43
dieät vaên hoaù baát keå ñeán nhöõng ngöôøi ñang soáng beân caïnh mình cuõng laø söï töï saùt. Giöõ
nöôùc naøo phaûi chæ haïn cheá vaøo vieäc choáng xaâm laêng?

Thaùng 10, 2005

44
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

-0-

1. Albanese, Marilia. Angkor, Splendors of the Khmer Civilization. New York:

Barnes & Nobles Books, 2002.

2. Barrow, John. A Voyage to Cochinchina in the years 1792 and 1793. Kuala
Lumpur: Oxford University Press, 1975 (in laïi theo loái chuïp baûn London, 1806)

3. Coedeøs, G. The Indianized States of Southeast Asia (Susan Brown Cowing dòch
töø nguyeân baûn Les EÙtats hindouiseùs d’Indochine et d’Indoneùsie, Paris: Editions
E. de Boccard, 1964) Honolulu: An East-West Center Book, The University of
Hawaii, 1968.

4. Dunan, Marcel (ed.). Larousse Encyclopedia of Ancient and Medieval History.

New York: Harper & Row, Publishers, 1963

5. Fitzgerald, C. P. The Southern Expansion of the Chinese People. New York:

Praeger Publishers, 1972

6. Guillion, Emmanuel. Hindu-Buddhist Art of Vietnam (Treasures from Champa).

Trumbull: Weatherhill Inc., 1997. (baûn dòch töø tieáng Phaùp Le Museùe de
Sculpture Cam de Da Nang, Paris: AFAO, 1997)

7. Hurlimann, Martin. Photographic Impressions: Burma, Siam, Cambodia,

Yunnan, Champa, and Vietnam. Bangkok: White Lotus Press, 2001.

8. Huynh Dinh Te (dòch), University of Copenhagen (May 23, 1987). Proceedings

of the Seminar on Champa. CA: Southeast Asia Community Resource Center,
1994

9. IOC-Campa. Champaka (Soá 1, 1999) Roh Duah Sakaray Saong Waris Campa
(Nghieân cöùu Lòch söû vaø neàn Vaên Minh Champa) San Joseù: IOC-Campa, 1999.

10. Lockard, Craig A. “Integrating Southeast Asia into the Framework of World
History: The Period Before 1500” The History Teacher, Vol. 29, No. 1 (11,
1995)

11. Ma Huan (Maõ Hoan - 馬歡). Ying-yai Sheng-lan: The Overall Survey of the
Ocean’s Shores (Doanh nhai thaéng laõm - 瀛涯滕覽). Bangkok: White Lotus
Press, 1970.

45
12. Majumdar R.C. Champa, History & Culture of an Indian Colonial Kingdom in
the Far East 2nd-16th Century A.D. New Delhi: Gyan Publishing House, 1985.

13. Maspero, Georges. The Champa Kingdom-The History of an Extinct Vietnamese

Culture. Bangkok: White Lotus, 2002. (Baûn dòch töø Le Royaume de Champa,
Paris 1928 bôûi Walter E.J. Tips)

14. Nebenzahl, Kenneth. Mapping the Silk Road and Beyond – 2000 years of
exploring the East. London: Phaidon Press Inc., 2004.

