Güç Elektroniği - Eemdersnotlari - Com Necdet YILDIZ Ders Notları

Blm-1
Giri
M.Necdet YILDIZ
G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI
www.eemdersnotlari.com
I - GR
TANIM:
G elektronii, herhangi
bir kaynaktan alnan
elektrik enerjisinin,
elektronik yntemlerle
kontrol edilerek
(dntrlerek veya
ilenerek) kontroll olarak
yke aktarlmas ilemidir.
M.Necdet YILDIZ
G Elektronii, gn
getike daha da
genileyen elektronik
sektrnn en nemli
dallarndan birisidir.
nceleri endstriyel
alanlardaki elektronik
zmlerde kullanlan
g elektronii devre ve
dzenekleri, gnmzde
endstrinin dna taarak
evlere, ofislere ve
aralara girmitir.
I - GR
TEMEL YAPI:
Bir g elektronii dzeneinin
temel yaps blok olarak ekil1.1de grlmektedir.
ekilden grld gibi bir g
dzenei, g devresi ve
kontrol devresi olmak zere iki
blmden olumaktadr.
Elektrik
Enerjisi
Kayna
G
Devresi
Kontrol
Devresi
M.Necdet YILDIZ
Yk
(Tketici)
TARHE:
G elektronii serveni,
1900l yllarn balarnda
endstriyel makinelerde ok
youn olarak kullanlmakta
olan doru akm motorlarnn
hz kontrol ile balamtr.
1950li yllara kadar g
elektroniinin endstriyel
uygulamalar ile ilgili pek ok
teorik alma yaplm, fakat
elektron tplerinden baka
kullanlabilecek malzeme
gelitirilemedii iin
uygulamaya sokulamamtr.
I - GR
1950lerin banda yariletken
malzemelerin gelitirilmesi ve
bu malzemeler kullanlarak
diyot, transistor gibi devre
elemanlarnn yaplmaya
balanmas g elektronii
uygulamalarnn nnn
alma iaretini vermitir.
Nihayet 1960larn banda
Tristrn bulunmas g
elektronii asndan ok
nemli bir devrim olmutur.
Tristrn bulunmasyla o
zamana kadar elektron tpleri
ile yaplan uygulamalar artk
tristrle yaplmaya balamtr.
M.Necdet YILDIZ
Tristr kullanlarak hem daha

basit, hem daha kk, hem
de daha ucuza yaplabilir hale
gelen g elektronii
devrelerinin uygulama alanlar
da hzla yaygnlamaya
balamtr.
Ayn zamanda, yine o zamana
kadar dnlp de
yaplamayan pek ok
uygulama Tristr sayesinde
yaplabilir hale gelmitir.
1960l ve 1970li yllar
tristrn altn yllar olmu ve
g elektronii uygulamalar
her alana yaylmtr.
I - GR
1980lerin balarndan itibaren
ise saysal elektronik
alanndaki gelimeler ve
mikroilemcilerin gelitirilmeye
balamas ile g
elektroniinde yeni ufuklar
almaya balamtr.
Bu gelimelere uygun olarak
tristre alternatif yeni g
elektronii elemanlar
gelitirilme almalar
balam ve bu almalar
sonucunda o zamana kadar
dk glleri kullanlmakta
olan G Transistrleri ve
G Mosfetleri gelitirilmitir.
M.Necdet YILDIZ
G transistrleri, g
mosfetleri ve bu elemanlarn
daha ileri versiyonlarnn
gelitirilmesiyle birlikte, daha
nceki yllarda tristrler
kullanlarak hem daha zor hem
de daha pahal olarak
yaplmaya allan birtakm
g elektronii devreleri ve
endstriyel uygulamalar, bu
yeni elemanlarn kullanlmaya
balamasyla, hem daha basit,
hem daha kk, hem daha
fonksiyonel hem de ok daha
ucuza yaplabilir ve
kullanlabilir hale gelmitir.
I - GR
G ELEKTRON
DEVRELERNN KULLANIM
ALANLARI:
Endstride;
1- Enerji iletimi ve datmnda,
2- Her tr motor kontrolunda,
3- Makine otomasyonunda,
4- Her tr stma soutma
ilemlerinde,
5- Her tr retim ve montaj
sanayinde,
6- Her tr g kayna ve g
kontrol sistemlrinde.
M.Necdet YILDIZ
Bina, Ofis ve Evlerde;

1- Bina otomasyon
sistemlerinde,
2- Istma, soutma,
havalandrma ve gvenlik
sistemlerinde,
3- Tm ofis aralarnda,
4- Elence, spor ve oyun
aralarnda,
5- Tbbi cihazlarda,
6- amar makinesi, bulak
makinesi, buzdolab, klima,
elektrik sprgesi vb. ev
cihazlarnda.
I - GR
Ulam Aralarnda;
1- Uak ve dier hava
aralarndaki tm g
sistemlerinde,
2- Demiryolu ve metro
aralarnda ve yer
sistemlerinde,
3- Otobs, kamyon ve ekici
gibi ar vastalarn tm
elektronik sistemlerinde,
4- Otomobillerdeki tm
elektriksel g ve kontrol
sistemlerinde,
5- Forklift, seyyar vin, beton
makinesi vb. aralarda.
M.Necdet YILDIZ
Tarm ve Hayvanclkta;
1- Sera otomasyonu ve
kontrolnde,
2- Ak hava sulama ve rn
kontrol sistemlerinde,
3- Tarm makinelerinin
otomasyonunda,
4- Kmes, ahr vb. hayvan
yetitirme tesislerinin bakm ve
otomasyonunda,
5- Tarla ve arazilerin ekim,
dikim ve gbreleme
kontrollarnda.
6- Tohumculuk, fide yetitirme
vb. almalarda.
I - GR
TEMEL G DEVRELER:
ekil-1.2den grld gibi
temel g devreleri,
G elektronii kapsamnda
yaplan tm iler ve uygulamalar
1) AC-DC dntrcler,
4 temel devre yaps zerine
2) AC-AC dntrcler,
kurulmutur.
3) DC-DC dntrcler,
Bu devre yaplar, alternatif akm
4) DC-AC dntrclerdir.
veya doru akm trndeki
elektrik enerjisinin bir birlerine
AC / DC
AC
DC
veya kendi ilerinde farkl
~/=
ekillere ve seviyelere
Dorultucular
dndrlmesi ilemini
AC / AC
DC / DC
AC
DC
gerekletirmektedir.
~ / ~ Kyclar Kyclar = / =
Bu durumda, g elektroniinin
nvertrler
temel devre yaplar yan tarafta
DC / AC
ekil-1.2de olduu gibi
AC
DC
~
/
=
gsterilebilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
I - GR
AC-DC Dntrcler
(Dorultucular);
G elektroniinin temel
devrelerinden birincisi olan
dorultucular, bir fazl veya
fazl AC kayna kullanarak,
sabit veya deiken DC gerilim
elde etmek iin
kullanlmaktadr.
AC-DC dntrcler
(dorultucular);
1- Kontrolsuz dorultucular,
2- Kontrollu dorultucular,
olarak 2 ana gruba ayrlr.
ekil 1.3de basit bir kontroll
dorultucu devresi ve dalga
ekilleri grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
ekil 1.3 - 1 fazl yarm dalga

kontroll dorultucu devresi
ve dalga ekilleri.
Giri
(Kaynak)
k
(Yk)
I - GR
AC-AC Dntrcler
(AC kyclar);
devrelerinden ikincisi olan AC
kyclar, bir fazl veya fazl
AC kayna kullanarak, sabit
veya deiken frekansl ve
genlikli AC gerilim elde etmek
iin kullanlmaktadr.
AC-AC dntrcler;
1- AC voltaj kontrolcular,
2- Direkt frekans eviriciler,
ekil 1.4de basit bir AC kyc
devresi ve dalga ekilleri
grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
ekil 1.4 - 1 fazl faz kontrollu

AC kyc devresi ve dalga
ekilleri.
Giri
(Kaynak)
10
I - GR
DC-DC Dntrcler
devrelerinden ncs olan
DC-DC dntrcler,
herhangi bir DC kaynaktan
ald gerilimi ykselterek ,
drerek veya oullayarak,
sabit veya deiken DC
gerilim(ler) elde etmek iin
kullanlmaktadr.
DC-DC dntrcler;
1- DC kyclar,
2- Anahtarlamal reglatrler,
ekil 1.5de basit bir DC kyc
devresi grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
ekil 1.5 A snf PWM

kontroll DC kyc devresi ve
dalga ekilleri.
Giri
(Kaynak)
k
(Yk)
11
I - GR
DC-AC Dntrcler
(nvertrler);
devrelerinden sonuncusu olan
nvertrler, herhangi bir DC
kaynaktan ald gerilimi
ileyerek, sabit veya deiken
genlik ve frekansl AC gerilim
elde etmek iin kullanlan g
elektronii devreleridir.
nvertrler;
1- PWM invertrler,
2- Rezonansl invertrler,
ekil 1.6da basit bir PWM
invertr devresi grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Giri
(Kaynak)
0V
k
(Yk)
12
I - GR
Temel G Elemanlar;
G devrelerinin, istenilen g
dnmlerini uygun olarak
gerekletirebilmeleri, bu
devrelerde kullanlan uygun
g elemanlaryla mmkn
olabilmektedir.
G devrelerinde kullanlan
g elemanlar, hangi tr
dnmde olursa olsun,
daima kaynak ile yk
arasndaki balanty kesip
brakmakla grevlendirilmitir.
Dolaysyla bu elemanlar birer
ANAHTAR olarak almakta
ya da altrlmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda anahtar yaps

g elektronii iin ok
nemlidir ve burada ayrnts
ile incelenecektir.
Anahtar Trleri;
Elektrik-Elektronik g
dzeneklerinde kullanlan 3 tr
anahtar bulunmaktadr. Bunlar,
1- Mekanik anahtarlar,
2- Elektromekanik anahtarlar,
3- Yariletken anahtarlardr.
Bu anahtar trlerini
incelemeden nce ideal
anahtar yaps incelenmelidir.
13
I - GR
deal Anahtar zellikleri;
deal anahtar, almas
srasnda zerinde herhangi bir
kayp oluturmayan anahtardr.
deal anahtar sadece 2
durumda bulunabilir. Bunlar,
1- Yaltm durumu (kapal-off),
2- letim durumu (ak-on).
Anahtarlarn almas
srasnda zerinde iki tr kayp
olumaktadr. Bu kayplar,
1- Anahtarlama (amakapama) kayplar,
2- letim kayplardr.
Bu anahtarda kayplar sfrdr.
M.Necdet YILDIZ
ekil-1.7, ideal anahtar.

IA
Giri
(Kaynak)
VA
deal Anahtar
k
(Yk)
Giri
(Kaynak)
Anahtar
akm (IA)
off
on
off
on
Anahtar
gerilimi
(VA)
PA= VA x IA
Harcanan
g (PA)
14
I - GR
Bu durumda ideal anahtarla
ilgili nemli parametreler
Tablo-1.1deki gibi gsterilebilir.
Tabii ki byle bir anahtar
gerekte yoktur.
Kn.
V(a)
I(a)
R(o)
0
A
f(a)
t(a)
Yn.
off
0
V
on
M.Necdet YILDIZ
Hz
F
T
Yandaki Tablo-1.1den
grlebilecei gibi anahtarlar
iin ncelikli 6 parametre
kullanlmaktadr. Bunlar,
1) alma gerilimi (VA),
2) alma akm (IA),
3) letim direnci (Ron),
4) alma frekans (fA),
5) Anahtarlama zaman (tA),
6) Anahtar yndr.
deal bir anahtarda iletim i
direncinin ve gei
zamannn sfr olmas
nedeniyle iletim ve
anahtarlama kayplar sfrdr.
15
I - GR
Mekanik Anahtarlar;
Mekanik anahtarlar, elektrik
devrelerini kesmek iin
kullanlan, adi anahtar, pako
alter vb. anahtarlardr.
Mekanik anahtarlar da, iletimi
srasnda zerinde herhangi bir
kayp oluturmayan anahtardr.
Mekanik anahtarlar da sadece
2 durumda bulunabilir.
Mekanik anahtarlar, devrelerde
genellikle ama-kapama
eleman olarak
kullanlmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
ekil-1.8
Giri
(Kaynak)
Anahtar
akm (IA)
off
on
off
Anahtar
gerilimi
(VA)
on
Pa
PA= VA x IA
Harcanan
g (PA)
ton
toff
16
I - GR
Mekanik anahtarla ilgili
ncelikli parametreler Tablo1.2de rnek deerler
kullanlarak gsterilmitir.
Kn.
V(a)
I(a)
R(o)
500
0
A
f(a)
t(a)
Yn.
off
0
V
on
M.Necdet YILDIZ
25
A
Hz
F
T
Tablo-1.2den grld gibi,

mekanik anahtarda iletim i
direncinin sfr olmas
nedeniyle iletim kayplar da
sfr olacaktr.
Yine Tablo-1.2den grld
gibi, mekanik anahtarlarda
frekans ve gei zaman
parametreleri hzl anahtarlama
iin uygun deildir.
Piyasada anahtar, pako alter,
alter, kesici vb. isimler verilen
mekanik anahtarlar eitli
gerilimlerde, birka amperden
birka yz ampere kadar
bulunabilmektedir.
17
I - GR
Elektromekanik Anahtarlar;
Elektromekanik anahtarlar,
elektrik devrelerini kesmekdeitirmek iin kullanlan,
rle, kontaktr, kesici vb.
anahtarlardr.
Elektromekanik anahtarlar da
sadece 2 durumda bulunabilir.
Elektromekanik anahtarlar,
devrelerde genellikle g
anahtarlama ve otomatik g
kontrol eleman olarak
kullanlmaktadr (ekil-1.9).
Giri
(Kaynak)
Anahtar
akm (IA)
off
off
Anahtar
gerilimi
(VA)
on
Pa
Pa= Va x Ia
Harcanan
g (PA)
M.Necdet YILDIZ
on
ton
toff
18
I - GR
Elektromekanik anahtarla ilgili
Kn.
V(a)
I(a)
R(o)
380
0
A
f(a)
t(a)
Yn.
off
0
V
on
M.Necdet YILDIZ
63
A
Hz
F
T
Elektromekanik anahtarda
kontaklarn temiz olmas
durumunda iletim i direnci
sfr olmas nedeniyle iletim
kayplar da sfr olacaktr.
Elektromekanik anahtarlarda
da frekans ve gei zaman
parametreleri olduka ktdr.
Bu nedenle hzl anahtarlama
yapamazlar.
Elektromekanik anahtarda da
hzl anahtarlama yaplacak
olursa, gei zamannn ok
uzun olmas nedeniyle ise
anahtarlama kayplar ok
yksek olacaktr.
19
I - GR
Yariletken (Statik) Anahtarlar;
Yariletken anahtarlar, elektrikelektronik devrelerde yksek
hzl anahtarlama ileri iin
kullanlan, Tristr, Transistr,
Mosfet vb. elemanlardr.
Yariletken anahtarlarn pek
ou 3 durumda bulunabilir.
1- Tam yaltm durumu,
2- Tam iletim durumu.
3- Ara (ykseltme) durumu.
Bu anahtarlar, istenirse on-off
anahtar olarak, istenirse de
ykseltme eleman olarak
kullanlabilmektedirler.
ekil-1.10
Giri
(Kaynak)
Anahtar
akm (Ia)
off
Anahtar
gerilimi
(Va)
Harcanan
g (Pa)
M.Necdet YILDIZ
on
off
on
Pa
Pi
ton
toff
20
I - GR
Yariletken anahtarla ilgili
Kn.
V(a)
I(a)
R(o)
600
0
A
120
0,02
f(a)
t(a)
Yn.
off
2,1
V
on
M.Necdet YILDIZ
20
10
kHz
T
E
K
Tablo-1.4den grld gibi,

yariletken anahtarlarda
frekans ve gei zaman
parametreleri ok ok iyidir. Bu
nedenle ok hzl anahtarlama
yaplabilmektedir.
Fakat yariletken anahtarda
iletim i direncinin sfr
olmamas nedeniyle iletim
kayplar dierlerinde olduu
gibi sfr olamayacaktr.
Yine bu anahtarda gei
zamannn ok ksa olmas
nedeniyle hzl anahtarlama
yaplsa bile anahtarlama
kayplar az olacaktr.
21
I - GR
G Elektronii Devrelerinde
Kullanlan Anahtar Tr
Hangisidir?
G elektronii devrelerinde
daha nceden aklanan g
dnm ilemlerinin
yaplabilmesinde kullanlacak
anahtarlarn, basit bir dnm
ilemi iin bile ok sayda
ama-kapama yapmas
gerekmektedir.
rnein; basit bir ebeke
dorultucu devresinde,
diyotlar 1 saniye iinde 50 kez
ama-kapanma yapmak
zorundadrlar.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda, g dnm
iin frekanslar dk olan
mekanik veya elektromekanik
anahtarlar kullanma imkan
kesinlikle yoktur.
G elektronii devrelerinde
g dnm iin, iletim
kayplar yksek olmasna
ramen, alma frekanslar
yksek ve gei zamanlar ok
kk olan yariletken (statik)
anahtarlar kullanlmaktadr.
Mekanik ve elektromekanik
anahtarlar ise g devrelerin
giri ve klarnda enerji
verme ve kesmede kullanlr.
22
I - GR
Yariletken G Anahtarlarnn
Kullanm Srasnda Dikkat
Edilmesi Gereken Konular;
1 G anahtarnn sl
gvenliinin salanmas.
Mekanik ve elektromekanik
anahtarlarn kullanm srasnda
anahtarn uygun yere
yerletirilmesi ve balantlarnn
doru yaplmas dnda dikkat
edilmesi gereken bir ey yoktur.
Yariletken g anahtarlarnda
ise bu iki konu dnda anahtarn
gvenli olarak alabilmesi
(korunmas) iin bir takm
ilemler yaplmas (nlemler
alnmas) gerekmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Yariletken anahtarn korunmas

iin alnacak nlemler;
2 G anahtarnn ani deien

gerilime kar korunmas.
3 G anahtarnn ani deien
akma kar korunmasdr.
Yukarda belirtilen nlemler

alnmad takdirde g anahtar
iini istendii gibi yapamayacak
ve bozulacaktr.
23
I - GR
Yariletken G Anahtarnn Isl

Gvenliinin Salanmas;
Yariletken g anahtarlar,
kk de olsa bir iletim direncine
sahip olduklar iin, iletimde
kaldklar srece zerlerinde bir
g harcamas olmaktadr (IxR).
Ayrca yariletken g
anahtarlar devrelerde ok
sayda a-kapa yaplarak
altrld iin anahtarlama
srasnda da zerlerinde g
harcamas olmaktadr.
Harcanan bu gler elemann
snmasna yol amaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Yariletken g anahtarlarnda
scaklk arttka performans
dmekte ve belli bir seviyeden
sonra da eleman yanmaktadr.
Bu olumsuz durumun nne
geebilmek iin eleman
zerinde oluan s enerjisinin
alnarak datlmas
gerekmektedir.
Bu i iin uygun boyutta
Heatsink-Is emici yada yaygn
sylenile Soutucu kullanmak
gerekmektedir.
Soutucu olarak, zel olarak
retilmi yaprakl alminyum
levhalar kullanlmaktadr.
24
I - GR
Yariletken G Anahtarnn Ani

Deien Gerilimden Korunmas
Yariletken g anahtarlar, p ve
n katmanlardan olumaktadr.
Bu katmanlar arasndaki akm
tama ilemi de elektron ve
boluklarn yer deitirmesi ile
olmaktadr.
G anahtarlarnda akmn
balamas,
Elemann uyarlmas,
Ar derecede snmas,
Yksek voltaj verilmesi,
Ani voltaj deiiklii olmas,
durumlarnda gerekleir.
M.Necdet YILDIZ
Yariletken g anahtarlarnn,
ani voltaj deiikliklerinde
istenmedii halde iletime
geerek hem kendisinin hem de
devredeki dier elemanlarn
zarar grmesini engellemek iin
ekil-1.11de grld gibi bir
Snubber-Gerilim yumuatma
devresi kullanlmaktadr.
Bu sayede ani gelen gerilimin
deiim hz istenen seviyeye
drlr.
+
V(ak)
-
Snubber devresi
V(ak)
V(ak)
25
I - GR
Yariletken g anahtarlar,
kristalize yapya sahip olan
silisyum malzemesi
kullanlarak yaplmlardr.
Bu malzemenin retim
srasnda belirlenen bir ani
akm tama hz
bulunmaktadr.
reticinin belirlemi olduu bu
hz kullanc tarafndan ald
taktirde malzemenin kristal
yaps dalr ve eleman yanar.
Yariletken g anahtarlarnn,
ani akm deiikliklerinde
istenmedii halde bozularak
hem kendisinin hem de
devredeki dier elemanlarn
zarar grmesini engellemek
iin ekil-1.12de grld
gibi bir akm yumuatma
devresi kullanlmaktadr.
Bu sayede akmn deiim hz
istenen seviyeye drlr.
I(a)
M.Necdet YILDIZ
Akm yumuatc
Yariletken G Anahtarnn Ani

Deien Akmdan Korunmas
I(a)
I(a)
26
DEV-1
1.1 - G elektronii devrelerinin enerji girilerini kesmek ve

brakmakta kullanlan, Mekanik Anahtarlarn genel yaplar, trleri,
reticileri, sat fiyatlar vb. konularda internet zerinde aratrma
yaparak bir rapor hazrlaynz.
1.2 - G elektronii devrelerinin enerji girilerini kesmek ve
brakmakta kullanlan, Elektromekanik Anahtarlarn genel yaplar,
trleri, reticileri, sat fiyatlar vb. konularda internet zerinde
aratrma yaparak bir rapor hazrlaynz.
M.Necdet YILDIZ
27
Blm-2
Yar letken G
Anahtarlar
M.Necdet YILDIZ
II - YARILETKEN G ANAHTARLARI
Giri;
G elektroniinin temel talar
ve ar iileri olan Yariletken
G Anahtarlar, zel baz
elemanlar ile temel elektronikte
kullanlan klasik elemanlardan
bazlarnn daha yksek akm
ve gerilimlerde alabilir hale
getirilmesi veya ihtiyaca gre
yeni baz tasarmlarn
yaplmasyla ortaya
kmlardr.
Yariletken g anahtarlarnn
temel malzemesi dier
yariletken malzemelerde de
olduu gibi yine Silisyumdur.
M.Necdet YILDIZ
Bu blmde yariletken g
anahtarlarnn;
1) Temel yaplar ve almas,
2) Temel test devreleri,
3) Temel karakterisitik erileri,
4) Temel uyarma yntemleri,
5) alma dalga ekilleri,
6) Seri ve paralel balanmalar
7) Koruma yntemleri,
8) Gleri ve klf yaplar,
10) Temel kullanm alanlar,
vb. konular ayrntsyla
incelenecek ve bu elemanlara
hkmedilmesi retilecektir.
Yariletken G Anahtarlarnn
Trleri;
Yariletken g anahtarlar 3
temel grup altnda
toplanmaktadr. Bunlar,
3- G Transistrleri:
a) ift polariteli transistrler (BJT),
b) MOS transistrler (MOSFET),
c) Yaltlm kapl transist. (IGBT).
2- G Tristrleri:
Yariletken g anahtarlar
piyasaya 3 farkl klf eklinde
sunulmulardr. Bunlar,
a) Tek elemanlar.
b) G modlleri.
c) Akll modller.
a) Genel amal tristrler (SCR),

b) ift ynl tristrler (TRIAC),
c) Kapsndan tkanabilen
tristrler (GTO).
Kurulacak devreye ve
allacak olan gce gre
uygun klfl malzeme seilir.
1- G Diyotlar:
a) Genel amal diyotlar,
b) Hzl toparlanan diyotlar,
c) Schottky diyotlar.
M.Necdet YILDIZ
G DYOTLARI:
G diyotlar, kontrolsuz g
anahtarlardr. Bu diyotlar;
1) Genel amal (ebeke)
diyotlar,
2) Hzl toparlanan (hzl)
diyotlar,
3) Schottky (ok hzl) diyotlar,
olmak zere 3 ayr trde
bulunmaktadr, bu trlerin
kendilerine ait zellikleri ve
buna bal olarak da kullanm
alanlar bulunmaktadr. imdi
bu trleri ayrntsyla
inceleyelim.
M.Necdet YILDIZ
1) Genel Amal Diyotlar;

ekil-2.1de yaps grlen
genel amal g diyotlarnn
genel yaps ve almas temel
elektronikte kullanlan diyotlarla
ayndr. Bu diyotlarda da normal
diyotlarda olduu gibi, anod
terminali, katoda gre 0,7V
daha pozitif olduunda iletime
geer.
Anod (A)
P
N
Katod (K)
Bilindii gibi diyodun yaltma
geebilmesi iinse anod-katod
arasndaki potansiyel farknn
0,7V altna inmesi veya
negatife dmesi yeterlidir.
Diyot iletimde olduunda tam
iletim, yaltmda olduunda ise
tam yaltm durumunda
bulunur, gei an dnda
herhangi ara durumu yoktur.
Genel amal diyotlarn en
nemli zellii dk
frekanslarda almak iin imal
edilmi olmalardr (ideal
frekans 50-60Hz, max.
frekans: 1kHz).
M.Necdet YILDIZ
Genel amal diyotlar dk

frekansta almalar nedeniyle
ok yksek akm-gerilimlerde
kullanlabilirler (5kV-5kA gibi).
Genel amal diyotlarn en
nemli zelliklerinden birisi de,
gei zamannn uzun
olmasna ramen, iletim i
direncinin ok dk olmas
nedeniyle iletim kayplarnn
ok dk olmasdr.
Bu zellikleri ile genel amal
diyotlar ebeke geriliminde
kontrolsuz anahtar olarak
alabilen ok kullanl
yariletken elemanlardr.
II YARILETKEN G ANAHTARLARI
Diyodun Temel Test Devresi ve
Karakteristik Erisi;
Aadaki ekil-2.2de diyodun
temel karakteristik erisinin
karld temel test devresi
grlmektedir.
Aadaki balant ekli ile
diyodun doru yn almas,
devredeki Vs bataryas ters
evrilerek de ters yn
almas test edilebilmektedir.
Aadaki ekil-2.3de genel

amal diyodun temel
karakteristik erilerinden olan
akm-gerilim (Ia-Vak) erisi
grlmektedir.
Ia
Imax.
-Vak
Doru
(ileri) yn
A+, K-
Von
-Vmax.
Vak
0,7V
Ters
(geri) yn
A-, K+
-Ia
M.Necdet YILDIZ
Karakteristik eriden
grld gibi doru ynde
0,7Vdan sonra iletime geen
diyot, Imax. akmna kadar
gvenle alabilmektedir. Bu
akm aldnda ise diyot
yanar. Diyot zerinden akacak
akm deerini RL yk direnci
belirlemektedir.
Ters ynde ise Vmax. gerilim
deerine kadar diyot gvenle
yaltmda kalacak (blokaj
yapacak), bu deer alrsa ise
diyot yanacaktr. Diyot zerine
gelecek olan ters gerilim
deeri, tamamen VS kaynak
gerilim deerine baldr.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda, genel amal

diyodun; doru ynl (A+, K-)
gerilimde kendiliinden tam
iletime geen, doru ynl
gerilimi asla bloke edemeyen,
ters ynl (A-, K+) gerilimde
ise yine kendiliinden tam
yaltma geen (ters ynl
gerilimi srekli olarak bloke
eden) bir yariletken g
anahtar olduu grlmektedir.
Diyot bu zellikleriyle ACde
tek ynl iletim salad iin
dorultucu olarak, DCde ise
anahtarlama eleman olarak
altrlabilmektedir.
Diyodun alma Dalga
ekilleri;
alma durumlarnn
grlmesi iin aktif alma
srasndaki akm-gerilim dalga
ekilleri incelenmelidir.
Diyodun doru ve ters
polarmada davranlar ekil2.6dan gzlenebilir.
ekil-2.7de diyot devresinin AC

kaynakta almas srasndaki
dalga ekilleri grlmektedir.
Vm
V(s)
4
t
Giri
Gerilimi
V(RL)
(INV)
k
Gerilimi
V(ak)
Diyot
Gerilimi
Im
+ V(ak) -
M.Necdet YILDIZ
Vm
V(ak)
Ia
I(a)
t
Diyot
Akm
180
360
540
720
ekil-2.7den grld gibi 0180 aralnda diyot iletimde (on)

olup, k gerilimi giri gerilimi ile
ayndr. Bu srada diyot zerindeki
gerilim sfr olacaktr (iletim gerilim
dm ihmal ediliyor), diyot
zerinden geen akm ise yke
bal olup, kaynak veya yk akm
ile ayndr.
180-360 aralnda ise diyot ters
polarmada olduu iin yaltmdadr
(off). Bu durumda k gerilimi
sfr, diyot zerindeki gerilim
dm ise kaynak gerilimi ile
ayndr (diyodun bloke ettii
gerilim). Bu durumda diyot
zerinden geen akm, dolaysyla
da devre akm ise sfrdr.
M.Necdet YILDIZ
Diyotlarn Seri Balanmas;
zellikle yksek gerilim altnda

altrlacak olan diyotlarda
diyodun zerine gelen ok yksek
ters gerilimleri bloke etmesi
gerekir.
Bu durumda retici tarafnda
belirtilen diyodun alma gerilimi,
uygulamada zerine gelecek olan
ters gerilimden en az %30 daha
fazla olmas gerekmektedir ki
salkl bir alma salanabilsin.
Uygulama srasnda mevcut
diyotlarn bu art salayamamas
durumunda diyotlarn seri
balama yoluna gidilir. Bu sayede
istenilen alma gerilimine
ulalabilir.
Aadaki ekil-2.8de
diyotlarn seri balanarak
alma geriliminin arttrlmas
grlmektedir. Gerilim;
VD= VD1 + VD2 + VD3 olur.
VD (Vmax.+ %30) olacak ekilde
R1
D1
VD1
Vs
R2
D2
AC
VD2
R3
D3
Yk
M.Necdet YILDIZ
VD3

yksek gerilimde alma
gerektiinde diyotlar seri
balanarak bu gerilim deeri elde
edilebilmektedir. Burada;
seri balanacak olan diyot says

belirlenebilmektedir.
Fakat, diyotlarn seri balanmas
ok istenen bir uygulama deildir.
nk seri balama sayesinde
dayanma gerilimi artar fakat buna
bal olarak anahtarn iletim i
direnci de ykselir. Bu da
kayplarn artmas anlamna gelir.
Ayrca diyotlar ters gerilimi eit
paylaamayaca iin paralel
direnler kullanlmas gerekir.
10
Diyotlarn Paralel Balanmas;
zellikle yksek akm altnda

altrlacak olan diyotlarda
diyodun zerinden gemesi
gereken ok yksek seviyeli akm
geirebilmesi gerekir.
belirtilen diyodun alma akm,
uygulamada zerinden geecek
olan akmdan en az %30 daha
diyotlarn bu art salayamamas
durumunda diyotlarn paralel
istenilen alma akmna
ulalabilir.
M.Necdet YILDIZ
Aadaki ekil-2.9da diyotlarn

paralel balanarak alma akm
arttrlmas grlmektedir.
Burada toplam akm;
IA= IA1 + IA2 + IA3 olacaktr.

IA
IA1
D1
Vs
IA2
D2
IA3
D3
AC
R1
R2
R3
Yk
11
ekil-2.9dan grld gibi

yksek akmda alma
gerektiinde diyotlar paralel
balanarak bu akm deeri elde
ID (Imax.+ %30) olacak ekilde
paralel balanacak olan diyot

says belirlenebilmektedir.
Fakat, diyotlarn paralel
balanmas ok istenen bir
uygulama deildir. nk paralel
balama sayesinde dayanma
akm artar fakat, diyotlar iletim
direnlerinin eit olmamas
nedeniyle, zerlerinden geecek
akm eit paylaamayaca iin
seri direnler kullanlmas gerekir.
Bu da ayrca kayp anlamna gelir.
M.Necdet YILDIZ
Diyotlarda dv/dt Korumasnn

Salanmas;
Yariletken malzeme, ani gerilim

deiiminde istenmeyen
davranlar gsterebilmektedir.
G diyotlarnda, diyot zerindeki
ters gerilim ok ksa srede ok
ani olarak deer deitirecek
olursa P-N birleim yzeyleri bo
bir kondansatr gibi davranarak
istenmeyen akmlarn akmasna
neden olabilmekte bu da
elemanda veya devrede hasarlar
oluturabilmektedir.
Bu olayn snrlar retici
tarafndan belirtilmekte olup
kullanc buna gre uygun nlem
almak zorundadr.
12
Aadaki ekil-2.10da retici
tarafndan verilen, diyodun
rnek dv/dt karakteristik erisi
ve diyodun bu olaydan
etkilenmesini nlemek iin
alnan nlem grlmektedir.
Burada rnek dv/dt: 500V/s
500V
t(s)
0
1s
SW
Vs
M.Necdet YILDIZ
T= R.C
D1
dv/dt
iin
ekil-2.10dan grld gibi, ok

ani olarak ters gerilim altnda
kalma riski olan D2 diyodunun
paraleline, onu bu ani ters
gerilimin bozucu etkisinden
korumak iin bir R-C devresi
yerletirilmitir.
Bu sayede diyot zerine gelen ani
gerilim yumuatlarak karakteristik
erideki 500V/s snrnn altna
indirilmekte ve diyotta oluacak
olan ters akm (ters toparlanma)
engellenmi olmaktadr.
Burada R-C devresi;
Yk
D2
zaman sabitesine gre istenilen

oranda yumuatma yapmaktadr.
13
Diyotlarda di/dt Korumasnn

Salanmas;
Yariletken malzeme, ani akm

deiiminde istenmeyen davranlar
gsterebilmektedir.
G diyotlarnda, diyot zerinden
geen akm ok ksa srede ok ani
olarak deer deitirecek olursa
yariletken P-N maddesinin kristal
yaps dalarak istenmeyen
akmlarn akmasna neden
olabilmekte bu da elemann ksa
devre olmas ve devrede hasarlar
olumas anlamna gelmektedir.
Bu olayn snrlar retici tarafndan
elemann di/dt erisi olarak
belirtilmekte olup kullanc buna
gre uygun nlem almak
zorundadr.
M.Necdet YILDIZ
Aadaki ekil-2.11de retici

tarafndan verilen, diyodun rnek
di/dt karakteristik erisi ve diyodun
bu olaydan etkilenmesini nlemek
iin alnan nlem grlmektedir.
Burada rnek di/dt: 50A/s
50A
t(s)
1s
L (di/dt iin)
SW
D1
Yk
Vs
R-C
(dv/dt iin)
D2
14
ekil-2.11den grld gibi, ok

ani olarak yksek akm altnda
kalma riski olan D1 diyoduna seri
olarak, onu bu ani yksek akmn
bozucu etkisinden korumak iin bir
L endktans yerletirilmitir.
Bu sayede diyot zerinden
gemek isteyen ani yksek akm
yumuatlarak karakteristik
erideki 50A/s snrnn altna
indirilmekte ve diyotta oluacak
olan kristal dalmas (yanma)
Burada L (L-R) devresi;
T= L/ R
M.Necdet YILDIZ
dv/dt ve di/dt nlemlerini her

zaman kullanmak gerekli deildir.
Ancak yksek gte ani yksek
gerilime veya ani yksek akma
maruz kalma riski varsa
kullanlmas gerekmektedir.
Diyotlarn seri ve paralel
balanmalar srasnda da ani
gerilim ve akm riski bulunduu
taktirde dv/dt ve di/dt nlemlerinin
alnmas gerekmektedir.
Bu durumda gerekli yumuatmay
salamak iin, seri balama
srasnda her bir seri diyoda
paralel olarak R-C devresi, veya
paralel balama srasnda her bir
paralel diyoda seri olarak L
eleman yerletirilmelidir.
15
Aada genel amal bir diyodun bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
16
Hzl Toparlanan Diyot;

Hzl toparlanan g diyotlarnn
genel yaps ve almas da
ekil-2.12de grld gibi
temel elektronikte kullanlan
diyotlarla tamamen ayndr. Bu
diyotlarda da normal diyotlarda
olduu gibi, anod terminaline,
katoda gre 0,7V daha pozitif
gerilim geldiinde eleman
kendiliinden iletime geer.
Anod (A)
P
N
Katod (K)
M.Necdet YILDIZ
Hzl toparlanan (hzl) diyotlarda,

genel alma ilkeleri, temel
karakteristik eriler, ters
toparlanma, alma dalga
ekilleri, seri ve paralel
balanmalar, ani akm ve gerilim
davranlar ve korunmalar genel
amal diyotlardaki gibidir.
Hzl diyotlarn gei zamanlar 35s gibi ok ksa, dolaysyla da

alma frekanslarnn 150200kHz gibi yksek olmasdr. 23kV, 200-300A gibi deerlere
kadar bulunabilen bu diyotlar DCDC ve DC-AC dntrclerde
ve yksek frekansl uygulamalarda
kullanlmaktadrlar.
17
Aada hzl toparlanan bir diyodun bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
18
Schottky Diyot, Temel Yaps
ve almas;
Schottky g diyotlarnn genel
yaps, temel elektronikte
kullanlan diyotlardan olduka
farkldr. Bu diyotlarda ekil2.13de grld gibi normal
diyotlarda olduu gibi P-N
birleimi yerine, daha hzl
olmas iin N-Metal birleimi
kullanlmtr.
Anod (A)
Metal
N
Katod (K)
M.Necdet YILDIZ
Schottky diyotlarda N-Metal

birleimi kullanlmas sayesinde
ok dk gei zaman
dolaysyla da ok yksek alma
frekans elde edilmekle beraber,
N-Metal birleiminin ters
polarmada sznt akm seviyesinin
olduka yksek olmas en nemli
dezavantajlardr.
Bu diyotlarn daha ok dk
gerilim yksek akml dntrc
devrelerinde anahtar olarak ve
normal g devrelerinde koruma
eleman olarak kullanmlar
yaygndr.
alma gerilimleri 100V civarnda
alma akmlar ise 250-300A
seviyelerine kadar kmaktadr.
19
Aada bir Schottky diyodun bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
20
G Tristrleri;
G tristrleri, kontrollu g
anahtarlardr. Bu tristrler;
1- Genel amal tristrler
(SCR),
2- ift ynl tristrler (TRIAC),
3- Kapsndan tkanabilen
tristrler (GTO),
olmak zere 3 ayr trde
bulunmaktadr.
1- Genel Amal Tristr (SCR),

Temel Yaps ve almas:
Genel amal g tristrlerini
genel amal diyodun kontrollu
versiyonu olarak tanmlamak
mmkndr. ekil-2.14de grlen
bu tristrler normal diyotlarda
olduu gibi kendiliinden iletime
gemezler, ancak bir uyar
aldklarnda iletime geerler.
Anod (A)
Bu trlerin kendilerine ait

zellikleri ve buna bal olarak
da kullanm alanlar
bulunmaktadr. imdi bu trleri
ayrntsyla inceleyelim.
P
N
P
N
(G)
Gate (kap)
Katod (K)
M.Necdet YILDIZ
21
Tristrn (SCR) yaltma
geebilmesi iin iinden
gemekte olan akmn sfra
dmesi veya drlmesi
gerekmektedir.
Tristr iletimde olduunda tam
tam yaltm durumunda
herhangi bir ara durumu
yoktur.
Genel amal tristrlerin en
nemli zellii dk
frekanslarda almak iin imal
edilmi olmalardr (ideal
frekans 50-60Hz, max.1kHz).
M.Necdet YILDIZ
Genel amal tristrler dk

frekansta almalar nedeniyle
yksek akm ve gerilimlerde
kullanlabilirler (5kV-5kA gibi).
Genel amal tristrlerin en
nemli zelliklerinden birisi de,
gei zamannn uzun
olmasna ramen, iletim i
direncinin ok dk olmas
nedeniyle iletim kayplarnn
ok dk olmasdr.
Bu zellikleri ile genel amal
tristrler, ebeke geriliminde
kontrollu anahtar olarak
alabilen ve yaygn kullanlan
22
Genel Amal Tristrn (SCR)

altrlmas;
amal tristrn altrlmas
yariletken yap zerinde
grlmektedir. Burada VS kayna
yk beslemekle grevli olan ana
kaynaktr, VG ise tristr uyarmak
iin kullanlan kaynaktr.
Yk
P
Buton
IA
VS
VG
N
Rg
IGK
M.Necdet YILDIZ
Devrede butona baslmad

srece tristr, doru ynde
blokaj (yaltm) durumunda
kalacaktr. Tristr iletime
geirebilmek iin butona
basldnda tristrn G-K
terminalleri arasndan ok ksa
bir sre iin IGK akm dolar.
Bu durumda G-K arasndaki PN maddeleri iletken haline gelir
ve A-K arasnda sadece tek PN birleimi kalaca iin tristr
iletim on durumuna geer ve
yk zerinden IA akm akar.
Tristr dcde iletime getiinde
artk uyarma gerektirmez.
23
Tristrn Edeer Devresi;
ekil-2.16da tristrn
almasn farkl bir ekilde
aklamak iin kullanlmakta
olan transistrl edeer
devresi grlmekltedir.
Devredeki transistrler P-N
birleimlerini, kondansatrler
ise kaak kapasitelerdir.
A
IA
C1
Q1
C2
G
IGK
Q2
C3
K
M.Necdet YILDIZ
Edeer devreye gre, G-K

terminalleri arasna balanan
bir kaynak yardmyla IGK akm
aktldnda Q2 iletime geer
ve Q1in baz akmn
salayarak, IGK kesilse de
Q2nin iletimde kalmasn
salar. Bylelikle ana besleme
kaynandan ekilen IA akm
akmaya balar, yani tristr
tamamen iletime gemi olur.
C1,2,3 kondansatrleri ise P-N
birleimleri arasndaki
boluktan kaynaklanan
kapasiteleri ifade etmekte olup
tristrn kontrolsuz iletime
gemesine neden olur.
24
Tristrn (SCR) Temel Test
Devresi ve Karakteristik Erisi;
amal tristrn temel
karakteristik erisinin
grlmektedir.
SCRnin doru yn almas,
evrilerek de ters yn
almas test edilebilmektedir.
Aadaki ekil2.18de genel

amal tristrn (SCR) temel
karakteristik erilerinden akmgerilim (Ia-Vak) erisi (k
karakteristik erisi)
grlmektedir.
Ia
Imax.
-Vak
Doru
(ileri) yn
A+, K-
-Vmax.
Vak
+Vmax
Ters
(geri) yn
A-, K+
Uyarma
yaplrsa
-Ia
M.Necdet YILDIZ
25
Karakteristik eriden grld

gibi diyot, doru ynde 0,7Vdan
sonra kendiliinden iletime
geerken, SCR ancak Vmax.
gerilimine ulaldnda
kendiliinden iletime gemektedir.
Bu ekilde iletime geme
istenmeyen bir durumdur. SCRnin
normal olarak iletime geebilmesi
iin uyarlmas gerekmektedir.
SCRnin uyarlmas G-K
terminalleri arasndan yaplr.
Ters ynde ise Vmax. gerilim
deerine kadar yine SCR gvenle
iletime geerek yanacaktr. Tristr
zerine gelecek olan ters gerilim
deeri, tamamen VS kaynak
gerilim deerine baldr.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda, genel amal

tristrn; doru ynl (A+, K-)
gerilimde uyarlmaz ise blokaj
yapan, uyarld taktirde ise tam
iletime geen, doru ynl gerilim
altnda kontrol edilebilen, ters
ynl (A-, K+) gerilimde ise tam
yaltmda kalan bir yariletken g
Genel amal tristr (SCR), bu
zellikleriyle hem AC, hem de
DCde altrlabilmektedir.
SCRnin baz durumlarda skntya
yol aan zellii ise, doru ynde
iletime geirildikten sonra, zerine
gelen gerilim doru da olsa ters de
olsa, ancak iinden geen akm
sfra dnce yaltmagemesidir.
26
Tristrn alma Dalga
ekilleri;
G anahtarlarnn alma
durumlarnn grlmesi iin
aktif alma srasndaki akmgerilim dalga ekillerinin
incelenmesi gerekmektedir.
Tristrn doru ve ters
polarmada davranlar
inceleyebilmek iin ekil2.19daki balant yaplabilir.
ekil-2.20de tristrn devresinin

