G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

G ELEKTRON

Yrd. Do. Dr. Aye ERGN AMA Kocaeli niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Elektrik Eitimi Blm

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.1

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

G ELEKTRON Kaynaklar:
Introduction to Power Electronics, Daniel W. Hart, Prentice Hall, 1997 Fundamentals of Power Electronics, Robert W. Erickson, Dragan Maximovic, Second Edition, University of Colorado, Boulder G Elektronii, Nurettin Abut, Kocaeli niversitesi G Elektronii, Osman Grdal, Gazi niversitesi http://www.ipes.ethz.ch/ipes/e_index.html PSIM simlasyon program http://www.powersimtech.com/

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.2

G Elektronii

G ELEKTRON NED R?

KOCAEL N VERS TES

G elektronii devreleri, elektronik aygtlar kullanarak elektrik gcn bir ekilden dier ekle dntrr. G elektronii devreleri gc denetler. Bu amala; bu devreler akm veya gerilimi bir anahtar yardmyla deitirir veya kontrol eder . G elektronii devrelerinin amac ayn zamanda yk ile kaynak arasndaki gerilim (akm) ihtiyalarn uyumlulatrmaktr. G elektronii devrelerinde verimlilik byk nem tar. G Elektronii: Devre Teorisi Kontrol Teorisi Elektronik Elektromanyetik Mikroilemciler Is transferi gibi bilim dallarn ierir.
Aye Ergn Ama

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

1.3

G Elektronii

G ELEKTRON NERELERDE KULLANILIR?

KOCAEL N VERS TES

Ev aletleri: buzdolab, amar makinesi, otomatik kap aacaklar, kablosuz aletleri: srcler, elektrikli sprgeler, yiyecek stma sistemleri, ses ve hoparlr sistemleri. Elektrik g sistemleri: elektrik g kalitesi, g faktr dzeltme, VAR g sistemleri: kompanzatrler, Esnek AC letim Sistemleri (FACTS), Yksek Gerilim DC (HVDC), Harmonik eliminasyonu. Otomotiv endstrisi: elektrikli ve hibrit elektrikli aralar, g steering, anti-kilit end strisi: frenleme, kablolu direksiyon, kablolu frenleme starter/alternatr, havalandrma, elektronik ignition sistemleri. Uzay: hava gemileri ve uzay gemileri g sistemleri, uluslararas uzay istasyonu. Uzay: letiim: kablosuz iletiim g kaynaklar, Kesintisiz G Kayna sistemleri (UPS). leti im: Tamaclk: trenler ve lokomotifler, elektrikli ve hibrit elektrikli aralar, manyetik Tamac levitation. Ticari: elektronik balastlar, k dimmerleri, el aletleri, kiisel bilgisayarlar, Ticari: batarya arjrlar, elektrikli fanlar. Medikal: fitness makinleri, lazer g kaynaklar, medikal enstrmanlar. Medikal: Endstri: tayclar, makine aletleri, endksiyonla stma, asansrler, End stri: zamanlayclar, pompa ve kompresrler, bask press makineleri, kurutucular, kontaktrler ve devre kesiciler, modern endstriyel otomasyon sistemleri. Dier uygulamalar: robotik, bilgisayarl kontrol sistemleri, aktif filtreler, birleik Di uygulamalar: devreler iin dntrcler, yakt hcreleri, ayarl hz srcleri, endstriyel otomasyon sistemleri.
Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm Aye Ergn Ama