15. Nghieâm Toøng Giaûn (嚴從簡): Thuø Vöïc Chu Tö Luïc (殊域周咨錄) Baéc Kinh:
Trung Hoa thö cuïc, 1993.

16. Nguyeãn Khaéc Thuaàn: Vieät Söû Giai Thoaïi (taäp 3) nxb Giaùo Duïc 1997

17. Piggott, Stuart (ed). The Dawn of Civilization. New York: McGraw-Hill Book
Co. Inc., 1961

18. Rathbun, Hope W. Echoes of Chinese History, Magic Horses of Ferghana.

Japan: Charles E. Tuttle Co., 1967

19. Time & Life Books. The Mongol Conquests, Time Frame AD (1200-1300), 1989

20. Time & Life Books. What Life Was Like in the Land of the Dragon (Imperial
China 960-1368), 1998

46
1
Lôøi môû ñaàu Tam Quoác Chí
2
Georges Maspero, Le Royaume de Champa, (Paris: G. Van Oest, 1928), R. C. Majumdar, Champa,
History & Culture of an Indian Colonial Kingdom in the Far East 2nd-16th Century A.D. (New Delhi:
Gyan Publishing House, 1985) Sau ñoù, nhöõng coâng trình cuûa nhieàu hoïc giaû, ñieån hình laø Pierre Bernard
Lafont, Taâm Quaùch-Langlet, Bernard Gay, Po Dharma, Henri Chambert-Loir ... cuõng mieâu taû vöông
quoác naøy qua nhieàu khía caïnh lòch söû, vaên hoùa, ñòa dö, myõ thuaät ... cho chuùng ta bieát theâm nhieàu ñieåm
môùi laï vaø caûi chính ñöôïc moät soá sai laàm tröôùc ñaây. (Xem theâm Proceedings of the Seminar on Champa,
1994)
3
Qua nhöõng vaên bia coøn tìm ñöôïc, ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu Coâng Nguyeân, ngöôøi Chaêm ñaõ coù moät neàn
vaên hoùa raát cao, laø moät quoác gia huøng maïnh vaãn thöôøng lieân minh vôùi daân toäc ôû mieàn nam cöôùp phaù caùc
quaän Giao Chæ, Cöûu Chaân (khi ñoù noäi thuoäc nöôùc Taøu).
4
Saùu chöõ ñoàng truï chieát, Giao Chæ dieät töông truyeàn cuûa Maõ Vieän khaéc leân coät ñoàng ñaùnh daáu ñòa giôùi
cöïc nam cuûa nöôùc Taøu hoài ñoù (cuõng laø cöïc nam cuûa quaän Giao Chæ) coù theå laø moät lôøi caûnh baùo cho ñaùm
quan laïi nhaø Haùn traán ñoùng ôû mieàn Nam phaûi gia taêng phoøng bò vieäc caùc gioáng daân nam ñaûo chieám laïi
Giao Chaâu.
5
Cuõng neân noùi theâm caùc tuïc leä nhö xaâm mình, nhuoäm raêng, aên traàu hieän nay vaãn coøn raát thoâng duïng maëc