AC kaynakta almas srasndaki
Vm
4
t
0
Giri G.
(Vs)
Vm
0
t
k G.
(RL)
t
0
Tristr
Gerilimi
Im
Ia
+ V(ak) -
t
Tristr
Akm
180
M.Necdet YILDIZ
360
540
720
27
ekil-2.20den grld gibi 0180 aralnda tristr istenirse

uyarlarak iletime (on) geirilebilir,
k gerilimi tristrn iletime
gemesinden itibaren grnmeye
balar. Bu srada tristr zerindeki
gerilim sfr (iletim gerilim dm
ihmal ediliyor), tristr zerinden
geen akm ise kaynak veya yk
akm ile ayndr.
180-360 aralnda ise tristr
ters polarmada olduu iin
yaltmdadr (off). Bu durumda
k gerilimi sfr, tristr zerindeki
gerilim dm ise kaynak gerilimi
ile ayndr (tristrn bloke ettii
gerilim). Bu durumda tristr
zerinden geen akm, dolaysyla
da devre akm ise sfrdr.
M.Necdet YILDIZ
Tristrlerin Seri Balanmas;

altrlacak olan tristrlerde
tristrn zerine gelen ok yksek
doru ve ters gerilimleri bloke
etmesi gerekir.
belirtilen tristrn alma gerilimi,
gerilimden en az %30 daha fazla
olmas gerekmektedir ki salkl bir
alma salanabilsin.
tristrlerin bu art salayamamas
durumunda tristrlerin seri
istenilen alma gerilimine
ulalabilir.
28
Aadaki ekil-2.21de
tristrlerin seri balanarak
alma geriliminin arttrlmas
grlmektedir. Burada gerilim;
VT= VT1 + VT2 + VT3 olur.
VT (Vmax.+ %30) olacak ekilde
R1
T1
VT1
Vs
R2
T2
AC
VT2
R3
T3
Yk
M.Necdet YILDIZ
VT3
ekil-31den grld gibi

yksek gerilimde alma
gerektiinde tristrler seri
balanarak bu gerilim deeri elde
seri balanacak olan tristr says

belirlenebilmektedir.
Fakat, tristrlerin seri balanmas
ok istenen bir uygulama deildir.
nk seri balama sayesinde
dayanma gerilimi artar fakat buna
bal olarak anahtarn iletim i
direnci de ykselir. Bu da
kayplarn artmas anlamna gelir.
Ayrca tristrlerin hepsinin ayn
anda ve birbirinden yaltlarak
uyarlmas gerekecektir.
29
Tristrlerin Paralel
Balanmas;

altrlacak olan tristrlerde,
tristrn zerinden gemesi
gereken ok yksek seviyeli
akma dayanabilmesi gerekir.
belirtilen tristrn alma akm,
fazla olmas gerekmektedir.
tristrlerin bu art salayama
durumunda tristrlerin paralel
ulalabilir.
M.Necdet YILDIZ
Aadaki ekil-2.22de tristrlerin

paralel balanarak alma akm
arttrlmas devresi grlmektedir.
Burada toplam akm;
IA= IA1 + IA2 + IA3

IA
IA1
T1
Vs
IA2
T2
IA3
T3
AC
R1
R2
R3
Yk
30

yksek akmda alma
gerektiinde tristrler paralel
balanarak bu akm deeri elde
IT (Imax.+ %30) olacak ekilde
paralel balanacak olan tristr

says belirlenebilmektedir.
Fakat, tristrlerin paralel
balanmas ok istenen bir
uygulama deildir. nk paralel
balama sayesinde dayanma
akm artar fakat, tristrlerin iletim
direnlerinin eit olmamas
nedeniyle, zerlerinden geecek
akm eit paylaamayaca iin
seri direnler kullanlmas gerekir.
Ayrca ayr ayr uyarlmaldrlar.
M.Necdet YILDIZ
Tristrlerde dv/dt korumasnn

salanmas;
Yariletken malzeme, ani gerilim

deiiminde istenmeyen
davranlar gsterebilmektedir.
G tristrlerinde, tristr
zerindeki gerilim ok ksa srede
ok ani olarak deer deitirecek
olursa P-N birleim yzeyleri bo
bir kondansatr gibi davranarak
istenmeyen akmlarn akmasna
ve iletime neden olabilmekte bu
da elemanda veya devrede
hasarlar oluturabilmektedir.
tarafndan belirtilmekte olup
kullanc buna gre uygun nlem
almak zorundadr.
31
tarafndan verilen, tristrn
rnek dv/dt karakteristik erisi
ve tristrn bu olaydan
etkilenmesini nlemek iin
alnan nlem grlmektedir.
Burada rnek dv/dt: 500V/s
500V
t(s)
1s
VS
T= R.C
RL
dv/dt iin
M.Necdet YILDIZ

ani olarak doru veya ters gerilim
altnda kalma riski olan T
tristrnn paraleline, onu bu ani
gerilimin bozucu etkisinden
korumak iin bir R-C devresi
yerletirilmitir.
Bu sayede tristr zerine gelen
ani gerilim yumuatlarak
karakteristik erideki 500V/s
snrnn altna indirilmekte ve
istenmeyen kontrol d iletim
(akm) engellenmi olmaktadr.
Burada R-C devresi;

32
Tristrlerde di/dt korumasnn
salanmas;
G tristrlerinde, tristr
zerinden geen akm ok ksa
srede ok ani olarak deer
deitirecek olursa yariletken
P-N maddesinin kristal yaps
dalarak istenmeyen
akmlarn akmasna neden
olabilmekte bu da elemann
ksa devre olmas ve devrede
hasarlar olumas anlamna
gelmektedir.
tarafndan elemann di/dt erisi
olarak belirtilmekte olup
kullanc uygun nlem almak
zorundadr.
M.Necdet YILDIZ

tarafndan verilen, tristrn rnek
di/dt karakteristik erisi ve
tristrn bu olaydan korunmas
grlmektedir.
Burada rnek di/dt: 50A/sdir.
50A
t(s)
1s
L (di/dt iin)
SW
T1
Yk
Vs
R-C
(dv/dt
iin)
D1
33

ani olarak yksek akm altnda
kalma riski olan T1 tristrne seri
olarak, onu bu ani yksek akmn
bozucu etkisinden korumak iin bir
L endktans yerletirilmitir.
Bu sayede tristr zerinden
gemek isteyen ani yksek akm
yumuatlarak karakteristik
erideki 50A/s snrnn altna
indirilmekte ve tristrde oluacak
olan kristal dalmas (yanma)
Burada L (L-R) devresi;
T= L / R
M.Necdet YILDIZ
dv/dt ve di/dt nlemlerini her

zaman kullanmak gerekli deildir.
Ancak yksek gte ani yksek
gerilime veya ani yksek akma
maruz kalma riski varsa
kullanlmas gerekmektedir.
Tristrlerin seri ve paralel
balanmalar srasnda da ani
gerilim ve akm riski bulunduu
taktirde dv/dt ve di/dt nlemlerinin
alnmas gerekmektedir.
Bu durumda gerekli yumuatmay
salamak iin, seri balama
srasnda her bir seri tristre
paralel olarak R-C devresi, veya
paralel balama srasnda her bir
paralel tristre seri olarak L
eleman yerletirilmelidir.
34
Tristrn (SCR) Kontrol D
letime Gemesi;
Bilindii gibi tristrlerin
kontrollu olarak iletime
geirilmesi iin G-K arasndan
ksa sreli bir akm
aktmaktadr. Bu durumda
tristr off konumdan on
konuma gemektedir.
Baz durumlarda ise tristr
istenmedii halde kontrol d
olarak iletime geebilmekte ve
hem kendisinin, hem ykn
hem de etrafndaki elemanlarn
tahrip olmasna neden
olmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Tristrlerin kontrol d olarak

iletime gemesine, dolaysyla
da bozulmasna neden olan 4
durum vardr. Bu durumlar;
1) Yksek scaklk,
2) Yksek voltaj,
3) Hzl gerilim deiimi,
4) Hzl akm deiimi.
1- Yksek scaklkla iletim;

Tristr, almas srasnda
iletim ve anahtarlama kayplar
nedeniyle snmaktadr. Eer
bu s enerjisi tristr zerinden
yeterince alnamazsa snmaya
devam eder ve dayanma
scakl aldnda yanar.
35
Tristrn yksek scaklktan
etkilenerek zarar grmesini
engelleyebilmek iin tristr
zerinde oluacak s enerjisi
hesaplanarak bu enerjiyi
ortama yaymak iin uygun
boyutta soutucu belirlenmeli
ve tristr bu soutucuya
balanmaldr.
Eer gerekiyorsa fan veya
svl soutma dzenei
kullanlarak soutucu
zerinden s transferi daha
hzl yaplmaldr.
M.Necdet YILDIZ
2- Yksek voltajla iletim;

Yksek voltaj nedeniyle
tristrn kontrol d olarak
iletime geerek zarar grmesi,
tristrn zerine gelen doru
veya ters ynl gerilimin,
tristrn dayanma (alma)
geriliminin zerine kmas
durumunda gerekleir.
Tristrn bu olaydan zarar

grmesini engelleyebilmek iin
tristr gerilimi, tristr zerine
gelebilecek olan en yksek
gerilim deerinden en az %30
daha yksek seilmelidir.
36
3- Hzl gerilim deiimi (dv/dt);
Daha nce akland gibi
tristr, retici tarafndan
belirlenen dv/dt deerinden
daha hzl deien bir gerilimle
kar karya kaldnda, i
kapasitelerinin etkisiyle
uyarlmad halde zerinden
akm aktmaya balar yani
iletime geer. Bu istenmeyen
iletim tristre, yke ve devreye
zarar verir.
Bilindii gibi bu olay
engellemek iin, ani gerilimi
yumuatmak amacyla, tristre
paralel olarak bir RC balanr.
M.Necdet YILDIZ
4- Hzl akm deiimi (di/dt);

Yine daha nce akland
gibi tristr, retici tarafndan
belirlenen di/dt deerinden
daha hzl deien bir akmla
kar karya kaldnda, i
kapasitelerinin etkisiyle
uyarlmad halde zerinden
akm aktmaya balar ve ksa
devre olur. Bu istenmeyen
iletim tristre, yke ve devreye
zarar verir.
Bilindii gibi bu olay
engellemek iin, ani akm
yumuatmak amacyla, tristre
seri olarak bir L balanr.
37
Tristrn Yaltma Geirilmesi;
Bilindii gibi tristr (SCR),
iletime gemesi kontrol
edilebilen fakat yaltma
gemesi kontrol edilemeyen bir
yariletken g anahtardr.
Tristrn yaltma geebilmesi
iin diyotlarda olduu gibi ters
polarma altna girmesi yeterli
deildir. Tristrn yaltma
geebilmesinin tek art, A-K
arasndan akmakta olan
akmn ok ksa bir sre iin
sfra ekilmesidir. AC
kaynakta yn deitii iin bu
olay kendiliinden gerekleir.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda zellikle DCde

almakta olan bir tristr
yaltma geirebilmek iin
iinden geen akm ksa bir
sre iin sfra drebilecek
yntemler kullanmak
gerekmektedir. Bu durumda,
tristr susturma yntemleri;
1) Seri anahtar kullanarak,
2) Paralel anahtar kullanarak,
3) Seri ayarl diren kullanlarak,
4) Ayarl kaynak kullanarak,
5) Ters gerilim kullanlarak,
olmak zere 5 farkl trdedir.

Bu yntemleri ayrntl olarak
aklayalm.
38
1- Tristrn (SCR) seri anahtar
kullanarak yaltma geirmesi;
Bu yntem, aadaki ekil2.25de grld gibi tristrn
anod devresine seri bir anahtar
(buton) balayarak
uygulanabilmektedir. Burada
iletimde olan bir tristr
grlmektedir.
Buton
T
Vs
M.Necdet YILDIZ
Ia
RL
Bu yntemde, iletimde olan T

tristrn yaltma geirebilmek
amacyla butona baslarak ok
ksa bir sreliine Ia akm
kesildiinde tristr iinden
geen akm sfra decei iin
yaltma gemi olur.
Bu yntem ok basit ve kolay
uygulanabilir olmasna karn
ancak dk akm ve gerilim
seviyelerinde kullanlabilir.
Bunun nedeni, yksek akm ve
gerilimde ark olumas
nedeniyle boton ile kontrolun
imkansz hale gelmesidir.
39
2- Tristrn (SCR) paralel
anahtar kullanarak yaltma
geirmesi;
Bu yntem, aadaki ekil2.26da grld gibi tristrn
anod-katod arasna paralel bir
anahtar (buton) balayarak
iletimde olan bir tristr
grlmektedir.
Buton
T
Vs
M.Necdet YILDIZ
Ia
RL

amacyla butona baslarak ok
ksa bir sreliine devreden
geen Ia akm buton zerine
alnr, bu srada tristr akm
sfra deceinden eleman
yaltma gemi olur.
Bu yntem ok basit ve kolay
uygulanabilir olmasna karn
ancak dk akm ve gerilim
seviyelerinde kullanlabilir.
Bunun nedeni, yksek akm ve
gerilimde ark olumas
nedeniyle boton ile kontrolun
imkansz hale gelmesidir.
40
3- Tristrn (SCR) seri diren
Bu yntem, aadaki ekil2.27de grld gibi tristre
seri bir ayarl diren (reosta)
balayarak ve bu ayarlanarak
tristr iletimde, reosta ise ksa
devre konumundadr.
Ia
M.Necdet YILDIZ
Reosta
Vs
RL

amacyla reosta deeri arttrlp
ak devreye gtrlerek, bir
sreliine Ia akm sfrlanr,
bu srada tristr akm sfra
deceinden eleman yaltma
gemi olur.
Bu yntem ok basit ve yksek
gte uygulanabilir olmasna
karn, reosta maliyeti, boyutu
ve kayplar olduka byktr.
Ayrca, her seferinde tristr
susturulduktan sonra reostann
tekrar ksa devre konumuna
getirilmesi gerekmektedir.
41
4- Tristrn (SCR) ayarl
kaynak kullanarak yaltma
geirmesi;
Bu yntem, aadaki ekil2.28de grld gibi yk
besleyen ana kayna ayarl
yaparak ve bu ayarlanarak
tristr iletimde, kaynak ise en
yksek deer konumundadr.
Ia
Vs
M.Necdet YILDIZ
RL

amacyla kaynak gerilimi
deeri azaltlp sfra doru
gtrlerek, bir sreliine Ia
akm sfrlanr, bu srada tristr
akm sfra deceinden
eleman yaltma gemi olur.
Bu yntem yksek gte
uygulanabilir olmasna karn,
ayarl kaynak maliyeti olduka
yksek, hz dk olacaktr.
Ayrca, bu kaynak baka
ykleri beslemek iin
kullanlamayacaktr. Bu
nedenle pek uygun deildir.
42
5- Tristrn (SCR) ters gerilim
Bu yntem, aadaki ekil2.29da grld gibi, tristr
ularna, bir anahtar zerinden
ters bir kaynak balanarak
tristr iletimde, ters kaynak ise
pasif konumdadr.
Buton
VT
T
Ia
Vs
M.Necdet YILDIZ
RL

amacyla butona baslarak VT
kayna tristr ularna ters
olarak balanr. VT Vs
olduundan VT kayna VSnin
tristr zerinden geirmekte
olduu Ia akmn bastrarak
kendi akmn aktmak
isteyecektir. Bu srada tristr
akm sfra deceinden
eleman yaltma gemi olur.
Bu yntem tm glerde
rahatlkla uygulanabilmektedir.
Uygulamada VT kayna
yerine arj edilmi bir
kondansatr kullanlmaktadr.
43
zellikle orta ve yksek gl
DC kaynakl uygulamalarda,
anahtar olarak tristr seilmesi
durumunda, kullanlmakta olan
ters gerilimle susturma
(yaltma geirme) yntemi ile
ilgili bir uygulama devresi
aadaki ekil-2.30da
grlmektedir.
+
VS
-
letim palsi
L1
T1
VC
+
YK
Yaltm palsi
T2
D1
L2
M.Necdet YILDIZ
Dm

T1 tristrnn susturmak iin
gerekli olan ters gerilim C
kondansatrne depolanmakta
T2 tristr ise bu kondansatr
zerindeki ters gerilimin,
susturulmak istenen T1
tristrne uygulanmasn
salamaktadr.
Ksacas, T1 tristr
uyarldnda devre
almakta, T2 tristr
uyarldnda ise durmaktadr.
Bu arada kondansatr de
yardmc elemanlar zerinden
tekrar arj olmaktadr.
44
Aada genel amal bir tristrn bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
45
DEV-2
2.1 - 380V-50Hz 3 fazl ebekeden yararlanarak 512V-50Alik bir

kontrolsuz dorultucu yaplmak istenmektedir. Bu dorultucu iin
uygun bir diyot belirleyerek internet ortamnda bilgi yapraklar
(datasheets) zerinden aratrnz. Diyot yapsn, genel zelliklerini,
temel parametrelerini, retici firmalarn, Trkiye temsilcilerini ve
sat fiyatn gsteren bir rapor hazrlaynz.
2.2 - 380V-50Hz 3 fazl ebekeden yararlanarak 512V-100Alik bir
kontrollu dorultucu yaplmak istenmektedir. Bu dorultucu iin
uygun bir tristr belirleyerek internet ortamnda bilgi yapraklar
(datasheets) zerinden aratrnz. Tristr yapsn, genel
zelliklerini, temel parametrelerini, retici firmalarn, Trkiye
temsilcilerini ve sat fiyatn gsteren bir rapor hazrlaynz.
M.Necdet YILDIZ
46
ift Ynl Tristr (Tiyak),
Temel Yaps ve almas;
ift ynl tristrler (TriacTriyak), aslnda aadaki
birbirine ters paralel balanm
iki adet tristr gibi
dnlebilmektedir.
2. Anod (A2)
T2
T1
Gate
(Kap)
G
1. Anod (A1)
M.Necdet YILDIZ
Triyak, her alandaki endstriyel

elektronik uygulamalarnda,
AC gerilimin anahtarlanmas
ve kontrol edilmesi amacyla
ok youn olarak kullanlan bir
g yariletken elemandr.
Yapsndan da anlalabilecei
gibi tristr (SCR) ile ayn
zellikleri gstermektedir.
Tristrden tek fark, her iki
ynde de rahatlkla iletime
geebilmesidir.
Triyak, tpk SCR gibi sadece
iletime gemesi kontrol
edilebilen bir anahtardr.
47
Triyakn yaltma geebilmesi
iin ise iinden gemekte olan
akmn sfra dmesi veya
drlmesi gerekmektedir.
Triyak, iletimde olduunda tam
tam yaltm durumunda
herhangi ara durumu yoktur.
Triyakn, genel amal
tristrler (SCR) gibi en nemli
zellii dk frekanslarda
almak iin imal edilmi
olmalardr ki ideal alma
frekanslar 50-60Hz, max.
frekanslar ise 1kHzdir.
M.Necdet YILDIZ
Triyaklar, ift ynl olmalar

nedeniyle, genel amal tristrler
gibi, ok yksek akm ve
gerilimlerde kullanlamamaktadr.
Ancak 1200V-300A civarna kadar
olanlar bulunmaktadr.
Ayrca triyaklarn iletim i
direnleri de SCRler gibi ok
dk deildir. Bu nedenle ok
yksek akml uygulamalarda
genellikle triyak yerine birbirine
ters paralel balanm olan
SCRler tercih edilmektedir.
Bu zellikleri ile triyaklar, ebeke
geriliminde kontrollu anahtar ve
ebeke deitirici olarak
alabilen ok kullanl
48
ift Ynl Tristrn (Triyak)
altrlmas;
ekil-2.32de triyakn
altrlmas yariletken yap
zerinde grlmektedir.
Burada Vac kayna, yk
beslemekle grevli olan ana
kaynaktr. VG ise tristr
uyarmada kullanlan kaynaktr.
Yk
A2
IA
Vac
P
Buton
IGK
Rg
G
VG
M.Necdet YILDIZ
A1
Triyakn almasn grebilmek

iin ekil-2.32de grlen balant
yaplr. Butona baslmad srece
triyak, doru ve ters ynde blokaj
(yaltm) durumunda kalacaktr.
Triyak iletime geirebilmek iin
butona basldnda triyakn G-A1
terminalleri arasndan ok ksa bir
sre iin IGK akm dolar.
Bu durumda G-K arasndaki P-N
maddeleri iletken haline gelir ve
A2-A1 arasnda sadece tek P-N
birleimi kalaca iin triyak iletim
on durumuna geer ve yk
zerinden IA akm akar.
Triyak iletime getikten sonra
alternans deiiminde susaca
iin butona srekli basmaldr.
49
Triyakn Temel Test Devresi ve

Aadaki ekil-2.33de triyakn
grlmektedir.
Triyakn doru yn almas,
evrilerek de ters yn almas
test edilebilmektedir.
Aadaki ekil-2.34de ise

triyakn temel karakteristik
erilerinden akm-gerilim (IaVa1a2) erisi (k karakteristik
erisi) grlmektedir.
Ia
Doru
(ileri) yn
A+, K-
Uyarma
yaplrsa
-Vmax.
Va2a1
-Va2a1
+Vmax
Ters
(geri) yn
A-, K+
Uyarma
yaplrsa
-Ia
M.Necdet YILDIZ
50

geerken, triyak ancak Vmax.
gerilimine ulaldnda
istenmeyen bir durumdur. Triyakn
her iki ynde de normal olarak
iletime geebilmesi iin uyarlmas
gerekmektedir.
Triyakn uyarlmas G-A1
terminalleri arasndan yaplr.
Ters ynde ise triyak yine Vmax.
gerilim deerine kadar gvenle
iletime geecektir. Tabii ki bu
ekilde iletime geme asla
istenmez.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda, triyakn, doru ynl

(A2+, A1-) gerilimde uyarlmaz ise
blokaj yapan, uyarld taktirde
ise tam iletime geen, doru ynl
gerilim altnda kontrol edilebilen,
Ters ynl (A2-, A1+) gerilimde ise
yine uyarlmaz ise blokaj yapan,
uyarld taktirde ise tam iletime
geen, hem doru hem de ters
ynl gerilim altnda kontrol
edilebilen, bir yariletken g
Triyak, bu zellikleriyle ACde
altrlmak iin uygun bir anahtar
durumundadr.
Fakat, triyak da SCR gibi iinden
geen akm sfra dmedike
yaltma geememektedir.
51
Triyakn uyarlma
yntemleri;
Triyakn G-A1 arasndan
uyarlmas srasnda 4 farkl
durum bulunmaktadr.
1- A2(+) A1(-) olmas
durumunda, G(+) A1(-).
2- A2(-) A1(+) olmas
durumunda, G(-) A1(+).
3- A2(+) A1(-) olmas
durumunda, G(-) A1(+).
4- A2(-) A1(+) olmas
durumunda, G(+) A1(-).
olmas durumlardr.
M.Necdet YILDIZ
1. ve 2. durumlar ekil-2.35 ve
ekil-2.36da gsterilmitir.
RL
A2
Buton
VG
Ia
VS
Ig
ekil-2.35
RL
A2
Buton
VG
Ig
Ia
VS
ekil-2.36
52
3. ve 4. durumlar ise ekil-2.37

ve ekil-2.38de gsterilmitir.
RL
A2
Buton
Ia
VG
VS
2.Ig
ekil-2.37
RL
A2
Buton
VG
2.Ig
Ia
ekil-2.38
M.Necdet YILDIZ
VS
ekillerden grld gibi 1.

ve 2. durumlarda triyakn gate
(Ig) ve anod (Ia) akmlar ayn
ynl olarak, 3. ve 4.
durumlarda ise bu akmlar
birbirlerine ters hareket
etmektedir.
Her durumda da triyakn
uyarlmas mmkn
olmaktadr. Fakat, triyak 1. ve
2. durumlarda daha dk
uyarma akmyla ve daha
kolaylkla uyarlabilirken, 3. ve
4. durumlarda ise daha yksek
uyarma akmyla (yaklak 2
kat) uyarlabilmektedir.
53
Bu durumda triyakn AC
kaynakta altrlrken
uyarlabilmesi iin farkl farkl
uyarma yntemi kullanlmasna
imkan tanmaktadr.
Buna gre triyakn uyarlmas
ekil-2.39dan grld gibi,
1- ift ynl ine pals
kullanlarak uyarma,
2- Tek ynl ine pals
kullanlarak uyarma,
3- Dk frekansl kare dalga
kullanarak uyarma,
olmak zere 3 farkl ekilde
yaplabilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
VS
1.
yntem
2.
yntem
3.
yntem
4
54
Uygulamada, yukarda
belirtilen uyarma yntemlerinin
hepsi de triyak uyarmak iin
kullanlabilmesine ramen,
triyakn kullanld yere ve
yapaca ie gre en uygun
yntem seilerek
kullanlmaktadr.
Bu yntemlerden birincisi,
triyak uyarmak iin, daha sonra
ayrntsyla tantlacak, zel
olarak retilmi olan Diyak
isimli uyarma eleman ile
oluturulmakta ve basit
uygulamalarda
kullanlmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
kinci uyarma yntemi zel

uyarma entegreleri veya
analog-lojik devre elemanlar
yardmyla oluturulup
profesyonel uygulamalarda
kullanlmaktadr.
nc yntem ise kare dalga
reteleri veya mikroilemci
yardmyla oluturulmakta ve
hem basit hem de profesyonel
uygulamalarda
kullanlmaktadr.
Bu uyarma sinyallerinin
retilmesi ve triyaka
uygulanmas daha sonra
ayrntsyla aklanacaktr.
55
Triyakn alma Dalga
ekilleri;
alma durumlarnn grlmesi
iin aktif alma srasndaki
akm-gerilim dalga ekillerinin
incelenmesi gerekmektedir.
Triyakn doru ve ters polarmada
davranlarn inceleyebilmek iin
ekil-2.40daki balant yaplabilir.
ekil-2.41de ise triyak devresinin

AC kaynakta almas srasndaki
Vm
0
4
t
Giri G.
(Vs)
Vm
t
0
k G.
Vm
0
Triyak
Gerilimi
Im
0
t
Triyak
Akm
180
M.Necdet YILDIZ
360
540
720
56
ekil-2.41den grld gibi 0180 aralnda triyak istenirse

uyarlarak iletime (on) geirilebilir,
k gerilimi triyak iletime
gemesinden itibaren grnmeye
balar. Bu srada triyak zerindeki
gerilim sfr (iletim gerilim dm
ihmal ediliyor), triyak zerinden
geen akm ise kaynak veya yk
akm ile ayndr.
180-360 aralnda ise triyak
istenirse uyarlarak iletime (on)
geirilebilir, k gerilimi triyak
iletime gemesinden itibaren
grnmeye balar. Bu srada
triyak zerindeki gerilim sfr (iletim
gerilim dm ihmal ediliyor),
triyak zerinden geen akm ise
kaynak veya yk akm ile ayndr.
M.Necdet YILDIZ
Triyaklarn Seri Balanmas;

altrlacak olan triyaklarda
triyak, uyarlmadnda zerine
gelen ok yksek doru ve ters
gerilimleri bloke etmesi gerekir.
belirtilen triyakn alma gerilimi,
gerilimden en az %30 daha fazla
olmas gerekmektedir ki salkl bir
alma salanabilsin.
triyaklarn bu art salayamamas
durumunda daha nce aklanan
kurallara uygun olarak seri
balama yoluna gidilir ve istenilen
alma gerilimine ulalabilir.
57
Triyaklarn Paralel
Balanmas;

altrlacak olan triyaklarda,
triyakn zerinden gemesi
gereken ok yksek seviyeli
akma dayanabilmesi gerekir.
belirtilen triyak alma akm,
triyaklarn bu art salayamamas
durumunda daha nceden
akland gibi paralel balama
yoluna gidilir ve bu sayede
ulalabilir.
M.Necdet YILDIZ
Triyaklarda dv/dt ve di/dt

korumasnn salanmas;
Bilindii gibi ani deien akm ve

gerilimde yariletken g
anahtarlar istenmedii halde
zerlerinden akm geirmekte ve
yanmaktadrlar.
Triyak iin de bu olay tamamen
geerlidir ve bu i iin mutlaka
nlem alnmaldr.
dv/dt iin alnmas gereken nlem
tpk diyot ve tristrde olduu gibi,
elemana paralel olarak uygun bir
R-C devresinin balanmasdr.
di/dt iin alnmas gereken nlem
ise yine diyot ve tristrde olduu
gibi, elemana seri olarak uygun bir
endktansn (L) balanmasdr.
58
Triyakn Kontrol D letime
Gemesi;
Triyaklarn kontrol d olarak
iletime gemesine, dolaysyla
da bozulmasna neden olan 4
durum vardr. Bu durumlar;
1- Yksek scaklk,
2- Yksek voltaj,
3- Hzl gerilim deiimi,
4- Hzl akm deiimidir.
Triyakn bu durumlarda kontrol
d olarak iletime gemesini
engellemek iin genel amal
tristrde (SCR) akland gibi
alnan tm nlemlerin ayn
ekilde alnmas
gerekmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Triyakn Yaltma Geirilmesi;

Triyak, genel amal tristr
(SCR) gibi iletime gemesi
kontrol edilebilen fakat yaltma
gemesi kontrol edilemeyen bir
yariletken g anahtardr.
Triyakn yaltma geebilmesi
iin diyotlarda olduu gibi ters
polarma altna girmesi yeterli
deildir. Triyakn yaltma
geebilmesinin tek art, A2-A1
arasndan akmakta olan
akmn ok ksa bir sre iin
sfra ekilmesidir. ACde
alma srasnda bu olay
kendiliinden gerekleir.
59
Aada bir triyakn bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
60
Kapsndan Tkanabilen Tristr
(GTO), Yaps ve almas;
Bilindii gibi genel amal
tristrler ve triyaklarda sadece
iletime geme ii kontrol
terminalleri zerinden kontrol
edilebilmekte, yaltma
gemeleri ise kontrol
terminalleri zerinden kontrol
edilememektedir.
Bu olay zellikle DC kaynakta
alma srasnda bu ok kt
bir zellik ve eksiklik olarak
karmza kmakta ve eleman
yk altnda susturabilmek iin
baka ilemler gerekmektedir.
M.Necdet YILDIZ
te GTO bu eksiklii gidermek

amacyla yaplan almalar
sonrasnda ortaya kan bir
g anahtardr. ekil-2.42de
sembol grlen GTO, gate
(kap) terminali ile katod
terminali arasndan, pozitif pals
ile uyarldnda iletime, negatif
pals ile uyarldnda ise
yaltma gemektedir.
A
GTO
G
61
GTOnun kontrollu olarak
iletime geirilebilmesi iin SCR
ve triyakta olduu gibi ok
ksa sreli (1-2ms) bir pozitif
pals uygulanmas ve Gden
Kya doru kk bir uyarma
akmnn aktlmas yeterli
olmaktadr.
Yine GTOnun kontrollu olarak
yaltma geirilebilmesi iin ise
ok ksa sreli fakat bu defa GK arasna negatif bir palsin
uygulanmas ve Kdan Gye
doru daha byk negatif bir
susturma akmnn aktlmas
gerekmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Bu zellikleri nedeniyle
kapsndan tkanabilen
tristr(GTO), DCde altrlan
bir SCRye gre aadaki
avantajlara sahip
olunmaktadr.
1- Tristr susturma
dzeneklerinden kurtulma,
2- Daha temiz, kk, ucuz
dzenekler elde edilmesi,
3- Hzl susturulabildii iin
yksek frekansta alma,
4- Devre veriminin artmasdr.
Bu durumda zellikle yksek
gl DC devrelerde uygundur.
62
1200V-500A seviyelerine kadar
versiyonlar olan GTOlar
zellikle ok yksek gl DCDC dntrclerde ve
yksek gl dk frekansl
invertr uygulamalarnda tercih
edilmektedirler.
zellikle metro, elektrikli tren
gibi toplu tam aralarnda DC
motor kullanlmas durumunda
GTOlar ok yksek gl olan
bu motorlarn kontrolunda
vazgeilmez hale gelmektedir.
rnek olarak, 750Vdc ile
alan zmir metrosunun
aralardr.
M.Necdet YILDIZ
Aadaki ekilde bir GTOnun

yariletken katman yaps
grlmektedir. ekilden
grld gibi tek gate (kap)
terminali olduu halde ama
ve kapatma ii farkl
tabakalardan yaplmaktadr.
63
Kapsndan Tkanabilen
Tristrn altrlmas;
Aadaki ekil-2-44de
GTOnun altrlmas
grlmektedir. Burada Vs
kayna, yk beslemekle
grevli olan ana kaynaktr. VG
ise GTOyu uyarmada
kullanlan kaynaktr.
Yk
GTO
IA
VS
Buton
VG
+
IGK
Rg
M.Necdet YILDIZ

GTO pozitif akmla (gateden
katoda) veya negatif akmla
(katoddan gatee)
uyarlabilmekte fakat yk akm
olarak (IA) sadece pozitif ynde
(anoddan katoda doru)
akabilmektedir.
GTO iletime geirilmek
istendiinde ok ksa bir sre
iin butona baslarak G-K
arasndan dz (pozitif) bir akm
akmas salanr.
GTO yaltma geirilmek
istendiinde ise G-K arasndan
ters (negatif) akm aktlr.
64
GTOnun Temel Test Devresi
ve Karakteristik Erisi;
Aadaki ekil-2.45de GTOnun

grlmektedir.
ekil-2.45de verilen balant ile
GTOnun doru yn almas,
Aadaki ekil-2.46da ise

GTOnun temel karakteristik
erilerinden akm-gerilim (IaVak) erisi (k karakteristik
erisi) grlmektedir.
Ia
Imax.
-Vak
Doru
(ileri) yn
A+, K-
-Vmax.
Vak
+Vmax
Ters
(geri) yn
A-, K+
Uyarma
yaplrsa
-Ia
M.Necdet YILDIZ
65

geerken, GTO ancak Vmax.
gerilimine ulaldnda
istenmeyen bir durumdur.
GTOnun doru ynde de normal
olarak iletime geebilmesi iin
pozitif akmla, yaltma
geirilebilmesi iinse negatif
akmla uyarlmas gerekmektedir.
Ters ynde ise GTO yine Vmax.
gerilim deerine kadar gvenle
iletime geecektir. Tabii ki bu
ekilde iletime geme asla
istenmez.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda GTOnun, doru

ynl (A+, K-) gerilimde uyarlmaz
ise blokaj yapan, uyarld
taktirde ise tam iletime geen,
doru ynl gerilim altnda iletimi
ve yaltm kontrol edilebilen,
Ters ynl (A-, K+) gerilimde ise
yine uyarlmaz ise blokaj yapan,
uyarld taktirde ise bozulma
ihtimali yksek olan tek ynl
akm aktan bir yariletken g
GTO, bu zellikleriyle DCde
altrlmak iin ok uygun bir
anahtar durumundadr.
GTOnun bu zellii sayesinde
SCRde kullanlan zorla susturma
dzenekleri kullanlmaz.
66
Aadaki ekil-2.47de
GTOnun DC almasn
izleyebilmek iin kurulan devre
grlmektedir.
Yandaki ekil-2.48de ise
GTOnun DC kaynak altnda
iletim ve yaltmnn kontrol
edilmesi, devrenin alma
dalga ekilleriyle birlikte
verilmitir.
t1
t2
t3
t4
+V
t
Vs
VGK
VRL
VAK
IA
off
M.Necdet YILDIZ
on
off
on
67
ekil-2.48den grld gibi 0-t1

aralnda herhangi bir uyar
verilmedii iin GTO yaltmda
bulunmaktadr.
t1 annda GTOnun G-K arasna
pozitif bir uyarma (tetikleme) palsi
uygulandnda eleman hemen
iletime gemektedir.
t1-t2 aralnda iletimde kalan
GTOya t2 annda daha byk ve
negatif bir tetikleme palsi
yaltma gemektedir.
t3 annda eleman tekrar pozitif
pals ile uyarldnda yine iletime
gemektedir.
Ksacas hem iletime hem de
yaltma gemesi G-K arasndan
rahatlkla kontrol edilebilir ve bu
ilem istenilen sklkta yaplr.
M.Necdet YILDIZ
GTOlarn Seri ve Paralel

Balanmas;
GTOlar zellikle DCde yksek
akm ve gerilimlerde almak
iin imal edilmi yariletken g
anahtarlar olduu iin pek
fazla seri ve paralel balamaya
ihtiya olmaz.
Buna ramen ok daha yksek
akm ve gerilimlerde
allmas gerektiinde tpk
tristrlerde olduu gibi seri
veya paralel balanma
prosedr uygulanr.
Tabii ki kontrol devresi de tm
elemanlar iin yaplandrlr.
68
GTOlarda dv/dt ve di/dt

korumasnn salanmas;
yanmaktadrlar.
GTO iin de bu olay tamamen
nlem alnmaldr.
M.Necdet YILDIZ
GTOnun Kontrol D letime

Gemesi;
GTOnun kontrol d olarak

iletime gemesine, dolaysyla da
bozulmasna neden olan 4 durum
vardr. Bu durumlar;
1) Yksek scaklk,
2) Yksek voltaj,
4) Hzl akm deiimi.
GTOnun bu durumlarda kontrol
engellemek iin diyotlarda ve
genel amal tristrde (SCR)
akland gibi alnan tm
nlemlerin ayn ekilde alnmas
gerekmektedir.
69
Aada bir GTOnun bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
70
DEV-3
3.1) 380V-50Hz 3 fazl ebekede alacak 380V-50Alik bir AC kyc
yaplmak istenmektedir. Bu kyc iin uygun bir Triyak belirleyerek
internet ortamnda bilgi yapraklar (datasheets) zerinden
aratrnz. Triyak yapsn, genel zelliklerini, temel parametrelerini,
retici firmalarn, Trkiye temsilcilerini ve sat fiyatn gsteren bir
rapor hazrlaynz.
3.2) 750Vdc ebekede alacak 100Alik bir DC-DC dntrc (DC
kyc) yaplmak istenmektedir. Bu devre iin uygun bir GTO
belirleyerek internet ortamnda bilgi yapraklar (datasheets)
zerinden aratrnz. GTO yapsn, genel zelliklerini, temel
parametrelerini, retici firmalarn, Trkiye temsilcilerini ve sat
fiyatn gsteren bir rapor hazrlaynz.
M.Necdet YILDIZ
71
G TRANSSTRLER:
G transistrleri, kontrollu g
anahtarlardr. temel yapda
bulunan bu transistrler;
1- ift polariteli, genel amal
transistr (BJT),
2- Metal oksitli, alan etkili
transistrler (MOSFET),
3- Yaltlm kapl transistrler
(IGBT),
Bu trlerin kendilerine ait
zellikleri ve buna bal olarak
da kullanm alanlar
bulunmaktadr. imdi bu trleri
ayrntsyla inceleyelim.
M.Necdet YILDIZ
ift Polariteli Transistr (BJT),