1.4

G Elektronii

DNTRCLER N SINIFLANDIRILMASI G elektronii devreleri bir tr veya seviyedeki gerilim (akm) dalga eklini; dier bir tr veya seviyeye dntrr. Bu nedenle dntrc (converter) adn alrlar. Dntrcler giri veya klar arasndaki ilikiye gre snflandrlrlar. AC G R /DC IKI Dorultucu (Rectifier): AC DC Konvertr, AC bir giriten DC bir k retir. Ortalama g, AC bir kaynaktan, DC bir yke aktarlr. (rnein 50 Hzlik bir AC sinyal istenen gerilim veya akm seviyesinde DC sinyale dntrrler). DC G R /AC IKI Evirici (Inverter): Bir inverterde DC girite bulunan ortalama g, DC taraftan AC tarafa doru akar. (rnein 220 V, 50 Hzlik bir AC gerilim 24 Vluk bir batarya tarafndan retilebilir. (Gne Pilleri). DC G R /DC IKI Kyc (Chopper): Kaynak regle edilmemi bir DC deer retirken, yk eer zel bir DC gerilime veya akma ihtiya duyarsa arada kyc kullanlabilir. (rnein 12 Vluk DC kaynaktan, 5 Vluk DC bir gerilim bir DC/DC dntrc yardmyla elde edilir. ) AC G R /AC IKI Frekans Dntrc (Frequency Converter): AC/AC frekans dntrcler bir AC sinyalin seviyesini ve/veya frekansn deitirmek iin kullanlabilir. (rnein k dimmer devreleri ve asenkron motor hz kontrol niteleri gibi)
Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm Aye Ergn Ama

KOCAEL N VERS TES

1.5

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

Baz dntrc devreler farkl modlarda alabilir. Bu alma modlar devreye ve kontrol parametrelerine baldr. rnein baz dorultucu devreleri yariletken anahtarn kontrolnde deiiklik yaplarak evirici olarak altrlabilir. Byle durumlarda dntrcnn snfn belirleyen ortalama g aknn yndr.

G dnm, birden fazla dntrc tr ierebilen ok aamal bir sre olabilir. rnein ac d a - c cevriminde; nce bir ac kaynak dc kaynaa ve daha sonra bu dc sinyal de orijinal ac kaynaktan farkl genlik ve frekansa sahip bir ac sinyale dntrlmektedir.

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.6

G Elektronii

ELEKTRON K ANAHTARLAR

KOCAEL N VERS TES

Bu derste g elektroniinde kullanlan anahtarlama elemanlarnn performansndan daha ok, devrede nasl altklar zerinde durulacaktr. G elektronii devrelerinde, devrenin davran anahtarlama aygtlarnn kullanlmas ile pek fazla deimemektedir. nk anahtardaki gerilim dm, dier devre elemanlar zerinde oluan gerilim dmyle karlatrldnda olduka kktr. Bu nedenle devrenin davrannn daha kolay anlalmas iin yar iletken anahtarlarn ideal olduu varsaylmtr. deal elektronik anahtarlar iki alma duruma sahiptir. ON ve OFF durumlar. Yani g elektronii devrelerinde kullanlan anahtarlar ya ksa devre ya da ak devre konumunda alr. Eer anahtar ideal ise, anahtar geriliminin veya akmnn sfr olmas sz konusudur. Dolaysyla anahtar zerinde harcanan g; p (t) = v (t) * i ( t ) = 0 olmaktadr. deal olmayan anahtarlar elbette konum deitirilirken g kaybna neden olurlar. Bu derste g elektronii devrelerinin analizi yaplrken anahtarlar ksa devre ise ON ve ak devre ise OFF olarak modellenmitir.
Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm Aye Ergn Ama

1.7

G Elektronii

a) Diyot

KOCAEL N VERS TES

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.8

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

Diyot en temel anahtarlama elemandr. ON ve OFF durumu kontrol edilemez. Devredeki akm ve gerilimlerle belirlenir. id 0 vd 0 Diyot ON durumunda Diyot OFF durumunda

leri ynde kutuplandnda Diyot ksa devre Ters ynde kutuplandnda Diyot ak devre trr: deal-olmayan diyot OFF konumuna geerken iinden geen akm azalr ve sfra oturmadan nce ani olarak negatife der. Bu zamana trr (reverse recovery time) denir. Genellikle 1 s den daha azdr. tfw : deal olmayan diyot ON konumuna geerken ileri ynde kutuplanm olsa bile ierisinden akm gemesi iin belirli bir zamana ihtiya duyar. Bu zamana tfw (forward time) denir. G diyotlar, genellikle denetimsiz ya da yar denetimli kpr devrelerde dorultucu ya da yardmc eleman olarak kullanlr.
Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm Aye Ergn Ama