daàu ñaõ trôû thaønh hieám hoi treân ñaát nöôùc chuùng ta.
6
Vöông quoác Phuø Nam (Funan) thònh vöôïng vaøo khoaûng theá kyû thöù 3 ñeán theá kyû thöù 6, naèm taïi Nam
phaàn laø quoác gia AÁn hoaù sôùm suûa vaø cuûng laø moät trung taâm thöông maïi, giao löu cuûa Trung Hoa vaø caùc
nöôùc ôû bieån Nam, qua ñeán taän AÂu Chaâu. Nhieàu ñòa ñieåm coù daáu tích cuûa caùc ñoà duøng, tieàn baïc töø vuøng
Ñòa Trung Haûi vaø ñeá quoác La Maõ (theá kyû thöù 3 CN) taïi OÙc Eo (Nam Vieät) vaø taïi P’ong Tuk (Thaùi Lan)
ñaõ ñöôïc khai quaät maø ngöôøi ta cho raèng laø moät soá trung taâm thöông maïi thôøi kyø Phuø Nam. Daân nöôùc Phuø
Nam kheùo leùo, gioûi ngheà laøm trang söùc, ñoà goám vaø thöông nghieäp. Cuõng coù ngöôøi cho raèng Phuø Nam
chöa phaûi laø moät vöông quoác maø chæ laø moät taäp hôïp moät soá thaønh phoá duyeân haûi (federation of coastal
towns) trong phaïm vi kieåm soaùt cuûa vöông quoác Chaân Laïp. Phuø Nam laø dòch töø Haùn Vieät maø caùc nhaø
nghieân cöùu cho raèng ñeå phieân aâm chöõ bnam (nay laø phnom) nghóa laø nuùi hay danh hieäu cuûa “vua cuûa
nuùi”.
7
Craig A. Lockard, “Integrating Southeast Asia into the Framework of World History: The Period
Before 1500” (baøi thuyeát trình tröôùc Hoäi Nghò veà Lòch Söû trong Theá Giôùi Haäu Hieän Ñaïi [History in a
Postmodern World], ñaïi hoïc Wisconsin-Oshkosh, Sept. 23-24, 1994) ñaêng laïi trong Taäp San The History
Teacher, Vol. 29, No. 1 cuûa Hieäp Hoäi Giaùo Duïc Lòch Söû (Hoa Kyø) thaùng 11, 1995 tr. 17
8
R.C. Majumdar, Champa, History & Culture of an Indian Colonial Kingdom in the Far East 2nd-16th
Century A.D. (New Delhi: Gyan Publishing House, 1985) tr. 11
9
theo GS Hoaøng Xuaân Haõn thi phieân aâm Ñoà Baøn laø sai vì chöõ Haùn traø 茶 vaø ñoà 荼 raát deã loän. Trong caùc
saùch vôû cuûa AÂu Chaâu ngöôøi ta cuõng ñoïc laø Chaban.
10
“The Geographical Setting of Ancient Champa”, Proceedings of the Seminar on Champa, 1994 tr. 22-
23
11
Bernard Gay, “New Perspectives on the Ethnic Composition of Champa”, Proceedings of the Seminar
on Champa, 1994 tr. 45-48