Temel Yaps ve almas:
Elektronik alannda ilk
gelitirilen ve ok kullanlan
elemanlardan birisi olan BJT,
bu gne kadar pek ok alanda
youn bir ekilde kullanlm
ve kullanlmaktadr. Bu
alanlardan bazlar;
Ykselte olarak,
Sinyal reteci (osilatr) olarak,
Alc-verici olarak,
Mantk ilemcisi olarak,
Anahtarlama eleman vb.
olarak.
72
Bu kadar fazla i iin kullanlan
BJT, g elektronii
devrelerinde ve endstriyel
elektronikte de anahtar olarak
kullanlmaktadr.
ekil-2.51de temel taransistr
(BJT)nin yariletken yaps ve
sembolleri grlmektedir.
Kollektr, C
N
NPN
P
N
Base
B
Grld ve nceden de bilindii

gibi yariletken katmanlarn
sralanna gre NPN ve PNP
olmak zere iki tr transistr (BJT)
bulunmaktadr.
Transistr (BJT), u ana kadar
tantlan elemanlarn aksine,
sadece on ve off olmak zere
iki durumu olan bir yariletken
anahtar deildir.
BJTnin on ve off arasnda bir de
amplifikasyon (ykseltme) durumu
(blgesi) bulunmaktadr.
PNP
Kollektr, C
Base, B
Emiter, E
M.Necdet YILDIZ
NPN
Base, B
Emiter, E
PNP
73
BJT bu sayede ok farkl
uygulamalarda
kullanlabilmektedir.
Fakat g elektronii
uygulamalarnda transistrn
(BJT) bir anahtar gibi almas
ve sadece on ve off
durumlarnda olmas
istenmektedir.
Bu nedenle g elektroniinde
transistrn (BJT) kullanlmas
srasnda anahtar olarak
alacak ekilde kontrol edilir.
Ayrca g elektronii
uygulamalarnda daha ok
NPN transistr tercih edilir.
M.Necdet YILDIZ
G elektronii
uygulamalarnda daha ok DCDC dntrc (DC kyc) ve
DC-AC dntrc (nvertr)
devrelerinde tercih edilen
transistr (BJT), ok dk
frekanslardan (1-2Hz), yksek
frekanslara (20-30kHz) kadar
BJT, tpk tristr, triyak ve GTO
gibi akm kontrollu bir
yariletken anahtardr. Fark ise
uyarld srece iletimde
olmas uyar kesildiinde ise
yaltma gemesidir.
74
ift Polariteli Transistrn (BJT)

altrlmas;
Aadaki ekil-2.52de ift
polariteli transistrn altrlmas
grlmektedir. Burada Vs kayna
kaynaktr. VB ise transistr
Yk
NPN
BJT
Buton
N
P
VB
N
Rg
IBE
M.Necdet YILDIZ
IC
VS
ekil-2.52den grld gibi,

uyarma butonuna baslmad
srece BJT, kollektr ile
emiteri arasna gelen doru
ynl gerilime blokaj yapacak
ve yaltmda kalacaktr.
BJT iletime geirilmek
istendiinde ise uyarma
butonuna baslarak beyz
(base)den emitere doru bir
uyarma akm (IBE) akmas
salanr ve bu sayede BJT
iletime geerek kollektrden
emitere doru yk akmn (IC)
aktmaya balar. IBE akm
kesildiinde BJT susar.
75
Yalnz burada ok nemli bir
ayrnt vardr. BJTnin sadece
on ve off durumlar olmad
ve ara durumlarda da yar
geirgen olarak alabildii
iin, g elektronii
uygulamalarnda BJTyi
uyaracak olan akmn (IBE),
eleman tam olarak iletime
geirebilecek akm seviyesinde
olmas gerekmektedir.
BJTyi tam iletime geirecek
olan uyarma akm (IBE)
seviyesi, retici tarafndan
elemann bilgi yapraklarnda
ayrntl olarak verilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
G elektronii
uygulamalarnda transistr tek
olarak kullanlabildii gibi,
yksek akm seviyelerine
kabilmek iin genellikle
retici tarafndan veya kullanc
tarafndan aadaki ekil2.53de grld gibi
darlington balanarak
kullanlmaktadr.
Kollektr, C
T1
Base, B
T2
Emiter, E
76
BJTnin Temel Test Devresi ve
Aadaki ekil-2.54de BJTnin

grlmektedir.
ekil-2.54deki balant ekli ile
BJTnin doru yn almas,

temel karakteristik erilerinden
akm-gerilim (IC-VCE) erisi (k
karakteristik erisi) farkl bir
ekilde grlmektedir.
IC
Imax.
-VCE
VCE
Ters (geri) yn
C-, E+
almada
transistr
zarar grr!
-IC
M.Necdet YILDIZ
Doru
(ileri) yn
C+, E-
VCEon
+Vmax
Srekli Tam
Uyarma
yaplrsa
77
Karakteristik eriden
grld gibi diyot, doru
ynde 0,7Vdan sonra iletime
geerken, BJT ancak Vmax.
gerilimine ulaldnda iletime
geer fakat bu ekilde iletime
geme istenmeyen bir
durumdur. BJTnin doru
ynde de normal olarak iletime
geebilmesi iin uyar
verilmesi, yaltma
geirilebilmesi iinse uyarnn
ekilmesi gerekmektedir.
Ters ynde ise BJT asla
alamaz, yani BJTnin ters
gerilim blokaj kabiliyeti yoktur.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda BJTnin, doru ynl

(C+, E-) gerilimde, uyarlmaz ise
blokaj yapan, tam uyarld
taktirde ise tam iletime geen,
doru ynl gerilim altnda iletimi
ve yaltm kontrol edilebilen,
Ters ynl (C-, E+) gerilimde ise
asla alamayan, altrld
taktirde bozulan, tek (+) ynl
BJT, bu zellikleriyle DCde
durumundadr.
BJTnin bu zellii sayesinde
78
BJTlerde elemann hangi
durumlarda tam iletim veya
tam yaltm, hangi durumlarda
da amplifikasyon (ykseltme)
modunda olduunu gsteren
ok nemli bir karakteristik eri
daha vardr, bu eri aada
ekil-2.56da grlmektedir.
IC(max)
IC(sz.)
Doyum blgesi
IC
IB(max)
IB(4)
IB(3)
IB(2)
IB(1)
IB(min)
Kesim blgesi
VCE(sat.)
M.Necdet YILDIZ
VCE(max)

BJTnin kollektr akmnn (IC)
miktar, tamamen B-E
arasndan aktlan akmn (IB)
deerine baldr.
Bu balant retici tarafndan
bir parametreyle () verilmekte
olup, aadaki gibi gsterilir;
rnek, = 150 (= Ic / IB)
Ic= .IB veya IB= Ic /
Grld gibi kollektr akm
beyz akmnn katdr.
Anahtarlama uygulamalarnda
beyz akm (IB), ya max. yada
0 seilerek kontrol yaplr.
VCE
79

DCde almasn izleyebilmek
iin kurulan devre grlmektedir.
Yandaki ekil-2.58de ise BJTnin
dc kaynak altnda iletim ve
yaltmnn kontrol edilmesi,
devrenin alma dalga ekilleriyle
birlikte verilmitir.
Zaten BJT ac kaynakta asla
altrlamaz nk ters gerilimi
bloke edemez ve yanar.
t1
t2
t3
t4
+V
t
Vs
VBE
VRL
VCE
IC
off
M.Necdet YILDIZ
on
off
on
80

aralnda BJT yaltmda
bulunmaktadr. t1 annda BJTnin
B-E arasna pozitif bir uyarma
gerilimi uygulandnda IB akarak
eleman hemen iletime
gemektedir.
BJTnin t2 annda uyarma gerilimi
dolaysyla da IB akm
kesildiinde, eleman hemen
yaltma gemektedir.
gerilim ile uyarldnda yine
iletime gemektedir.
yaltma gemesi B-E arasndan
rahatlkla kontrol edilebilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
BJTlerin Seri ve Paralel

Balanmas;
BJTler, sadece DCde
alabilen yariletken
elemanlar olduu iin daha ok
dc-dc dntrc ve
invertrlerde eskiden youn
olarak kullanlmak idi.
Gnmzde pek fazla
kullanlmamasna ramen
allmas gerektiinde
darlington balant yaplr veya
dier elemanlarda olduu gibi
seri veya paralel balanma
prosedr uygulanabilir.
81
BJTlerde dv/dt ve di/dt

korumasnn salanmas;
yanmaktadrlar.
BJT iin de bu olay tamamen
nlem alnmaldr.
M.Necdet YILDIZ
BJTnin Kontrol D letime

Gemesi;
BJTnin kontrol d olarak iletime

gemesine, dolaysyla da
vardr. Bu durumlar yine;
1) Yksek scaklk,
2) Yksek voltaj,
4) Hzl akm deiimi.
BJTnin bu durumlarda kontrol d
olarak iletime gemesini
engellemek iin diyotlarda ve dier
g elemanlarnda ayrntsyla
gerekmektedir.
82
Aada bir BJTnin bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
83
Metal Oksitli Alan Etkili
Transistr (Mosfet) Temel
Yaps ve almas;
Elektronik alannda ok
kullanlan elemanlardan birisi
olan Mosfet, bu gne kadar
pek ok alanda youn bir
ekilde kullanlm ve
kullanlmaktadr. Bu alanlar;
Ykselte olarak,
Sinyal reteci (osilatr) olarak,
Reglatr olarak,
Alc-verici olarak,
Mantk ilemcisi olarak,
Anahtarlama eleman olarak.
M.Necdet YILDIZ
Mosfetin temeli alan etkili

transistre (FET)
dayanmaktadr. Alan etkili
transistrler analog
elektroniin temel
elemanlarndan birisi olup
zellikle ykseltme ve
osilasyon retme ilerinde
youn olarak kullanlmaktadr.
Mosfetler FETin bir ileri
versiyonu olup, transistr gibi
kontrol edilebilme zelliine
sahip elemanlardr.
Mosfetler D ve E-Mosfet
olarak ikiye ayrlmaktadr.
84
Drain, D
SiO2
Yaltkan
N
P
Gate
G
Source, S
Source, S
M.Necdet YILDIZ
Drain, D
P-Kanal
G
Gate
P-Kanal
N-Kanal
ekilden grld gibi yariletken

katmanlarn sralanna gre NKanal ve P-Kanal olmak zere iki
tr E-Mosfet bulunmaktadr.
E-Mosfet, tpk transistr (BJT)
gibi, sadece on ve off olmak
zere iki durumu olmayan, ara
durumlara da sahip olan bir
yariletken anahtardr.
E-Mosfetin on ve off arasnda bir
de amplifikasyon (ykseltme)
durumu (blgesi) bulunmaktadr.
N-Kanal
Bunlardan arttrmal Mosfet

olarak bilinen E-Mosfetler g
elektronii devrelerinde yar
iletken anahtar olarak
kullanlmaktadr.
Aadaki ekil-2.59da
E-Mosfetin yariletken yaps
ve sembolleri grlmektedir.
85
E-Mosfet, bu sayede ok farkl
uygulamalarda
Fakat g elektronii
uygulamalarnda E-Mosfetin
bir anahtar gibi almas ve
sadece on ve off
durumlarnda olmas
istenmektedir.
Bu nedenle g elektroniinde
E-Mosfetin kullanlmas
srasnda anahtar olarak
alacak ekilde kontrol edilir.
Ayrca g elektronii
uygulamalarnda daha ok NKanal E-Mosfet tercih edilir.
M.Necdet YILDIZ
G elektronii
devrelerinde tercih edilen EMosfetler, ok dk
frekanslardan (1-2Hz), yksek
frekanslara (80-100kHz) kadar
E-Mosfet, tpk MCT gibi
gerilim kontrollu bir yariletken
anahtardr. Fark ise uyarld
srece iletimde olmas uyar
kesildiinde ise yaltma
gemesidir.
86
Metal Oksitli Fet Transistrn
(E-Mosfet) altrlmas;
Aadaki ekil-2.60da N-kanal

E-Mosfetin altrlmas
grlmektedir. Burada Vs kayna
kaynaktr. VG ise transistr
Yk
N-Kanal
E-Mosfet
N
Buton
VG
RG
M.Necdet YILDIZ
+
+
- P
N
ID
VS

srece E-Mosfet, Drain ile
Source arasna gelen doru
E-Mosfet iletime geirilmek
butonuna baslarak Gate (kap)
ile Source arasnda bir uyarma
geriliminin olumas salanr
ve bu sayede E-Mosfet iletime
geerek Drainden Sourcee
doru yk akmn (ID)
aktmaya balar. VGS gerilimi
kesildiinde E-Mosfet susar.
87
ayrnt vardr. E-Mosfetin
sadece on ve off durumlar
olmad ve ara durumlarda da
yar geirgen olarak
alabildii iin, g
uygulamalarnda E-Mosfeti
uyaracak olan gerilimin (VGS),
geirebilecek gerilimin
seviyesinde olmas
gerekmektedir.
E-Mosfeti tam iletime
geirecek olan uyarma gerilimi
(VGS) seviyesi, retici
tarafndan elemann bilgi
yapraklarnda verilmektedir.
M.Necdet YILDIZ

Buraya kadar aklananlardan

yola karak E-Mosfet ile
transistrn (BJT) ayn
mantkla altklar yani
uyarld srece iletimde
olduklar, uyar kesildiinde ise
baka bir ileme gerek
kalmakszn yaltma getikleri
grlmektedir.
Peki ikisi arasndaki fark ne?
E-mosfet ile BJT arasndaki
fark, BJTnin akmla (IBE), EMosfetin ise gerilimle (VGS)
kontrol edilmesidir ki bu
sayede E-Mosfet BJTe gre
daha hzl anahtarlanabilir.
88
E-Mosfetin Temel Test Devresi
Aadaki ekil-2.61de EMosfetin temel karakteristik

erisinin karld temel test
Aadaki balant ekli ile EMosfetin doru yn almas,
Aadaki ekil-2.62de ise EMosfetin temel karakteristik

erilerinden akm-gerilim (IDVDS) erisi (k karakteristik
erisi) grlmektedir.
ID
Imax.
-VDS
VDS
Ters (geri) yn
D-, S+
almada
E-Mosfet
zarar grr!
-ID
M.Necdet YILDIZ
Doru
(ileri) yn
D+, S-
VDSon
+Vmax
Srekli Tam
Uyarma
yaplrsa
89

geerken, E-Mosfet ancak Vmax.
gerilimine ulaldnda
istenmeyen bir durumdur. EMosfetin doru ynde de normal
uyar verilmesi, yaltma
Ters ynde ise E-Mosfet asla
alamaz, yani E-Mosfetin ters
Ters gerilim verildiinde BJT
blokaj yapamayarak yanar.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda E-Mosfetin, doru

ynl (D+, S-) gerilimde,
uyarlmaz ise blokaj yapan, tam
geen, doru ynl gerilim altnda
iletimi ve yaltm kontrol
edilebilen,
Ters ynl (D-, S+) gerilimde ise
E-Mosfet, bu zellikleriyle DCde
durumundadr.
E-Mosfetin bu zellii sayesinde
90
E-Mosfetlerde, elemann hangi

durumlarda tam iletim veya tam
yaltm, hangi durumlarda da
amplifikasyon (ykseltme)
modunda olduunu gsteren ok
nemli bir karakteristik eri daha
vardr, bu eri aada ekil2.63de grlmektedir.
ID
ID(sz.)
Doyum blgesi
ID(max)
VGS(max)
VGS(4)


E-Mosfetin Drain akmnn (ID)
miktar, tamamen G-S
arasndaki kontrol geriliminin
deerine baldr.
Bu balant retici tarafndan
parametreyle (gm) verilmekte
rnek, gm= 50 (gm= ID / VGS)
ID= gm.VGS veya VGS= ID / gm
VGS(3)
VGS(2)
VGS(1)
VGS(min)
Kesim blgesi
VDS(sat.)
M.Necdet YILDIZ
VDS(max)
VDS
Grld gibi Drain akm

VGS geriliminin gm katdr.
VGS gerilimi ya max. yada 0
seilerek kontrol yaplr.
91
Aadaki ekil-2.64de E-Mosfet

DCde almasn izleyebilmek
iin kurulan devre grlmektedir.
E-Mosfetin DC kaynak altnda
iletim ve yaltmnn kontrol
edilmesi, devrenin alma dalga
ekilleriyle birlikte verilmitir.
Zaten E-Mosfetler ac kaynakta
asla altrlamaz nk ters
gerilimi bloke edemez ve yanarlar.
t1
t2
t3
t4
+V
t
Vs
VGS
VRL
VDS
ID
off
M.Necdet YILDIZ
on
off
on
92
ekil-2-65den grld gibi 0-t1

aralnda E-Mosfet yaltmda
bulunmaktadr.
t1 annda E-Mosfetin G-S arasna
pozitif bir uyarma gerilimi
iletime gemektedir.
E-Mosfetin t2 annda uyarma
gerilimi kesildiinde (sfra
dtnde), eleman hemen
yaltma gemektedir.
iletime gemektedir.
yaltma gemesi G-S arasndan
M.Necdet YILDIZ
E-Mosfetlerin Seri ve Paralel

Balanmas;
E-Mosfetler, sadece DCde
alabilen yariletken
DC-DC dntrc ve
invertrlerde youn olarak
kullanlmaktadr.
Gnmzde olduka fazla
kullanlan E-Mosfetlerin
allmas gerektiinde diyot,
tristr ve dier elemanlarda
olduu gibi seri veya paralel
balanma prosedr
uygulanabilir.
93
E-Mosfetlerde dv/dt ve di/dt

korumasnn salanmas;
yanmaktadrlar.
E-Mosfetler iin de bu olay
tamamen geerlidir ve bu i iin
mutlaka nlem alnmaldr.
M.Necdet YILDIZ
E-Mosfetin Kontrol D
letime Gemesi;
E-Mosfetin kontrol d olarak

iletime gemesine, dolaysyla da
vardr. Bu durumlar;
1) Yksek scaklk,
2) Yksek voltaj,
4) Hzl akm deiimi.
E-Mosfetin bu durumlarda kontrol
gerekmektedir.
94
Aada bir E-Mosfetin bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
95
Yaltlm Kapl Transistr
(IGBT), Temel Yaps ve
almas;
Gnmzde g elektronii
uygulamalarnda en fazla
kullanlan elemanlardan birisi
olan IGBT, transistr (BJT) ile EMosfet karm zel bir
elemandr.
Bilindii gibi BJTnin iyi taraf
iletim i direncinin dolaysyla da
iletim kayplarnn dk
olmasdr. Kt taraf ise
anahtarlanma sresinin uzun
olmas dolaysyla da
anahtarlama kayplarnn yksek
olmasdr.
M.Necdet YILDIZ
E-Mosfetlerde ise BJTye gre

tam tersi durum sz konusudur.
Yani Mosfetin kt taraf, iletim
i direncinin yksek dolaysyla
da iletim kayplar transistre
gre daha fazla olmasdr. yi
taraf ise anahtarlanma
sresinin dk, dolaysyla da
anahtarlama kayplarnn
transistre gre daha az
olmasdr.
te her iki elemann iyi
zellikleri alnarak yeni bir
eleman gelitirilmitir. Bu
eleman girii mosfet gibi
yaplandrlm k ise
transistr gibi yaplandrlm
olan IGBTdir.
96
IGBTer kontrol srasnda
mosfet gibi alma srasnda
ise transistr gibi davranan ve
sadece anahtar olarak
kullanlan elemanlardr.
ekil-2.66da IGBTnin
yariletken yaps ve edeer
devresi grlmektedir. Edeer
devreden grld gibi IGBT
yaps, giri terminalleri arasna
N-Kanal E-Mosfet balanm
bir PNP transistr gibidir. Bu
sayede Mosfet gibi hzl
anahtarlanan, transistr (BJT)
gibi iletim i direnci dk olan
yeni bir eleman
oluturulmutur.
M.Necdet YILDIZ
97
IGBT, bu sayede son
zamanlarda daha nceden
transistr ve E-Mosfetin
kullanld tm anahtarlama
uygulamalarnda ok yaygn
olarak kullanlmaktadr.
Pratikte dk gerilimli
uygulamalarda daha ok EMosfet, yksek gerilimli (400V
ve zeri) daha ok IGBT tercih
edilmekte olup sembol ekil2.67de grld gibidir.
Kollektr, C
Gate, G
IGBT
Emiter, E
M.Necdet YILDIZ
G elektronii
devrelerinde tercih edilen
IGBTler, ok dk
frekanslardan (1-2Hz), orta
frekanslara (20kHz) kadar
kullanlabilmekte olup, 1200V400A seviyelerine kadar olan
versiyonlar bulunmaktadr.
IGBTler, tpk E-Mosfetler gibi
gerilim kontrollu bir yariletken
anahtardr ve kontrolunda EMosfet prosedr uygulanr.
98
Metal Oksitli Fet Transistrn
(E-Mosfet) altrlmas;
Aadaki ekil-2.68de
IGBTnin altrlmas sembol
zerinde grlmektedir.
Burada Vs kayna yk
beslemekle grevli olan ana
kaynaktr. VG ise transistr
Yk
IGBT
IC
Buton
VG
RG
M.Necdet YILDIZ
VS

srece IGBT, kollektr ile
emiter arasna gelen doru
IGBT iletime geirilmek
butonuna baslarak Gate (kap)
ile Emiter arasnda bir uyarma
geriliminin olumas salanr
ve bu sayede IGBT iletime
geerek kollektrden emitere
doru yk akmn (IC)
aktmaya balar. VGE gerilimi
kesildiinde IGBT susar.
99
ayrnt vardr. IGBTnin sadece
on ve off durumlar olmad
ve ara durumlarda da yar
geirgen olarak alabildii
iin, g elektronii
uygulamalarnda IGBTyi
uyaracak olan gerilimin (VGE),
geirebilecek gerilimin
seviyesinde olmas
gerekmektedir.
IGBTyi tam iletime geirecek
olan uyarma gerilimi (VGE)
seviyesi, retici tarafndan
elemann bilgi yapraklarnda
ayrntl olarak verilmektedir.
M.Necdet YILDIZ

Buraya kadar aklananlardan

yola karak IGBTi ile EMosfetin ayn mantkla
altklar yani uyarld
srece iletimde olduklar, uyar
kesildiinde ise baka bir
ileme gerek kalmakszn
yaltma getikleri
grlmektedir.
Peki ikisi arasndaki fark ne?
IGBT, zellikle yksek gerilim
ve akm altnda hzl olarak
anahtarlanabilecek ekilde
imal edildiinden, yksek
gerilim ve akmda E-Mosfete
gre avantajl durumdadr.
100
IGBTnin Temel Test Devresi
Aadaki ekil-2.69da IGBTnin

grlmektedir.
IGBTnin doru yn almas,
Aadaki ekil-2.70de IGBTnin

temel karakteristik erilerinden
olan akm-gerilim (IC-VCE) erisi
(k karakteristik erisi)
grlmektedir.
IC
Imax.
-VCE
VCE
Ters (geri) yn
C-, E+
almada
IGBT
zarar grr!
-IC
M.Necdet YILDIZ
Doru
(ileri) yn
C+, E-
VCEon
+Vmax
Srekli Tam
Uyarma
yaplrsa
101

geerken, IGBT ancak Vmax.
gerilimine ulaldnda
istenmeyen bir durumdur.
IGBTnin doru ynde de normal
uyar verilmesi, yaltma
Ters ynde ise IGBT asla
alamaz, yani IGBTnin ters
Ters gerilim verildiinde IGBT
blokaj yapamayarak yanar.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda IGBTnin, doru

ynl (C+, E-) gerilimde,
uyarlmaz ise blokaj yapan, tam
geen, doru ynl gerilim altnda
iletimi ve yaltm kontrol
edilebilen,
Ters ynl (C-, E+) gerilimde ise
IGBT, bu zellikleriyle DCde
durumundadr.
IGBTnin bu zellii sayesinde
102
IGBTlerde, elemann hangi
durumlarda tam iletim veya
tam yaltm, hangi durumlarda
da amplifikasyon (ykseltme)
modunda olduunu gsteren
ok nemli bir karakteristik eri
daha vardr, bu eri aada
ekil-2.71de grlmektedir.
IC(max)
IC(sz.)
Doyum blgesi
IC
VGE(max)
VGE(4)
VGE(3)
VGE(2)
VGE(1)
VGE(min)
Kesim blgesi
VCE(sat.)
M.Necdet YILDIZ
VCE(max)

IGBTnin Kollektr akmnn
(IC) miktar, tamamen C-E
arasndaki kontrol geriliminin
deerine baldr.
Bu balant, retici tarafndan
parametreyle (gm) verilmekte
rnek, gm= 50 (gm= IC / VGE)
IC= gm.VGE veya VGE= IC / gm
Grld gibi kollektr akm
VGE geriliminin gm katdr.
VGE gerilimi ya max. yada 0
seilerek kontrol yaplr.
VCE
103
Aadaki ekil-2.72de IGBTnin

dcde almasn izleyebilmek iin
kurulan devre grlmektedir.
IGBTnin dc kaynak altnda iletim
ve yaltmnn kontrol edilmesi,
devrenin alma dalga ekilleriyle
birlikte verilmitir.
Zaten IGBTler ac kaynakta asla
altrlamaz nk ters gerilimi
bloke edemez ve yanar.
t1
t2
t3
t4
+V
t
Vs
VGE
VRL
VCE
IC
off
M.Necdet YILDIZ
on
off
on
104

aralnda IGBT yaltmda
bulunmaktadr.
t1 annda IGBTnin G-E arasna
pozitif bir uyarma gerilimi
iletime gemektedir.
IGBTnin t2 annda uyarma
gerilimi kesildiinde (sfra
dtnde), eleman hemen
yaltma gemektedir.
iletime gemektedir.
yaltma gemesi G-E arasndan
M.Necdet YILDIZ
IGBTlerin Seri ve Paralel

Balanmas;
IGBTler, sadece DCde
alabilen yariletken
DC-DC dntrc ve
invertrlerde ok youn olarak
kullanlmaktadr.
Gnmzde olduka fazla
kullanlan IGBTlerin yksek
akm ve gerilimlerde
allmas gerektiinde diyot,
tristr ve dier elemanlarda
olduu gibi seri veya paralel
balanma prosedr
uygulanabilir.
105
IGBTlerde dv/dt ve di/dt

korumasnn salanmas;
yanmaktadrlar.
IGBTler iin de bu olay tamamen
nlem alnmaldr.
M.Necdet YILDIZ
IGBTnin Kontrol D letime

Gemesi;
IGBTnin kontrol d olarak iletime

gemesine, dolaysyla da
vardr. Bu durumlar;
1) Yksek scaklk,
2) Yksek voltaj,
4) Hzl akm deiimi.
IGBTnin bu durumlarda kontrol
gerekmektedir.
106
Aada bir IGBTnin bilgi yapra (datasheet) grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
107
DEV-4
4.1) 200Vdc ebeke alacak ve 5luk bir yk besleyecek olan DCDC dntrc (DC kyc) devresi iin uygun bir Mosfet
zerinden aratrnz. Mosfet yapsn, genel zelliklerini, temel
4.2) 600Vdc ebeke alacak ve 5luk bir yk besleyecek olan DCAC dntrc (nvertr) devresi iin uygun bir IGBT belirleyerek
aratrnz. IGBT yapsn, genel zelliklerini, temel parametrelerini,
rapor hazrlaynz.
M.Necdet YILDIZ
108
Blm-3
Uyarma
Elemanlar ve
Devreleri
M.Necdet YILDIZ
III UYARMA ELEMANLARI ve DEVRELER

A- G TRSTRLERNN
UYARILMASI:
Daha ncede akland gibi
g tristrleri, ok ksa sreli
(1-2ms gibi) ine palsler
kullanlarak uyarlan kontrollu
yariletken g anahtarlardr.
Yine bilindii gibi, g tristrleri
hem acde hem de dcde
alabilen elemanlard. Bu
elemanlarn acde altrlmas
durumunda ebekenin her
alternansnda en az bir kere
uyarlmas gerekmektedir.
nk her alternans sonunda
susmaktadrlar.
M.Necdet YILDIZ
Tabii ki bu elemanlar
ebekenin her alternansnda
ebekeyi grerek uyarabilmek
gerekmektedir.
Bu durumda g tristrlerini
acde alrken etkin bir
ekilde uyarabilmek iin
ebeke ile senkronize (uyumlu)
ine palsler retmek
gerekmektedir. Dzgn dcde
alma srasnda ise ebeke
senkronizasyonu
gerekmeyecektir.
te bu tr devrelere tristr
uyarma (tetikleme) devreleri
denilmektedir.

G tristrlerinin uyarlmas
iin gerekli olan ine palsleri
retmek iin eitli elemanlar
ve devreler kullanlmaktadr.
Bu eleman ve devreler bu i
iin zel olarak retilmi
elemanlar ve devreler olabildii
gibi temel elektronikte
kullanlan elemanlarla
oluturulan devreler de
olabilmektedir.
Tabii ki acde alma
srasnda bu elemanlarn veya
devrelerin, tristrn alt
ebekeyi grerek bu ebekeyle
senkronize almas gerekir.
M.Necdet YILDIZ

Bu durumda g tristrlerini
uyarmak iin kullanlan uyarma
elemanlar ve devreleri,
1) UJTli uyarma devreleri,
2) PUTlu uyarma devreleri,
3) Diyakl uyarma devreleri,
4) Analog uyarma devreleri,
5) Saysal uyarma devreleri,
6) Entegre uyarma devreleri,
7) PICli uyarma devreleri,
8) Mikroilemcili uyarma
devreleri,
olarak 8 temel grupta
toplanabilmektedir. Bu gruplar
ayrntsyla incelenecektir.

1) UJT ve UJT Kullanlarak
Yaplan Uyarma Devreleri;
Tek Birleimli Transistr (UJT),
tristr tetiklemek (uyarmak) iin
zel olarak retilmi bir
elemandr ve grevi istenilen
frekansta ine pals retmektir.
Aadaki ekil-3.1de UJTnin
yaps, edeer devresi ve
sembol grlmektedir.
B2
2.Beyz, B2
Emiter
E
r2
D
r1
1.Beyz, B1
M.Necdet YILDIZ
B1

UJT, bir para N ve bir para P
maddesinin birlemesinden
olumutur. Bu nedenle
UJTye tek birleimli transistr
denilmektedir.
Elemann 2 adet beyz terminali
ve bir adet de emiter terminali
bulunmaktadr.
Edeer devrede B2-E
arasndaki yariletken direnci
r2 ile, E-B1 arasndaki
yariletken direnci ise r1 ile
gsterilmitir. P-N
maddelerinin birleimi ise D
ile ifade edilmitir.

Edeer devrede r1
direncinin ayarl olarak
gsterilmesinin nedeni ise
UJTnin iletime gemesi
srasnda bu direncin ortadan
kalkmasdr. Aadaki ekil3.2de UJTnin temel test
IB
+VB
E
Buton
B2
IE
B1
VE
Ro
M.Necdet YILDIZ
Pals
k
GND

ncelikle UJTnin almaya
hazr hale gelebilmesi iin B2
terminali ile GND arasna bir
polarma gerilimi (+VB= 12-15V)
balanmas ve IB akmnn
akmasnn salanmas
gerekmektedir.
UJTnin B2-B1 arasndaki i
direnci 8-10k civarnda
olduu iin IB akm 1-2mA
civarnda olacaktr.
Bu durumda edeer devrede
grlen A noktasnda
yaklak VB/2 kadar bir baraj
gerilimi oluacaktr.
Bu durumda akm ok dk
olduu iin pals kndan sinyal
elde edilemeyecektir. UJT
kndan pals elde edebilmek
iin test devresindeki butona
baslacak olursa, eer VE > VB/2
ise, eleman ekil-3.3den
grld gibi tristr benzeri
davranacak ve E-B1 aras ksa
devre olacaktr.
Ie
Imax.
UJT, uyarlacak deil uyarma

palsi retecek bir elemandr.
Bu nedenle aadaki ekil3.4de grlen uygulama
devresi kurularak UJTnin R.C
zaman sabitesine bal olarak
arka arkaya pals retmesi
salanabilir. Burada VE
grevini C stlenmitir.
Doru
(ileri) yn
E+, B1-
B2
+V
B1
Pals
k
-Veb
Veb
+VP
Ters Ynde
altrlmaz
C
Ro
GND
-Ie
M.Necdet YILDIZ
ekil-3.4deki devreye +VB gerilimi

uygulandnda hem UJT iin
gerekli olan polarma akm akacak
ve baraj gerilimi oluacak, hem de
R direnci zerinden C
kondansatr R.C zaman
sabitesine gre dolmaya
balayacaktr.
C kondansatrnn gerilimi UJT
iindeki baraj gerilimini atnda
E-B1 aras ksa devre olacak ve C
zerindeki gerilim kta
grnecektir.
B1, k ucuna bal olan Ro
direnci ok kk deerli (50100 civar) olduundan C
kondansatr hzla boalacak ve
UJT tekrar yaltma geecektir.
M.Necdet YILDIZ
UJTnin E-B1 arasnn yaltma

gemesiyle birlikte devredeki C
kondansatr yeniden arj olmaya
(dolmaya) balayacaktr. Bu
durumda devredeki dalga ekilleri,
ekil-3.5deki gibi olacaktr.
+12V
t1 t2
t3 t4
+VB
t5 t6
t
VP
VC
T= R.C
VP
VO
t
T
f(pals)= 1 / T

devredeki C kondansatr t1
anna kadar R.C zaman sabitesine
gre yava yava dolmakta,
gerilim seviyesi VP seviyesine
ulatnda ise UJTnin E-B1 aras
ksa devre olacandan C
kondansatr ok hzl bir ekilde
dearj olmaktadr.
Bu srada E-B1 aras iletimde
olduu iin kondansatr gerilimi
olduu gibi kta grnmektedir.
Kondansatr arjnn bitmesiyle
akm kesildii iin UJT yaltma
gemekte ve kondansatr tekrar
arj olamaya balamaktadr.
Bu ekilde k ularnda ine
palsler olumaktadr.
M.Necdet YILDIZ
UJT knda oluan palslerin

frekans tamamen devredeki R ve
C elemanlarnn deerine bal
olarak deimektedir. Oluan
palslerin peryodu;
T R.C.ln[1/(1-)] 1 / f
eitlii kullanlarak
bulunabilmektedir. Burada,
T: Palslerin peryot sresi (s),
R: Devredeki diren (),
C: Devredeki kondansatr (F),
: UJTnin gerilim blme oran,
f: Pals frekans (Hz).
Yalnz bu durumda devrede

retilen palsler herhangi bir ac
ebeke ile uyumlu deildir.

UJT kullanarak bir tristrn
alt ac ebeke ile uyumlu
olarak kontrol edilmesi ekil3.6da ki balant ile
mmkndr. ekil-3.7de ise
devrenin dalga ekilleri
grlmektedir.
VS
+Vz
t
+V
VP
VC
IP
IO
VT
M.Necdet YILDIZ
3
9

UJT devresine sadece tristrn
alt ebekenin pozitif
alternanslarnda besleme
gerilimi (+V) gelmekte ve UJT
bu aralkta pals
retebilmektedir.
ebekenin negatif
alternanslarnda ise UJT
devresine besleme gerilimi
(+V) ulamayaca iin eleman
alamayacak ve pals
retemeyecektir.
Zaten tristr uyarrken bizim
istediimiz de budur, nk
tristr negatifte uyarlmaz.
M.Necdet YILDIZ
Bu balant yardmyla ac
ebekede alan ve her pozitif
alternans sonrasnda susan
tristrn, her pozitif alternansta
tekrar uyarlmas
salanmaktadr.
Ayn zamanda bu balant
sayesinde tristrn uyarlma
asn () deitirmek de
mmkndr. Bunun iin UJT
devresindeki R direncini
ayarl yapmak gerekmektedir.
Bu sayede palslerin frekans
(skl) deitirilerek, tristr
yaklak 0 ile 180 arasnda
istenilen ada uyarlabilir.
10

UJT kullanarak bir triyakn da
olarak kontrol edilmesi ekil3.8de ki balant ile
mmkndr. ekil-3.9da ise
grlmektedir.
VS
+Vz
t
+V
VP
VC
IP
IO
VT
M.Necdet YILDIZ
3
11

UJT devresine triyakn
alt ebekenin hem pozitif
hem negatif alternanslarnda
besleme gerilimi (+V) gelmekte
ve UJT bu aralklarda pals
retebilmektedir.
Triyak her iki alternansta da
alt iin, her iki alternans
iin gerekli olan uyarma
palsleri bu ekilde
retilebilmektedir.
Burada tam dalga dorultmay
gerekletirebilmek iin
ebeke gerilimi bir trafo ile
drlm ve yaltlmtr.
M.Necdet YILDIZ
ve negatif alternans
sonrasnda susan triyakn, her
alternansta tekrar uyarlmas
salanmaktadr.
sayesinde triyakn uyarlma
asn () deitirmek de
mmkndr. Bunun iin UJT
(skl) deitirilerek, triyak
12

2) PUT ve PUT Kullanlarak
Programlanabilir UJT (PUT),
tristr tetiklemek (uyarmak) iin
zel olarak retilmi bir
elemandr ve grevi istenilen
frekansta ine pals retmektir.
Aadaki ekil-3.10da PUT
yaps, edeer devresi ve
sembol grlmektedir.
Anod, A
P
N
IG
Gate
G
P
N
Katod, K
M.Necdet YILDIZ

PUT, tpk genel amal tristr
(SCR) gibi, iki para N ve iki
para P maddesinin
birlemesinden olumutur.
Elemann tristrde olduu gibi,
anod, katod ve gate (kap)
terminalleri bulunmaktadr.
PUTun tristrden fark ise
gate (G) terminalinin katoda
yakn olan P maddesinden
deil, anoda yakn olan N
maddesinden kartlm
olmasdr. Bu sayede PUT,
Adan Gye doru aktlacak
akmla uyarlabilmektedir.
13

Bu ekilde bir yap PUTun
ine pals retmek iin
kullanlmasn kolaylatrmtr.
Elemana PUT denmesinin
sebebi ise, UJTde hi
ayarlanamayan pals boyunun
ayarlanabilir hale gelmesidir.
Aadaki ekil-3.11de
PUTun temel test devresi
grlmektedir.
PUT
IG
Buton
IA
VA
VG
Ro
M.Necdet YILDIZ
Pals
k
GND

ncelikle PUTun almaya
hazr hale gelebilmesi iin
Gate terminali ile GND arasna
bir eik gerilimi (VG) ve Anod
ile GND arasna da bir
besleme gerilimi (VA)
balanmaldr.
Eer VA gerilimi VG
geriliminden en az 0,7V daha
byk ise butona basldnda
Adan Gye doru bir uyarma
akm akacak, PUT iletime
geerek IA akm akmaya
balayacak ve VA gerilimi
devrenin pals k ularnda
grnecektir.
14

PUTun yaltma geebilmesi
iinse tristrde olduu gibi
anod akmnn (IA) sfra
dmesi yeterli olacaktr.
PUT yaps ve almas tristr
gibi olduu iin karakteristik
erisi ekil-3.12de grlmekte
olup tristrde olduu gibidir.
PUT da uyarlacak bir eleman

deil uyarma palsi retecek bir
elemandr. Bu nedenle aadaki
ekil-3.13de grlen uygulama
devresi kurularak PUTun R.C
zaman sabitesine bal olarak
arka arkaya pals retmesi
salanabilir. Burada VG gerilimi,
R1-R2 gerilim blcs ile
salanmaktadr.
IA
Imax.
Doru
(ileri) yn
A+, K-
-VAK
VAK
+VP
Ters Ynde
altrlmaz
-IA
M.Necdet YILDIZ
15
ekil-3.13deki devreye +VE

gerilimi uygulandnda hem
PUTun G terminali iin gerekli
olan polarma akm akacak ve
baraj gerilimi oluacak, hem de R
direnci zerinden C kondansatr
R.C zaman sabitesine gre
dolmaya balayacaktr.
C kondansatrnn gerilimi PUT
geytideki baraj gerilimini atnda
A-K aras ksa devre olacak ve C
zerindeki gerilim tamamen
kta grnecektir.
K, k ucuna bal olan Ro
direnci ok kk deerli (50100 civar) olduundan C
kondansatr hzla boalacak ve
PUT tekrar yaltma geecektir.
PUTun A-K arasnn yaltma

gemesiyle birlikte devredeki C
kondansatr yeniden arj olmaya
(dolmaya) balayacaktr. Bu
durumda devredeki dalga ekilleri,
ekil-3.14deki gibi olacaktr.
+12V
t1 t2
+VB
t5 t6
t
VP
VC
T= R.C
VP
VO
t
T
M.Necdet YILDIZ
t3 t4
f(pals)= 1 / T
16

devredeki C kondansatr t1
anna kadar R.C zaman sabitesine
gre yava yava dolmakta,
gerilim seviyesi VP seviyesine
ulatnda ise PUTun A-K aras
ksa devre olacandan C
kondansatr ok hzl bir ekilde
dearj olmaktadr.
Bu srada A-K aras iletimde
olduu iin kondansatr gerilimi
olduu gibi kta grnmektedir.
Kondansatr arjnn bitmesiyle
akm kesildii iin PUT yaltma
gemekte ve kondansatr tekrar
arj olamaya balamaktadr.
Bu ekilde k ularnda ine
palsler olumaktadr.
M.Necdet YILDIZ
PUT knda oluan palslerin

frekans tamamen devredeki R ve
C elemanlarnn deerine bal
olarak deimektedir. Oluan
palslerin peryodu;
T R.C.ln[1/(1-)] 1 / f
eitlii kullanlarak
bulunabilmektedir. Burada,
T: Palslerin peryot sresi (s),
R: Devredeki diren (),
C: Devredeki kondansatr (F),
: Gerilim blcnn oran,
f: Pals frekans (Hz).
Yalnz bu durumda devrede

retilen palsler herhangi bir ac
ebeke ile uyumlu deildir.
17
PUT kullanarak bir tristrn

olarak kontrol edilmesi ekil3.15de ki balant ile mmkndr.
ekil-3.16da ise devrenin dalga
VS
+Vz
t
+V
VP
VC
IP
IO
VT
M.Necdet YILDIZ
3
18