1.9

G Elektronii

b) Tristrler
1. SCR (Silicon-Controlled-Rectifier)

KOCAEL N VERS TES

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.10

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.11

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

SCR anot-katot-gate ailesindendir.

den

oluan

ulular

ON durumu kontrol edilebilir OFF durumu kontrol edilemez. (Yar kontroll anahtarlama elemanlardr). SCR nin iletime sokulmas iin: iG 0 ve vAK > 0 olmaldr SCR nin iletimde kalmas iin: iA > iH ve vAK > 0 olmaldr SCR nin kesime sokulmas iin: iA < iH ve vAK < 0 yaplmaldr ve bu akm ve gerilim koullara SCR kesime geene kadar devam etmelidir. SCR ters kutuplanmken yani vAK < 0 ise iG asla pozitif yaplmamaldr. Aksi takdirde pozitif kap akm SCR nin ters alglama nedeniyle SCR kapama akm ve kapama kayplar karakteristii artar. SCR farkl kap akmlar iin (iG1, iG2..) farkl anot-katot gerilimlerinde (vAK1, vAK2..) iletime geer. SCR dorusal olmayan diren zellii gsterir ve 10 kHz-20 kHz arasnda anahtarlama frekansna sahiptir. ok yksek akm ve gerilimleri bloklayabilir.
Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm Aye Ergn Ama

1.12

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

2. GTO (Gate-Turn-Off Thyristor)

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.13

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

ON ve OFF durumu kontrol edilebilir. (Tam kontroll anahtarlama elemanlardr). (Akm-kontroll) GTO tpk SCR gibi anot-katot gerilimi pozitifken ksa sreli bir gate akm ile iletime sokulur. GTOnun SCRden fark negatif gate akm ile kesime sokulmasdr. GTOnun kesime sokulabilmesi iin verilen negatif gate akm (kesim akm) ok ksa sreli (birka s) olmaldr. Ayrca bu akm pozitif gate akm (iletim akm) ile karlatrldnda ok yksek genlikli olmaldr. Negatif gate akm (kesim akm), ON durumundayken GTOnun anot-katodu arasndan geen akmn 1/3 kadar olmaldr.

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.14

G Elektronii

3. MCT (Metal-oxide silicon-Controlled Thyristor)

KOCAEL N VERS TES

ON ve OFF durumu kontrol elemanlardr). (Gerilim-kontroll)

edilebilir.

(Tam

kontroll

anahtarlama

Gate-katot arasna uygun bir gerilim drlmesiyle iletime ya da kesime sokulur. GTO gibi ok yksek kesim akmna ihtiya duymaz. Bir SCR ve iki MOSFET in birletirilmesi ile elde edilmi bir anahtarlama elemandr. (MOSFET lerden biri MCT yi iletime dieri kesime sokar)
Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm Aye Ergn Ama

1.15

G Elektronii

4. Triak

KOCAEL N VERS TES

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.16

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

Ortak bir gate ile ters paralel balanm iki SCR gibi davranr. Krlma gerilimi aldktan sonra her iki ynde iletime geer. Krlma gerilimi, SCR lerde olduu gibi, gate akmnn azalmasyla artar. ON durumu kontrol edilebilir OFF durumu kontrol edilemez. (Yar kontroll anahtarlama elemanlardr) (akm-kontroll). zerinden geen akm tutma akmnn altna dnceye kadar iletimde kalr. Dimmer devrelerinde sins dalgasnn negatif ve pozitif yarm saykllarnda deitirme yapmak iin yaygn olarak kullanlr.

Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm

Aye Ergn Ama

1.17

G Elektronii

KOCAEL N VERS TES

c) Diak

Ters paralel balanm iki diyot gibi davranr. Triakn kontrolsz versiyonudur. Krlma gerilimi aldktan sonra her iki ynde iletime geer. ON ve OFF durumlar kontrol edilemez. (Kontrolsz anahtarlama elemanlardr) zerinden geen akm tutma akmnn altna dnceye kadar iletimde kalr.
Teknik Eitim Fakltesi & Elektrik Eitimi Blm Aye Ergn Ama

1.18