47
12
... Champa was not a unitary state but a kind of confederation of five principalities Indrapura,
Ameravati, Vijaya, Kauthara and Panduranga, each with a capital of its own. Po Dharma, “Status of the
Latest Research on the Date of the Absorption of Champa by Vietnam”, Proceedings of the Seminar on
Champa, 1994 tr. 55
13
Anthony Christie, “The sea-locked lands: The diverse traditions of South East Asia” Stuart Piggott (ed)
The Dawn of Civilization (New York: McGraw-Hill Book Co. Inc., 1961) tr. 292
14
C. P. Fitzgerald, The Southern Expansion of the Chinese People (New York: Praeger Publishers, 1972)
tr. 58-9
15
“Status of the Latest Research on the Date of the Absortion of Champa by Vietnam” Proceedings of
the Seminar on Champa, 1994 tr. 53
16
Thôøi xöa, caùc daân toäc ôû Nam AÙ khi ra traän thöôøng mang theo caû gia ñình ñeå ñaûm traùch vai troø tieáp
vaän, haäu caàn neân 50,000 ngöôøi ôû ñaây phaûi ñöôïc hieåu laø caû lính laãn daân chuùng, khoâng phaûi chæ nam nhaân.
Chính vì theá, nhaø Lyù ñaõ ñònh cö hoï thaønh moät soá laøng xaõ ôû mieàn Baéc maø khoâng gaëp trôû ngaïi.
17
coconut clan – narikelavamsa
18
betelnut clan - kramukavamsa
19
Majumdar R.C., Champa, History & Culture of an Indian Colonial Kingdom in the Far East 2nd-16th
Century A.D. (New Delhi: Gyan Publishing House, 1985) tr. 86
20
Pierre-Bernard Lafont, “On the Relations Between Champa and Southeast Asia”, Proceedings of the
Seminar on Champa, 1994 tr. 67
21
Gioáng ngöïa sa maïc tuy khoâng huøng traùng nhö gioáng ngöïa AÛ Raäp nhöng laïi thích hôïp cho chieán ñaáu. ÔÛ
vuøng Ferghana taïi Taân Cöông (Turkestan) coù moät gioáng ngöïa chaïy raát nhanh, bôøm daøi ñuoâi raäm. Gioáng
ngöïa naøy soáng treân nuùi raát khoù baét, coù ñaëc tính laø khi chaïy nhanh toaùt moà hoâi thì coå ngöïa nheåu ra nhöõng
gioït maùu, trong boä Anh Huøng Xaï Ñieâu coù nhaéc ñeán goïi laø Haõn Huyeát Baûo Caâu. Thaàn tích ly kyø veà gioáng
ngöïa naøy vaãn ñöôïc truyeàn tuïng, coi nhö moät loaïi thaàn maõ hieän ra töø soâng hoà. Ngöôøi Moâng Coå thöôøng
daãn ngöïa caùi tôùi thaû nhöõng nôi coù loaøi naøy xuaát hieän trong nhöõng ñeâm traêng ñeå gaây gioáng. Tôùi gaàn ñaây
nhöõng khoa hoïc gia ñaõ tìm ra nguyeân nhaân cuûa vieäc xuaát haõn huyeát naøy. Nguyeân laø coù moät loaøi kyù sinh
truøng (con gheû) soáng baùm döôùi laøn da vaø trong bôøm ngöïa tieát ra moät loaïi ñoäc toá laøm moûng nhöõng thaønh
huyeát quaûn. Khi ngöïa chaïy nhanh, nhieät ñoä trong cô theå daâng cao khieán cho nhöõng maïch maùu nhoû bò vôõ.
Tuy nhieân vieäc ñoå maùu khoâng laøm cho ngöïa bò thöông toån bao nhieâu, ngöôïc laïi coøn cho gioáng baûo maõ
naøy moät thaàn kyø. Hope W. Rathbun, Echoes of Chinese History, Magic Horses of Ferghana (Japan:
Charles E. Tuttle Co., 1967) p. 32
22
Time & Life Books, What Life Was Like in the Land of the Dragon (Imperial China 960-1368) 1998 tr.
112
23
Time-Life Books, The Mongol Conquests, Time Frame AD (1200-1300) 1989 tr. 20
24
Töø theá kyû thöù 13 trôû veà tröôùc, phía taây nam Trung Hoa (nay laø Vaân Nam) coù nöôùc Nam Chieáu, sau ñoåi
thaønh Ñaïi Lyù. Ñaïi Lyù laø moät quoác gia maø ña soá daân chuùng suøng ñaïo Phaät, chòu aûnh höôûng cuûa AÁn Ñoä
nhö haàu heát caùc nöôùc trong vuøng Ñoâng Nam AÙ, laø moät phaàn boä cuûa vaên minh Nam AÙ. Cuõng nhö Ñaïi
Vieät, vì coù moät khoaûng bieân giôùi tieáp giaùp vôùi Trung Hoa neân Ñaïi Lyù cuõng chòu chung soá phaän, luoân
luoân bò laán aùp töø caùc trieàu ñình ôû trung nguyeân nhöng ruûi ro hôn neân ñaõ bò ngöôøi Haùn thoân tính, moät soá
ñoâng daân chuùng phaûi vöôït nuùi chaïy veà phöông nam cö nguï taïi vuøng ñaát Thaùi Lan ngaøy nay.