PUT devresine sadece
tristrn alt ebekenin
pozitif alternanslarnda
ve PUT bu aralkta pals
retebilmektedir.
ebekenin negatif
alternanslarnda ise PUT
devresine besleme gerilimi
(+V) ulamayaca iin eleman
alamayacak ve pals
retemeyecektir.
Zaten tristr uyarrken bizim
istediimiz de budur, nk
tristr negatifte uyarlmaz.
M.Necdet YILDIZ
alternans sonrasnda susan
tristrn, her pozitif alternansta
tekrar uyarlmas
salanmaktadr.
sayesinde tristrn uyarlma
asn () deitirmek de
mmkndr. Bunun iin PUT
(skl) deitirilerek, tristr
19
PUT kullanarak bir triyakn da

olarak kontrol edilmesi ekil3.17de ki balant ile mmkndr.
ekil-3.18de ise devrenin dalga
VS
+Vz
t
+V
VP
VC
IP
IO
VT
M.Necdet YILDIZ
3
20

PUT devresine triyakn
alt ebekenin hem pozitif
hem negatif alternanslarnda
ve PUT bu aralklarda pals
retebilmektedir.
Triyak her iki alternansta da
alt iin, her iki alternans
iin gerekli olan uyarma
palsleri bu ekilde
retilebilmektedir.
Burada tam dalga dorultmay
gerekletirebilmek iin
ebeke gerilimi bir trafo ile
drlm ve yaltlmtr.
M.Necdet YILDIZ
ve negatif alternans
sonrasnda susan triyakn, her
alternansta tekrar uyarlmas
salanmaktadr.
sayesinde triyakn uyarlma
asn () deitirmek de
mmkndr. Bunun iin PUT
(skl) deitirilerek, triyak
21

3) Diyak ve Diyak Kullanlarak
Diyak (Diac), sadece triyak
tetiklemek (uyarmak) iin zel
olarak retilmi bir elemandr
ve grevi ebeke frekansnda
uyarma palsi retmektir.
Aadaki ekil-3.19da Diyak
yaps ve sembol
grlmektedir.
1. Anod, A1
N
P
N
P
2. Anod, A2
M.Necdet YILDIZ

diyak, tpk triyak gibi birbirine
ters balanm PNPN ve
NPNP yariletken yapsna
sahiptir.
Triyaktan fark ise uyarma
terminalinin (gate)
bulunmamasdr. nk diyak
bir g eleman deil, sadece
triyak uyarmak iin kullanlan
ok dk gl bir uyarma
elemandr.
Diyakn 1.anod (A1) ve 2.anod
(A2) terminallerinin yeri nemli
deildir. Eleman zerinde
herhangi bir iaret yoktur.
22

Diyak, triyak iin en kolay
uyarma yolu olan, pozitif
alternansta pozitif ve negatif
alternansta negatif, uyarma
palslerini triyakn alt
ebekeyi kullanarak
retmektedir.Aadaki ekil3.20de Diyakn test balants
grlmektedir.
Buton
IA
VA
VA
M.Necdet YILDIZ
Ro
Pals
k
GND

buton yardmyla diyak zerine
pozitif veya negatif gerilim
verilmektedir.
Her iki ynde de diyakn
iletime geebilmesi iin zerine
gelen gerilimin, diyakn
atelanme gerilim seviyesinin
zerinde olmas
gerekmektedir.
Bu durumda butona
basldnda diyak iletime
geecek, k direnci
zerinden IA akm akacak ve
pals knda bir gerilim
olumasn salayacaktr.
23

Diyakn yaltma geebilmesi
iinse triyakda olduu gibi
anod akmnn (IA) sfra
dmesi yeterli olacaktr.
Diyak yaps ve almas
triyak gibi olduu iin temel
karakteristik erisi de ekil3.21de olduu gibidir.

diyak VP (30V) geriliminde iletime
gemekte fakat iletime getiinde
dier elemanlarda olduu
tamamen ksa devre olmamakta
zerinde VD kadarlk (20V) bir
gerilim tutmaktadr.
Aadaki ekil-3.22de diyakn
ACde pals reten uygulama
IA
Doru
(ileri) yn
A2+, A1-
Imax.
-VP
30V
-VD
20V
VAK
-VAK
+VD
20V
+VP
30V
Ters
(geri) yn
A2-, A1+
-IA
M.Necdet YILDIZ
24

AC kaynaktan alnan gerilim
bir RC devresinden
geirildikten sonra diyak
zerine uygulanmaktadr.
Bunun nedeni, daha sonra
uygulama devresinde de
greceimiz gibi AC gerilimi
blmek (azaltmak) ve fazn
kaydrarak uyarma asnn
ayarlanabilmesini salamaktr.
Devrede R direnci ayarlanarak
RC devresinin faz kaydrmas
deitirilebilir. Bu da asl
uygulama devresinde uyarma
asnn deimesini salar.
M.Necdet YILDIZ
Devrenin almas ekil3.23deki dalga ekillerinden

daha iyi anlalabilecektir.
VS
VC
30V
20V
VD
t
VO
1
2 3 3 4 4
25
ekil-3.23den grld gibi, RC

devresi kaynak gerilimini hem
zayflatmakta hem de fazn
as kadar kaydrmaktadr.
Diyak, faz kaydrlm
kondansatr gerilimi (VC) ile
almaktadr. Kondansatr
gerilimi her iki ynde de yaklak
30V seviyesine geldiinde diyak
iletime gemekte ve zerindeki
gerilim yaklak 20V seviyesine
dmektedir.
Diyak bu durumda zerinden akm
aktarak kta uyarma sinyali
olumasn salamaktadr.
Kondansatr gerilimi her iki ynde
de 30Vun altna dtnde ise
diyak tekrar yaltma gemekte ve
retilen uyarma sinyali
kesilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Diyak kullanarak retilen bu ift

ynl palslerin frekans, PUT ve
UJT gibi dier uyarma palsi
reticilerinde olduu gibi RC
zaman sabitesine bal deildir.
Diyakn rettii uyarma palslerin
frekans, diyakn altrld ac
kaynan frekans ile ayndr.
Dolaysyla da retilen palsler
kaynakla senkronizedir
(uyumludur).
Diyak, gnmzde basit
uygulamalarda triyakla birlikte ok
yaygn olarak kullanlan bir
uyarma elemandr. Bunun nedeni
devresinin ok basit ve maliyetinin
ok dk olmasdr. Ayrca bir
besleme kayna da gerektirmez.
26

Diyak kullanarak bir triyakn
olarak kontrol edilmesi ekil3.24de ki balant ile
mmkndr. ekil-3.25de ise
grlmektedir.
VS
VC
30V
20V
VD
t
IO
VT
1
M.Necdet YILDIZ
2 3 3 4 4
27

Diyak devresine triyakn
alt ebekeden dorudan
ac besleme gerilimi
uygulanmaktadr.
Uygulanan bu gerilimin faz RC
devresi tarafndan kadar
kaydrlarak diyak zerine
aktarlmaktadr (ekil-112).
Diyak, zerine gelen gerilim
yaklak 30V seviyesine
ulatnda iletime geerek
triyakn G-A1 arasndan IO
akmnn akmasn salamakta
ve bylece triyak 1 asnda
uyarlm olmaktadr.
M.Necdet YILDIZ

1 asnda uyarmann
gereklemesiyle triyak iletime
geerek zerindeki gerilim (VT)
sfr seviyesine dmektedir.
Triyakn iletimi pozitif
alternasn sonuna kadar
devam etmekte, alternans
sonunda yaltma gemektedir.
Diyak, negatif alternans iinde
tekrar iletime geerek 2
asnda triyakn tekrar
uyarlmasn salamaktadr.
R direnci ayarlandnda ise
faz kaymas dolaysyla da
uyarma as deiecektir.
28

4) Analog uyarma elemanlar
ve uyarma devreleri:
Tristr grubu elemanlar
uyarmak iin gerekli olan
uyarma palslerinin retilmesi
iin her zaman UJT, PUT ve
Diyak gibi zel elemanlar
kullanlmayp, analog devre
elemanlarndan
yararlanlabilmektedir.
Bu elemanlar, transistr, fet,
mosfet, opamp vb.
elemanlardr.
Bu elemanlar uygun R, C ve L
elemanlaryla desteklenerek
pals reteleri kurulmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Aadaki ekil-3.26da
transistr ve transformatr
kullanlarak yaplan bir pals
reteci grlmektedir.
+V
29

5) Saysal uyarma elemanlar
uyarmak iin gerekli olan
uyarma palslerinin retilmesi
iin her zaman UJT, PUT ve
Diyak gibi zel elemanlar
kullanlmayp, saysal devre
elemanlarndan da
yararlanlabilmektedir.
Bu elemanlar, lojik kaplar, flipfloplar vb. elemanlardr.
Bu elemanlar uygun R, C ve
Kristal (Xtal) elemanlaryla
desteklenerek pals reteleri
kurulmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Aadaki ekil-3.27de lojik

kaplar ve kristal kullanlarak
yaplan bir pals reteci
grlmektedir.
7400 ile yaplan kristal

kontrollu seri osilatr devresi.
30

6) Entegre uyarma elemanlar
zellikle profesyonel
uygulamalarda UJT, PUT ve
Diyak gibi elemanlar
kullanarak ok hassas
olmayan kontroller yapmak
veya analog ve saysal
devreleri kurmakla uramak
yerine, bu analog ve saysal
devrelerinin en iyi
tasarmlarnn birletirilmesiyle
oluturulmu ve tek bir klf
iine yerletirilmi olan zel
entegre devrelerin kullanlmas
ok daha uygun olmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Bu sayede tristr grubu

elemanlar uyarabimek iin,
hem daha gvenilir hem daha
kolay kurulabilen hem de daha
ok fonksiyona sahip uyarma
devreleri elde edilebilmektedir.
Bilindii gibi tristr grubu
elemanlarn uyarlmas
srasnda AC ebekeyle
senkronize almann nemi
ok bykt, ite bu entegre
devrelerin kullanlmas
sayesinde ebekeyle
senkronizasyon ve 0-180
derece arasnda uyarma as
ayarlanmas da ok
kolaylamaktadr.
31

En ok kullanlan pals rete
entegrelerinden birisi
uygulama kartnda da
kullanmakta oluumuz,
Siemensin retmi olduu
TCA785 entegresidir.
Aadaki ekil-3.28de
entegrenin klf yaps, yan
taraftaki ekil-3.29da ise
entegre iindeki devrelerin blok
emas ve bunlarn bacak (pin)
balants grlmektedir.
16
9
TCA 785
M.Necdet YILDIZ
32

entegre devre iinde eitli
analog ve saysal devreler
bulunmaktadr. Bu devreler;
Sfr seviye dedektr (sezici),
Senkronizasyon kaydedici,
k mantk devresi,
DC-DC dntrc devresi,
Dearj devresi,
Rampa (gen) rete devresi,
Kontrol karlatrc devresi,
Bu devreler dardan
balanan birka elemanla
desteklenerek entegrenin pals
retmesi salanmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
TCA785 entegre devresinin

alabilmesi iin 12-15V civar
dc gerilime ihtiya vardr (16 ve
1 nolu terminaller arasna).
Ayrca entegrenin pals
retebilmesi iin ebeke
geriliminden alnacak kk bir
rnee ihtiya duyulmaktadr
(5 ve 1 terminalleri arasna).
Entegrenin rettii palslerin
ebeke alternanslarnn 0-180
dereceleri arasnda
ayarlanabilmesi iinse 0-10V
arasnda ayarlanabilen bir dc
gerilme ihtiya duyulmaktadr
(11 ve 1 terminalleri arasna).
33

Entegre devresinin
alabilmesi iin gerekli olan
bu donanm salandktan
sonra k terminalleri olan 2,
3, 4, 7, 14 ve 15 numaral
terminallerden yan taraftaki
ekil-3.30da grlen dalga
ekillerine sahip palsler,
ebekeye ve entegre iinde
retilmekte olan rampa (gen)
referans sinyaline gre
olumaktadr.
Bu palslerden 14 ve 15
numaral terminallerden elde
edilenler daha yaygn olarak
kullanlmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
34

Yan tarafta grlen ekil3.31de TCA785 entegre
devresinin basit bir uygulama
Bu uygulamada 220Vac
ebekeden beslenen bir ykn
(lamba) triyak kullanlarak
kontrolu yaplmaktadr.
TCA785de triyakn hassas
kontrolu iin kullanlmtr.
ekilden grld gibi
TCA785in alabilmesi iin
gerekli olan 15Vdc gerilim,
senkronizasyon gerilimi ve
pals ayar gerilimleri ayn
ebekeden elde edilmitir.
M.Necdet YILDIZ
35

7) PIC ve PIC kullanlarak
yaplan uyarma devreleri:
Son yllarda tristr grubu
elemanlarn uyarlmas iin
kullanlan devrelerde nemli
deiiklikler meydana gelmitir.
Devreler tasarlanrken analog
elemanlar ve zel entegre
devreler kullanmaktan
vazgeilmi bunun yerine
profesyonel ilerde
mikroilemci tabanl
programlanabilen entegre
devrelerin (PIC) kullanm
yaygnlamaya balamtr.
M.Necdet YILDIZ

uyarmak ve kontrol etmek
amacyla PIC kullanlarak
yaplan uyarma devrelerinin
dier yntemlerle yaplan
devrelere gre daha gvenli
olduu rahatlkla
sylenebilmektedir.
Bunun nedeni devrenin
alabilmesi ve ilevlerini
yerine getirebilmesi iin PIC
iine uygun bir program
yklenmesinin gerekmesidir.
Dolaysyla dier yntemlerde
olduu gibi elemanlar temin
edilip dorudan altrlamaz.
36

Yan tarafta grlen ekil3.32de 220Vac ebekede bir
rezistans anahtarlayan triyak,
bir PIC yardmyla kontrol
edilmektedir.
Tabii ki burada yaplan kontrol
triyakn iletime geme asnn
kontrolu deil dorudan kare
dalga mant ile
anahtarlanmas yntemidir.
Devrede bulunan POT1
kullanlarak da retilen kare
dalgalarn etkin peryodu
ayarlanabilmektedir.
PIC iin gereken dc gerilim
ebekeden elde edilmitir.
M.Necdet YILDIZ
37

8) Mikroilemci kullanlarak
Son yllarda tristr grubu
elemanlarn uyarlmas iin
kullanlan devrelerde nemli
deiiklikler meydana gelmitir.
Devreler tasarlanrken analog
elemanlar ve zel entegre
devreler kullanmaktan
vazgeilmi bunun yerine
profesyonel ilerde genel
kontrol iin kullanlan
mikroilemcilerin dorudan
uyarma ileri iin kullanm
M.Necdet YILDIZ

uyarmak ve kontrol etmek
amacyla mikroilemci
kullanlarak yaplan uyarma
devrelerinin PICde olduu
gibi, dier yntemlerle yaplan
devrelere gre daha gvenli
olduu sylenebilmektedir.
Bunun nedeni devrenin
alabilmesi ve ilevlerini
yerine getirebilmesi iin
mikroilemciye uygun program
yklenmesinin gerekmesidir.
Dolaysyla dier yntemlerde
olduu gibi elemanlar temin
edilip dorudan altrlamaz.
38

MKROLEMC LE KONTROL
M.Necdet YILDIZ
Yan tarafta grlen ekil3.33de 220Vac ebekede bir

motoru kontrol eden triyak,
bir mikroilemci yardmyla
kontrol edilmektedir.
Tabii ki burada yaplan
kontrolun etkin olabilmesi
iin mikroilemciye ebeke
ile ilgili bilgi aktarm
yaplmas gerekmektedir.
besleme gerilimi,
senkronizasyon gerilimi
ebekeden alnmakta, ayrca
kontrol edilecek motorun da
hz sezilerek mikroilemciye
aktarlmakta ve buna gre
kontrol yaplmaktadr.
39

Uygulama devrelerinden
grld gibi PIC, daha ok
lokal uygulamalarda ve daha
basit ilemlerde kullanlrken
mikroilemcili uyarma
devreleri, daha karmak
sistemlerde, tm sistemi
yneten mikroilemcinin ayn
zamanda sistem iindeki
elemanlar enerjilendiren g
anahtarlarn da uyarmakta
kullanlmaktadr.
zellikle tm fonksiyonlar
mikroilemci tarafndan kontrol
edilen amar makinas, frn
vb. bu uygulamaya rnektir.
M.Necdet YILDIZ
Bu ders iinde PIC ve

mikroilemcilerle yaplan
uygulamalara daha fazla
girilmeyecektir.
Bunun nedeni PIC ve
mikroilemcilerin bal bana
bir ders olmasdr. Bu
elemanlar, yaplar,
programlanma yntemleri ve
uygulama alanlar ile uygulama
devreleri bu dersler iinde
ayrnts ile verilecektir.
Gnmzde g elektronii
uygulamalarnn pek ounda
artk PIC ve mikroilemci ile
kontrol kullanlmaktadr.
40

TRSTR UYARMA
PLASLERNN SRLMES:
uyarmak iin gelitirilen
uyarma elemanlar ve u ana
kadar zerinde durulan
devreleri incelendiinde,
retilen palslerin, g
elemanlarnn giriine
dorudan uyguland
grlmektedir.
Bu uygulama, sadece dk
ve orta glerde sadece tek bir
g elemannn kontrol
edilmesi durumunda geerli
olmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Yksek gl elemanlar
kontrol edilecei veya birden
fazla eleman ayn anda kontrol
edilecei zaman ise uyarma
devreleri ile g elemanlar
arasna pals src
devrelerinin yerletirilmesi
gerekmektedir.
Pals src devrelerinin
stlenmi olduu ilev
bulunmaktadr. Bunlar,
1) Palslerin akm veya gerilim
olarak glendirilmesi,
2) Pals retecinin g
devresinden yaltlmas,
3) Palslerin oullanmasdr.
41

Palslerin glendirilmesi;
Bilindii gibi tristr grubu
elemanlar akm kontrollu
elemanlardr.
G elemann kontrol
terminalleri zerinden
dolatrlan kontrol akm o
elemann kontrol ettii akm ve
gerilim ile doru orantldr.
Kk gl g elemanlarnn
uyarlmasnda kk uyarma
akm, yksek gl g
elemanlarnn uyarlmasnda
ise daha yksek uyarma
akmna ihtiya duyulmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
G elemanlar iin gerekli

olan en az ve en ok uyarma
akm seviyeleri ve sreleri
retici tarafndan elemann
bilgi yapraklarnda
belirtilmektedir.
Uyarma akmnn dk olmas
g elemannn ya
uyarlamamasna ya da
anahtarlama zamannn uzun
olmasna yol amaktadr.
Bu nedenlerle g elemann
uyarrken mmkn olan (retici
tarafndan belirtilen) en yksek
uyarma akmyla uyarmak en
dorusu olacaktr.
42

Daha nce ayrntsyla
aklanan pals reteci
devrelerin knda elde edilen
uyarma palslerini glendirmek
iin genellikle ekil-3.34de
grld gibi transistr
kullanlmaktadr.
veya
M.Necdet YILDIZ

pals reteci tarafndan retilen
uyarma palsleri uygun bir
transistr giriine uygulanarak
ihtiyaca gre kollektr (C) veya
emiter (E) terminalinden k
alnabilmektedir.
k emiterden alnrsa
sadece akm olarak
ykseltilmekte genlik ayn
kalmakta, kollektrden alnrsa,
hem genlik hem de akm
olarak ykseltilmektedir.
Burada g elemann
uyaracak akm +VCC
kaynandan ekilmektedir.
43

Palslerin yaltlmas;
Palslerin yaltlmas, zellikle
orta ve yksek glerde
alrken ebekeden izole
olmak iin veya birden fazla
g elemannn kontroln
salarken istenmeyen ksa
devrelerin olumasn
engellemek iin mutlak gerekli
olan bir uygulamadr.
Palslerin yaltlmas, aslnda
pals reten ve sren devre ile
g devresinin birbirlerinden
izole edilmesi ilemidir ve
hayati nem tamaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Yaltma ilemi iin aadaki

pals transformatr denilen
dk gl zel imal edilmi
kk transformatrler
kullanlmaktadr.
Pals
trafosu
G
K
44

Palslerin oullanmas;
Palslerin oullanmas ihtiyac,
tm glerde alrken,
zellikle kpr balantlarda,
seri-paralel balantlarda ve
ayn anda birden fazla
anahtarlamann yaplmas
gerektii durumlarda karmza
kan bir durumdur.
Ayn anda ve ayn artlar
altnda birden fazla elemann
uyarlmas gerektiinde pals
reteci ve src devre k,
ksa devreye yol amamak iin
dorudan elemanlarn uyarma
terminallerine balanamaz.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda ekil-3.36da
grld gibi, hem oullama
hem de yaltma yaplmaktadr.
P
a
l
s
t
r
a
f
o
s
u
G1
K1
G2
K2
G3
K3
45

Yan tarafta grlen ekil3.37de birbirine ters paralel
bal olarak altrlan iki adet
g tristrnn srlme
uygulamas grlmektedir.
ekilden grld gibi
TCA785 tarafndan retilen
palsler birer transistr
kullanlarak glendirilmekte
ve yaltma iin kullanlan pals
transformatrnn primer
sargsna aktarlmaktdr.
Sekonder sargsndan alnan
glendirilmi ve yaltlm
palsler, g elemann uyarma
terminallerine uygulanmtr.
M.Necdet YILDIZ
46
DEV-5
5.1) Tristr grubu elemanlarn uyarmasnda kullanlan UJT, PUT ve
Diyak yaplarn daha iyi tanmak iin uygun elemanlar belirleyerek
aratrnz. Her elemann da yapsn, genel zelliklerini, temel
5.2) Tristr grubu elemanlarn uyarmasnda en ok kullanlan entegre
devrelerden olan TCA785 yapsn daha iyi tanmak iin internet
ortamnda bilgi yapraklar (datasheets) zerinden aratrnz.
Elemann i yapsn, genel zelliklerini, temel parametrelerini,
rapor hazrlaynz.
M.Necdet YILDIZ
47

B- G TRANSSTRLERNN
UYARILMASI:
Bilindii gibi, g transistrleri,
g tristrlerinden farkl olarak
ok ksa sreli palsler (ine
pals) yerine etkin peryodu
deiebilen (PWM) kare
dalgalar ile uyarlmaktayd.
Ayrca g transistrlerini
yaltma geirmek iin ayrca bir
uyarma vermeye veya ilem
yapmaya gerek yoktu.
Bu elemanlar uyar verildii
srece iletime, uyar
kesildiinde ise yaltma
gemekteydiler.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda g transistrleri
grubunda olan BJT, E-Mosfet
ve IGBTlerin uyarlabilmesi ve
kontrol edilebilmesi iin
tasarlanacak olan uyarma
devrelerinin, etkin peryodu %0
ile %100 arasnda
deitirilebilen, frekans da
istenilen frekans aralnda
kontrol edilebilen kare dalga
uyarma sinyalleri (PWM-kare
dalga) retebilmelidir.
Bu uyarma sinyallerinin, tristr
grubu elemanlar uyaran ine
palsler gibi, allan ebeke ile
senkronize (uyumlu)
olmalarna ihtiya yoktur.
48

G transistrlerinin uyarlmas
iin gerekli olan PWM uyarma
sinyallerini retmek iin eitli
elemanlar ve devreler
kullanlmaktadr. Bu eleman ve
devreler bu i iin zel olarak
retilmi elemanlar ve devreler
olabildii gibi temel
elektronikte kullanlan
elemanlarla oluturulan
devreler de olabilmektedir.
Bu elemanlar ve devreler
tarafndan retilen PWM kare
dalga sinyallerin, kontrol ettii
g elemann tam iletime veya
yaltma geirecek seviyede
olmas gerekmektedir.
M.Necdet YILDIZ

Bu durumda g
transistrlerini uyarmak iin
kullanlan uyarma elemanlar
ve devreleri,
1) Analog uyarma devreleri,
2) Saysal uyarma devreleri,
3) Entegre uyarma devreleri,
4) PICli uyarma devreleri,
5) Mikroilemcili uyarma
devreleri,
olarak 5 temel grupta
toplanabilmektedir. Aslnda
tm bu devrelerin yapmaya
alt tek i PWM kare dalga
retmektedir. Bu gruplar
ayrntsyla incelenecektir.
49

1) Analog uyarma devreleri:

Analog uyarma elemanlar
olan transistr, fet, mosfet,
opamp vb. devre elemanlar
kullanlarak kare dalga
retmek olduka kolaydr.
Yan tarafta grlen ekil3.38de opamp kullanarak
yaplm bir kare dalga reteci,
ekil-3.39da ise transistr
kullanarak yaplm deiken
frekansl bir kare dalga reteci
grlmektedir.
Tabii ki bu devrelere etkin
peryodu deitirebilmek iin
baz eklemeler yaplmaldr.
M.Necdet YILDIZ
ekil-3.38
ekil-3.39
50

2) Saysal uyarma devreleri:

Saysal uyarma elemanlar
olan lojik kaplar, flip-floplar vb.
devre elemanlar kullanlarak
kare dalga retmek olduka
kolaydr.
Yan tarafta grlen ekil3.40de ve ekil-3.41de D tipi
flip-floplar kullanlarak yaplan
iki ayr karedalga osilatr
Devrede mosfetlerden de
destek alnmtr.
Tabii ki bu devrelere etkin
peryodu deitirebilmek iin
baz eklemeler yaplmaldr.
M.Necdet YILDIZ
ekil-3.40
ekil-3.41
51

3) Entegre uyarma devreleri:

Analog ve saysal devre
elemanlar kullanlarak kare
dalga reteler kolaylkla
yaplabilmesine ramen, bu
devrelerin istenilen zelliklerde
PWM kare dalga retebilmesi
iin devreye eitli eklemelerin
yaplmas ve devrenin kararl
olarak altrlabilmesi
gerekmektedir.
Uygulamada bu tr devreleri
kurup test etmek yerine bu i
iin zel olarak retilmi
entegre devreleri kullanmak
daha yaygndr.
M.Necdet YILDIZ
Bu tr entegreler en uygun
analog ve saysal devrelerin
birletirilmesiyle pek ok
fonksiyonu kusursuz bir
ekilde yerine getirebilmekte
ve kararl bir ekilde
alabilmektedirler.
PWM kare dalga entegre
devrelerinin etrafna
yerletirilen birka destek
eleman ile ayn anda birden
fazla sinyal, hem frekanslar
hem de etkin peryotlar kontrol
edilebilir ekilde retilebilmekte
ve belli bir seviyeye kadar
srebilmektedirler.
52

En ok kullanlan PWM kare
dalga rete entegrelerinden
birisi uygulama kartnda da
kullanmakta oluumuz, TexasUnitrode firmasnn rettii
UC3525 entegresidir.
Aadaki ekil-3.42de
entegrenin klf yaps, yan
taraftaki ekil-3.43de ise
entegre iindeki devrelerin blok
emas ve bunlarn bacak (pin)
16
9
UC 3525
M.Necdet YILDIZ
53

entegre devre iinde eitli
analog ve saysal devreler
bulunmaktadr. Bu devreler;
Referans reglatr,
Osilatr,
Hata ykselteci,
Karlatrc,
Koruma (kesme) devresi,
Lojik src,
Push-pull k devresi,
Bu devreler dardan
balanan birka elemanla
desteklenerek entegrenin pals
retmesi salanmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
UC3525 entegre devresinin

alabilmesi iin 8-35V aras
dc gerilime ihtiya vardr (1315 ile 1 nolu terminaller aras).
Entegre 11 ve 14 numaral
k terminallerinden 2 adet
PWM kare dalga sinyal
retmektedir (100Hz-500kHz
aras frekansta).
Entegrenin 2 numaral
terminaline uygulanan 0V-5V
aras gerilim ile entegrenin
retmi olduu her iki PWM
kare dalgann etkin peryodu
%0 ile %50 arasnda
54
Entegre devresinin alabilmesi

iin gerekli olan bu donanm
salandktan sonra k
terminalleri olan 11 ve 14
numaral terminallerden yan
taraftaki ekil-3.44de grlen
dalga ekillerine sahip PWM
kare dalga sinyaller
olumaktadr. ekilden
grld gibi bu sinyaller
frekans ve genlik olarak
tamamen ayn, fakat 180 derece
faz farkldr. Entegrenin 2
numaral terminaline uygulanan
0-5V ayarl gerilimle bu
sinyallerin etkin peryodu %0a
kadar drlebilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Eer retilen bu iki PWM kare

dalga birletirilirse %0 ile %100
aras ayarlana PWM kare dalga
sinyal olumaktadr.
%50
%100
Max.
%50
PWM-11
Max.
%50
PWM-14
Max.
%100
PWM-11
PWM-14
%100
55

ekil-3.45de UC3525 entegre devresinin basit bir uygulama devresi
grlmektedir. ekilden grld gibi entegre 12Vdc ile beslenmi,
16 numaral terminalinden kan 5V regleli gerilim bir ayarl direnle
alnarak 2 numaral PWM ayar terminaline aktarlmtr. Plas frekansn
ise 5, 6 ve 7 numaral terminallere balanan elemanlar belirlemektedir.
10 numaral terminal 1 veya 0 yaplarak entegre on-off yaplmaktadr.
1 16
9
2
15
13
10
6
11
5
7
M.Necdet YILDIZ
12
14
56

4) PIC ve PIC kullanlarak
Tpk tristr grubu elemanlarda
olduu gibi transistr grubu
elemanlarn kontrol
edilmesinde de son yllarda
klasik analog veya saysal
devreler ve standart entegreler
yerine PIC kullanm
Bunun nedeni yine zgn
tasarmlar ve uygulamalar
gerekletirilmesi, rnlerin
kopyalanmasnn engellenmesi
ve devrelerin daha ucuz ve
basit hale getirilmesidir.
M.Necdet YILDIZ
Aadaki ekil-3.46da 16F84

ile yaplm olan bir uygulama
grlmektedir. Uygulamada bir
dc motor, PWM ile uyarlan bir
BJT ile kontrol edilmektedir.
57

5) Mikroilemci kullanlarak
Yine tristr grubu elemanlarda

olduu gibi transistr grubu
elemanlarn kontrol edilmesinde
de mikroilemci kullanm ok
yaygnlamtr. Bunun nedeni
zgn tasarm ve devre koruma
olduu gibi tamamyla
zorunluluktan da kullanlmaktadr.
rnek olarak yan tarafta ekil3.47de grlen 3 faz asenkron
motor kontrolu iin kullanlan
invertr devresindeki elemanlar
dzenli bir ekilde uyarabilmek
iin mikroilemci kullanlmas
tamamen bir zorunluluktur. Aksi
halde bu devreyi uyarmak zordur.
M.Necdet YILDIZ
58

PWM kare dalga uyarma
sinyallerinin srlmesi:
Transistr grubu elemanlar
uyarmak iin gelitirilen
uyarma elemanlar ve u ana
kadar zerinde durulan
devreleri incelendiinde,
retilen sinyallerin, g
elemanlarnn giriine
dorudan uyguland
grlmektedir.
Bu uygulama, sadece dk
ve orta glerde sadece tek bir
g elemannn kontrol
edilmesi durumunda geerli
olmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Yksek gl elemanlar
kontrol edilecei veya birden
fazla eleman ayn anda kontrol
edilecei zaman ise uyarma
devreleri ile g elemanlar
arasna PWM src
devrelerinin yerletirilmesi
gerekmektedir.
PWM src devrelerinin
stlenmi olduu ilev
1) Sinyallerin akm veya
gerilim olarak glendirilmesi,
2) PWM retecinin g
devresinden yaltlmas,
3) Sinyallerin oullanmasdr.
59

Sinyallerin glendirilmesi;
Bilindii gibi transistr grubu
elemanlardan BJT akm
kontrollu, E-Mosfet ve IGBT ise
gerilim kontrollu elemanlardr.
G elemann kontrol
terminalleri zerinden
dolatrlan kontrol akm veya
verilen kontrol gerilimi, o
elemann kontrol ettii akm ve
gerilim ile doru orantldr.
Kk gl g elemanlarnn
uyarlmasnda kk uyarma
sinyali, yksek gl g
elemanlarnn uyarlmasnda
ise daha yksek seviyeli
uyarma sinyaline ihtiya
duyulmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
G elemanlar iin gerekli

olan en az ve en ok uyarma
akm veya gerilim seviyeleri
retici tarafndan elemann
bilgi yapraklarnda
belirtilmektedir.
Uyarma akm veya geriliminin
dk olmas g elemannn
ya uyarlamamasna ya da
anahtarlama zamannn uzun
olmasna yol amaktadr.
Bu nedenlerle g elemann
uyarrken mmkn olan (retici
tarafndan belirtilen) en yksek
uyarma sinyal seviyesiyle
uyarmak en dorusu olacaktr.
60

Daha nce ayrntsyla aklanan PWM reteci devrelerin knda elde
edilen PWM sinyallerini glendirmek iin genellikle ekil-3.48de
grld gibi bir devre kullanlmaktadr. Burada yksek gl bir IGBT
modl, push pull src devresi kullanlarak uyarlmaktadr. Bu devre
transistrler kullanlarak yaplabildii gibi daha ok mosfetler
kullanlarak yaplmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
61

Sinyallerin yaltlmas;
Sinyallerin yaltlmas, zellikle
orta ve yksek glerde
alrken ana kaynaktan izole
olmak iin veya birden fazla
g elemannn kontroln
salarken istenmeyen ksa
devrelerin olumasn
engellemek iin mutlak gerekli
olan bir uygulamadr.
Sinyallerin yaltlmas, aslnda
sinyal reten ve sren devre
ile g devresinin birbirlerinden
izole edilmesi ilemidir ve
hayati nem tamaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Yaltma ilemi iin aadaki

ekil-3.49da grld gibi
opto-coupler (optik-iletici)
denilen dk gl zel imal
edilmi led+foto transistr vb.
entegresi kullanlmaktadr.
Optocoupler
62

Sinyallerin oullanmas;
Sinyallerin oullanmas
ihtiyac, tm glerde
alrken, zellikle kpr
balantlarda, seri-paralel
balantlarda ve ayn anda
birden fazla anahtarlamann
yaplmas gerektii durumlarda
karmza kan bir durumdur.
Ayn anda ve ayn artlar
altnda birden fazla elemann
uyarlmas gerektiinde PWM
reteci ve src devre k,
ksa devreye yol amamak iin
dorudan elemanlarn uyarma
terminallerine balanamaz.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda ekil-3.50de
grld gibi, hem oullama
hem de yaltma yaplmaktadr.
A
Optocoupler
1
Optocoupler
2
B
A
63

Src entegre devreler:
Sinyallerin oullanmas ve
yaltlmas uygulamasnda
opto-coupler, transistr ve
mosfet gibi elemanlarn
kullanlmasnn yansra bu i
iin zel olarak retilmi olan
src entegre devreler de
kullanlmaktadr.
Pek ok firma tarafndan
retilmekte olan bu entegre
devreler sinyal retecinden
aldklar uyarma sinyallerini
bozmadan ve geciktirmeden
genlik veya akm olarak
ykseltmektedirler.
M.Necdet YILDIZ
Bu entegrelerden bazlar ayn

zamanda pals oullama
ilemini de yapabilmektedir.
stelik opto-coupler
uygulamalarnda olduu gibi
birden fazla besleme
kaynana ihtiya duymadan
bu ii yaparlar.
Baz src entegre devreler
ise g elemanlarnn
anahtarlama kayplarn
azaltabilmek iin susturma
srasnda uyarma gerilimini
kesmek yerine negatife
drerek gei sresini
azaltc etki yapmaktadrlar.
64

Uygulamalarda olduka fazla kullanlan PWM src entegrelerinden
birisi, I&R firmas tarafndan retilmekte olan IR2110 serisi src
entegrelerdir. Bu entegreler tek bir eleman srebildikleri gibi ayn anda
farkl seviyelerde iki eleman da srebilmektedirler. Aadaki ekil3.51de bu entegrenin i yaps d balants grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
65

entegrenin grevini yerine
getirebilmesi iin pek fazla d
eleman desteine ihtiyac
yoktur.
ekilden grld gibi
entegrenin iindeki devreleri
beslemek iin VDD, k katn
beslemek iin de VCC olmak
zere iki adet besleme
kaynana ihtiya
duyulmaktadr.
Fakat pek ok uygulamada bu
iki gerilim tek bir kaynaktan
salanmakta ve bunun da
olumsuz etkisi olmamaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Entegre iinde giriten gelen

sinyalleri ykseltmek ve kontrol
etmek amacyla lojik arlkl ir
yap kurulmu ve sinyaller
push-pull k katndan
darya verilmitir.
Entegrenin yksek giri (HI) ve
alak giri (LI) olmak zere iki
sinyal girii ve bir de koruma
(SD) girii vardr.
k olarak da yksek k
(HO) ve alak k (LO) vardr.
Bu klar sayesinde ekilden
grld gibi bir kprnn
yars yaltma olmadan kontrol
edilebilmektedir.
66

PWM kare dalga sinyalleri ile
ac ebekede Triyak kontrolu:
Bilindii gibi triyaklar ift ynl
olarak iletime geirilip akm
aktabilen g anahtarlardr.
Bu nedenle hem ine palslerle
hem de kare dalgalar ile
uyarlabilmektedir. Bu zellik
sayesinde triyaklar pek ok ac
devrede dk frekanslarda
(0-25Hz) anahtarlama eleman
olarak kullanlabilmektedir.
Yanp snen klar, cihazlarn
otomatik alp kapanma
kontrol vb. bu uygulamalara
rnek olarak gsterilebilir.
M.Necdet YILDIZ
Bu tr uygulamalarda
ebekede alan triyakn
ebekeyle senkronize (uyumlu)
palsler yerine PWM karedalga
ile uyarlmas daha uygun
olmaktadr.
AC ebekede alan
triyaklarn herhangi bir PWM
retecinden elde edilen kare
dalga sinyallerle uyarlmas
srasnda, uyarma devresi
triyak giriine dorudan
balanabildii gibi, daha ok
yaltlarak da balanmaktadr.
Ayn zamanda sinyal
oullama da kullanlmaktadr.
67

Aadaki ekil-3.52de bir
PWM retecinin AC ebekede
alan triyak girilerine
balanmas grlmektedir.
Grld gibi bu balantda
herhangi bir yaltma
yaplmamtr. Bu balant
ancak basit uygulamalarda
kullanlmaktadr.
Profesyonel uygulamalarda ise

PWM reteci bir opto-coupler
yardmyla yaltlarak balanr.
Burada kullanlan opto-coupler
led-fotodiyak ikilisidir.
Yk
Optocoupler
VS
Yk
VS
Rg
PWM
PWM
M.Necdet YILDIZ
68
DEV-6
6.1)
Transistr grubu elemanlarn yaltlarak uyarmasnda kullanlan

Optocoupler yaplarn daha iyi tanmak iin uygun elemanlar
zerinden aratrnz. Tm optocoupler trlerinin yapsn, genel
zelliklerini, temel parametrelerini, retici firmalarn, Trkiye
temsilcilerini ve sat fiyatn gsteren bir rapor hazrlaynz.
6.2) Transistr grubu elemanlarn uyarmasnda ve srlmesinde

kullanlan entegre devrelerden olan UC3525 ve IR2110 yaplarn
daha iyi tanmak iin internet ortamnda bilgi yapraklar (datasheets)
zerinden aratrnz. Elemanlarn i yapsn, genel zelliklerini,
temel parametrelerini, retici firmalarn, Trkiye temsilcilerini ve
sat fiyatn gsteren bir rapor hazrlaynz.
M.Necdet YILDIZ
69
Blm-4
AC-DC
Dntrcler
M.Necdet YILDIZ
IV - AC/DC DNTRCLER
GR:
AC-DC dntrcler
(dorultucular), AC gerilimi DC
gerilime dntren g
elektronii devreleridir.
G elektroniinin temel g
devrelerinden dorultucular 2
temel grup altnda incelemek
gerekmektedir. Bunlar;
1) Kontrolsuz dorultucular,
2) Kontrollu dorultuculardr.
Kontrolsuz dorultucular sabit
DC gerilim kl, kontrollu
dorultucular ise deiken DC
kl g devreleridir ve
genellikle DC motorlarn
kontrolunda kullanlmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Kontrolsuz dorultucularda
kullanlan temel g eleman
diyotdur. Diyot, kontrolsuz bir
g eleman olduu iin bu
dorultucuya byle bir isim
verilmitir.
Kontrollu dorultucularda
kullanlan temel g eleman
ise tristrdr. Tristr, iletime
gemesi kontrol edilebilen bir
eleman olduu iin bu
dorultucuya byle bir isim
verilmitir.
Aada kontrolsuz ve
kontrollu dorultucularn alt
blmleri verilmitir.
IV - AC/DC DNTRCLER
Kontrolsuz dorultucu trleri
aadaki gibi sralanabilir,

Kontrollu dorultucu trleri ise;

1 fazl dorultucular;
Yarm dalga dorultucu,

Simetrik tam dalga dorultucu,
Kpr tam dalga dorultucu,

Kpr tam dalga dorultucu,
Bu temel dorultucular dnda

ok fazl ve zel tasarm
dorultucu devreleri de
bulunmaktadr.
M.Necdet YILDIZ

Simetrik tam dalga dorultucu,
Yarm kontrollu kpr
dorultucu,
Tam kontrollu kpr dorultucu,
Tam kontrollu ift kpr
dorultucu.