48
25
Khi taán coâng vaøo Chöông Chaâu, quaân Moâng Coå gieát ñeán maáy traêm ngaøn ngöôøi trong thaønh, chæ coøn
soáng soùt khoaûng 400. Xaùc ngöôøi chaát leân cao ñeán 40 feet trong khoaûng ñaát moät maãu taây. Time & Life
Books, What Life Was Like in the Land of the Dragon: Imperial China 960-1368) 1998 tr. 102
26
“The Geographical Setting of Ancient Champa”, Proceedings of the Seminar on Champa, 1994 tr. 21-2
27
Nghieâm Toøng Giaûn (嚴從簡): Thuø Vöïc Chu Tö Luïc (殊域周咨錄) (Baéc Kinh: Trung Hoa thö cuïc, 1993)
tr. 247
28
As on a simple stroll (George Maspero: 2002) tr. 93
29
Georges Maspero, The Champa Kingdom-The History of an Extinct Vietnamese Culture (Bangkok:
White Lotus, 2002) tr. 93 (Baûn dòch töø Le Royaume de Champa, Paris 1928) daãn trong Minh Söû
30
Maspero chuù thích laø Sou-mou (Caesalpinia, wood of the Indies), trong Caây Coû Vieät Nam (Phaïm
Hoaøng Hoä: Mekong 1991, Q. 1, V. 2) tr. 1051-1061 thaáy ghi laø moät loaïi ñieäp thuoäc hoï Caesalpninoideae,
tröôùc ñaây troàng doïc theo caùc ñöôøng phoá Saigon ñeå laáy boùng maùt, khoâng hieåu quí ôû choã naøo vaø ñeå laøm
gì.
31
coù choã cheùp 15, coù choã cheùp 10 maâm vaøng
32
Leâ Gioác maéng chöûi cho ñeán cheát neân ñöôïc phong töôùc Maï Taëc Trung Vuõ Haàu
33
Nguyeãn Khaéc Thuaàn: Vieät Söû Giai Thoaïi (taäp 3) nxb Giaùo Duïc 1997 tr. 91
34
Söû ta coøn cheùp tröôùc ñoù nhaø Minh cuõng saùch nhieãu ñuû ñieàu, baét cung ñoán löông thöïc cho quaân Minh ôû
Vaân Nam, roài coáng caû taêng nhaân sang Kim Laêng coát ñeå xem nhaø Traàn phaûn öùng theá naøo.
35
Emmanuel Guillon, Hindu-Buddhist Art of Vietnam, 1997 tr. 19-20
36
Po Dharma ñaët thôøi ñieåm cuoái cuøng cuûa Champa laø naêm 1832. “Status of the Latest Research on the
Date of the Absorption of Champa by Vietnam”, Proceedings of the Seminar on Champa, 1994 tr. 61
37
Phaàn lôùn chuùng ta khi nghieân cöùu veà lòch söû bò nhöõng ñònh kieán veà laõnh thoå che phuû caùc sinh hoaït thöïc
teá. Trong nhieàu tröôøng hôïp, laõnh thoå haønh chaùnh (administrative territory) chæ laø moät boä phaän, thöôøng
naèm trong moät vuøng aûnh höôûng (sphere of influence) roäng lôùn hôn. Khu vöïc Ñaøng Trong cuûa chuùa
Nguyeãn, thaønh phaàn tröïc tieáp cai trò, thu thueá, baét lính, coù toå chöùc quan laïi chæ naèm doïc theo khu vöïc
ñoàng baèng duyeân haûi laø chính yeáu nhöng beân caïnh ñoù laïi coù nhieàu boä laïc, saéc daân ôû cao nguyeân – treân
nguyeân taéc vaãn thuoäc chính quyeàn Phuù Xuaân nhöng laïi soáng bieät laäp, töï trò. Nhöõng daân toäc thieåu soá ñoù
thöôøng khoâng chæ thaàn phuïc rieâng moät vöông quoác naøo maø laém khi phaûi trieàu coáng ñeán 2, 3 theá löïc ôû
chung quanh. Ranh giôùi cai trò vì theá raát môø nhaït vaø co daõn. Cuõng nhö nhöõng sinh vaät soáng trong röøng,
hoï khoâng phaân bieät chuû quyeàn thuoäc veà ai maø chæ theo baûn naêng, nôi naøo coù theå toàn taïi thì di cö ñeán.
38
...Even though the Chams continued to refer to their kingdom in the Pho Hai-Phan Rang-Phan Ri as
Panduranga, it was actually occupied territory. Vietnamese-Cham relations after 1697 under Nguyen
Phuc Chu were based on central-regional relations; the role of the Cham ruler was more of a cultural
and economic leader than a political one. Danny Wong Tze Ken: “Vietnam-Champa Relations and the
Malay-Islam Regional Network in the 17th-19th Centuries”, Kyoto Review (March 2004)

http://kyotoreview.cseas.kyoto-u.ac.jp/issue4/article_353.html
39
Georges Maspero, The Champa Kingdom-The History of an Extinct Vietnamese Culture (Bangkok:
White Lotus, 2002) tr. 15

49
40
Vieäc söû duïng nöõ binh laøm caän veä cuõng raát phoå bieán nôi caùc vöông quoác Khmer vaø Xieâm La. Ngöôøi
Vieät tröôùc khi hoaøn toaøn bò Haùn hoaù cuõng coù hình thöùc naøy, ñieån hình laø hai baø Tröng duøng raát ñoâng nöõ
binh laøm tuyø töôùng.
41
Georges Maspero, tr. 16
42
Georges Maspero, tr. 17
43
Maõ Hoan (Ma Huan) laø thoâng ngoân, coù maët ôû ba trong soá baûy laàn vieãn du cuûa Trònh Hoaø ñôøi nhaø
Minh. Maõ Hoan ghi cheùp raát töôøng taän nhöõng nôi oâng ta ñeán trong moät taùc phaåm nhan ñeà Doanh Nhai
Thaéng Laõm (The Overall Survey of the Ocean’s Shores) vieát vaøo khoaûng ñaàu theá kyû 15.
44
Sri Banoy, coù leõ laø thaønh Bình Laâm naèm giöõa Qui Nhôn vaø Chaø Baøn, ta goïi laø Thò Naïi.
45
Thuû caân (kerchief)
46
saùch vieát laø chiao-chang (?) vôùi ghi chuù laø moät loaïi noùn laøm baèng laù caây döùa daïi (screw pine) coù leõ
chính laø loaïi caây ngöôøi Vieät duøng ñeå chaèm noùn (laù goài).
47
Dalbergia parviflora
48
Ch’ieh-nan (伽楠) hay giaø nam (kelembak) laø moät loaïi goã thuoäc veà hoï lign-aloes coù muøi thôm
49
chöøng 17, 18 inches
50
Nhöõng gia suùc mieâu taû khaù gioáng nhöõng con vaät chuùng ta vaãn coøn thaáy daân chuùng nuoâi taïi mieàn Trung
maáy chuïc naêm tröôùc ñaây. Loaøi gaø naøy coù leõ laø moät loaïi gaø röøng maø ta goïi laø gaø tre hieän nay.
51
Tuïc uoáng röôïu caàn naøy hieän nay vaãn coøn phoå thoâng taïi nhöõng daân toäc thieåu soá treân cao nguyeân nöôùc
ta.
52
Ngaøy xöa ngöôøi Trung Hoa duøng tre hay luïa laøm saùch thaønh moät taám daøi gaäp laïi theo hình xeáp chöù
khoâng thaønh töøng trang rôøi nhö sau naøy.
53
Vieäc laáy maät ngöôøi ñeå taém hay ñeå uoáng cuûa moät soá daân toäc vuøng Ñoâng Nam AÙ ñöôïc mieâu taû trong
nhieàu taøi lieäu khaùc nhau nhö Ñaûo Di Chí Löôïc (島夷志略) cuûa Uoâng Ñaïi Uyeân (汪大淵), Taây Döông
Phieân Quoác Chí (西洋番國志) cuûa Cuûng Traân (鞏珍), Chaân Laïp Phong Thoå Kyù (真臘風土記) cuûa Chu
Ñaït Quan (周達觀).
54
Majumdar, sñd tr. 222
55
Majumdar, sñd tr. 220
56
Trong moät böùc hình nhan ñeà Batelieøre de Touranne veõ vaøo khoaûng giöõa theá kyû 19, ngöôøi ñaøn baø ñang
cheøo thuyeàn ôû Ñaø Naüng ñeå ngöïc traàn, ñoäi moät chieác noùn troøn, maëc vaùy (Les Grands Dossiers de
L’illustration L’indochine – Le Livre de Paris, 1995) tr. 12
57
Ngoâ (maize), vöøng vaø nhieàu loaïi khoai chính goác laø ôû Chieâm Thaønh (maø ngöôøi Trung Hoa cuõng ñem
gioáng veà nöôùc) nhöng theo daät söû Ñaïi Vieät thì mình laïi ñem gioáng töø beân Taøu veà (chaúng haïn truyeän oâng
Traïng Buøng Phuøng Khaéc Khoan khi ñi söù laáy troäm haït gioáng nheùt vaøo haäu moân). Hay laø oâng cha ta caùi
gì khoâng roõ lai lòch thöôøng giaûi thích nhö theá cho tieän?
58
Georges Maspero, tr. 19
59
Majumdar, sñd tr. 152. Nhöõng chi tieát naøy hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi ñaëc tính cuûa quaân Taây Sôn trong traän
chieán Vieät – Thanh maø ngöôøi Trung Hoa mieâu taû khieán chuùng ta khoâng theå khoâng ñaët moät caâu hoûi laø

50
quaân ñoäi cuûa Nguyeãn Hueä phaûi chaêng ñöôïc toå chöùc gioáng nhö toå chöùc quaân söï cuûa ngöôøi Chaêm – neáu
khoâng thì aûnh höôûng cuûa vöông quoác Champa taïi Ñaøng Trong khi ñoù coøn raát ñaäm neùt.
60
Majumdar, sñd tr. 153
61
Sôû dó ngöôøi Vieät nhieàu laàn ñaùnh baïi ñöôïc hoï vì Chieâm Thaønh ít khi thoáng nhaát döôùi quyeàn chæ huy cuûa
moät chính quyeàn trung öông maø luoân luoân chia ra nhieàu nöôùc nhoû.
62
Sau naêm 1975, moät soá ñoâng ngöôøi Vieät töø mieàn Baéc di chuyeån vaøo mieàn Nam sinh soáng do haáp löïc
kinh teá nhieàu hôn do nhu caàu xaõ hoäi. Hieän töôïng thieân di ñoù caøng luùc caøng ña daïng vaø khoâng coøn chæ
giôùi haïn trong laõnh thoå Vieät Nam.

51