Yarm kontrollu kpr
dorultucu,
Tam kontrollu kpr dorultucu,
Tam kontrollu ift kpr
dorultucudur.
IV - AC/DC DNTRCLER
Dorultucu trlerini bu ekilde
sraladktan sonra ilk ve en
basit dorultucu devresi olan 1
fazl yarm dalga dorultucu
devresinden itibaren tm
dorultucular incelenmeye
balanacaktr.
nceleme srasnda
dorultucunun g devresi
balants, varsa uyarma
devresi yaps ve g
devresine balants, g
devresinin almasn
gsteren dalga ekilleri ve
devredeki akm ve gerilimlerin
hesaplanmas yaplacaktr.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Yarm Dalga Kontrolsuz

Dorultucu (rezistif ykte):
Aadaki ekil-4.1de 1 fazl
yarm dalga kontrolsuz
dorultucu devre balants
grlmektedir. Bu devrenin
rezistif (R) ykte almasn
gsteren temel dalga ekilleri
ise ekil-4.2de verilmitir.
ID
IS
+
ac VS
+ VD -
IO
+
VO
RL
IV - AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
Vm
Vdc

Vm
VD

Im
Itm
M.Necdet YILDIZ

g devrelerinin analizinde
kullanlan 6 adet parametrenin
dalga ekilleri gsterilmitir.
Bunlar;
1) Kaynak gerilimi (VS),
2) k (yk) gerilimi (VO),
3) Anahtar (diyot) gerilimi (VD),
4) Kaynak akm (IS),
5) k (yk) akm (IO),
6) Anahtar (diyot) akm (ID)dir.
Burada kaynak, yk ve anahtar
akmlar devre balants
nedeniyle ayn olduu iin tek
ekille (Itm) gsterilmitir.
IV - AC/DC DNTRCLER
k (yk) zerinde kaynaktan
gelen pozitif alternanslar
olduu gibi grlmekte, negatif
alternanslar ise
grlmemektedir.
Bunun nedeni diyodun pozitif
alternanslarda iletimde olmas,
negatif alternanslarda ise
yaltmda kalmasdr.
Diyodun yaltmda kald
kaynaktan gelen bu negatif
alternanslar diyot zerinde,
diyodun bloke ettii gerilim
olarak grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ

ekil-4.2de grlen temel

dalga ekillerinden
yararlanarak devrede gerekli
hesaplamalar yaplabilir.
Devrede yaplabilecek baz
hesaplamalar unlardr;
1) k gerilimi ortalama deeri,
2) k akmnn ortalama deeri,
3) Ortalama k gc,
4) Kaynaktan ekilen akmn etkin
deeri,
5) Kaynaktan ekilen etkin g,
6) Anahtar (diyot) gerilimi,
7) Anahtar (diyot) akm.
8) G katsays,
IV - AC/DC DNTRCLER
k gerilimin ortalama deeri;
Yarm dalga kontrolsuz
dorultucunun rezistif ykte
altrlmas durumunda, yk
zerinde aadaki ekil4.3de grlen dalga eklinin
grleceini belirtmitik.
imdi bu dalga ekline gre
k geriliminin ortalama
deer eitliini bulalm.
Vm
Vdc
T
M.Necdet YILDIZ
V dc
V dc
V dc
1
=
T
1
=
2
Vm
=
2
( t ). dt
0
2
. sin( t ). d ( t )
sin( t ). d ( t )
0
Vm
[ cos( t )] 0
2
V
= m [ (cos( ) cos( 0 ))]
2
V
= m [ ( 1 ) + ( + 1 )]
2
V
= m = 0 , 318 .V m
V dc =
V dc
V dc
V dc
IV - AC/DC DNTRCLER
k akm ortalama deeri;
zerinden aadaki ekil4.4de grlen akmn
geeceini belirtmitik.
k akmnn ortalama deer
eitliini bulalm.
Im
4
t
Idc
T
M.Necdet YILDIZ
I dc
1
= io ( t ).dt
T 0
I dc
1
=
2
I dc
I
= m
2
. sin( t ).d ( t )
sin( t ).d ( t )
0
Im
[ cos( t )]0
2
I
= m [ (cos( ) cos( 0 ))]
2
I
= m [ ( 1) + ( + 1)]
2
I
V
= m = 0 ,318 .I m = 0 ,318 . m
I dc =
I dc
I dc
I dc
IV - AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc;
Ortalama k gc, ortalama
k gerilimi ve akmnn
arpmna eittir.
Pdc= IdcVdc
Kaynak akmnn etkin deeri;
Kaynak akmnn dalga ekli
ekil-4.5deki gibidir. Buradan;
Im
4
t
IS
T
M.Necdet YILDIZ
I S ( rms )
1
2
=
[
i
(
t
)]
.dt
s
T 0
I S ( rms ) =
1
2
[
I
.
sin(
t
)]
.d (t )
m
I S ( rms ) =
I m2
2
sin
(t ).d (t )
2 0
I S ( rms ) =
I m2 t sin( 2t )
]0
[
2 2
4
I S ( rms ) =
0 sin( 2.0)
I m2 sin( 2 )
[(
)(
]
2 2
4
2
4
I S ( rms ) =
I m2
[( ) (0)] =
2 2
I S ( rms)
I m2
2 2
I m2 I m
V
=
= = 0,5.I m = 0,5. m
4
2
R
IV - AC/DC DNTRCLER
Kaynaktan ekilen etkin g;
Bu devrenin kaynaktan ektii
etkin g, kaynak gerilimi ve
kaynaktan ekilen akmn etkin
deerlerinin arpmna eittir.
PS(rms)= IS(rms)VS(rms)
Anahtar (diyot) gerilimi;
Anahtar (diyot) gerilimi,
diyot tarafndan bloke edilen

gerilimdir. Yan tarafta ekil4.6da grld gibi,
kaynan negatif
alternanslarnda diyot
yaltmda kalmakta ve tepe
deeri Vm olan kaynak
gerilimini bloke etmektedir.
Bu durumda devrede
kullanlacak olan diyodun
alma gerilimi aadaki
eitlikten bulunabilecektir.
VD
VD Vm+(%30.Vm)
-Vm
T
M.Necdet YILDIZ
10
IV - AC/DC DNTRCLER
Anahtar (diyot) akm;
Anahtar (diyot) akm, aada
yarm dalga bir akmdr.
Bu durumda devrede
alma akm,
ID Im+(%30.Im)
eitliinden bulunabilmektedir.
Im
4
t
Idc
G katsays (cos);
Devrede kaynak gerilimi ve
akm ekil-4.8deki gibidir. Bu
durumda kaynaktan sadece
pozitif alternanslarda ve
kaynakla ayn fazda akm
ekilmektedir.

Vm
VS
Im
IS
T
M.Necdet YILDIZ
11
IV - AC/DC DNTRCLER
Bilindii gibi endstrideki
yklerin ok byk bir blm
endktif karakterli (L+R)
yklerdir.
Bu yklere verilebilecek en
nemli rnek elektrik
motorlardr. Elektrik motorlar
ierdikleri bobinler ve bu
bobinlerin direnleri nedeniyle
endktif + rezistif (L+R)
durumundadrlar.
Tabii ki devrede endktif yk
olmas bata devre akmlar
olmak zere devrede pek ok
parametreyi ve artlar
deitirmektedir.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Yarm Dalga Kontrolsuz

Dorultucu (endktif ykte):
Aadaki ekil-4.9da 1 fazl
grlmektedir. Bu devrenin
endktif ykte almasn
ise ekil-4.10da verilmitir.
ID
IS
+
IO
+
+ VD -
ac VS
-
IDm
VO
Dm
ZL
12
IV - AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
Vm
Vdc
Vm
VD
Im
Idc
Im
IS,D
Im
IDm
M.Necdet YILDIZ
Yan taraftaki ekil-4.10dan

grld gibi, ykn ok
endktif olduu kabul edilirse,
devrenin k akm (IO) ok az
dalgalanacaktr. Biz izim ve
hesaplama kolayl olmas
asndan bu akm dz kabul
edeceiz.
Yine ekilden grld gibi bu
akm, pozitif alternanslarda
karnaktan ve diyot zerinden
(IS,D), negatif alternanslarda ise
yke ters paralel olarak
balanm serbest gei diyodu
zerinden dolamaktadr. Bu
durumda parametreler;
t
13
IV - AC/DC DNTRCLER
dorultucunun endktif ykte
zerinde aadaki ekil4.11de grlen dalga ekli,
rezistif yk ile ayn olacaktr.
Bu durumda resitif yk iin
elde edilen eitlik endktif yk
iin de aynen geerlidir.
Vm

Endktif ykte yk zerinden
geen akm ekil-4.12de
grld gibi srekli ve sabit
(dz) kabul edilmektedir.
Bu durumda ortalama deer,
Idc= Im= Vm / Z

eitlii kullanlarak dorudan

hesaplanabilecektir.
Vdc
Im
T
M.Necdet YILDIZ
Idc
14
IV - AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc;
Endktif ykte ortalama k
gc, ortalama k gerilimi ve
akmnn arpmna eittir.
Pdc= IdcVdc

ekil-4.13deki gibidir.
Im
IS,D

t1
k= t1 / (t1+t2)= t1 / T
(Burada, t1= t2 olduundan, k= 0,5dir)
4
t
ekil-4.13de belirtilen ve
akmn aktif olduu t1 ve
pasif olduu gre t2 sreleri
kullanlarak, etkin peryot (k)
hesaplamas yaplabilir.
Buradan, kare dalga eklinde

deien kaynak akmnn etkin
deeri aadaki eitlikten
bulunabilecektir.
IS(rms)= k.Im= 0,7.Im

IS(rms)= k.(Vm/ Z)
t2
T
M.Necdet YILDIZ
eitliinden bulunabilecektir.
15
IV - AC/DC DNTRCLER

rezistif ykteki eklini
koruduuna gre ayn eitlikle
VD Vm+(%30.Vm)

4
t
VD
-Vm
T
M.Necdet YILDIZ

Anahtar (diyot) akm, ekil4.13den grld gibi,
kaynak akm ile ayn olduuna
gre ve diyot zerinden akan
en yksek akm Im olduuna
gre bu akm deeri,
ID Im+(%30.Im)
16
IV - AC/DC DNTRCLER
G katsays (cos);
akm ekil-4.15deki gibidir.
Bu durumda kaynaktan sadece
kaynakla ayn fazda akm
ekilmektedir ve bu durumda
g katsays akm dc olduu
iin belirsizdir.

Vm

4
t
VS
M.Necdet YILDIZ
220V-50Hz ebekede alan

dorultucu,
a) 10luk rezistif bir yk
beslediinde oluacak tm
devre parametrelerini,
b) 10luk endktif bir yk
devre parametrelerini
hesaplaynz.
zm:
a) Rezistif ykte k
geriliminin ortalama deeri,
Vdc= 0,318.Vm
Im
IS,D
rnek:
t
17
IV - AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= 0,318.311= 98,89V
Rezistif ykte k akmnn
ortalama deeri,
Idc= 0,318.Im
Im= Vm / R= 311 / 10= 31,1A
Idc= 0,318.31,1= 9,88A
Rezistif ykte ortalama k
gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 9,88.98,89= 977W
Rezistif ykte kaynak akmnn
etkin deeri,
IS(rms)= 0,5.Im
IS(rms)= 0,5.31,1= 15,55A
M.Necdet YILDIZ
Rezistif ykte kaynaktan

ekilen etkin g,
PS(rms)= IS(rms).VS(rms)
PS(rms)= 15,55.220= 3,42kW
Rezistif ykte anahtar (diyot)

gerilimi,
VD Vm+ (%30.Vm)
VD 311 . 1,3 400V

akm,
ID Im+ (%30.Im)
ID 31,1 . 1,3 40A
18
IV - AC/DC DNTRCLER
b) ok endktif ykte k
Vdc= 0,318.Vm
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V
Vdc= 0,318.311= 98,89V
k akmnn ortalama
deeri,
Idc= Im= Vm/ R= 311/ 10= 31,1A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 31,1.98,89= 3,07kW
Kaynak akmnn etkin deeri,
IS(rms)= k . Im
IS(rms)= (0,5).31,1= 21,77A
M.Necdet YILDIZ
ok endktif ykte kaynaktan

ekilen etkin g,
PS(rms)= 21,77.220= 4,78kW
ok endktif ykte anahtar

(diyot) gerilimi,
VD Vm+ (%30.Vm)
VD 311. 1,3 400V

(diyot) akm,
ID Im+ (%30.Im)
ID 31,1 . 1,3 40A
19
IV - AC/DC DNTRCLER
rnekten grld gibi akm
ve gerilimlerin dalga ekillerine
gre rezistif ve endktif yklere
gre devreyle ilgili tm
parametreler (akm, gerilim,
g vb.) rahatlkla
hesaplanabilmektedir.
Elde edilen bu deerler, giri
gerilimi veya yk deimedike
sabittir.
imdi ise ayn devreyi kontrollu
versiyonunu inceleyelim. Bu
durumda devrede diyot yerine
tristr kullanlacak ve tristr
pozitif alternansta 0 ile 180
arasnda kontrol edilecektir.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Yarm Dalga Kontrollu

ekil-4.16da 1 fazl yarm dalga
kontrollu dorultucu grlmektedir.
Bu devrenin rezistif (R) ykte
almasn gsteren temel dalga
ekilleri ekil-4.17de verilmitir.
Sync
ne
Pals
reteci
ID
IS
IO
+
ac VS
+ VD -
+
VO
RL
20
IV - AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
2 3
Vkont.
Vm
Vdc

Vm
VT
Im
Itm
M.Necdet YILDIZ
ekil-4.17de g devrelerinin
analizinde kullanlan 6 adet
parametre ve kontrol dalga
ekilleri gsterilmitir. Bunlar;
2) Kontrol gerilimi (Vkont.)
5) Kaynak akm (IS),
6) k (yk) akm (IO),
nedeniyle ayn olduu iin tek
ekille (Itm) gsterilmitir.
21
IV - AC/DC DNTRCLER
istenilen miktarda grlmekte,
negatif alternanslar ise
grlmemektedir.
Bunun nedeni tristrn pozitif
alternanslarda iletime gemesi,
yaltmda kalmasdr.
Tristrn, pozitif ve negatif
alternanslarda yaltmda
kald zamanlarda kaynak
gerilimi tristr zerinde,
tristrn bloke ettii gerilim
olarak grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ


dalga ekillerinden
3) Ortalama k gc,
deeri,
8) G katsays,
22
IV - AC/DC DNTRCLER
Yarm dalga kontrollu
zerinde aadaki ekil4.18de verilen dalga eklinin
V dc
V dc
Vdc
M.Necdet YILDIZ
( t ). dt
1
=
2
. sin( t ). d ( t )
sin( t ).d ( t )
V dc =
[ cos( t )]
V dc
Vm
2
V
= m
2
V
= m
2
V
= m
2
[ (cos( ) cos( ))]
V dc
V dc
V dc
V
= m
2
Vm
1
=
T
[ ( 1) + (cos )]
(1 + cos )
23
IV - AC/DC DNTRCLER
zerinden aadaki ekil4.19da grlen akmn
eitliini bulalm.
I dc
I dc
M.Necdet YILDIZ
( t ). dt
1
=
2
. sin( t ). d ( t )
sin( t ). d ( t )
I dc =
[ cos( t )]
I dc
Im
2
I
= m
2
I
= m
2
Im
=
2
[ (cos( ) cos( ))]
I dc
I dc
I dc
I
= m
2
Im
Idc
1
=
T
[ ( 1) + (cos )]
V dc
(1 + cos ) =
R
24
IV - AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc;
k gerilimi ve akmnn
arpmna eittir.
I S ( rms )
1
2
[
(
)]
.dt
=
i
t
s
T 0
I S ( rms ) =
Pdc= IdcVdc
ekil-4.20daki gibidir.
4
t
T
M.Necdet YILDIZ
[
I
.
sin(
t
)]
.d ( t )
m
I S ( rms ) =
I m2
sin 2 (t ).d (t )
I S ( rms ) =
I m2 t sin( 2t )
[
]
2 2
4
I S ( rms ) =
I m2 sin( 2 )
sin 2
[(
)(
)]
2 2
4
2
4
I S ( rms ) =
I m2 sin 2
( +
)
2 2 2
4
Im
IS
1
2
I S ( rms ) =
Im
2
(1
sin 2
+
)
25
IV - AC/DC DNTRCLER
Anahtar (tristr) gerilimi;
Tristr gerilimi, devredeki
Vm
VT
tristr tarafndan bloke edilen

gerilimdir. Yan tarafta ekil4.21de grld gibi,
kaynan pozitif ve negatif
alternanslarnda tristr
Bu durumda devrede
kullanlacak olan tristrn
eitlikten hesaplanabilecektir.
VT Vm+(%30.Vm)
T
M.Necdet YILDIZ
26
IV - AC/DC DNTRCLER
Anahtar (tristr) akm;
Anahtar (tristr) akm, aada
max. yarm dalga bir akmdr.
Bu durumda devrede
kullanlacak olan tristrn
alma akm,
IT Im+(%30.Im)
G katsays (cos);
asyla balantl dengesiz bir
akm ekilmektedir.

Vm
VS
Im
IT
Im
IS
T
M.Necdet YILDIZ
27
IV - AC/DC DNTRCLER
Endstride arlkla elektrik
motorlarnn kullanld
bilinmektedir. Elektrik motorlar
durumundadrlar.
Kontrollu dorultucular,
zellikle doru akm elektrik
motorlarnn kontrolu iin
gelitirilmi devrelerdir.
deitirmektedir.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Yarm Dalga Kontrollu

ekil-4.24de 1 fazl yarm dalga
kontrollu dorultucu devre ve
devrenin endktif ykte almasn
gsteren temel dalga ekilleri ise
ekil-4.25de verilmitir.
Sync
ne
Pals
reteci
ID
IS
IO
+
ac VS
+ VD -
+
IDm
VO
Dm
ZL
28
IV - AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
2 3
Vm
Vdc
Vm
VT
t
Im
Idc
Im
IS,T
Im
IDm
M.Necdet YILDIZ
Yan taraftaki ekil-4.25den

grld gibi, ykn ok
edeceiz.
akm, tristrn iletimde olduu
zamanlarda tristr zerinden
(IS,T), dier zamanlarda ise
yke ters paralel olarak
balanm serbest gei diyodu
zerinden dolamaktadr. Bu
durumda parametreler;
29
IV - AC/DC DNTRCLER
zerinde aadaki ekil4.26da grlen dalga ekli,

Idc= Im= Vm / Z

eitliinden dorudan
Vm
Vdc
Im
Idc
T
M.Necdet YILDIZ
30
IV - AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc;
Pdc= IdcVdc

Im
IS,D

t1
t2
ekil-4.28de belirtilen ve
akmn aktif olduu t1 ve
pasif olduu gre t2 sreleri
kullanlarak, etkin peryot (k)
hesaplamas yaplabilir.
k= t1 / (t1+t2)= t1 / T
Buradan, kare dalga eklinde
deien kaynak akmnn etkin
deeri aadaki eitlikten
bulunabilecektir.
IS(rms)= k.Im
IS(rms)= k.(Vm/ Z)
eitliklerinden bulunabilecektir.
T
M.Necdet YILDIZ
31
IV - AC/DC DNTRCLER

VT Vm+(%30.Vm)

Tristrn alma gerilimi
Vm
VT
-Vm
T
M.Necdet YILDIZ

Anahtar (tristr) akm, ekil4.28den grld gibi,
gre bu akm deeri,
IT Im+(%30.Im)
32
IV - AC/DC DNTRCLER
G katsays (cos);
akm ekil-4.30daki gibidir.
pozitif alternanslarda ve ile
orantl tek ynl dengesiz bir
akm ekilmektedir.

Vm
VS
Im
M.Necdet YILDIZ

ve 90 de uyarlan yarm dalga
kontrollu dorultucu,
hesaplaynz.
zm:
a) Rezistif ykte k
Vdc= (Vm / 2).(1+cos)
IS
rnek:
33
IV - AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= 311/6,28.(1+cos90)= 49,52V
ortalama deeri,
Idc= (Im / 2).(1+cos)
Im= Vm / R= 311 / 10= 31,1A
Idc= 31,1/6,28.(1+cos90)= 4,95A
Rezistif ykte ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 49,52 . 4,95= 245,12W
etkin deeri,
Im 1
sin 2
( +
)
2
2
31 ,1 1
sin( 2 . 90 )
=
( +
)
2
2
2
I S ( rms ) =
I S ( rms )
Rezistif ykte kaynaktan ekilen

etkin g,
PS(rms)= 10,99.220= 2,41kW
Rezistif ykte anahtar (tristr)

gerilimi,
VT Vm+ (%30.Vm)
VT 311 . 1,3 400V

akm,
IT Im+ (%30.Im)
IT 31,1 . 1,3 40A
olarak bulunmaktadr.
Is(rms)= 10,99A
M.Necdet YILDIZ
34
IV - AC/DC DNTRCLER
Vdc= (Vm / 2).(1+cos)
Vdc= 311/6,28.(1+cos90)
Vdc= 49,52V
ok endktif ykte k akmnn
ortalama deeri,
Idc= Im= Vm / Z= 31,1A
ok endktif ykte ort. k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 49,52 . 31,1= 1,54kW
ok endktif ykte kaynak
akmnn etkin deeri,
IS(rms)= k.Im
k= t1 / T= 5ms / 20ms= 0,25
IS(rms)= 0,25 . 31,1= 15,55A
M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 15,55 . 220= 3,42kW
ok endktif ykte anahtar (tristr)

gerilimi,
VT Vm+ (%30.Vm)
VT 311 . 1,3 400V
ok endktif ykte anahtar (tristr)

akm,
IT Im+ (%30.Im)
IT 31,1 . 1,3 40A
olarak bulunmaktadr.
35
DEV-7
7.1) 220V-50Hz ebekede 12luk saf rezistif bir yk besleyen 1 fazl
yarm dalga kontrolsuz dorultucunun,
a) Devre emasn tam olarak iziniz, akm ve gerilim ynlerini devre
zerinde gsteriniz.
b) Devrenin temel dalga ekillerini deerleriyle birlikte iziniz.
c) izilen dalga ekillerine gre temel parametreleri hesaplaynz.
7.2) 220V-50Hz ebekede, 90 uyarma asnda,12luk ok endktif
bir yk besleyen 1 fazl yarm dalga kontrollu dorultucunun,
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
36
IV AC/DC DNTRCLER
1 Fazl Simetrik Tam Dalga
Kontrolsuz Dorultucu:
Bilindii gibi, 1 fazl gerilimi
tam dalga dorultabilmek iin,
simetrik AC kaynan olduu
veya kolaylkla elde
edilebilecei yerlerde, sadece
2 adet g anahtar kullanarak
tam dalga dorultma yapmak
mmkndr.
Bu sayede daha az g
anahtar kullanlarak anahtar
kayplar azaltlmaktadr. Fakat
simetrik AC olmad
durumlarda ayrca bir kurulu
maliyeti ortaya kmaktadr.
M.Necdet YILDIZ

simetrik tam dalga kontrolsuz
grlmektedir.
ekilden grld gibi kaynak
gerilimi orta ulu bir transfo ile
oullanmaktadr.
D1
Is
Idc
ID
RL
Vdc
Vs
D2
37
IV AC/DC DNTRCLER
ekil-4.31de grlen 1 fazl
simetrik tam dalga kontrolsuz
dorultucu ile ayn ii yapan bir
dier devre de kpr bal
kontrolsuz dorultucu
devresidir.
1 fazl kontrolsuz kpr
dorultucu devresinde simetrik
AC kaynaa ihtiya yoktur. Bu
nedenle simetrik AC elde
etmek iin ayrca transformatr
kullanmaya da gerek yoktur.
Her iki devreden elde edilen
k da tam dalga olduu iin
analiz kpr dorultucuya gre
yaplacaktr.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Kontrolsuz Kpr

ekil-4.32de 1 fazl tam dalga
kontrolsuz kpr dorultucu
devre balants grlmektedir.
Devrenin rezistif (R) ykte
almas dalga ekilleri ekil4.33de verilmitir.
Idc
Id
D1
Vd
D3
Vs
Vdc
Is
D4
RL
D2
38
IV AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
Vm
Vdc
t
Vm
VD
Im
IS
M.Necdet YILDIZ

Im
ID
Im
Idc

Bunlar;
4) Kaynak akm (IS),
5) k (yk) akm (IO),
nedeniyle farkl olduu iin ayr
ekillerle gsterilmitir.
39
IV AC/DC DNTRCLER
olduu gibi negatif alternanslar
ise pozitife katlanm ekilde
grlmektedir.
Bunun nedeni pozitif
alternanslarda D1 ve D2,
negatif alternanslarda ise D3
ve D4 diyotlarnn iletimidir.
Diyotlarn yaltmda kald
kendilerine gre ters olan
alternanslarda ise kaynaktan
gelen bu alternanslar her bir
diyot zerinde, bloke ettii
gerilim olarak grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ


dalga ekillerinden
3) Ortalama k gc,
deeri,
8) G katsays,
40
IV AC/DC DNTRCLER
1 fazl tam dalga kontrolsuz
Vm
Vdc
T
M.Necdet YILDIZ
V dc
1
=
T
V dc =
V dc =
( t ). dt
. sin( t ). d ( t )
Vm
sin( t ).d ( t )
0
V dc =
Vm
[ cos( t )] 0
V dc =
Vm
[ (cos( ) cos( 0 ))]
V dc =
Vm
[ ( 1) + ( + 1)]
V dc =
2 .V m
= 0 , 636 .V m
41
IV AC/DC DNTRCLER
eitliini bulalm.
Im
Idc
T
M.Necdet YILDIZ
I dc
1
= io (t ).dt
T 0
I dc =
I dc =
. sin( t ).d ( t )
Im
sin( t ).d ( t )
0
Im
[ cos( t )]0
I dc =
Im
[ ( 1) + ( + 1)]
I dc =
2 .I m
I dc =
I dc
I
= m [ (cos( ) cos( 0 ))]
Vm
= 0,636 .I m = 0,636 .
R
42
IV AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc;
k gerilimi ve akmnn
arpmna eittir.
I S ( rms )
1
2
=
[
(
)]
.dt
i
t
s
T 0
I S ( rms ) =
Pdc= IdcVdc
I S ( rms ) =

ekil-4.36daki gibidir.
Im
IS
T
M.Necdet YILDIZ
1
2
I m2
2
2
[
I
.
sin(
t
)]
.d (t )
sin
(t ).d (t )
I S ( rms ) =
I m2 t sin( 2t ) 2
[
]0
2 2
4
I S ( rms ) =
I m2 2 sin( 4 )
0 sin( 2.0)
[(
)(
]
2 2
4
2
4
I S ( rms ) =
I m2
[( ) (0)] =
2 1
I S ( rms ) =
I m2
V
= 0,7.I m = 0,7. m
2
R
I m2
2 1
43
IV AC/DC DNTRCLER
4
t
VD
diyot tarafndan bloke edilen

gerilimdir. Yan tarafta ekil4.37de grld gibi,
kaynan negatif
alternanslarnda diyot
Bu durumda devrede
eitlikten bulunabilecektir.
VD Vm+(%30.Vm)
-Vm
T
M.Necdet YILDIZ
44
IV AC/DC DNTRCLER
Anahtar (diyot) akm, aada
yarm dalga bir akmdr.
Bu durumda devrede
alma akm,
ID Im+(%30.Im)
Im
4
t
Idc
G katsays (cos);
Bu durumda kaynaktan her iki
alternansta da ve kaynakla
ayn fazda akm ekilmektedir
Bu durumda cos= 1dir.

Vm
VS
Im
IS
T
M.Necdet YILDIZ
45
IV AC/DC DNTRCLER
Bilindii gibi endstrideki
yklerin ok byk bir blm
endktif karakterli (L+R)
yklerdir.
Bu yklere verilebilecek en
nemli rnek elektrik
motorlardr. Elektrik motorlar
durumundadrlar.
deitirmektedir.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Kontrolsuz Kpr

ekil-4.40da 1 fazl tam dalga
kontrolsuz kpr dorultucu
Devrenin endktif (L+R) ykte
almasn gsteren dalga
ekilleri ekil-4.41de
verilmitir.
Idc
Id
Vs
D1
Vd
D3
Vdc
Is
ZL
D4
D2
46
IV AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
Vm
VO
Vm
VD
t
Im
IO
Im
IS
Im
ID1
M.Necdet YILDIZ
Yan taraftaki ekil-4.41den

grld gibi, ykn ok
edeceiz.
akm, pozitif ve negatif
alternanslarda kaynaktan ift
ynl olarak ekilmekte,
diyotlardan ise kendilerine
uygun olan alternanslarda akm
akmaktadr. Bu durumda
parametreler;
47
IV AC/DC DNTRCLER
zerinde aadaki ekil4.42de grlen dalga ekli,

Idc= Im= Vm / Z

eitliinden dorudan
Vm
Vdc
T
M.Necdet YILDIZ
Im
Idc
48
IV AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc;
Pdc= IdcVdc

4
Im
IS
T
M.Necdet YILDIZ
ekil-4.44de grlen ok
endktif yk iin kaynak akm
eklinden hareketle kaynak
akmnn etkin deeri kolaylkla
bulunabilecektir.
Bilindii gibi ebeke
geriliminde etkin deer hesab
tek alternans iin
bulunmaktadr, nk kare
alnd iin negatif alternansta
da ayn sonuca ulalmaktadr.
Bu durumda sadece 0-
aral iin etkin deer
dorudan tepe deer (Im) veya
k akm deerine eit
olacaktr yani Irms= Imdir.
49
IV AC/DC DNTRCLER

VD Vm+(%30.Vm)

4
t
VD
-Vm
T
M.Necdet YILDIZ

Anahtar (diyot) akm, ekil4.41den grld gibi,
gre bu akm deeri,
ID Im+(%30.Im)
50
IV AC/DC DNTRCLER
G katsays (cos);
Bu durumda kaynaktan hem
pozitif hem de negatif
alternanslarda kaynak
gerilimiyle ayn fazl akm
ekilmekte yani cos= 1dir.

Vm
VS
Im
IS

tam dalga kpr kontrolsuz
dorultucu,
hesaplaynz.
zm:
a) Rezistif ykte k
Vdc= 0,636.Vm
t
M.Necdet YILDIZ
rnek:
51
IV AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= 0,636.311= 197,79V
ortalama deeri,
Idc= 0,636.Im
Im= Vm / R= 311 / 10= 31,1A
Idc= 0,636.31,1= 19,77A
Rezistif ykte ortalama k
gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 19,77 . 197,79= 3,91kW
etkin deeri,
IS(rms)= 0,7.Im
IS(rms)= 0,7.31,1= 21,77A
M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 21,77.220= 4,78kW

gerilimi,
VD Vm+ (%30.Vm)
VD 311 . 1,3 400V

akm,
ID Im+ (%30.Im)
ID 31,1 . 1,3 40A
52
IV AC/DC DNTRCLER
Vdc= 0,636.Vm
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V
Vdc= 0,636.311= 197,79V
ok endktif ykte k
akmnn ortalama deeri,
Idc= Im= Vm/ R= 311/ 10= 31,1A
Endktif ykte ort. k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 31,1.197,79= 6,15kW
akmnn etkin deeri,
IS(rms)= Im
IS(rms)= 31,1A
M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 31,1.220= 6,84kW

(diyot) gerilimi,
VD Vm+ (%30.Vm)
VD 311. 1,3 400V

(diyot) akm,
ID Im+ (%30.Im)
ID 31,1 . 1,3 40A
53
IV AC/DC DNTRCLER
1 Fazl Simetrik Tam Dalga
Kontrollu Dorultucu:
Bilindii gibi, 1 fazl gerilimi
tam dalga dorultabilmek ve
kontrol edebilmek iin, simetrik
AC kaynan olduu veya
kolaylkla elde edilebilecei
yerlerde, sadece 2 adet g
anahtar kullanarak dorultma
yapmak mmkndr.
Bu sayede daha az g
anahtar kullanlarak anahtar
kayplar azaltlmaktadr. Fakat
simetrik AC olmad
durumlarda ayrca bir kurulu
maliyeti ortaya kmaktadr.
M.Necdet YILDIZ

simetrik tam dalga kontrollu
grlmektedir. Grld gibi
kaynak gerilimi oullanmakta
ve tristrlere uygulanmaktadr.
Sync
ne
Pals
- reteci
Is
IT
Vs
+ IT -
Vo
IO
54
IV AC/DC DNTRCLER
simetrik tam dalga kontrollu
dorultucu ile ayn ii yapan bir
dier devre de kpr bal
kontrollu dorultucu devresidir.
1 fazl kontrollu kpr
dorultucu devresi, yarm
kontrollu ve tam kontrollu
olmak zere iki ekilde
yaplabilmektedir.
ncelikle yarm kontrollu kpr
dorultucu devresi, daha sonra
da tam kontrollu kpr
dorultucu devresi hem rezistif
hem de endktif ykte
ayrntsyla analiz edilecektir.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Yarm Kontrollu Kpr

ekil-4.48de 1 fazl tam dalga
yarm kontrollu kpr
grlmektedir. Devrenin rezistif
(R) ykte alma dalga
ekilleri ekil-4.49da
Sync
verilmitir.
ne
Pals
- reteci
Idc
IT
Vs
T1
VT
+
T2
+
Vdc
-
Is
D2
RL
D1
55
IV AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
Vm
Vdc
Vm
VT
Im
IS
M.Necdet YILDIZ

Im
IT
Im
Idc

Bunlar;
4) Kaynak akm (IS),
5) k (yk) akm (IO),
6) Anahtar akm (ID-T)dir.
56
IV AC/DC DNTRCLER
k (yk) direnci zerinde
kaynaktan gelen pozitif
alternanslar asndan
itibaren, negatif alternanslar
yine asndan itibaren
grlmektedir.
Bunun nedeni , pozitif
alternanslarda T1-D1, negatif
alternanslarda ise T2-D2
elemanlarnn birbirlerine seri
olarak iletime gemeleri ve
pozitif alternaslarda T1in,
T2nin da uyarlmasdr.
M.Necdet YILDIZ

ekil-4.49da grlen temel

dalga ekillerinden
3) Ortalama k gc,
deeri,
6) Anahtar (diyot-tristr) gerilimleri,
7) Anahtar (diyot-tristr) akmlar,
8) G katsays,
57
IV AC/DC DNTRCLER
1 fazl yarm kontrollu kpr
Vm
Vdc
V dc
V dc =
M.Necdet YILDIZ
( t ). dt
. sin( t ). d ( t )
V dc =
Vm
sin( t ). d ( t )
V dc =
Vm
[ cos( t )]
V dc =
Vm
[ (cos( ) cos( ))]
V dc
1
=
T
V dc
V
= m [ ( 1) + (cos )]
V
= m (1 + cos )
58
IV AC/DC DNTRCLER
eitliini bulalm.
Im
Idc
M.Necdet YILDIZ
I dc
1
=
T
I dc =
( t ). dt
. sin( t ). d ( t )
I dc =
Im
sin( t ). d ( t )
I dc =
Im
[ cos( t )]
I dc =
Im
[ (cos( ) cos( ))]
I dc =
Im
[ ( 1 ) + (cos )]
I dc =
Im
(1 + cos ) =
V dc
R
59
IV AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc;
k gerilimi ve akmnn
arpmna eittir.
I S ( rms ) =
1
2
[
(
)]
.dt
i
t
s
T 0
I S ( rms ) =
1
2
Pdc= IdcVdc
Im
2
+
IS
4
t
M.Necdet YILDIZ
2
[
I
.
sin(
t
)]
.d ( t )
m
0
I S ( rms ) =
2 .I m2
2
sin
( t ).d ( t )
2
I S ( rms ) =
I m2 t sin( 2 t )
[
]
2
4
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
T
I m2
[(
sin( 2 )
sin 2
)(
)]
4
2
4
I m2 sin 2
( +
)
2 2
4
Im
2
(1
sin 2
+
)
60
IV AC/DC DNTRCLER
Anahtar (diyot-tristr) gerilimi;
Diyot ve tristrlerin gerilimi,
Vm
diyot ve tristrler tarafndan

bloke edilen gerilimdir. Yan
tarafta ekil-4.53de grld
gibi, kaynan negatif ve
pozitif alternanslarnda
anahtarlar yaltmda
kalabilmekte ve kaynak
Bu durumda devrede
kullanlacak olan anahtarlarn
alma gerilimleri aadaki
eitlikten hesaplanabilir.
VD-T
VD Vm+(%30.Vm)
-Vm
T
M.Necdet YILDIZ
61
IV AC/DC DNTRCLER
Anahtar (diyot-tristr) akm;
Diyot ve tristrlerin akm,
ekil-4.54de grld gibi en
fazla yarm dalga bir akmdr.
Bu durumda devrede
alma akm,
ID Im+(%30.Im)
VS
M.Necdet YILDIZ
t
=
/2
Im
Vm
Im
ID-T
G katsays (cos);
farkl fazda akm ekilmektedir
Bu durumda cos= cos(/2)dir
IS
IS1
62
IV AC/DC DNTRCLER
kaynak gerilimi ile kaynaktan
ekilen akmn aralarndaki faz
farkn bulabilmek iin kaynak
akmnn temel bileeni (IS1)
izilmitir.
Temel bileen izilirken kaynak
akm kare dalga gibi kabul
edilmi ve bunun sins
edeerinin nasl olabilecei
dnlmtr.
Yan tarafta ise 1 fazl yarm
kontrollu kpr dorultucu
devresinin endktif (L+R)
ykteki davran ayrntsyla
incelenmeye balanmtr.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Yarm Kontrollu Kpr

ekil-4.56da 1 fazl tam dalga
yarm kontrollu kpr dorultucu
Devrenin endktif (L+R) ykte
almasn gsteren dalga ekilleri
Sync
ne
Pals
- reteci
Idc
IT
Vs
T1
Is
VT
+
T2
Dm
D2
D1
+
Vdc
-
ZL
IDm
63
IV AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
Vm
Vdc
t
Vm
VT
Im
IS

Im
Idc
Im
ID-T
M.Necdet YILDIZ

Bunlar;
4) Kaynak akm (IS),
5) k (yk) akm (IO),
6) Anahtar akm (ID-T)dir.
64
IV AC/DC DNTRCLER
k (yk) direnci zerinde
kaynaktan gelen pozitif
alternanslar asndan
itibaren, negatif alternanslar
yine asndan itibaren
grlmektedir.
Devre kna bal yk ok
endktif kabul edildiinde
devrenin k akm da tepe
deerde dz olarak kabul
edilmi ve izilmitir.
Kprdeki elemanlarn
yaltmda olduu durumlarda
akm Dm zerinden dolar.
M.Necdet YILDIZ


dalga ekillerinden
3) Ortalama k gc,
deeri,
8) G katsays,
65
IV AC/DC DNTRCLER
Bu durumda k gerilimi
eitlii rezistif yk eitlii ile
ayn olacaktr.

zerinden aadaki ekil4.59da verilen akmn
Bu durumda k akm;
Idc= Im= Vm / R olacaktr.
Vm
Vdc
Im
M.Necdet YILDIZ
IO
66
IV AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc;
k gerilimi ve akmnn
arpmna eittir.
nceden akland gibi

kaynak akmnn etkin peryodu;
k= t1 / (t1+t2)
eitlii ile bulunup, buradan da
akmn etkin deeri;
Is(rms)= Im . k

Kaynaktan ekilen etkin g
deeri, kaynak gerilimi ve
deerlerinin arpmdr;
Bu durumda,
PS(rms)= IS(rms) . VS(rms) olacaktr.
Pdc= IdcVdc
Im
IS
t2
t1
M.Necdet YILDIZ
67
IV AC/DC DNTRCLER
Anahtar (diyot-tristr) gerilimi;
Diyot ve tristrlerin gerilimi
aadaki ekil-4.61deki gibi
olduundan anahtar gerilimi,

Anahtar (diyot-tristr) akm;

Diyot ve tristrlerin akm
olduundan anahtar akmlar,
ID-T Im+(%30.Im) olacaktr.
VD-T Vm+(%30.Vm)
olacaktr.
Vm
VD-T
-Vm
Ksacas, devrede kullanlan

diyot ve tristrler ayn akm ve
gerilimde olmaldr.
Im
ID-T
T
T
M.Necdet YILDIZ
68
IV AC/DC DNTRCLER
G katsays (cos);
farkl fazda akm ekilmektedir
Bu durumda cos= cos(/2)dir

Vm
VS
t
=
/2
Im
IS
IS1
220V-50Hz ebekede 90de

uyarlan tam dalga yarm
kontrollu kpr dorultucu,
hesaplaynz.
zm:
a) Rezistif ykte k
Vdc= (Vm / ).(1+cos)dan
M.Necdet YILDIZ
rnek:
69
IV AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= (311/3,14).(1+cos90)
Vdc= 99,04V
k akm ortalama deeri,
Idc= Vdc / R
Idc= 99,04 / 10= 9,9A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 9,9 . 99,04= 980,49W
Im= Vm / R = 311 / 10 = 31,1A
Im 1
sin 2
( +
)
2
2
31,1
1
3,14 sin( 2 . 90 )
=
( 3,14
+
)
2
2
2 3,14
I S ( rms ) =
I S ( rms )

ekilen etkin g,
PS(rms)= 15,43.220= 3,39kW
Rezistif ykte anahtar (diyottristr) gerilimi,

VD Vm+ (%30.Vm)
VD 311 . 1,3 400V
Rezistif ykte anahtar (diyottristr) akm,

ID Im+ (%30.Im)
ID 31,1 . 1,3 40A
Is(rms)= 15,43A
M.Necdet YILDIZ
70
IV AC/DC DNTRCLER
Vdc= (Vm / ).(1+cos)dan
Vdc= (311/3,14).(1+cos90)
Vdc= 99,04V
ok endktif ykte k
akmnn ortalama deeri,
Idc= Im= Vm/ R= 311/ 10= 31,1A
Endktif ykte ort. k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 31,1.99,04= 3,08kW
akmnn etkin deeri,
IS(rms)= Im . k = 31,1 . (5/10)
IS(rms)= 21,77A
M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 21,77.220= 4,78kW

(diyot-tristr) gerilimi,
VD Vm+ (%30.Vm)
VD 311. 1,3 400V

(diyot-tristr) akm,
ID Im+ (%30.Im)
ID 31,1 . 1,3 40A
71
IV AC/DC DNTRCLER
Yarm kontrollu dorultucularda,

endktif ykte altrlrken,
kprdeki elemanlarn korunmas
iin, yke ters paralel olarak bir
serbest gei diyodu balama
zorunluluu vardr. Bu durumda
dorulltucu ekil-4.64deki gibi
sadece 1.blgede alacak ve
kaynaktan yke doru enerji
transferine izin verecektir. Eer
dorultucunun ift ynl enerji
transferine izin vermesi isteniyorsa
Tam Kontrollu kullanlmaldr.
M.Necdet YILDIZ
ne
Pals
+ reteci
Is
Io
T1 T3
Z
IO
Tam
Kontrollu
Sync
T3 ve T4 iin ayn
transformatr balants
IO
Yarm
Kontrollu
+
VS
VO
VO
1 Fazl Tam Kontrollu Kpr

ekil-4.65de 1 fazl tam dalga tam
kontrollu kpr dorultucu devre
balants grlmektedir. Devrenin
rezistif ykte almasn gsteren
dalga ekilleri ekil-4.66da dr.
+
VS
-
T4 T2
NOT : Tam
kontrollu
dorultucu
sadece
Endktif
ykte
kullanlr.
72
IV AC/DC DNTRCLER
Vm
VS
Vm
t
Vdc
Vm
VT1
Im
IS
Im
Idc
Im
IT1
M.Necdet YILDIZ

ykn ok endktif olduu kabul
edilirse, devrenin k gerilimi
tristrlerin uyarma as deitii
halde hi sfra dmemekte, ya
pozitifte ya da negatifte yer
almaktadr.
Uyarma asna gre deien
sadece pozitif ya da negatifteki
alanlardr. Bu sayede tetikleme
asnn 0-180 derece arasndaki
hareketinde k gerilimi en
yksek pozitif deerden en dk
negatif deere kadar ift ynl
deitirilebilmektedir.
k akm ise tamamen tek ynl
ve dz olmaktadr. Bunu nedeni
tristrlerin iletime devam etmesidir.
73
IV AC/DC DNTRCLER
k geriliminin zaman zaman

pozitif zaman zaman negatif
olmasna ramen k akmnn
hep pozitifte olmas, g ak
ynnn de zaman zaman
deimesine neden olmaktadr.
k gerilimi pozitif olduu
zamanlarda kaynaktan yke doru
pozitif g ak (+V . +I = +P),
k geriliminin negatif olduu
zamanlarda ise ykten kaynaa
doru negatif g ak
gereklemektedir (-V . +I = -P).
Devredeki tristrler ters polarma
altnda olsalar bile ilerinden
geen akm sfra dmeden
yaltma geemedikleri iin bu olay
gereklemektedir.
M.Necdet YILDIZ

ekil-4.66da grlen temel

dalga ekillerinden
3) Ortalama k gc,
deeri,
5) Kaynaktan ekilen etkin g
6) G katsays,
74
IV AC/DC DNTRCLER
1 fazl tam kontrollu kpr
Bu durumda k gerilimi
eitlii yan tarafta olduu gibi
bulunabilecektir.
Vm
t
Vdc
T
M.Necdet YILDIZ
1
Vdc = vo (t ).dt
T0
Vdc =
V .sin(t ).d (t )
Vdc =
Vm
Vdc =
Vm
[ cos(t )] +
Vdc =
Vm
[(cos( + ) cos( ))]
Vdc =
Vm
[(cos .cos sin .sin ) + (cos )]
Vdc =
Vm
(2 cos ) =
sin(t ).d (t )
2Vm
cos = 0,636.Vm .cos

75
IV AC/DC DNTRCLER
k akmnn ortalama deeri;

k akm dz kabul edildiinden
Idc= Im = Vm / Z
Ortalama k gc;
k akm ve geriliminin arpm,

Pdc= IdcVdc

Kaynak akmnn dalga ekli ekil4.68deki gibidir ve IS(rms)= Imdir.
Etkin giri gc;

Giri akm ve geriliminin arpm,
G katsays (cos);
Kaynak akmnn dalga ekli ekil4.69daki gibidir. Buradan;
cos= cos olacaktr.
4
t
VS
=
Im
IS
M.Necdet YILDIZ
IS
76
IV AC/DC DNTRCLER

Devredeki tristrlerin akm
olduundan anahtar akmlar,
IT Im+(%30.Im) olacaktr.

Devredeki tristrlerin gerilimi

olduundan anahtar gerilimi,
VT Vm+(%30.Vm)
olacaktr.
Uyarma asnn artmas yada

azalmas tristr gerilim ve
akmn etkilememektedir.
Vm
Im
VT
-Vm
IT1
T
M.Necdet YILDIZ
77
IV AC/DC DNTRCLER
1 fazl tam kontrollu dorultucu

devreleri, zellikle doru akm
motorlarnn tek ynl kontrolu iin
kullanlan g elektronii
devreleridir.
Devrede serbest gei diyodu
kullanlmad iin yk zerindeki
enerjiden dolay dolamak isteyen
akm, dorudan kprdeki
tristrler ve kaynak zerinden
dolamakta ve ift ynl enerji
transferi gereklemektedir.
Bu zellik sayesinde doru akm
motorlarnda enerjiyi geri
kazanarak yaplan frenleme
yntemi olan rejeneratif frenleme
yapabilme olana da ortaya
kmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
rnek:
220V-50Hz ebekede 90de
uyarlan tam dalga tam
devresi 10luk endktif bir
yk beslediinde oluacak
tm devre parametrelerini
hesaplaynz.
zm:
Endktif ykte k geriliminin

ortalama deeri,
Vdc= (2.Vm / ).cosdan
78
IV AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= (2.311/3,14).cos90
Vdc= 0V
Idc= Im =Vm / Z
Idc= 311 / 10= 31,1A
Endktif ykte kaynaktan

ekilen etkin g,
PS(rms)= 31,1.220= 6,84kW
Endktif ykte anahtar (tristr)

gerilimi,
VD Vm+ (%30.Vm)
VD 311 . 1,3 400V

akm,
ID Im+ (%30.Im)
ID 31,1 . 1,3 40A
90 derecelik uyarma asnda

k gerilimi sfr olmasna
ramen akm devam eder.
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 31,1 . 0= 0W
Is(rms)= Im =Vm / Z= 31,1A
M.Necdet YILDIZ
79
IV AC/DC DNTRCLER
1 Fazl iftli tam kontrollu kpr;

Tam kontrollu dorultucular
kullanlarak DC motor kontrolu
yapldnda, motorun yn
kontrolu dndaki kontrollar
gerekletirilebilir.
Eer motorda rotor devresinde
yn kontrolu da yaplmak
isteniyorsa iftli tam kontrollu
kpr dorultucu kullanlmaldr.
P-Dor.
L1
L2
T1
T5 T7
T1 T3
Motor
T8 T6
T4 T2
Sync
N-Dor.
Vs
iftli dorultucu devresi aadaki

Grld gibi iki tam kontrollu
kprnn klar birbirine ters
paralel olarak yke balanmtr.
ekil-4.72den grld gibi her
iki dorultucu iin de ayr ayr
uyarma devresi kullanlm fakat
her ikisinin de kontrolu tek
noktadan yaplmtr.
T2
G1
K1
G2
K2
T3
G3
K3
T4
G4
K4
+ ne
Pals
- retc.1
zin-1
veya
2
T5
T6
T7
T8
ne +
Pals
retc.1 zin-2
Yn
Kontrol
M.Necdet YILDIZ
80
IV AC/DC DNTRCLER
Bir fazl tam kontrollu iftli

dorultucu, iki farkl yntemle
altrlabilmektedir.
Bu yntemlerden birincisinde,
kontrol devrelerinin izin girileri bir
yn kontrol devresi yardmyla 1
veya 0 yaplarak istenilen
dorultucu altrlmakta,
dolaysyla da istenen yne dn
salanabilmektedir.
kinci yntemde ise her iki kontrol
devresi, dolaysyla da her iki
dorultucu ayn anda
altrlmakta fakat uyarma alar
arasnda aadaki eitlik daima
korunmaktadr.
Kontrol eitlii;
1 + 2 = 180 dir.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda 1. dorultucunun (P),

60 ile uyarlmas gerekirse 2.
dorultucu (N) 120 a ile
uyarlacaktr.
Bylelikle dorultuculardan
birincisi aktif blgede alp
kaynakta yke g aktarrken,
ikinci dorultucu ise pasif blgede
alp ykten kaynaa doru g
aktaracaktr.
Bu durumda ekil-4.73de
grld gibi 4 blgeli alma
salanacaktr.
VO
VO
IO
Tam
Kontrollu
IO
iftli
Dorultucu
81
DEV-8
8.1) 220V-50Hz ebekede, 120 uyarma asnda, 9luk saf rezistif bir
yk besleyen 1 fazl tam dalga yarm kontrollu dorultucunun,
zerinde gsteriniz.
8.2) 220V-50Hz ebekede, 60 uyarma asnda, 2luk ok endktif bir
yk besleyen 1 fazl tam dalga tam kontrollu dorultucunun,
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
82
IV AC/DC DNTRCLER

3 FAZLI DORULTUCULAR:
3 fazl dorultucular hem daha
yksek g elde etmek iin
hem de daha dzgn DC
gerilim salamak iin kullanlan
g elektronii devreleridir.
1 fazl dorultucu devrelerle
yaklak 15kW glere kadar
klmakta daha yksek gler
iin ise 3 faz kullanm
gerekmektedir.
3 fazl dorultucular da 1
fazllar gibi nce kontrolsuz
daha sonra da kontrollu olarak
incelenecek ve analizi
yaplacaktr.
M.Necdet YILDIZ
3 fazl yarm dalga kontrolsuz

dorultucu (rezistif ykte);
dorultucu balants rezistif ykte
alma iin ekil-4.74de
gsterilmitir. ekilden grld
gibi her fazn pozitif alternans bir
diyot tarafndan iletilmektedir.
ekil-4.75de ise devreye ait temel
IA
3 fazl
yldz
bal ac
kaynak
R(A)
D1
S(B)
D2
T(C)
D3
Io
+
R Vo
-
+ VD -
83
IV AC/DC DNTRCLER
0
Vm
V(an)
V(bn)
V(cn)
Vf
Vm
Vdc
VD
3.Vm
Im
Idc
Im
ID
Im
IA
M.Necdet YILDIZ
Yan taraftaki dalga temel

ekillerinden grlebilecei
gibi, yarm dalga dorultma
yaplmasna ve filtreleme
kullanlmamasna ramen her
3 faz gerilimi arasndaki 120
lik faz kaymalarndan dolay
k gerilimi olduka dzgn
olumutur.
Devrenin faz gerilimlerini
dorulttuu grlmektedir.
Fakat diyotlar zerine gelen
ters gerilimin hat gerilimi
olduu grlmektedir.
Kaynaklardan ekilen akm ise
kare dalga formatnda olup
120 faz farkldr.
84
IV AC/DC DNTRCLER
deeri (Vdc);
dorultucunun rezistif ykteki
k gerilim dalga ekli
aadaki ekil-4.76da
grld gibi olduunu
belirtmitik. Bu durumda
gerilimin ortalama deeri yan
taraftaki gibi bulunabilecektir.
0
Vm
Vdc
T
30
M.Necdet YILDIZ
150
1
Vdc = vo (t).dt
T0
5 / 6
1
Vdc =
Vm sint.d (t)
2 / 3 / 6
3
Vdc =
2
5 / 6
sint.d (t)
/6
3.Vm
3V
( cost )5/ 6/ 6
2
3.Vm
[(cos(5 / 6) cos( / 6))]
Vdc =
2
3.V
3.V
Vdc = m [(0,866 0,866)] = m .1,732
2
2
Vdc =
3 3.Vm
Vdc =
= 0,827.Vm
2
85
IV AC/DC DNTRCLER
k akmnn ortalama deeri

(Idc);
k akm dalga ekli
aadaki ekil-4.77de
grld gibi olduunu
akmn ortalama deeri yan
0
Im
Idc
T
30
M.Necdet YILDIZ
150
1
I dc = io (t ).dt
T0
5 / 6
1
Idc =
I m sint.d (t )
2 / 3 / 6
3
I dc =
2
5 / 6
sint.d (t)
/6
3.I m
( cost )5/ 6/ 6
2
3.I m
[(cos(5 / 6) cos( / 6))]
I dc =
2
3.I
3.I
I dc = m [(0,866 0,866)] = m .1,732
2
2
I dc =
3 3.I m
Vdc
I dc =
= 0,827.I m =
2
R
86
IV AC/DC DNTRCLER
Ortalama k gc (Pdc);
Pdc= Idc . Vdc den bulunabilir.
Kaynak akmnn etkin deeri

(IA(rms));
Kaynan bir fazndan ekilen
akm ekil-4.78de grlmekte
olup bu akmn etkin deeri
yandaki gibi bulunabilecektir.
Burada etkin peryot (k),
k= t1 / (t1+t2)den bulunacaktr.
IA
30
M.Necdet YILDIZ
t2
150
IA(rms)= Im . k
Im
t1
ekil-4.78de verilen ekle

gre kaynak akmn Im tepe
deerli kare dalga formatnda
bir akm olarak kabul edersek
bu akmn yaklak etkin deeri
390
5) Kaynaktan ekilen toplam

etkin g (PS(rms));
PA(rms)= IA(rms) . Vf(rms)
fazdan ekilen toplam g;
PS(rms)= 3 . PA(rms)
87
IV AC/DC DNTRCLER
Devrenin g katsays (cos);

akm ve ilgili faz gerilimi ekil4.79da grlmektedir.
0
Vm
Vf
2
ekil-4.79da verilen ekle

gre kaynak akm, kaynan
sadece pozitif alternanslarnda
ekildii iin dengesiz ve g
katsays da belirsizdir.
Anahtar (diyot) akm (ID);
Anahtar (diyot) akm dalga
ekli ekil-4.80deki gibidir. Bu
ekle gre anahtar akm;
ID= Im + (%30.Im)= 1,3 . Vm/R
0
Im
IA
Im
ID
M.Necdet YILDIZ
88
IV AC/DC DNTRCLER
Anahtar (diyot) gerilimi (VD);

Anahtar gerilimi aadaki
Grld gibi anahtar zerine
dorudan kaynan hat gerilimi
gelmektedir. Bu durumda
anahtar gerilimi, hat gerilimi
tepe deerinin (3.Vm) en az
%30 daha fazlas olmaldr.
VD= 3 . Vm + %30
VD= 3 . Vm . 1,3 olur.
0
VD

dorultucu (endktif ykte);
dorultucu balants endktif yk
iin aadaki ekil-4.82de
gibi yke ters paralel bir serbest
gei diyodu balanmamtr.
IA
3 fazl
yldz
bal ac
kaynak
ID
S(B)
D2
D3
T(C)
Io
+
Vo
-
+ VD -
3.Vm
M.Necdet YILDIZ
D1
R(A)
89
IV AC/DC DNTRCLER
0
Vm
V(an)
V(bn)
V(cn)
Vf
Vm
Vdc
VD
3.Vm
Im
Idc
Im
ID
Im
IA
M.Necdet YILDIZ

gibi, yarm dalga dorultma
yaplmasna ve filtreleme
k gerilimi olduka dzgn
olumutur.
Devrenin faz gerilimlerini
dorulttuu grlmektedir.
Fakat diyotlar zerine gelen
ters gerilimin hat gerilimi
olduu grlmektedir.
kare dalga formatnda olup
120 faz farkldr.
90
IV AC/DC DNTRCLER
deeri (Vdc);
dorultucunun endktif ykteki
aadaki ekil-4.84de
grld gibi olduunu
0
Vm
Vdc
T
30
M.Necdet YILDIZ
150
1
Vdc = vo (t ).dt
T0
5 / 6
1
Vdc =
Vm sint.d (t )
2 / 3 / 6
3
Vdc =
2
5 / 6
sint.d (t )
/6
3.Vm
( cost )5/ 6/ 6
2
3.Vm
Vdc =
[(cos(5 / 6) cos( / 6))]
2
3.V
3.V
Vdc = m [(0,866 0,866)] = m .1,732
2
2
Vdc =
3 3.Vm
= 0,827.Vm
Vdc =
2
91
IV AC/DC DNTRCLER

(Idc);
k akm dalga ekli
aadaki ekil-4.85de
grld gibi olduunu
2
Im
Idc
30
M.Necdet YILDIZ
Burada yk ok endktif kabul

edilerek k akm da
tamamen dz kabul edilmitir.
Bu akm her 120 derecede
devreye giren fazlara ait
diyotlar zerinden
salanmakta olup serbest
gei diyoduna ihtiya
kalmamaktadr.
Bu nedenle serbest gei
diyodu kullanlmamtr.
Bu durumda akmn ortalama
deeri, etkin deeri, ani deeri
tepe deere eit olacaktr.
Idc= Im = Vm / Z olacaktr.
150
92
IV AC/DC DNTRCLER

(IA(rms));
akm ekil-4.85de grlmekte
Burada etkin peryot (k),
k= t1 / (t1+t2)den bulunacaktr.
IA
30
M.Necdet YILDIZ
t2
150
IA(rms)= Im . k
Im
t1

gre kaynak akmn Im tepe
deerli kare dalga formatnda
bir akm olduu grlmektedir.
Buna gre akmn etkin deeri,
390

etkin g (PS(rms));
93
IV AC/DC DNTRCLER

akm ve ilgili faz gerilimi ekil4.86da grlmektedir.
0
Vm
Vf

2

ID= Im + (%30.Im)= 1,3 . Vm/R
0
Im
IA
M.Necdet YILDIZ
Im
IA
94
IV AC/DC DNTRCLER

VD= 3 . Vm + %30
VD= 3 . Vm . 1,3 olur.
0
VD

220V/380V-50Hz ebekede
altrlan 3 fazl yarm dalga
kontrolsuz dorultucu,
hesaplaynz.
zm:
a) Rezistif ykte k
Vdc= 0,827.Vm den
3.Vm
M.Necdet YILDIZ
rnek:
95
IV AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= 0,827 . 311
Vdc= 257,19V
Idc= Vdc / R= 257,19 / 10
Idc= 25,72A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 25,72 . 257,19= 6,61kW
IA(rms)= Im .k
IA(rms)= Vm/R .[t1/(t1+t2)]
IA(rms)= 311/10 .(6,66ms / 20ms)
IA(rms)= 17,94A
M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3 . IS(rms).VS(rms)
PS(rms)= 3.17,94.220= 11,84kW

gerilimi,
VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V

akm,
ID Im+ %30
ID 31,1 . 1,3 40A
96
IV AC/DC DNTRCLER
b) Endktif ykte k
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V
Vdc= 0,827 . 311= 257,19V
Idc= Im= Vm/Z= 311 / 10= 31,1A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 31,1 . 257,19= 7,99kW
IA(rms)= Im .k
IA(rms)= Vm/Z .[t1/(t1+t2)]
IA(rms)= 311/10 .(6,66ms / 20ms)
IA(rms)= 17,94A
M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3.17,94.220= 11,84kW
Endktif ykte anahtar (diyot)

gerilimi,
VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V

akm,
ID Im+ %30
ID 31,1 . 1,3 40A
97
IV AC/DC DNTRCLER
3 fazl yarm dalga kontrollu


dorultucu devre balants saf
rezistif ykte alma iin
aadaki ekil-4.89da
gibi her fazn pozitif alternans ayr
bir tristr tarafndan kontrol
edilmektedir.
ekil-4.89da grlen
devredeki tristrleri kontrol
etmek iin ise aadaki ekil229da grld gibi 3 fazl
bir uyarma devresine ihtiya
duyulmaktadr.
ekil-4.90da ise devrenin
ekilleri verilmitir.
+ ne
A T1
IO
B T2
+
VO
-
C T3
If
M.Necdet YILDIZ
Pals
retc.1
+ VT -
IT
T2 - G
+ ne
Pals
retc.2
R
T3 - G
Sync-A
Sync-B
+ ne
Pals
retc.3
Sync-C
98
IV AC/DC DNTRCLER
0
Vm
V(an)
V(bn)
V(cn)
Vf
Vm
Vdc
VT
3.Vm
Im
Idc
Im
IA
IT
M.Necdet YILDIZ
ekil-4.90daki temel dalga

ekillerinden grld gibi,
her bir tristr kendi faznn
pozitif alternansnda ilk 30den
sonra kontrol edilmeye
balanmakta ve bu kontrol
alternans sonuna kadar devam
edebilmektedir.
Devre faz gerilimlerini
dorultmakta fakat devredeki
tristrler zerine alma
srasnda darbeler halinde hat
gerilimi gelmektedir.
Yk rezistif olduu iin k
akmnn dalga ekli, k
geriliminin ekliyle tamamen
ayndr.
99
IV AC/DC DNTRCLER
deeri (Vdc);
aadaki ekil-4.91de
grld gibi olduunu
0
Vm
Vdc
M.Necdet YILDIZ
V dc
1
=
T
V dc =
V dc
( t ). dt
2 / 3 / 6 +
3 .V m
=
2
. sin( t ). d ( t )
t ). d ( t )
sin(
/ 6+
3 .V m
[ cos( t )] / 6 +
2
3 .V m
=
[ cos + cos( / 6 + )]
2
3 .V m
=
[1 + cos( 30 o + )]
2
V dc =
V dc
30+
30 iin
V dc
100
IV AC/DC DNTRCLER

(Idc);
k akmnn dalga ekli
aadaki ekil-4.92de
grld gibi olduunu
0
Im
Idc
30 iin
I dc
I dc =
I dc
T
30+
M.Necdet YILDIZ
( t ). dt
2 / 3 / 6 +
3 .I m
=
2
. sin( t ). d ( t )
t ). d ( t )
sin(
/ 6+
3 .I m
[ cos( t )] / 6 +
2
3 .I m
=
[ cos + cos( / 6 + )]
2
3 .I m
V dc
o
[1 + cos( 30 + )] =
=
2
R
I dc =
I dc
1
=
T
I dc
101
IV AC/DC DNTRCLER

(IA(rms));
akm ekil-4.93da grlmekte
Im
IA
T
30+
M.Necdet YILDIZ
I A ( rms ) =
1
2
[
i
(
t
)]
.dt
s
T 0
I A ( rms ) =
1
2
I A ( rms ) =
I A ( rms )
I A ( rms )
I m2
2
2
[
I
.
sin(
t
)]
.d ( t )
sin
( t ).d ( t )
/ 6+
I m2 t sin( 2 t )
=
[
] / 6 +
2 2
4
I
5 sin( / 3 + 2 )
= m
+
)
2 6
2
Kaynaktan ekilen toplam etkin

g (PS(rms));
102
IV AC/DC DNTRCLER
Devrenin g katsays
(cos);
akm ve ilgili faz gerilimi ekil4.94de grlmektedir.
0
Vm
Vf
2

Anahtar (tristr) akm (IT);
Anahtar (tristr) akm dalga
IT= Im + (%30.Im)= 1,3 . Vm/R
0
Im
Im
IA
M.Necdet YILDIZ
IT
103
IV AC/DC DNTRCLER
Anahtar (trist.) gerilimi (VT);

ekil-4.96da grlmektedir.
VT= 3 . Vm + %30
VT= 3 . Vm . 1,3 olur.
0


endktif yk iin ekil-4.97de
gibi yke ters paralel bir serbest
gei diyodu balanmamtr.
R T1
Uyarma devresi rezistif

ykl devre ile ayn
IO
S T2
+
VO
-
VT
T T3
3.Vm
If
M.Necdet YILDIZ
+ VT -
IT
104
IV AC/DC DNTRCLER
0
Vm
V(an) V(bn)
2
V(cn)
Vf
Vm
Vdc
VD
3.Vm
Im
Idc
Im
IA,T
M.Necdet YILDIZ
ekil-4.98deki temel dalga

ekillerinden grld gibi, ok
endktif ykte her bir tristr yine
kendi faznn pozitif alternansnda
ilk 30den sonra kontrol edilmeye
balanmakta ve bu iletim dier
tristr uyarlana kadar
srmektedir.
ekilden grld gibi, k
akm tamamen dz kabul
edilmitir. Serbest gei diyoduna
gerek kalmakszn her bir tristr
dieri uyarlana kadar iletimde
kalarak bu devamll
salamaktadr.
Devre kna serbest gei
diyodu balanacak olursa, k
geriliminin negatife geileri
kesilecektir.
105
IV AC/DC DNTRCLER
Vm
deeri (Vdc);
aadaki ekil-4.99da
grld gibi olduunu
Vdc
T
30+
M.Necdet YILDIZ
150+
1
Vdc = vo (t ).dt
T0
1
Vdc =
2 / 3
3.V
Vdc = m
2
5 / 6 +
. sin(t ).d (t )
/ 6+
5 / 6 +
sin(t ).d (t )
/ 6+
3.Vm
[ cos(t )]5/ 6/ 6++
2
3.Vm
Vdc =
[ cos(5 / 6 + ) + cos( / 6 + )]
2
3.Vm
Vdc =
[(cos150o. cos sin 150o. sin ..
2
3.V
3. 3.Vm
Vdc = m 1,73.cos =
cos
2
2
Vdc =
106
IV AC/DC DNTRCLER
(Idc);
k akmnn dalga ekli
aadaki ekil-4.100de
grld gibi olduunu
akmn ortalama deeri,
Idc= Im= Vm / Z

(IA(rms));
akm ekil-4.101de
grlmekte olup, etkin deeri
etkin peryoda gre bulunabilir.
Im
0
Im
IA
t1
Idc
30+
M.Necdet YILDIZ
t2
150+
107
IV AC/DC DNTRCLER
ekil-4.101e gre, kaynak
akmnn etkin peryodu,
k= t1 / (t1+t2)
Buradan akmn etkin deeri,
IA(rms)= Im . k
ifadesinden bulunabilecektir.
Devrenin g katsays
(cos);
akm ve ilgili faz gerilimi ekil4.102de grlmektedir.
Vm

g (PS(rms));
Bir fazdan ekilen g,
olduuna gre buradan,
Vf
Im
IA
olur.
M.Necdet YILDIZ
108
IV AC/DC DNTRCLER

gre kaynak akm, kaynaktan
sadece tek ynl olarak (pozitif
ynde) ekildii iin dengesiz
ve g katsays da belirsizdir.
8) Anahtar (tristr) akm (IT);
Anahtar (tristr) akm dalga
ekli ekil-4.103deki gibidir.
Bu ekle gre anahtar akm;
IT= Im + (%30.Im)= 1,3 . Vm/R
0
Im
IT
9) Anahtar (trist.) gerilimi (VT);

VT= 3 . Vm + %30
VT= 3 . Vm . 1,3 olur.
0
VT
3.Vm
M.Necdet YILDIZ
109
IV AC/DC DNTRCLER
fazl yarm dalga kontrollu

dorultucunun rezistif ve tam
endktif ykler altnda
altrlmasnda yaplan
analizlerde her bir g
elemannn 360 derecelik bir
peryot iinde 120er derece
alt, 240 derece ise
yaltmda kald grlmtr.
Bu alma srasnda her bir
elemandan faz akm akmakta
ve her bir eleman hat
gerilimine dayanmak zorunda
kalmaktadr.
Kaynaktan ekilen akm tek
ynl olduu iin dengesizdir.
M.Necdet YILDIZ

rnek:
220V/380V-50Hz ebekede 90
uyarmada altrlan 3 fazl yarm
dalga kontrollu dorultucu,
beslediinde oluacak tm devre
parametrelerini,
parametrelerini hesaplaynz.
zm:
a) Rezistif ykte k
V dc
3 .V m
=
[1 + cos( 30 o + )]
2
110
IV AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= 3.311/6,28.(1+cos120)
Vdc= 74,28V
Idc= Vdc / R= 74,28 / 10
Idc= 7,42A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 7,42 . 74,28= 551,15W
I S ( rms ) =
Im
2
5
sin( / 3 + 2 )
)
+
6
2
IS(rms)= (31,1 / 2).0,197= 6,9A

M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3.6,9.220= 4,55kW

gerilimi,
VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V

akm,
ID Im+ %30
ID 31,1 . 1,3 40A
111
IV AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V
Vdc= (3.3.Vm / 2).cos
Vdc= 257.cos90= 0V
Idc= Im= Vm/Z= 311 / 10= 31,1A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 31,1 . 0= 0W
(ani deer).
IA(rms)= Im .k
IA(rms)= Vm / Z .[t1/(t1+t2)]
IA(rms)= 311/10 .(6,66ms / 20ms)

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3.17,94.220= 11,84kW

gerilimi,
VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V

akm,
ID Im+ %30
ID 31,1 . 1,3 40A
IA(rms)= 17,94A
M.Necdet YILDIZ
112
DEV-9
9.1) 380V/220V-50Hz ebekede 19luk saf rezistif bir yk besleyen 3
fazl yarm dalga kontrolsuz dorultucunun,
zerinde gsteriniz.
9.2) 380V/220V-50Hz ebekede, 60 uyarma asnda, 22luk rezistif
bir yk besleyen 3 fazl yarm dalga kontrollu dorultucunun,
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
113
Quiz-1
A grubu:
220V/50Hz ebekede, 5 ok endktif yk besleyen bir fazl
tam dalga tam kontrollu dorultucu devresini ve 60 alma
as iin giri-k gerilim dalga ekillerini iziniz.
B grubu:
220V/380V-50Hz ebekede, 15 rezistif yk besleyen
fazl yarm dalga kontrollu dorultucu devresini ve 60 alma
as iin giri-k gerilim dalga ekillerini iziniz.
M.Necdet YILDIZ
114
IV AC/DC DNTRCLER

kpr dorultucu (rezistif yk);

dorultucu balants rezistif ykte
alma iin ekil-4.105de
gibi kaynan ntr (N) ucu kta
kullanlmam sadece 3 fazn canl
ular kullanlmtr. Bu durumda
kpr hat gerilimlerini dorultur.
3 fazl
kaynak
IA
A
VD
+
ID
M.Necdet YILDIZ
IO
D1
D3
D5
D4
D6
D2
B
C
+
VO R
Kprdeki diyotlardan D1 ve D4, A

fazna balanm olup, D1 pozitif,
D4 ise negatif alternans iletmekle
grevlendirilmitir. Ayn ekilde D3
ve D6 diyotlar B faznn pozitif ve
negatif alternanslarn, D5 ve D2
diyotlar ise C faznn pozitif ve
negatif alternanslarn
iletmektedirler.
Diyotlara verilen bu numaralar
standarttr ve asla deitirilmez,
nk bu numaralar 120 derece
faz farkl 3 fazl gerilim altnda
alma srasnda kprdeki
diyotlarn iletime geme srasn
ifade etmektedir.
Devreye ait dalga ekilleri ekil4.106da ayrntl olarak verilmitir.
115
IV AC/DC DNTRCLER
3.Vm
0
V(ab)
V(bc)
2
V(ca)
Vh
3.Vm
Vdc
D56 D61 D12 D23 D34 D45 D56 D61
VD
3.Vm
3.Vm/R
Idc
3.Vm/R
IA
3.Vm/R
ID
M.Necdet YILDIZ

gibi, tam dalga dorultma
yaplmas halinde filtreleme
k gerilimi ok dzgn bir
ekilde olumutur.
Devrenin hat gerilimlerini
dorulttuu grlmektedir. Her
bir diyot 120 derece iletimde
kalmakta fakat 60 derecede bir
e deitirmektedir.
AC kare dalga formatnda olup
120 faz farkldr.
116
IV AC/DC DNTRCLER
deeri (Vdc);
aadaki ekil-4.107de
grld gibi olduunu
0
3.Vm
Vdc
T
60 120
M.Necdet YILDIZ
1
Vdc = vo (t ).dt
T0
2 / 3
1
Vdc =
3.Vm sin t.d (t )
/ 3 /3
Vdc =
2 / 3
3.Vm sint.d (t )
/3
Vdc =
3 3.Vm
( cost )2/ 3/ 3
Vdc =
3 3.Vm
[(cos(2 / 3) cos( / 3))]
3 3.Vm
3 3.Vm
Vdc =
[(0,5 0,5)] =
.1
3 3.Vm
Vdc =
117
IV AC/DC DNTRCLER

(Idc);
k akmnn dalga ekli
aadaki ekil-4.108de
grld gibi olduunu
0
3.Vm/R
Idc
T
60 120
M.Necdet YILDIZ
1
I dc = io (t ).dt
T0
2 / 3
1
I dc =
3.I m sint.d (t )
/ 3 / 3
I dc =
2 / 3
3.I m sint.d (t )
/3
I dc =
3 3.I m
( cost )2/ 3/ 3
I dc =
3 3.I m
[(cos(2 / 3) cos( / 3))]
3 3.I m
3 3.I m
I dc =
[(0,5 0,5)] =
.1
3 3.I m Vdc
I dc =
=
118
IV AC/DC DNTRCLER

(IA(rms));
akm ekil-4.109da
grlmekte olup etkin deeri
ekil-4.109da verilen kaynak

akmn 3.Vm / R tepe
deerli bir kare dalga olarak
kabul edersek zm
kolaylaacaktr. Bu durumda
akmn etkin peryodu,
k= t1 / (t1+t2) olacaktr.
IA(rms)= Im . k veya,
IA(rms)= (3.Vm / R) . k olur.
3.Vm/R
IA
t1
60
M.Necdet YILDIZ
t2
240

g (PS(rms));
119
IV AC/DC DNTRCLER
Devrenin g katsays
(cos);
akm ve ilgili hat gerilimi ekil4.110da grlmektedir.
0
3.Vm
Vh
3.Vm/R

gre kaynak akm, kaynak
gerilimine gre kadar (30)
geridedir. Bu durumda,
cos= cos30= 0,866 dr.
2

ekli ekil-4.111deki gibidir.
ID= Im+(%30.Im)= 1,3 . 3.Vm/R
0
IA
3.Vm/R
IA1
M.Necdet YILDIZ
ID
120
IV AC/DC DNTRCLER

VD= 3 . Vm + %30
VD= 3 . Vm . 1,3 olur.
0

3 fazl kontrolsuz kpr dorultucu

devre balants endktif yk iin
ekil-4.113de gsterilmitir.
ekilden grld gibi yke ters
paralel bir serbest gei diyodu
balanmamtr.
ekil-4.114de ise devreye ait
temel dalga ekilleri grlmektedir.
3 fazl
kaynak
IA
A
VD
3.Vm
M.Necdet YILDIZ
VD
+
ID
D1
D4
IO
D3
D6
D5
+
VO
-
D2
121
IV AC/DC DNTRCLER
0
3.Vm
V(ab)
V(bc)
2
V(ca)
Vh
3.Vm
Vdc
D56 D61 D12 D23 D34 D45 D56 D61
VD
3.Vm
3.Vm/R
Idc
3.Vm/R
IA
3.Vm/R
ID
M.Necdet YILDIZ

gibi, tam dalga dorultma
yaplmas halinde filtreleme
k gerilimi ok dzgn bir
ekilde olumutur.
Devrenin hat gerilimlerini
dorulttuu grlmektedir. Her
bir diyot 120 derece iletimde
kalmakta fakat 60 derecede bir
e deitirmektedir.
AC kare dalga formatnda olup
120 faz farkldr.
122
IV AC/DC DNTRCLER
deeri (Vdc);
aadaki ekil-4.115de
grld gibi olduunu
gerilimin ortalama deeri
rezistif ykteki eitlikle ayndr.
0
3.Vm

(Idc);
k akmnn dalga ekli
aadaki ekil-4.116da
grld gibi olduunu
gerilimin ortalama deeri,
Idc= Im= 3 . Vm / Z olacaktr.
3.Vm/Z
Vdc
IO
T
60 120
M.Necdet YILDIZ
T
60 120
123
IV AC/DC DNTRCLER

(IA(rms));
akm ekil-4.117de
ekil-4.117de verilen kaynak

akmn 3.Vm / R tepe
deerli bir kare dalga olarak
kabul edersek zm
kolaylaacaktr. Bu durumda
akmn etkin peryodu,
k= t1 / (t1+t2) olacaktr.
IA(rms)= Im . k veya,
IA(rms)= (3.Vm / R) . k olur.
3.Vm/R
IA
t1
60
M.Necdet YILDIZ
t2
240

etkin g (PS(rms));
124
IV AC/DC DNTRCLER
Devrenin g katsays
(cos);
akm ve ilgili hat gerilimi ekil4.118de grlmektedir.
0
3.Vm
Vh
3.Vm/R

gre kaynak akm, kaynak
gerilimine gre kadar (30)
geridedir. Bu durumda,
cos= cos30= 0,866 dr.
2

ekli ekil-4.119daki gibidir.
ID= Im+(%30.Im)= 1,3 . 3.Vm/R
0
IA
3.Vm/R
ID
M.Necdet YILDIZ
125
IV AC/DC DNTRCLER

ekilden grld gibi hat
geriliminin tepe deerine blokaj
yapmaktadr. Bu durumda
VD-T= 3 . Vm + %30
VD-T= 3 . Vm . 1,3 olur.
0
VD
3.Vm
M.Necdet YILDIZ

rnek:
altrlan 3 fazl tam dalga
kontrolsuz dorultucu,
hesaplaynz.
zm:
a) Rezistif ykte k
Vdc= 3 . 3 . Vm /
126
IV AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= 3 . 1,73 . 311 / 3,14
Vdc= 514V
Idc= Vdc / R= 514 / 10
Idc= 51,4A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 51,4 . 514= 26,42kW
k= t1 / T= 6,66ms / 10ms= 0,66
IA(rms)= (3 . Vm / R) . k
IA(rms)= (3 . 311 / 10) . 0,66
IA(rms)= 43,7A
M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3.43,7.220= 28,84kW

gerilimi,
VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V

akm,
ID 3.Vm/R + %30
ID 53,8 . 1,3 70A
127
IV AC/DC DNTRCLER
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V
Vdc= 3.3.Vm /
Vdc= 3.3.311 / 3,14
Vdc= 514V
Idc= Im= 3.Vm/Z= 538 / 10= 53,8A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 53,8 . 514= 27,65kW
IA(rms)= Im .k
IA(rms)= 3.Vm / Z .[t1/(t1+t2)]
IA(rms)= 538/10 .(6,66ms / 10ms)

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3.43,7.220= 28,84kW

gerilimi,
VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V

akm,
ID 3.Vm/R + %30
ID 53,8 . 1,3 70A
IA(rms)= 43,7A
M.Necdet YILDIZ
128
IV AC/DC DNTRCLER


dorultucu g devresi balants
rezistif yk iin ekil-4.121de
gsterilmitir.
Bu devrede de 1 fazl kprde
olduu gibi srme kolayl
asndan stteki elemanlar tristr,
alttaki elemanlar ise diyottur.
ekilden grld gibi, 3 faz

devresini srmek iin, daha nce
3 faz yarm dalga kontrollu
dorultucu devresini srmekte
kullanlan 3 fazl uyarma devresi
aynen kullanlmtr.
Bu devreye ait temel dalga
ekilleri aada ekil-4.122de
ayrntl olarak verilmitir.
+ ne
IT
3 fazl
kaynak
IA
A
VD
+
IO
T1
T2
T3
B
C
M.Necdet YILDIZ
Pals
retc.1
D2
D3
T2 - G
+
VO R
-
+ ne
Pals
retc.2
T3 - G
Sync-A
Sync-B
+ ne
D1
Pals
retc.3
Sync-C
129
IV AC/DC DNTRCLER
0
3.Vm
V(ab)
V(bc)
2
V(ca)
Vh
3.Vm
Vdc
VT
3.Vm
3.Vm/R
Idc
3.Vm/R
IT
3.Vm/R
IA
M.Necdet YILDIZ

gibi, T1 tristr Vab geriliminin,
T2 tristr Vbc geriliminin, T3
tristr ise Vca geriliminin
90nc derecesinde
uyarlmtr.
Bunun sonucunda k
gerilimi ve k akm kesikli
olarak olumutur.
A fazndan ekilen akm ise T1
iletimde olduunda pozitif, T2
iletimde olduunda negatif
olarak akmakta, T3 iletimde
olduuna ise A fazndan
herhangi ynde bir akm
akmamaktadr.
130
IV AC/DC DNTRCLER
deeri (Vdc);
aadaki ekil-4.123de
grld gibi olduunu
gerilim ortalama deeri 60
derece iin yandaki gibidir.
60 iin
V dc
V dc =
V dc
V dc
M.Necdet YILDIZ
( t ). dt
3 .V m sin t .d ( t )
2 / 3
sin t .d ( t )
3 3 .V m
( cos t )
2
3 3 .V m
=
[ (cos cos )]
2
3 3 .V m
=
2
V dc =
3.Vm
Vdc
1
=
T
V dc =
3 3 .V m
(1 + cos )
2
131
IV AC/DC DNTRCLER

(Idc);
k akmnn dalga ekli
aadaki ekil-4.124de
grld gibi olduunu
akmn ortalama deeri 60
derece iin yandaki gibidir.
0
3.Vm/R
Idc
60 iin
I dc
1
=
T
I dc =
M.Necdet YILDIZ
( t ). dt
3 . I m sin t .d ( t )
2 / 3
I dc
3 3 .I m
=
2
I dc
3 3 .I m
( cos t )
=
2
sin t .d ( t )
I dc =
3 3 .I m
[ (cos cos )]
2
I dc =
3 3 .I m
V
(1 + cos ) = dc
2
R
132
IV AC/DC DNTRCLER
(IA(rms));
akm ekil-4.125de
I A( rms )
I A( rms ) =
I A( rms ) =
I m2
I A ( rms )
I A( rms )
IA
2
2
[
I
.
sin(
t
)]
.d (t )
3.Vm/R
1
2
=
[
i
(
t
)]
.dt
s
T 0
2
sin
(t ).d (t )
I m2 t sin( 2t )
=
[
]
2
4
I
t sin( 2t )
= m [
]
2
2
Im
sin( 2 )
sin( 2 )
[(
)(
)]
2
2
2
I
sin 2
= m 1 +
2
2
I A( rms ) =
M.Necdet YILDIZ
I A( rms )
133
IV AC/DC DNTRCLER

g (PS(rms));
akm ve ilgili hat gerilimi yan
tarafta ekil-4.126da
grlmektedir.
ekilden grld gibi,
kaynak akm, kaynaktan
kesikli olarak ekilmekte ve
g katsays aadaki ekil
zerinden tam olarak
belirlenememektedir.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda g katsays,
aktif gcn grnr gce
oranndan yani,
cos= P / Sden bulunabilir.
0
3.Vm
Vh
3.Vm/R
IA
134
IV AC/DC DNTRCLER
Anahtar (diyot-tristr) akm

(ID);
Devredeki anahtar (diyottristr) akmnn dalga ekli
ekil-4.127deki gibidir. Bu
ekle gre anahtar akm, dier
uygulamalarda da olduu gibi,
zerinden geen akmn tepe
deerine en az %30 tolerans
pay eklenerek bulunabilir.
ID= Im+(%30.Im)= 1,3 . 3.Vm/R
0
Anahtar (diyot-tristr) gerilimi

(VD);
Devredeki anahtar (diyottristr) geriliminin dalga ekli
ekle gre anahtar gerilimi de,
dier uygulamalarda da olduu
gibi, zerindeki gerilimin tepe
VD= 1,3 . 3.Vm
0
3.Vm/R
VO
IT
3.Vm
M.Necdet YILDIZ
135
IV AC/DC DNTRCLER


endktif yk iin ekil-4.129da
gsterilmitir.
olduu gibi srme kolayl
asndan stteki elemanlar tristr,
alttaki elemanlar ise diyottur.
ekilden grld gibi, 3 faz

aynen kullanlmtr.
ekilleri aada ekil-4.130da
+ ne
IT
3 fazl
kaynak
IA
A
VD
+
Pals
retc.1
T1
T2
Dm
B
C
M.Necdet YILDIZ
T3
D2
D3
D1
T2 - G
+
VO R
IO
+ ne
Pals
retc.2
T3 - G
Sync-A
Sync-B
+ ne
Pals
retc.3
Sync-C
136
IV AC/DC DNTRCLER
0
3.Vm
V(ab)
V(bc)
2
V(ca)
Vh
3.Vm
Vdc
VT
3.Vm
3.Vm/Z
Idc
3.Vm/Z
IT
3.Vm/Z
IA
M.Necdet YILDIZ

gibi, T1 tristr Vab geriliminin,
T2 tristr Vbc geriliminin, T3
tristr ise Vca geriliminin
90nc derecesinde
uyarlmtr. Bu durumda k
akm serbest gei diyodunun
etkisiyle dz olarak
gereklemitir.
A fazndan ekilen akm ise T1
iletimde olduunda pozitif, T2
iletimde olduunda negatif
olarak akmakta, T3 iletimde
olduuna ise A fazndan
herhangi ynde bir akm
akmamaktadr.
137
IV AC/DC DNTRCLER
deeri (Vdc);
aadaki ekil-4.131de
grld gibi olduunu
gerilim ortalama deeri rezistif
ykle ayndr.

(Vdc);
k akm dalga ekli
aadaki ekil-4.132de
grld gibi olduunu
Idc= Im= 3.Vm / Z olacaktr.
3.Vm
3.Vm/Z
Vdc
Idc
M.Necdet YILDIZ
138
IV AC/DC DNTRCLER

(IA(rms));
akm ekil-4.133de
0
t2
t3
3.Vm/Z
IA
t1
M.Necdet YILDIZ

AC kare dalga formatnda olan
kaynak akm ancak etkin
peryotla yaklak olarak
Bu durumda etkin peryot,
k= t1 / [t1+(t2+t3)/2]
Etkin peryodu kullanarak
kaynak akmnn etkin deeri,
IS(rms)= Im . k
veya,
IS(rms)= (3.Vm / Z) . k
eitliinden
139
IV AC/DC DNTRCLER

g (PS(rms));
aktif gcn grnr gce
oranndan yani,
cos= P / Sden bulunabilir.
0
3.Vm

tarafta ekil-4.134de
grlmektedir. ekilden
grld gibi, kaynak akm,
kaynaktan kesikli olarak
ekilmekte ve g katsays
aadaki ekil zerinden tam
olarak belirlenememektedir.
M.Necdet YILDIZ
Vh
3.Vm/Z
IA
140
IV AC/DC DNTRCLER

(ID);
ID= Im+(%30.Im)= 1,3 . 3.Vm/Z
0

(VD);
ekil-4.136daki gibidir. Bu
VD= 1,3 . 3 . Vm
0
3.Vm/Z
VT
IT
3.Vm
M.Necdet YILDIZ
141
IV AC/DC DNTRCLER

rnek:
altrlan 3 fazl tam dalga yarm
kontrollu dorultucu,
parametrelerini,
zm:
a) Rezistif ykte k geriliminin
ortalama deeri,
V dc =
3 3 .V m
(1 + cos )
2
M.Necdet YILDIZ
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V

Vdc= 3.1,73.311/6,28(1+cos90)
Vdc= 257V
Idc= Vdc / R= 257 / 10
Idc= 25,7A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 25,7 . 257= 6,6kW
k= t1 / T= 5ms / 10ms= 0,5
IA(rms)= (3 . Vm / Z) . k
IA(rms)= (3 . 311 / 10) . 0,5
IA(rms)= 37,66A
142
IV AC/DC DNTRCLER

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3.37,66.220= 24,85kW
Rezistif ykte anahtar (diyottristr) gerilimi,

VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V
Rezistif ykte anahtar (diyottristr) akm,

ID 3.Vm/R + %30
ID 53,8 . 1,3 70A
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V
Vdc= (3.3.Vm / ) . (1+cos90)
Vdc= (3.3.311 / 6,28) . (1+0)
Vdc= 257V
Idc= Im= 3.Vm/Z= 538 / 10= 53,8A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 53,8 . 257= 13,82kW
IA(rms)= Im .k
IA(rms)= 3.Vm / Z .[t1/(t1+t2)]
IA(rms)= 538/10 .(5ms / 10ms)
IA(rms)= 37,66A
M.Necdet YILDIZ
143
IV AC/DC DNTRCLER

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3.37,66.220= 24,85kW
Endktif ykte anahtar (diyottristr) gerilimi,

VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V
Endktif ykte anahtar (diyottristr) akm,

ID 3.Vm/R + %30
ID 53,8 . 1,3 70A
M.Necdet YILDIZ
Bilindii gibi yarm kontrollu

kprnn endktif ykte
altrlmas durumunda
ykten kaynaa doru enerji
transferi olamamakta ve
aadaki ekil-4.137den
grld gibi dorultucu
sadece 1. blgede
almaktadr. Dorultucunun
ift blgede alabilmesi iin
tam kontrollu dorultucu
olmas gerekecektir.
VO
VO
IO
Yarm
Kontrollu
IO
Tam
Kontrollu
144
IV AC/DC DNTRCLER


gsterilmitir.
olduu gibi kprdeki tm
elemanlar tristrdr ve serbest
gei diyodu kullanlmamtr.
ekilden grld gibi, 3 faz tam

yaltma yaplarak kullanlmtr.
ekilleri aada ekil-4.139da
+ ne
3 fazl
kaynak
IA
A
VD
+
IO
T1
T3
T5
B
C
M.Necdet YILDIZ
T4
T6
T2
+
VO
-
T1 iin gsterilen bu
dzenek dierleri iin
de aynen kullanlacak
T4
Pals
- retc.1
T3
+ ne
T6
- retc.2
T5
+ ne
T2
Pals
- retc.3
Sync-A
Pals
Sync-B
Sync-C
145
IV AC/DC DNTRCLER
0
3Vm

V(ab) V(bc)
V(ca)
Vh
3.Vm
Vdc
T56 61 12 23 34
45 56
VT1
3.Vm
3.Vm/Z
Idc
3.Vm/Z
IT
3.Vm/Z
IS
M.Necdet YILDIZ

gibi, devredeki tristrler tpk 3
fazl kontrolsuz kprdeki
diyotlarn doal hareketlerinde
olduu gibi uyarlmlardr.
Burada kullanlan uyarma
teknii ile her bir tristr 120
derece iletimde tutulmakta, her
60 derecede e deitirmekte
ve kta hat gerilimini
dorultarak kontrol etmektedir.
60 derecelik uyarma as iin
izilen bu ekilde negatif
ksmlar olumamtr. A
bydke gerilim negatife
doru sarkmaktadr.
146
IV AC/DC DNTRCLER
deeri (Vdc);
aadaki ekil-4.140da
grld gibi olduunu
gerilim ortalama deeri iin
yandaki gibi olacaktr.
0
1
Vdc = vo (t ).dt
T 0
1
Vdc =
/3
T56 61 12 23 34
T
60 120
+ +
M.Necdet YILDIZ
3.V
sin t.d (t )
/ 3+
2 / 3 +
3 3.Vm
sin t.d (t )
Vdc =
3 3.Vm
( cos t )2/ 3/ +3+
Vdc =
3 3.Vm
Vdc =
/ 3+
3.Vm
Vdc
2 / 3 +
45 56
Vdc =
[ cos( 2 / 3 + ) + .....
3 3 .Vm
cos
147
IV AC/DC DNTRCLER

(Vdc);
k akm dalga ekli
aadaki ekil-4.141de
grld gibidir. Bu durumda
Idc= Im= 3.Vm / Z olacaktr.
0

(IA(rms));
akm ekil-4.142de
grlmekte olup etkin deeri,
k= t1 / (t1+t2)
IS(rms)= Im . k
IS(rms)= (3 . Vm / Z) . k
0
3.Vm/Z
3.Vm/Z
Idc
IT
M.Necdet YILDIZ
t1
T
148
IV AC/DC DNTRCLER

g (PS(rms));
cos= cos(60+/2)
0
3.Vm

tarafta ekil-4.143de
grlmektedir.
ekilden grld gibi,
kaynak akm, kaynaktan ift
ynl ve kesikli olarak
ekilmekte ve bu akm
peryodik olarak deimektedir.
M.Necdet YILDIZ
Vh
3.Vm/Z
IT
149
IV AC/DC DNTRCLER

(IT);
IT= Im+(%30.Im)= 1,3 . 3.Vm/Z
0

(VT);
VT= 1,3 . 3.Vm
0
3.Vm/Z
VT1
IT
3.Vm
M.Necdet YILDIZ
150
IV AC/DC DNTRCLER

rnek:
uyarmada altrlan 3 fazl tam
dalga tam kontrollu dorultucu,
parametrelerini,
zm:
a) Rezistif ykte k geriliminin
ortalama deeri,
Bu tr bir dorultucu rezistif

ykte kullanlmaz, kullanlacak
olursa yarm kontrollu gibi olur.
M.Necdet YILDIZ
Vm= Vrms.2= 220.2= 311V
Vdc= (3.3.Vm / ) . cos90
Vdc= (3.3.311 / 6,28) . 0
Vdc= 0V
Idc= Im= 3.Vm/Z= 538 / 10= 53,8A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 53,8 . 0= 0kW (ani deer).
IA(rms)= Im .k
IA(rms)= 3.Vm / Z .[t1/(t1+t2)]
IA(rms)= 538/10 .(6,66ms / 10ms)
IA(rms)= 43,9A
151
IV AC/DC DNTRCLER

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3.43,9.220= 28,97kW
Endktif ykte anahtar (diyottristr) gerilimi,

VD 3.Vm+ %30
VD 3.311 . 1,3 700V
Endktif ykte anahtar (diyottristr) akm,

ID 3.Vm/R + %30
ID 53,8 . 1,3 70A
M.Necdet YILDIZ
Bilindii gibi tam kontrollu

kpr dorultucu k gerilimi
ok endktif ykte, pozitif
maksimum ile negatif
maksimum arasnda
deimekte ve dorultucu ift
ynl almaktadr.
DC motorlarda yn deiimi
iin iftli kullanlan bu devre ile
ekil-4.146da grld gibi 4
blgeli alma salanabilir.
VO
VO
IO
Tam
Kontrollu
IO
iftli
Dorultucu
152
IV AC/DC DNTRCLER
3 fazl tam kontrollu ift kpr

dorultucu;
3 fazl tam kontrollu ift kpr

gsterilmitir.
Bu devrede de 1 fazl uygulamada
olduu gibi iki tan kontrollu kpr
birbirine ters paralel olarak
balanmtr.
3 fazl
kaynak
IA
A
VD
+
T1
T3
T5
M.Necdet YILDIZ
T4
T6
Devrenin uyarmasnda ise daha

nce aklanan tam kontrollu
uyarma dzeneinden iki adet
kullanlmal ve bu devreler de 1
fazl ift kpr dorultucuda
olduu gibi bir lojik kontrol
devresiyle kontrol edilmelidir.
Bilindii gibi bu devre tek tek ya
da daima 1+2= 180 artn
salayacak ekilde uyarlmaldr.
T2
IO
M
B
C
+
VO
-
T6
T4
C
B
T5
T3
T1
T2
A
3 fazl
kaynak
153
DEV-10
10.1) 380V/220V-50Hz ebekede 19luk saf rezistif bir yk besleyen 3 fazl tam dalga
kontrolsuz dorultucunun,
a) Devre emasn tam olarak iziniz, akm ve gerilim ynlerini devre zerinde
gsteriniz.
10.2) 380V/220V-50Hz ebekede, 120 uyarma asnda, 22luk rezistif bir yk
besleyen 3 fazl tam dalga yarm kontrollu dorultucunun,
gsteriniz.
10.2) 380V/220V-50Hz ebekede, 60 uyarma asnda, 10luk rezistif bir yk besleyen
3 fazl tam dalga tam kontrollu dorultucunun,
gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
154
Blm-5
AC-AC
Dntrcler
M.Necdet YILDIZ
V AC/AC DNTRCLER
Giri:
AC kyclar (AC-AC
dntrcler), ebekeden
aldklar sabit genlik ve
frekansl AC gerilimi ileyerek
kna yine AC olarak veren
g elektronii devreleridir.
Bu devreleri genel olarak 2
gruba ayrmak mmkndr.
Bu gruplar,
1) AC voltaj kontrolcular,
2) Direkt frekans eviricilerdir.
Bu gruplardan birincisi olan AC
voltaj kontrolcular, giriine
uygulanan AC gerilimin sadece
genliini kontrol eder.
M.Necdet YILDIZ

kinci grupta yer alan direkt

frekans eviriciler ise girilerine
uygulanan AC gerilimin hem
genliini hem de frekansn
kontrol edebilmektedirler.
AC kyclar bu zellikleriyle 3
farkl alanda ok yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bu alanlar,
1) Is kontrolu,
2) Ik kontrolu,
3) Motor kontroludur.
Is ve k (aydnlatma)
kontrolunda sadece AC voltaj
kontrolcular, motor kontrolunda
ise her iki grup AC kyc da
V AC/AC DNTRCLER
Temel g eleman olarak
tristr, triyak ve diyot kullanlan
AC kylarn alt gruplar ise
aada grld gibidir.
AC voltaj kontrolcular;
1) 1 fazl AC voltaj
kontrolcular,
1a- Ama-kapama kontrollu,
1b- Faz as kontrollu,
2) 3 fazl AC voltaj
kontrolcular,
2a- Ama-kapama kontrollu,
2b- Faz as kontrollu,
Direkt frekans eviriciler (DF)

1) 1 fazdan-1 faza DF,
2) 3 fazdan-1 faza DF,
3) 3 fazdan-3 faza DF.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Ama-Kapama Kontrollu

AC Voltaj Kontrolcu (rezistif yk);
ekil-5.1de 1 fazl amakapama kontrollu AC voltaj
kontrolcu devre balants
grlmektedir. Grld gibi
tristrler bir ine pals reteciyle
pals retecinin izin girii ise bir
PWM ile kontrol edilmektedir.
Sync
ne
Pals
- reteci
T1
Is, IT T1
+
Vs
-
T2
T2
+ VT -
Io
+
Vo
-
=0
zin
PWM
reteci
0-%100
k
3
V AC/AC DNTRCLER
ekil-5.2de devrenin uyarma, ekil5.3de ise g devresi dalga ekilleri
e zamanl olarak verilmitir.
Vm
VS
4
t
Vm
4
t
VS
Vm
VO
Vm
VGK1
VT
Im
VGK2
VZN
IS
Im
IO-T
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
V AC/AC DNTRCLER
ekil-5.1de grlen ama

kapama kontrollu AC voltaj
kontrolcu devresini, dk ve
orta gler iin, ekil-5.4 ve
sadece bir triyak kullanarak
da yapmak mmkndr.
+ PWM
VPWM
t1
t2
t
Vm
k
+ VT -
M.Necdet YILDIZ
VO
reteci
- 2x%50
Is, IT
+
Vs
-
VS
Vm
%0 %100
Vm
Io
+
Vo
-
VT
Im
IS,T,O
V AC/AC DNTRCLER
ekil-5.1 ve 5.5den grld
gibi 1 fazl ama kapama
kontrollu AC voltaj kontrolcu
devresi hem birbirine ters
paralel balanm tristrlerle
hem de triyak kullanarak
yaplabilmektedir.
Tristrler kullanldnda ine
pals reteci alternansn hemen
banda pals retecek ekilde
ayarlanp, izin girii bir PWM
sinyali ile kontrol edilmektedir.
Triyak kullanldda ise PWM
sinyali dorudan triyak giriine
uygulanabilmekte ve amakapama kontrolu olmaktadr.
M.Necdet YILDIZ

ekil-5.3 ve 5.5de grlen

temel dalga ekillerinden
1) k geriliminin etkin deeri,
2) k akmnn etkin deeri,
3) Etkin (rms) k gc,
deeri,
6) G katsays,
7) Anahtar gerilimleri,
8) Anahtar akmlar,
V AC/AC DNTRCLER
k gerilimin etkin deeri;
1 fazl ama-kapama kontrollu
AC voltaj kontrolcunun rezistif
ykte altrlmasnda, yk
Bu durumda etkin k gerilimi
eitlii rezistif yk iin yan
taraftaki gibi hesaplanacaktr.
Vm
VO
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
VO ( rms )
k
2
=
[
(
)]
.dt
v
t
o
T 0
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
k
2
2
.
sin
(t ).d (t )
V
m
2 0
k .( 2 .VS ( rms ) ) 2
2
2
sin
(t ).d (t )
0
k .2.VS2( rms ) t sin 2(t ) 2

.[
]0
2
2
4
k .VS2( rms )
.[(
2
0) (0)]
2
k .VS2( rms )
.( ) = k .VS2( rms )
VO ( rms) = VS ( rms) . k = VS ( rms) .

t1
t1 + t2
7
V AC/AC DNTRCLER
k akmnn etkin deeri;
zerinden aadaki ekil5.7de dalga ekli verilen
akmn geeceini belirtmitik.
Bu durumda etkin k akm
Im
IO
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
I O ( rms )
k
2
=
[
i
(
t
)]
.dt
o
T 0
I O ( rms ) =
I O ( rms ) =
I O ( rms ) =
I O ( rms ) =
k
2
2
2
I
.
sin
(t ).d (t )
m
k .( 2 .I S ( rms ) ) 2
2
sin
(t ).d (t )
k .2.I S2( rms ) t sin 2(t ) 2

.[
]0
2
2
4
k .I S2( rms )
.[(
2
0) (0)]
2
k .I S2( rms )
I O ( rms ) =
.( ) = k .I S2( rms )
1
VO ( rms)
I O ( rms ) = I S ( rms ) . k =
R
V AC/AC DNTRCLER
Etkin k gc;
Bilindii gibi etkin k gc,
PO(rms)= IO(rms) . VO(rms)
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
Kaynak akm etkin deeri;

Kaynaktan ekilen akmn
ekil-5.8deki gibi olduunu
belirtmitik. Buna gre,
I S ( rms ) =
Im
M.Necdet YILDIZ
t2
[i
k
2
( t )] 2 .dt
0
2
2
2
.
sin
( t ). d ( t )
I
m
k .( I m ) 2
2
2
sin
( t ). d ( t )
0
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
2
k . I m2
.[(
0 ) ( 0 )]
2
2
I S ( rms )
t1
k . I m2 t sin 2 ( t ) 2
.[
]0
2
2
4
IS
k
T
I S ( rms )
k . I m2
k . I m2
=
.( ) =
2
1
2
I
I
t1
= m . k = m .
2
2 t1 + t 2
V AC/AC DNTRCLER
Kaynaktan ekilen g;
Bilindii gibi etkin giri gc,
PS(rms)= IS(rms) . VS(rms)
Kyc yaltma (off) getiinde

ise akmn olmad
grlmektedir.
Vm
G katsays (cos);
G katsays kaynaktan
verilen gerilim ile kaynaktan
ekilen akm arasndaki ann
cos deeridir. ekil-5.9da
kaynak gerilimi ve akm
grlmektedir.
Buradan, kyc iletimde (on)
iken faz kaymas olmad
grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
VS
Im
IS
10
V AC/AC DNTRCLER
Bilindii gibi, devrede
kullanlan g anahtarlarnn
gerilimi, bloke ettikleri gerilimin
tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
Anahtarlar zerindeki gerilim
ekil-5.10daki gibi olduuna
gre anahtar gerilimi,
VT= Vm + (%30.Vm)= 1,3.Vm
olarak hesaplanabilmektedir.
Vm
VT
M.Necdet YILDIZ
Anahtar (tristr-triyak) akm;

Yine bilindii gibi, devrede
zerlerinden geirilen akmn
tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
Anahtarlar zerindeki akm
ekil-5.11deki gibi olduuna
gre anahtar akm,
IT= Im + (%30.Im)= 1,3.Vm / R

Im
IT
11
V AC/AC DNTRCLER

AC Voltaj Kontr. (endktif yk);
ekil-5.12de 1 fazl amakapama kontrollu tristrl AC
voltaj kontrolcu devresinin
endktif ykte balants
grlmektedir. Devrede yke
ters paralel serbest gei
diyodu kullanlamamaktadr.
T1
Is, IT T1
+
Vs
-
T2
T2
+ VT -
M.Necdet YILDIZ
Io
+
Vo
-
ekil-5.12de grlen devrede

endktif yk kullanlmas
durumunda, zellikle kaynak
frekansna yakn frekanslarda
(10Hz-50Hz) anahtarlama
yapldnda, zellikle ykn
ok endktif olmas
durumlarnda, yk zerindeki
enerjinin boalmas nedeniyle
tristrler hemen yaltma
Sync
geememekte ve dolaysyla
+ ne
: 0
da paralelindeki tristrn de
Pals
hemen iletime gemesine
- reteci
engel olmaktadr.
zin
Devreye ait dalga ekilleri
PWM
reteci
ekil-5.13-5.14de verilmitir.
0-%100
12
V AC/AC DNTRCLER
ekil-5.13de devrenin uyarma,
ekil-5.14de ise g devresi dalga
ekilleri e zamanl olarak verilmitir.
Vm
VO
Vm
VGK1
VGK2
VT
t
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
4
t
Im
IO
VZN
VS
Vm
VS
Vm
Im
IS-T
t
13
V AC/AC DNTRCLER

kontrolcu devresinin triyak ile
yaplm olan versiyonunun
endktif yk altnda almas
ekil-5.15 ve 5.16da ayrntl
olarak grlmektedir.
+ PWM
VPWM
t1
t2
t
Vm
k
+ VT -
M.Necdet YILDIZ
VO
reteci
- 2x%50
Is, IT
+
Vs
-
VS
Vm
%0 %100
Vm
Io
+
Vo
-
VT
Im
IS,T,O
14
V AC/AC DNTRCLER
Her iki devreden de grld
gibi, yk endktif olmasna
ramen serbest gei diyodu
kullanlamamtr. Bunun
nedeni k geriliminin AC
olmasdr. Balanacak olan
diyot hangi ynde olursa olsun
ksa devreye yol aacaktr.
Dalga ekillerinden grld
gibi, serbest gei diyodu
kullanlamad iin tristrler
veya triyak yk tarafndan
fazladan iletimde tutulmakta ve
ancak ykn enerjisi bittiinde
( asnda) tristr veya triyak
yaltma geebilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda daha nceki

devrelerde olduu gibi temel
dalga ekillerinden
yararlanarak genel eitlikler
kartlamayacaktr.
Bunun nedeni, ykn
endktiflik derecesine gre
dalga eklinin uzamas veya
ksalmasdr.
Dk endktiflie sahip olan
yklerde bu devreler aynen
kullanlp oluan dalga
ekillerine gre hesaplama
yaplabilir. Yksek endktif
yklerde ise kontrollu bir
serbest gei kullanlmaldr.
15
V AC/AC DNTRCLER
Ama kapama kontrolu

yntemi incelemelerden de
grld gibi, kesikli yaps
gerei, AC voltaj kontrolcularn
temel kullanm alanlarndan
olan motor kontrolunda ve k
kontrolunda kullanlamaz.
Kullanld taktirde motorlarda
kesik kesik enerjilenmeden
dolay performans kayb
oluur. Ayn ekilde n
dk frekansta yanp snmesi
kontrol deildir.
Bu yntem sadece s
kontrolunda ok verimli olarak
kullanlmaktadr.
M.Necdet YILDIZ

rnek:
220V-50Hz ebekede 10Hz
ferkansl %50 etkin peryotlu
uyarmada altrlan ama
kapama kontrollu 1 fazl AC kyc
devresinin,
parametrelerini,
zm:
a) Rezistif ykte k
geriliminin etkin deeri,
VO(rms)= VS(rms) . k
16
V AC/AC DNTRCLER
k= t1/(t1+t2)= %50= 0,5

VO(rms)= 220V . 0,5
VO(rms)= 155,56V
k akm etkin deeri,
IO(rms)= VO(rms) / R= 155,56 / 10
IO(rms)= 15,5A
Etkin k gc,
PO(rms)= IO(rms).VO(rms)
PO(rms)= 155,5 . 15,5= 2,41kW
Im= Vm/R= 220.2 / 10= 31,1A
IS(rms)= (Im/2) . k
IS(rms)= (31,1/1,41) . 0,5
IS(rms)= 15,5A
M.Necdet YILDIZ

ekilen etkin g,
PS(rms)= 15,5 . 220= 3,41kW
Rezistif ykte anahtar (tristrtriyak) gerilimi,

VD Vm+ %30
VD 311 . 1,3 400V
Rezistif ykte anahtar (tristrtriyak) akm,

ID Vm/R + %30
ID 31,1 . 1,3 40A
17
V AC/AC DNTRCLER
AC voltaj kontrolcularda
kullanlan ikinci kontrol
ynteminin faz as kontrolu
yntemi olduunu belirtmitik.
Bu yntemde devrede
kullanlan tristrler veya triyak
hi ara vermeden tm
alternanslarda srekli olarak
uyarlmaktadr.
k geriliminin deitirilmesi
ilemi ise tristr veya
triyaklarn uyarma alarnn 0180 arasnda deitirilmesiyle
olmaktadr. Ik (dimmer) ve
motor kontrolunda kullanlan
bu yntem yanda incelenmitir.
M.Necdet YILDIZ
1 Fazl Faz As Kontrollu AC

Voltaj Kontrolcu (rezistif ykte);
ekil-5.17de 1 fazl faz as
Devreyenin almasn
ise ekil-5.18de ayrntl olarak
verilmitir.
Sync
ne
Pals
- reteci
Is, IT T1
+
Vs
-
T2
T2
+ VT -
T1
Io
+
Vo
-
zin
18
V AC/AC DNTRCLER
Vm
VS
VGK1
VGK2
Vm
VO
Vm
VT
Vm
IS-T-O
M.Necdet YILDIZ

her iki tristre de srekli olarak
kendi alternanslarnda pals
verilmekte ve uyarlmaktadr.
Her iki tristrn de uyarma
alar kendi alternanslar
iinde 0 ile 180 arasnda
Bu sayede de ekilden
grld gibi devre
kndaki AC gerilimin etkin
deeri sfr ile kaynak gerilimi
arasnda deitirilebilmektedir.
ekilden grld gibi
devrede kaynak, anahtar ve
yk akmlar tamamen ayndr.
19
V AC/AC DNTRCLER
ekil-5.17de grlen faz as

devresini, dk ve orta gler
iin, ekil-5.19 ve ekil5.20de grld gibi sadece
bir triyak kullanarak da
yapmak mmkn olmaktadr.
Vm
VS
VGA1
Vm
VO
Sync
ne
Pals
- reteci
4
t
t
t
Vm
VT
Is, IT
zin
1
+
Vs
-
+ VT Io
M.Necdet YILDIZ
+
Vo
-
Vm
IS-T-O
20
V AC/AC DNTRCLER
ekil-5.17 ve 5.19dan
grld gibi 1 fazl faz as
devresi hem birbirine ters
paralel balanm tristrlerle
hem de triyak kullanarak
yaplabilmektedir.
pals reteci her bir tristre ait
alternansn istenilen
derecesinde () uyarlmasn
salamaktadr.
Triyak kullanldda ise yine
ayn tristr uyarma devresi
kullanlmakta ve triyak her iki
alternansta da uyarlmaktadr.
M.Necdet YILDIZ

ekil-5.18 ve 5.20de grlen

temel dalga ekillerinden
deeri,
6) G katsays,
8) Anahtar akmlar,
21
V AC/AC DNTRCLER
k gerilimin etkin deeri;
1 fazl faz as kontrollu AC
voltaj kontrolcunun rezistif
Vm
T
M.Necdet YILDIZ
VO ( rms )
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
VO ( rms )
VO ( rms )
2
2
V
.
sin
(t ).d (t )
m
Vm2
2
sin
(t ).d (t )
Vm2 t sin 2(t )

=
.[
]
2
4
VO ( rms ) =
4
t
VO
1
2
=
[
(
)]
.dt
v
t
o
T 0
Vm2
.[(
sin 2
sin 2
)(
)]
4
2
4
Vm2 sin 2
=
.( +
)
2 1 1
2
VO ( rms ) = VS ( rms ) 1
sin 2
+
22
V AC/AC DNTRCLER
k akmnn etkin deeri;
zerinden aadaki ekil5.22de verilen akmn
Im
T
M.Necdet YILDIZ
I O ( rms )
I O ( rms ) =
I O ( rms ) =
I m2
I O ( rms ) =
I O ( rms ) =
4
t
IO
1
2
=
[
(
)]
.dt
i
t
o
T 0
I O ( rms )
I O ( rms )
2
m
. sin 2 (t ).d (t )
2
sin
(t ).d (t )
I m2 t sin 2(t )
.[
]
2
4
I m2
.[(
2
sin 2
sin 2
)(
)]
4
2
4
I m2 sin 2
=
.( +
)
2 1 1
2
I
sin 2 VO ( rms )
= m 1 +
=
2
R
2
23
V AC/AC DNTRCLER
Etkin k gc;
PO(rms)= IO(rms) . VO(rms)
Im
T
M.Necdet YILDIZ
I S ( rms )
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
4
t
IS
1
2
[
(
)]
.dt
=
i
t
s
T 0
I S ( rms )
I S ( rms )
2
2
I
.
sin
(t ).d (t )
m
I m2
2
sin
(t ).d (t )
I m2 t sin 2(t )
.[
]
4
2
I m2
.[(
2
sin 2
sin 2
)(
)]
4
2
4
I m2 sin 2
=
.( +
)
2 1 1
2
I
sin 2
= m 1 +
2
2
24
V AC/AC DNTRCLER
Kaynaktan ekilen g;
PS(rms)= IS(rms) . VS(rms)
G katsays (cos);
G katsays kaynaktan
cos deeridir. ekil-5.24de
grlmektedir. Buradan, devre
kndaki ykn rezistif
olmasna ramen kadarlk
bir faz kaymasnn olduu
grlmektedir
M.Necdet YILDIZ
cos= cos(/2)
olacaktr.
Vm
VS
Im
t
IS
IS1
25
V AC/AC DNTRCLER
tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
VT= Vm + (%30.Vm)= 1,3.Vm

tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
gre anahtar akm,
IT= Im + (%30.Im)= 1,3.Vm / R
Im
Vm
VT
IT
T
M.Necdet YILDIZ
26
V AC/AC DNTRCLER

Voltaj Kontr. (endktif ykte);
ekil-5.27de 1 fazlfaz as
kontrollu tristrl AC voltaj
kontrolcu devresinin endktif
ykte balants grlmektedir.
Devrede yine yke ters paralel
olarak balanan serbest gei
diyodu kullanlamamaktadr.
Sync
ne
Pals
- reteci
T1
Is, IT T1
+
Vs
-
T2
T2
+ VT -
M.Necdet YILDIZ
Io
+
Vo
-
zin
1
ekil-5.27de grlen devrede

endktif yk kullanlmas
durumunda, zellikle ykn
ok endktif olmas
durumlarnda, yk zerindeki
enerjinin boalmas nedeniyle
tristrler hemen yaltma
geememekte ve dolaysyla
da paralelindeki tristrn de
hemen iletime gemesine
engel olmaktadr. Bu durumda
dere sanki yarm dalga

kontrollu dorultucuymu gibi
almaktadr.
Devreye ait dalga ekilleri
27
V AC/AC DNTRCLER
Vm
4
VS
Vm
VO
VT
t
Vm
Im
IO
Im
IS-T
M.Necdet YILDIZ

kaynan pozitif alteransn
kontrol eden T1 tristr
yaklak 60 derecede ()
uyarlm ve iletime gemitir.
Alternans sonunda tristr
yaltma gemek istemesine
ramen yk zerindeki akmn
sfra dmemesi nedeniyle
asna kadar iletimine devam
etmitir.
as, ykn endktifliine
gre deimektedir. Bu
durumda negatif alternansta
almas gereken T2 tristr
uyarlamamaktadr.
28
V AC/AC DNTRCLER

kontrolcu devresinin triyak ile
yaplm olan versiyonunun
endktif yk altnda almas
ekil-5.29 ve 5.30da ayrntl
olarak grlmektedir.
Vm
Is, IT
+
Vs
-
+ VT -
M.Necdet YILDIZ
Io
+
Vo
-
4
t
VS
Vm
VO
Sync
ne
Pals
- reteci
VT
zin
1
Im
Vm
IO
Im
IS-T
t
29
V AC/AC DNTRCLER
Her iki devreden de grld
gibi, yk endktif olmasna
ramen serbest gei diyodu
kullanlamamtr. Bunun
nedeni yine k geriliminin
AC olmasdr. Balanacak olan
diyot hangi ynde olursa olsun
ksa devreye yol aacaktr.
Dalga ekillerinden grld
gibi, serbest gei diyodu
kullanlamad iin tristrler
veya triyak yk tarafndan
fazladan iletimde tutulmakta ve
ancak ykn enerjisi bittiinde
( asnda) tristr veya triyak
yaltma geebilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
Bu durumda daha nceki

devrelerde olduu gibi temel
dalga ekillerinden
yararlanarak genel eitlikler
kartlamayacaktr.
Bunun nedeni, ykn
endktiflik derecesine gre
dalga eklinin uzamas veya
ksalmasdr.
Dk endktiflie sahip olan
yklerde bu devreler aynen
kullanlp oluan dalga
ekillerine gre hesaplama
yaplabilir. Yksek endktif
yklerde ise kontrollu bir
serbest gei kullanlmaldr.
30
V AC/AC DNTRCLER

rnek:
220V-50Hz ebekede 90 derecelik
uyarma asnda altrlan faz
as kontrollu 1 fazl AC kyc,
parametrelerini,
zm:
a) Rezistif ykte k
VO ( rms ) = VS ( rms ) 1
M.Necdet YILDIZ
sin 2
+
VO ( rms ) = 220 1
/ 2 sin 2.90
+
VO(rms)= 220 . 0,5 = 154V

k akm etkin deeri,
IO(rms)= VO(rms) / R= 154 / 10
IO(rms)= 15,4A
Etkin k gc,
PO(rms)= IO(rms).VO(rms)
PO(rms)= 15,4 . 154= 2,37kW
I S ( rms ) =
Im
sin 2
1 +
2
2
IS(rms)= 31,1/1,41 . 0,5 = 15,4A
31
V AC/AC DNTRCLER

ekilen etkin g,
PS(rms)= 15,4 . 220= 3,38kW

VD Vm+ %30
VD 311 . 1,3 400V

ID Vm/R + %30
ID 31,1 . 1,3 40A
M.Necdet YILDIZ
b) Endktif ykte k
Daha nce de akland gibi,
endktif ykte normal olarak
serbest gei diyodu kullanma
imkan olmadndan, ykn
zerindeki enerjinin etkisiyle
g anahtar fazladan iletimde
kalacak ve ters yndeki
iletimini gerekletireme
imkan olmayacaktr. Bu
durumda dalga ekli
bozulacandan ykn
byklne gre oluacak
deerine gre hesap yapmak
gerekecektir.
32
DEV-11
11.1) 220V-50Hz ebekede, 10Hz-%50 etkin peryotla uyarmada, 5luk
saf rezistif bir yk besleyen 1 fazl ama-kapama kontrollu AC
kycnn,
zerinde gsteriniz.
11.2) 220V-50Hz ebekede, 45 uyarma asnda, 15luk saf rezistif
yk besleyen 1 fazl faz as kontrollu AC kycnn,
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
33
V AC/AC DNTRCLER
3 FAZLI AC KIYICILAR:
1 fazl AC kyclar, daha nce de

belirtildii gibi, dk gl stc
kontrolu, aydnlatma kontrolu ve
motor kontrolunda kullanlmaktadr.
Orta ve yksek gteki benzer
uygulamalarda ise aada grlen
3 fazl AC kyclar kullanlmaktadr.

AC Voltaj Kontrolcu (yldz bal
rezistif ykte);
ekil-5.31de 3 fazl ama-kapama
kontrollu AC voltaj kontrolcu devre
balants grlmektedir. Uyarma
devresindeki K iaretli bloklar
ine pals retecidir.
G Devr. Uyarma Devr.

T1
Van
Ra
T4
T3
Io
Vbn
Is
T6
T5
Vcn
- Vs +
M.Necdet YILDIZ
zin
T3
T6
T5
T2
Rc
Gnd
Sync-B
Rb
+ Vo -
T4
Sync-A
Pwm
Sync-C
= 0
T2
34
V AC/AC DNTRCLER
Bir fazl uygulamalardan
bilindii gibi dk ve orta
glerde ters paralel bal
tristrler yerine triyak kullanm
daha uygun olmaktadr. Ayn
durum 3 faz uygulamalar iin
de geerlidir.
G Devr.
Rg
Van
Vbn
Uyarma Devr.
T1
Optoc.
Gnd
T1
- Vs +
N

kontrolcu devre balantsnn
triyaklar kullanlarak yaplmas
grlmektedir. ekil-5.33de ise
devrenin almasn gsteren
dalga ekilleri verilmitir.
Ra
Io
Pwm
T2
B
Is
T2
Rb
T3
Vcn
+ Vo -
C
T3
M.Necdet YILDIZ
Rc
35
V AC/AC DNTRCLER
an
Vm
bn
cn
VS(faz)
VPWM
t1
t2
t
VO(abc)
VT1
ISa,T1,Oa
M.Necdet YILDIZ
36
V AC/AC DNTRCLER
ekil-5.31 ve 5.32den
grld gibi yldz ykte
ama kapama kontrollu AC
voltaj kontrolcu devresi de hem
tristrlerle hem de triyak
kullanarak yaplabilmektedir.
M.Necdet YILDIZ

ekil-5.33 grlen temel dalga

ekillerinden yararlanarak
devrede gerekli hesaplamalar
yaplabilir. Devrede
yaplabilecek baz
deeri,
6) G katsays,
8) Anahtar akmlar,
37
V AC/AC DNTRCLER
Yk gerilimin etkin deeri;
ykte altrlmasnda, her yk
Vm
VO
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
VO ( rms )
k
2
=
[
(
)]
.dt
v
t
o
T 0
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
k
2
2
.
sin
(t ).d (t )
V
m
2 0
k .( 2 .VS ( rms ) ) 2
2
2
sin
(t ).d (t )
0
k .2.VS2( rms ) t sin 2(t ) 2

.[
]0
2
2
4
k .VS2( rms )
.[(
2
0) (0)]
2
k .VS2( rms )
.( ) = k .VS2( rms )
VO ( rms) = VS ( rms) . k = VS ( rms) .

t1
t1 + t2
38
V AC/AC DNTRCLER
Yk akmnn etkin deeri;
I O ( rms ) =
I O ( rms ) =
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
2
2
I
.
sin
m ( t ).d ( t )
k .I m2
2
0
2
2
sin
( t ).d ( t )
0
I O ( rms ) =
k .I m2 t sin 2 ( t ) 2
.[
]0
2
2
4
I O ( rms ) =
k .I m2 2
.[(
0 ) ( 0 )]
2
2
Im
IO
k
2
I O ( rms )
I O ( rms )
k .I m2
k .I m2
=
.( ) =
2 1
2
Im
Vm / R
=
k =
k
2
2
39
V AC/AC DNTRCLER
Etkin k gc;
Toplam etkin k gc,
PO(rms)= 3 . IO(rms) . VO(rms)
ekil-5.36daki gibi olduunu
Im
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
M.Necdet YILDIZ
t2
[i
k
2
( t )] 2 .dt
0
2
2
2
.
sin
( t ). d ( t )
I
m
k .( I m ) 2
2
2
sin
( t ). d ( t )
0
I S ( rms ) =
I S ( rms ) =
2
k . I m2
.[(
0 ) ( 0 )]
2
2
I S ( rms )
t1
k . I m2 t sin 2 ( t ) 2
.[
]0
2
2
4
IS
k
T
I S ( rms )
k . I m2
k . I m2
=
.( ) =
2
1
2
Im
Vm / R
=
. k =
. k
2
2
40
V AC/AC DNTRCLER
Kaynaktan ekilen g;
Toplam etkin giri gc,
PS(rms)= 3 . IS(rms) . VS(rms)

ise akmn olmad
grlmektedir.
Vm
G katsays (cos);
G katsays kaynaktan
grlmektedir. Buradan, kyc
iletimde (on) iken faz kaymas
olmad ak olarak
grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
VS
Im
IS
41
V AC/AC DNTRCLER
tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
VT= Vm + (%30.Vm)= 1,3.Vm
Vm
VT
M.Necdet YILDIZ

tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
gre anahtar akm,
IT= Im + (%30.Im)= 1,3.Vm / R

Im
IT
42
V AC/AC DNTRCLER
Bilindii gibi 3 fazl sistemde

ykler yldz balanabildii gibi,
daha yksek g elede edebilmek
amacyla gen olarak da
balanmaktadr. Bu durumda AC
kyc devre balants da
deiecektir. gen balant
durumu aada gsterilmitir.

AC Voltaj Kontrolcu (gen
bal rezistif ykte);
ekil-5.40da 3 fazl ama-kapama
ine pals retecidir.
Van
Is
T1
T4
Vbn
T3
B
Vcn
- 3.Vs +
M.Necdet YILDIZ
+
Ra
T6
Rb
+ Vo -
T5
Io
T2
T4
T3
T6
T5
T2
Sync-A
zin
Sync-B
Sync-C
Rc
Gnd
Pwm
= 0
43
V AC/AC DNTRCLER
Bir fazl uygulamalardan
bilindii gibi dk ve orta
glerde ters paralel bal
tristrler yerine triyak kullanm
daha uygun olmaktadr. Ayn
durum 3 faz uygulamalar iin
de geerlidir.
G Devr.

Uyarma Devr.
Rg
Van
Vcn
- 3.Vs +
M.Necdet YILDIZ
Ra
Io
B
T2
Is
Optoc.
Gnd
T1
Vbn
T1
Rb
+ Vo -
C
T3
Pwm
T2
f
T3
Rc
44
V AC/AC DNTRCLER
ab
3Vm
bc
ca
VS(hat)
VPWM
t1
t2
t
VO(abc)
VT1
ISa,T1,Oa
M.Necdet YILDIZ
45
V AC/AC DNTRCLER
grld gibi gen ykte
ama kapama kontrollu AC
voltaj kontrolcu devresi de hem
M.Necdet YILDIZ


yaplabilir. Devrede
yaplabilecek baz
deeri,
6) G katsays,
8) Anahtar akmlar,
46
V AC/AC DNTRCLER
2
Yk gerilimin etkin deeri;
k
2
2
=
V
V
(
3
.
)
.
sin
(t ).d (t )
O( rms)
m
2 0
k.( 3 2.VS (rms) )2 2 2
VO(rms) =
sin (t ).d (t )
zerinde aadaki ekil2
0
5.43de verilen dalga eklinin
k.3.2.VS2(rms) t sin 2(t ) 2
.[
]0
Bu durumda etkin k gerilimi VO( rms) =
2
2
4
k.3.VS2(rms) 2
3.Vm
VO(rms) =
4
t
VO
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
.[(
0) (0)]
k.3.VS2(rms)
VO(rms) =
.( ) = k.3.VS2(rms)
t1
VO(rms) = 3.VS (rms) . k = 3.VS (rms) .
t1 + t2
47
V AC/AC DNTRCLER
Yk akmnn etkin deeri;
I O ( rms ) =
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
2
2
I
.
sin
m (t ).d (t )
0
2
I O ( rms ) =
k .I m2
2
sin
(t ).d (t )
2 0
I O ( rms ) =
k .I m2 t sin 2(t ) 2
.[
]0
2 2
4
I O ( rms ) =
k .I m2 2
.[(
0) (0)]
2
2
Im
IO
k
2
I O ( rms )
I O ( rms )
k .I m2
k .I m2
=
.( ) =
2 1
2
3.Vm / R
I
= m k=
k
2
2
48
V AC/AC DNTRCLER
Etkin k gc;
Toplam etkin k gc,
3.Im
4
t
IS
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
I S ( rms)
k
2
2
I
=
(
3
.
)
.
sin
(t ).d (t )
m
2 0
I S ( rms)
k.( 3.I m )2
2
=
sin
(t ).d (t )
2
0
I S ( rms)
k.3.I m2 t sin 2(t ) 2

=
.[
]0
2
2
4
k.3.I m2 2
I S ( rms) =
.[( 0) (0)]
2
2
I S ( rms)
k.3.I m2
3 2
=
.( ) =
k.I m
2
1
2
I S ( rms) =
3
k .I m = 3.IO(rms)
2
49
V AC/AC DNTRCLER
Kaynaktan ekilen g;

ise akmn olmad
grlmektedir.
3.Vm
G katsays (cos);
G katsays kaynaktan
cos deeridir. ekil-5.46da
grlmektedir. Buradan, kyc
iletimde (on) iken faz kaymas
olmad ak olarak
grlmektedir.
M.Necdet YILDIZ
VS
3.Im
IS
50
V AC/AC DNTRCLER
tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
VT= 3.Vm + %30
3.Vm
VT
M.Necdet YILDIZ

tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
gre anahtar akm,
IT= (3.Vm / R) + %30

Im
IT
51
V AC/AC DNTRCLER

rnek:
380V/220V-50Hz ebekede 10Hz
ferkansl %50 etkin peryotlu
uyarmada altrlan ama
kapama kontrollu 3 fazl yldz
bal AC kyc devresinin,
b) Ayn rnei 3 fazl gen bal
AC kyc devresi iin tekrar
yapnz.
zm:
a) Yldz bal rezistif ykte k
VO(rms)= VS(rms) . k
VO(rms)= 220 . (0,5)= 154V
M.Necdet YILDIZ
k akm etkin deeri,

IO(rms)= VO(rms) / R= 154 / 10
IO(rms)= 15,4A
Etkin k gc,
PO(rms)= 3 . IO(rms).VO(rms)
PO(rms)= 3 . 154 . 15,4= 7,11kW
Im= Vm/R= 220.2 / 10= 31,1A
IS(rms)= (Im/2) . k
IS(rms)= (31,1 / 2) . 0,5
IS(rms)= 15,4A
Rezistif ykte kaynaktan ekilen
etkin g,
PS(rms)= 3 . 15,4 . 220= 10,16kW
olarak bulunur.
52
V AC/AC DNTRCLER

VD Vm+ %30
VD 311 . 1,3 400V

ID Vm/R + %30
ID 31,1 . 1,3 40A
NOT: Yldz balantda g

elemanlar dorudan faz
gerilimi ile karlamaktadr. Bu
nedenle de akm ve gerilim
belirlemesi yaplrken faz
gerilimi dikkate alnmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
b) gen bal rezistif ykte k

VO(rms)= 3 . VS(rms) . k
VO(rms)= 3 . 220 . (0,5)= 266,4V
k akm etkin deeri,
IO(rms)= VO(rms) / R= 266 / 10
IO(rms)= 26,6A
Etkin k gc,
PO(rms)= 3 . 266 . 26,6= 21,22kW
Im= Vm/R= 380.2 / 10= 53,7A
IS(rms)= (Im/2) . k
IS(rms)= (53,7 / 2) . 0,5
IS(rms)= 26,6A
olarak bulunur.
53
V AC/AC DNTRCLER

ekilen etkin g,
PS(rms)= 3 . 26,6 . 380=
30,32kW
NOT: gen balantda g

elemanlar dorudan hat
gerilimi ile karlamaktadr. Bu
nedenle de akm ve gerilim
belirlemesi yaplrken hat
gerilimi dikkate alnmaktadr.

VT Vm+ %30
VT 537 . 1,3 700V
IT Vm/R + %30
IT 53,7 . 1,3 70A
olarak bulunur.
M.Necdet YILDIZ
54
V AC/AC DNTRCLER
Bilindii gibi, ama kapama

kontrolu youn olarak stc
kontrolunda kullanlmaktadr. 3
fazl motor kontrolu ve yksek
gl k kontrol yapmak iin ise
aada grld gibi faz as
kontrollu AC kyclar kullanmak
gerekmektedir.

Voltaj Kontrolcu (yldz bal
rezistif ykte);
ekil-5.49da 3 fazl faz as
ine pals retecidir.

T1
Van
Ra
T4
T3
Io
Vbn
Is
T6
T5
Vcn
- Vs +
M.Necdet YILDIZ
Sync-B
T3
T6
T5
T2
Rb
+ Vo -
T4
Sync-A
Sync-C
Rc
zin
ZNGnd
=1
Bu giri
srekli
Pwm
aktif 1
tutularak
fkontrol k
as
ile yaplr.
= 0 ile 180 ayarl
T2
55
V AC/AC DNTRCLER
1 fazl uygulamalardan bilindii
gibi dk ve orta glerde
ters paralel bal tristrler
yerine triyak kullanm daha
uygun olmaktadr. Ayn durum
3 faz uygulamalar iin de
geerlidir.

T1
Van
Vcn
- Vs +
M.Necdet YILDIZ
Ra
Io
B
Is
Sync-A
A
T1
Vbn
T2
Rb
T2
T3
Sync-B
T3
+ Vo -
Rc
Sync-C
= 0 ile 180 ayarl

56
V AC/AC DNTRCLER
grld gibi yldz ykte faz
as kontrollu AC voltaj
kontrolcu devresi de hem
Hem tristrl uygulamada hem
de triyakl uygulamada uyarma
devresinde ine pals reticiler
kullanlmtr. ne palsler her
faz iin ayr ayr retilmekte ve
anahtarlara uygulanmaktadr.
Bu yntemde kontrol ise
tetikleme asnn ayarlanmas
ile olmaktadr, ekil-5.51.
M.Necdet YILDIZ
an
Vm
bn
cn
VS(faz)
T1-ilt.
Vpals
T4-ilt.
T1-ilt.
T1-T4
Vpals
T6-ilt.
T3-ilt.
T6-ilt.
T3-T6
Vpals
T5
T5-T2
3.Vm/2
T2-ilt.
T5-ilt.
0,5 0,5
Vab Vac
VO (Ra)
0,5 0,5
Vab Vac
57
V AC/AC DNTRCLER
her tristr kendisine ait olan
alternansn (T1A+, T4A-,
T3B+, T6B-, T5C+, T2C-)
90. derecesinde () uyarlm
ve iletime gemesi
salanmtr.
rnek olarak izlenen Ra
direnci zerindeki k faz
gerilimine bakldnda hat
gerilimlerinin yar genliinde
olutuu gzlenmektedir.
Bunun nedeni her 60 derecelik
aralkta sadece 2 elemann
iletimde kalmas ve gerilimin 2
yk zerinde paylalmasdr.
M.Necdet YILDIZ


yaplabilir. Devrede
yaplabilecek baz
deeri,
6) Devrenin verimi,
7) Devrenin g katsays,
9) Anahtar akmlar,
58
V AC/AC DNTRCLER
1) Yk gerilimin etkin deeri;
3.Vm/2
0,5 0,5
Vab Vac
Vm2
2
VO(rms) =
sin
(t ).d (t )
2 0
0 59o
VO(rms) = 6.VS
t
0,5 0,5
Vab Vac
1 sin 2
+
6 4
8
60 89o
VO(rms) = 6.VS
VO
M.Necdet YILDIZ
1
2
VO(rms) =
[
V
.
sin(
t
)]
.d (t )
m
2 0
1 3sin 2
3 cos2
+
+
12 16
16
90 150o
VO(rms) = 6.VS
5 sin 2
3 cos2
+ +
+
24 4 16
16
59
V AC/AC DNTRCLER
2) Yk akmnn etkin deeri;
zerinden aadaki ekil5.53de verilen dalga eklinde
akm grleceini belirtmitik.
(Vm / R)2
2
IO(rms) =
sin
(t).d (t)
2
0
0 59o
IO(rms) = ( 6.VS / R)
1 3sin 2
3 cos2
+
+
12 16
16
veya
IO(rms) =
M.Necdet YILDIZ
1 sin 2
+
6 4
8
60 89o
IO(rms) = ( 6.VS / R)
3.Vm/2R
IO
1
2
IO(rms) =
V
R
t
[(
/
).
sin(
)]
.d (t )
m
2 0
VO(rms)
R
60
V AC/AC DNTRCLER
3) Etkin k gc;
Toplam etkin k gc,
4) Kaynak akm etkin deeri;
( 3.Vm / R)2
2
I S (rms) =
sin
(t ).d (t )
2
0
0 59o
I S (rms) = ( 6.VS / R)
1 3sin 2
3 cos2
+
+
12 16
16
veya
I S (rms) = IO(rms) =
M.Necdet YILDIZ
1 sin 2
+
6 4
8
60 89o
I S (rms) = ( 6.VS / R)
3.Vm/2R
IO
1
2
I S (rms) =
V
R
t
[(
3
.
/
).
sin(
)]
.d (t )
m
2 0
VO(rms)
R
61
V AC/AC DNTRCLER
5) Kaynaktan ekilen g;
6) Devren verimi;
Bilindii gibi verim,
= PO(rms) / PS(rms)
7) G katsays (cos);
G katsays kaynaktan
ekilen akm arasndaki annM.Necdet YILDIZ

grlmektedir. Buradan, g
katsaysnn tetikleme asna
gre deitii grlmektedir.
cos= cos(2 /3)dr.
Vm
VS
IS
62
V AC/AC DNTRCLER
8) Anahtar (tristr) gerilimi;
tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
VT= 3.Vm/2 + %30
3Vm/2
VT
M.Necdet YILDIZ

9) Anahtar (tristr-triyak) akm;

tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
gre anahtar akm,
IT= 3.Vm/2R + %30
3Vm/2R
VT
63
V AC/AC DNTRCLER
Bilindii gibi, 3 fazl sistemde yke

daha fazla g aktarabilmek iin
yldz yerine gen balant
kullanlmas gerekmektedir. Bu
durumda, aadaki ekilden de
grld gibi, ykn her bir
paras dorudan hat gerilimi ile
kar karya gelmektedir.

Voltaj Kontrolcu (gen bal
rezistif ykte);
ekil-5.58de 3 fazl faz as
balants grlmektedir. K
iaretli bloklar ine pals retecidir.

Van
T4
Vbn
T3
T6
Is
Vcn
- Vs +
T1
Ra
T4
Io
T3
Rb
T6
+ Vo -
T5
Rc
T2
T1
T5
T2
Sync-A
Sync-B
Sync-C
= 0 ile 180 ayarl

M.Necdet YILDIZ
64
V AC/AC DNTRCLER
1 fazl uygulamalardan bilindii
gibi dk ve orta glerde
ters paralel bal tristrler
yerine triyak kullanm daha
uygun olmaktadr. Ayn durum
3 faz uygulamalar iin de
geerlidir.
ekil-5.59da 3 fazl amakapama kontrollu AC voltaj

grlmektedir. ekil-5.60da ise
T1
Van
T1
Ra
Io
B
T2
Rb
Is
Vcn
M.Necdet YILDIZ
T2
T3
Sync-B
T3
+ Vo -
- Vs +
Sync-A
Vbn
Rc
Sync-C
= 0 ile 180 ayarl

65
V AC/AC DNTRCLER
ekil-5.58 ve 5.59dan
grld gibi gen ykte faz
as kontrollu AC voltaj
kontrolcu devresi de hem
Hem tristrl uygulamada hem
de triyakl uygulamada uyarma
devresinde ine pals reticiler
kullanlmtr. ne palsler her
faz iin ayr ayr retilmekte ve
anahtarlara uygulanmaktadr.
Bu yntemde kontrol ise
tetikleme asnn ayarlanmas
ile olmaktadr, ekil-5.60.
M.Necdet YILDIZ
ab
3.Vm
bc
ca
VS(faz)
T1
Vpals
T4
T1
T1-T4
Vpals
T6
T3
T6
T3-T6
Vpals
T2
T5
T5-T2
3.Vm
VO (Ra)
66
V AC/AC DNTRCLER
her tristr kendisine ait olan
alternansn (T1A+, T4A-,
T3B+, T6B-, T5C+, T2C-)
90. derecesinde () uyarlm
ve iletime gemesi
salanmtr.
rnek olarak izlenen Ra
direnci zerindeki k faz
gerilimine bakldnda hat
gerilimlerinin genliinde
olutuu gzlenmektedir.
Bunun nedeni her bir tristrn
devreye girmesinde ykn her
bir parasnn dorudan iki faz
arasna balanmasdr.
M.Necdet YILDIZ


yaplabilir. Devrede
yaplabilecek baz
deeri,
6) Devrenin verimi,
7) Devrenin g katsays,
9) Anahtar akmlar,
67
V AC/AC DNTRCLER
1) k gerilimin etkin deeri;
voltaj kontrolcu gen rezistif
3Vm
T
M.Necdet YILDIZ
VO ( rms )
VO ( rms ) =
VO ( rms ) =
VO ( rms )
VO ( rms )
2
2
(
3
.
)
.
sin
(t ).d (t )
V
m
3.Vm2
2
sin
(t ).d (t )
3.Vm2 t sin 2(t )

=
.[
]
2
4
VO ( rms ) =
4
t
VO
1
2
=
[
(
)]
.dt
v
t
o
T 0
3.Vm2
.[(
sin 2
sin 2
)(
)]
4
2
4
3.Vm2 sin 2
=
.( +
)
2 1 1
2
VO ( rms ) = 3.VS ( rms ) 1

sin 2
+
2
68
V AC/AC DNTRCLER
2) k akmnn etkin deeri;
voltaj kontrolcunun gen
rezistif ykte altrlmasnda,
yk zerinden aadaki ekil5.62de verilen akmn
3Vm/R
(Im)
T
M.Necdet YILDIZ
I O ( rms )
I O ( rms ) =
I O ( rms ) =
I m2
I O ( rms ) =
I O ( rms ) =
IO
1
2
=
[
(
)]
.dt
i
t
o
T 0
I O ( rms )
I O ( rms )
2
m
. sin 2 (t ).d (t )
2
sin
(t ).d (t )
I m2 t sin 2(t )
.[
]
2
4
I m2
.[(
2
sin 2
sin 2
)(
)]
4
2
4
I m2 sin 2
=
.( +
)
2 1 1
2
I
sin 2 VO ( rms )
= m 1 +
=
2
R
2
69
V AC/AC DNTRCLER
2
3) Etkin k gc;
1
2
I
=
I
t
[
3
.
.
sin(
)]
.d (t)
S ( rms)
m

2 0
2 2
)
(
3
.
I
m
eitliinden bulunabilmektedir. I S (rms) =
sin2 (t ).d (t )
4) Kaynak akm etkin deeri;

0 60o
1 sin 2
I S (rms) = 3 6.(VS / R) +
6 4
8
60 90o
1 3sin 2
3 cos2
+
+
12 16
16
90 150o
I S (rms) = 3 6.(VS / R)
M.Necdet YILDIZ
I S (rms) = 3 6.(VS / R)
3Vm/R
IS
5 sin2
3 cos2
+ +
+
24 4 16
16
70
V AC/AC DNTRCLER
5) Kaynaktan ekilen g;
6) Devren verimi;
Bilindii gibi verim,
= PO(rms) / PS(rms)

grlmektedir. Buradan, devre
kndaki ykn rezistif
olmasna ramen kadarlk
bir faz kaymasnn olduu
grlmekte (cos= cos(2/3).
Vm
VS
7) G katsays (cos);
G katsays kaynaktan
ekilen akm arasndaki annM.Necdet YILDIZ
Im
IS
IS1
71
V AC/AC DNTRCLER
8) Anahtar (tristr) gerilimi;
tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
VT= 3.Vm + %30
3.Vm/R
3Vm
VT
9) Anahtar (tristr-triyak) akm;

tepe deerine gre
hesaplanmaktadr.
gre anahtar akm,
IT= 3.Vm/R + %30
IT
T
M.Necdet YILDIZ
72
V AC/AC DNTRCLER

rnek:
derecelik uyarma asnda
altrlan faz as kontrollu 3
fazl AC kyc,
a) Yldz bal 10luk rezistif bir
yk beslediinde oluacak tm
b) gen bal 10luk rezistif bir
yk beslediinde oluacak devre
zm:
a) Yldz bal rezistif ykte

k geriliminin etkin deeri,
VO(rms) = 6.VS
M.Necdet YILDIZ
1 sin 2
+
6 4
8
1 / 4 sin(2.45)
VO(rms) = 6.220
+
6 4
8
VO(rms)= 204,4V
k akm etkin deeri,
IO(rms)= VO(rms) / R= 254 / 10
IO(rms)= 20,4A
Etkin k gc,
PO(rms)= 3 . 20,4 . 204= 12,4kW
Yldz balantda kaynak akm
ile k yk akm ayn
olduundan,
IS(rms)= 20,4A
73
V AC/AC DNTRCLER
Yldz bal rezistif ykte
kaynaktan ekilen etkin g,
PS(rms)= 3 . 20,4 . 220= 13,4kW
Yldz ykte devrenin verimi,
= PO(rms) / PS(rms)
= 12,4kW / 13,4kW= %92,53
anahtar (tristr-triyak) gerilimi,
VT Vm+ %30
VT 311 . 1,3 400V
anahtar (tristr-triyak) akm,
ID Vm/R + %30
ID 31,1 . 1,3 40A
M.Necdet YILDIZ
b) gen bal rezistif ykte

VO ( rms ) = 3.VS ( rms ) 1
VO ( rms ) = 3.220 1
sin 2
+
/ 4 sin 2.45
+
VO(rms)= 363,29V
k akm etkin deeri,
IO(rms)= VO(rms) / R= 363 / 10
IO(rms)= 36,3A
Etkin k gc,
PO(rms)= 3 . 36,3 . 363= 39,5kW
olarak bulunur.
74
V AC/AC DNTRCLER
I S (rms) = 3 6.(VS / R)
1 sin 2
+
6 4
8
I S (rms) = 3 6.(220/ 10)
1 / 4 sin(2.45)
+
6 4
8
IS(rms) = 61,32A
gen ykte kaynaktan ekilen
etkin g,
PS(rms)= 3 . 61,3 . 220= 40,4kW
gen ykte devrenin verimi,
= PO(rms) / PS(rms)
= 39,5kW / 40,4kW= %97,77
M.Necdet YILDIZ

VT 3.Vm+ %30
VT 3.311 . 1,3 700V
ID 3.Vm/R + %30
ID 3.31,1 . 1,3 70A
75
DEV-12
12.1) 380V/220V-50Hz ebekede, 10Hz-%50 etkin peryotla uyarmada,
gen bal 5luk saf rezistif bir yk besleyen 3 fazl amakapama kontrollu AC kycnn,
zerinde gsteriniz.
12.2) 380V/220V-50Hz ebekede, 45 uyarmada, yldz bal 15luk
saf rezistif yk besleyen 3 fazl faz as kontrollu AC kycnn,
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
76
Blm-6
DC-DC
Dntrcler
M.Necdet YILDIZ
VI DC/DC DNTRCLER
GR:
DC-DC dntrcler,
zellikle son dnemlerde g
elektronii ve endstriyel
elektronik uygulamalarnda ok
youn olarak kullanlmaya
balayan g devreleridir.
DC-DC dntrclerin
kullanm alanlar,
1) Ulam aralarnda,
2) Seyyar elektronik cihazda,
3) Rzgar ve gne enerji

sistemlerinde,
4) Kk boyutlara sdrlmas
gereken elektronik cihazlarda vb.
M.Necdet YILDIZ
DC-DC dntrcleri iki

temel grup atnda incelemek
mmkndr. Bu gruplar,
1) DC kyclar;
a) A snf DC kyc,
b) B snf DC kyc,
c) C snf DC kyc,
d) D snf DC kyc,
e) E snf DC kyc.
2) Anahtarlamal regletrler;
a) Sekonder anahtarlamal
reglatrler,
b) Primer anahtarlamal
regletrler,
VI DC/DC DNTRCLER
1- DC KIYICILAR:
Endstride zellikle DC
motorlarn kontrolunda youn
olarak kullanlmakta olan DC
kyclarda temelde iki farkl
alma (altrma) ekli
vardr. Bunlar;
a) Azaltan tip alma,

b) Arttran tip almadr.
Temel g eleman olarak BJT,
Mosfet veya IGBT kullanlarak
gerekletirilen DC kyclarn
temel alma durumlar ayr
ayr ve detayl olarak
incelenecektir.
M.Necdet YILDIZ
Azaltan tip DC kyc almas

(rezistif ykte);
Bu alma durumunda, DC
kycnn k gerilimi, giri
geriliminden daima daha
dk seviyededir. Bu nedenle
bu tr almaya azaltan tip
alma denilmektedir.
ekil-6.1de tipik bir azaltan
DC kyc balants
grlmektedir. Balantdan
grld gibi temel g
anahtar olarak BJT
kullanlmtr. Devrede, BJT
yerine Mosfet veya IGBTde
VI DC/DC DNTRCLER
azaltan tip DC kycda g
anahtar yk ile kaynak arasna
seri olarak balanmtr.
Devrenin uyarma ve temel
dalga ekilleri yan tarafta
t1
VS
VS
1020V
Vk
Vm
VO
%0-%100
Vm
Is
Vk
Io
VT
PWM
+ Vt +
Vs
-
+
Vo
-
Im
f
IS
Im
G devresi
M.Necdet YILDIZ
Kont. devresi
IT-O
t
4
VI DC/DC DNTRCLER
devre girii sabit DC gerilim
kaynana balanm,
devredeki g anahtar
(transistr) ise bir PWM sinyal
ile uyarlmtr.
Transistr giriine uyarma
sinyali verildii srece k
gerilimi giri gerilimine eit,
uyarma sinyali verilmediinde
ise eleman yaltma
geeceinden k gerilimi
sfr olmaktadr.
Uyarma sinyali etkin peryodu
%0 ile %100 arasnda
deitirilerek k ayarlanabilir
M.Necdet YILDIZ
Hem rezistif yklerin ve elektronik

devrelerin beslenmesinde hem de
doru akm motorlarnn
kontrolunda kullanlabilecek olan
bu altrma ynteminde dier
g devrelerinde olduu gibi,
1) k geriliminin ortalama
deeri,
3) Ortalama k gc,
4) Kaynak akmnn ortalama
deeri,
5) Ortalama giri gc,
6) Etkin giri direnci
7) Anahtar gerilimi,
8) Anahtar akm
hesaplanabilir.
VI DC/DC DNTRCLER
1) k gerilimi ortalama deeri;

Azaltan tip alan devrede k
gerilimi, daha nce verildii ve
aadaki ekil-6.3den grld
gibi, g anahtarnn iletimde
kalma sresine gre,
2) k akm ortalama deeri;

akm, daha nce verildii ve
kalma sresine gre,

t1
t1
VO ( dc )
1
t
= Vm .dt = 1 .Vm = k .VS
T 0
T
I O ( dc )
eitlii kullanarak bulunabilecektir.

t1
1
t
V
= I m .dt = 1 .I m = k . S
T 0
T
R
t1
Vm
Im
VO
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
IO
t1
t2
VI DC/DC DNTRCLER
3) Ortalama k gc;
Devrenin ortalama k gc,
Po= Io.Vo= Vo/R= k.Vs/R
eitliinden bulunabilir.
4) Kaynak akm ortalama deeri;
Kaynaktan ekilen akmn ekli,
ekil-6.5deki gibi olduuna gre
ortalama deeri,

t1
I S ( dc )
1
t
V
= I m .dt = 1 .I m = k . S
T 0
T
R
t1
Im
t
t1
M.Necdet YILDIZ
6) Devrenin etkin giri direnci,

Kaynaktan grnen direntir.
Ri =
IS
5) Ortalama giri gc;

Kaynaktan ekilen ortalama giri
gc aadaki gibi olacaktr.
Ps= k . Is . Vs
VS
R
=
IS
k
7) Anahtar akm;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
8) Anahtar gerilimi;
VT= 1,3 . Vm olacaktr.
t2
VI DC/DC DNTRCLER
Azaltan tip DC kyc almas
(endktif ykte);
Azaltan tip almada endktif yk

kullanlmas durumunda ekil6.6da grld gibi serbest
gei diyodu kullanlmaldr.
Devreyle ilgili dalga ekilleri ise
Is
Vk
Dm
VS
VS
1020V
Vk
Vm
Vm
Io
PWM
VT
+ Vt +
Vs
-
VO
%0-%100
+
t1
+
Vo
-
Im
IO
Im
G devresi
M.Necdet YILDIZ
Kont. devresi
IS-T
t
8
VI DC/DC DNTRCLER
ekil-6.6dan grld gibi devre

girii yine sabit DC gerilim
kaynana balanm, devredeki
g anahtar (BJT) ise bir PWM
sinyal ile uyarlmtr.
Transistr giriine uyarma sinyali
verildii srece k gerilimi giri
gerilimine eit, uyarma sinyali
verilmediinde ise eleman yaltma
geeceinden k gerilimi sfr
olmaktadr.
k akm ise sabit olup
transistr iletimde olduunda
transistr zerinden, transistr
yaltmda olduu zamanlarda ise
yke ters paralel bal olan
serbest gei diyodu zerinden
dolamaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Hem rezistif yklerin ve elektronik

devrelerin beslenmesinde hem de
doru akm motorlarnn
kontrolunda kullanlabilecek olan
bu altrma ynteminde dier
g devrelerinde olduu gibi yine,
1) k geriliminin ortalama
deeri,
3) Ortalama k gc,
deeri,
6) Etkin giri direnci
8) Anahtar akm,
hesaplanabilir.
VI DC/DC DNTRCLER

kalma sresine gre,

akm, daha nce verildii ve
aadaki ekil-6.9dan grld
gibi, yk zerinden srekli akm
akt dnlerek,

t1
VO ( dc )
1
t
= Vm .dt = 1 .Vm = k .VS
T 0
T
I O ( dc )

t1
1
T
V
= I m .dt = .I m = S
T 0
T
R
t1
Vm
Im
VO
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
IO
t1
t2
10
VI DC/DC DNTRCLER
3) Ortalama k gc;
Po= Io.Vo= Vo/R= k.Vs/R
eitliinden bulunabilir.
ekil-6.10deki gibi olduuna gre
ortalama deeri,

1
t
V
= I m .dt = 1 .I m = k . S
T 0
T
R
t1
Im
IS
t1
M.Necdet YILDIZ
t2

Kaynaktan grnen direntir.
VS
R
Ri =
=
IS
k
t1
I S ( dc )

Ps= k . Is . Vs
7) Anahtar akm;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
VT= 1,3 . Vm
olacaktr.
11
VI DC/DC DNTRCLER

rnek:
200Vdc ebekede %50 etkin
peryotlu uyarmada altrlan
azaltan tip DC kyc,
parametrelerini,
zm:
a) Rezistif ykte k
VO= VS . k
VO= 200 . 0,5
VO= 100V
M.Necdet YILDIZ
k akmnn ortalama
deeri,
IO= VO / R= 100 / 10
IO= 10A
Ortalama k gc,
PO= IO.VO
PO= 10 . 100= 1kW
Kaynak akmnn ortalama
deeri,
IS= Im . k= (Vm / R) . k
IS= (200 / 10) .0,5
IS= 10A
NOT: Devrenin girii de DC olmas
nedeniyle kaynak akmnn
ortalama deeri hesaplanmtr.
12
VI DC/DC DNTRCLER
Kaynaktan ekilen g,
Ps= k . Vs . Is = 0,5 . 200 . 10
Ps= 1kW
Devrenin etkin giri direnci,
R= R / k
R= 10 / 0,5 = 20
Anahtar (transistr) akm,
IT Vm/R + %30
IT (200 / 10) . 1,3 26A
Anahtar (transistr) gerilimi,
VT 200 . 1,3 260V
M.Necdet YILDIZ
b) Endktif ykte k
VO= VS . k
VO= 200 . 0,5
VO= 100V
IO= VS / Z= 200 / 10
IO= 20A
Ortalama k gc,
PO= IO.VO
PO= 20 . 100= 2kW
Kaynak akm ortalama deeri,
IS= (VS / Z).k = (200/10).0,5
IS= 10A
13
VI DC/DC DNTRCLER
Endktif ykte kaynaktan ekilen

g,
PS= k . IS .VS
PS= k . 10 . 200= 1kW
Endktif ykte devrenin etkin giri
direnci,
Z = Z / k
Z= 10 / 0,5 = 20
IT VS/R + %30
IT (200 / 10) . 1,3 26A
M.Necdet YILDIZ

VT VS + %30
VT 200 . 1,3 260V
NOT: Azaltan tip DC kyc
devresinde giri gerilimi tamamen
dzgn bir DC olmasna karn
yaplan anahtarlama sonucu
oluan k gerilimi kare dalga
formatndadr. Bu gerilimin
dzgnletirilmesi iin kapasitr
filtresi kullanlmaldr. Devre
knda filtre iin kullanlan
kapasiteyi kltmek ve kn
daha dzgn olmasn salamak
iin anahtarlama frekans yksek
(10-100kHz aras) seilmektedir.
14
VI DC/DC DNTRCLER
t1
Arttran tip DC kyc almas

(rezistif ykte);
VS
ekil-6.11de arttran tip devre

yaps, ekil-6.12de ise rezistif
yke gre devrenin dalga ekilleri
grlmektedir. Bu devre yaps
genellikle batarya gerilimini
ykseltmek iin kullanlmaktadr.
IS, IL
IO
+ VL -
G
devresi
Uyar
devresi
+
Vs
-
+
Vt
+Vk- -
+
Vo
-
VS
12V
Vk
Vm
VO
Vm
VT
Im
IS
Im
O
PWM
It
M.Necdet YILDIZ
Im
T
t
15
VI DC/DC DNTRCLER
ykselten tip devrede
anahtarlama eleman azaltan
devrenin aksine kaynaa ve
yke paralel olarak
balanmtr.
Bu durumda transistr
uyarldnda kayna L
zerinden ksa devre ederek
akm yklemekte, yaltma
geirildiinde ise kaynak ve L
akm yk zerinden
gemektedir.
Bu akma gre oluan k
gerilimi tepe deeri kya bal
olarak deimektedir.
Bu devrede k geriliminin
etkin deere (k) gre deiim
grafii aadaki ekil-6.13de
grlmektedir. Grafikten
grld gibi, k gerilimi k
ile doru orantl olarak
deimekte olup giriin 7
katna kadar kabilmektedir.
Vo / Vs
7
6
5
4
3
2
1
k
.2
M.Necdet YILDIZ
.4 .6 .8 1.0
16
VI DC/DC DNTRCLER

Rezistif ykte oluan k gerilimi,
daha nce verildii ve aadaki
ekil-6.14den grld gibi, g
anahtarnn iletimde kalma
sresine gre,
k= t1 / (t1+t2)
Vdc VS + VL = Vs + L(di/dt)
Vdc Vs.[ (t1+t2) / t2 ]= Vs/(1-k)
eitlikleri kullanarak bulunabilir.
kT
T
Vm


Ykselten tip alan devrede
k akm, daha nce verildii ve
aadaki ekil-6.15den
grld gibi, g anahtarnn
iletimde kalma sresine gre
oluan gerilimle orantl olarak,
Idc = Vdc / R
eitlii kullanarak
bulunabilecektir.
kT
Im
VO
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
IO
t1
t2
17
VI DC/DC DNTRCLER
3) Ortalama k gc;
Ortalama k gc,
Pdc= Idc . Vdc olacaktr.

ekil-6.16daki gibidir. Buna gre
akmn ortalama deeri yledir,
IS Im= (VS/R) + IL = (VS/R) / (1-k)
t1


PS(dc)= (IS(dc) . VS) / (1-k)
Kaynaktan grnen direntir ve
R= VS / IS = R . (1-k) olacaktr.
7) Anahtar akm;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
Im
IS
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
VT= 1,3 . Vm
olacaktr.
18
VI DC/DC DNTRCLER
Arttran tip DC kyc almas
(endktif ykte);
Bu alma eklinde ykn ok
endktif olduu kabul edilmitir.
Buna gre ekil-6.17de devre
yaps, ekil-6.18de ise devrenin
IS, IL
G
devresi
Uyar
devresi
+
Vs
-
+Vk-
+
Vt
-
+
Vo
-
VS
VS
Vk
Vm
VO
Vm
VT
Z
Im
IO
Im
IS
PWM
It
12V
IO
+ VL -
t1
M.Necdet YILDIZ
Im
T
t
19
VI DC/DC DNTRCLER
ykselten tip devre endktif
ykte altrldnda yk
zerindeki ykn boalmas
iin yke ters paralel bir
serbest gei diyodu
balanmtr.
Devrede yine transistr
uyarldnda kayna L
zerinden ksa devre ederek
akm yklemekte, yaltma
geirildiinde ise kaynak ve L
akm ykten gemektedir.
Bu akma gre oluan k
gerilimi tepe deeri kya bal
olarak deimektedir.
Bu devrede k geriliminin
etkin deere (k) gre deiim
grafii yine aadaki ekil6.19da grld gibidir.
Grafikten grld gibi, k
gerilimi k ile doru orantl
olarak deimekte olup giriin
7 katna kadar kabilmektedir.
Vo / Vs
7
6
5
4
3
2
1
k
.2
M.Necdet YILDIZ
.4 .6 .8 1.0
20
VI DC/DC DNTRCLER

Endktif ykte oluan k
aadaki ekil-6.20den
iletimde kalma sresine gre,
k= t1 / (t1+t2)
Vdc VS + VL = Vs + L(di/dt)
Vdc Vs.[ (t1+t2) / t2 ]= Vs/(1-k)
eitlikleri kullanarak bulunabilir.
kT
T
Vm

Ykselten tip alan devrede
k akm, daha nce verildii ve
aadaki ekil-6.21den
iletimde kalma sresiyle doru
orantl olarak,
Idc = Im = VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
eitlii kullanarak
bulunabilecektir.

kT
Im
VO
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
IO
t1
t2
21
VI DC/DC DNTRCLER
3) Ortalama k gc;
Ortalama k gc,
Pdc= Idc . Vdc olacaktr.


ekil-6.22deki gibidir. Buna gre
akmn ortalama deeri yledir,
IS(dc) = Im = VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
kT


PS(dc)= (IS(dc) . VS) / (1-k)
6) Devrenin etkin giri empedans,
Kaynaktan grnen direntir ve
Z= VS / IS = Z . (1-k) olacaktr.
7) Anahtar akm;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
Im
IS
t1
M.Necdet YILDIZ
t2
VT= 1,3 . Vm
olacaktr.
22
VI DC/DC DNTRCLER

rnek:
arttran tip DC kyc,
parametrelerini,
k akmnn ortalama
deeri,
Idc= Vdc / R = 400 / 10
Idc= 40A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 40 . 400= 16kW
deeri,
zm:
IS(dc) Im= VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
a) Rezistif ykte k
k= t1 / (t1+t2)= 0,5
Vdc VS + VL = VS / (1-k)
Vdc 200 / (1-0,5)= 400V
IS(dc) Im= (200/10) / (1-0,5)

IS(dc) Im= 40A
M.Necdet YILDIZ
23
VI DC/DC DNTRCLER
Kaynaktan ekilen g,
PS(dc)= (IS(dc).VS(dc) ) / (1-k)
PS= (40 . 200) / (1-0,5)= 16kW
Devrenin etkin giri direnci,
R= R . (1-k)
R= 10 . (1-0,5) = 5
IT Vm/R + %30
IT (400 / 10) . 1,3 52A
VT 400 . 1,3 520V
M.Necdet YILDIZ
b) Endktif ykte k
geriliminin ortalama deeri
etkin peryot kullanlarak,
k= t1 / (t1+t2)= 0,5
Vdc VS + VL = VS / (1-k)
Vdc 200 / (1-0,5)= 400V
k akmnn ortalama
deeri,
Idc = Im = VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
Idc = (200/10) / (1-0,5)= 40A
Ortalama k gc,
Pdc= Idc.Vdc
Pdc= 40 . 400= 16kW
24
VI DC/DC DNTRCLER

deeri,
IS(dc) Im= VS/R + IL = (VS/R) / (1-k)
IS(dc) Im= (200/10) / (1-0,5)

IS(dc) Im= 40A
Kaynaktan ekilen g,
PS(dc)= (IS(dc).VS(dc) ) / (1-k)
PS= (40 . 200) / (1-0,5)= 16kW
Devrenin etkin giri empedans,

Z= Z . (1-k)
Z= 10 . (1-0,5) = 5
M.Necdet YILDIZ

IT Vm/Z + %30
IT (400 / 10) . 1,3 52A
VT 400 . 1,3 520V
NOT: Arttran tip DC kyc devresi
genellikle doru akm motorlarnda
rejeneratif frenleme uygulanmas
srasnda kullanlmaktadr.
Bu uygulama sayesinde motor
sarglarnda indklenen gerilim
kaynak geriliminden daha yksek
hale getirilerek ters akm akmas
ve bu sayede hem motorun
frenlemeye girmesi hem de
kazanlan enerjinin kaynaa geri
aktarlmas salanmaktadr.
25
VI DC/DC DNTRCLER
DC KIYICILARIN
SINIFLANDIRILMASI:
Giri blmnde de belirtildii
gibi DC kyclar alma
ekline gre 5 farkl snfa
ayrmak mmkn olmaktadr.
Bunlar;
A snf dc kyclar,
B snf dc kyclar,
C snf dc kyclar,
D snf dc kyclar,
E snf dc kyclardr.
imdi bu kyc trleri ve
zellikleri srasyla detayl
olarak incelenecektir.
A snf DC kyclar;
A snf DC kyclar, daha nce

ayrnts ile incelenen Azaltan tip
DC kyc yapsdr.
Dolaysyla bu tr bir kycda k
gerilimi daima giri geriliminin
altndadr.
ekil-6.23de grld gibi,
genellikle dk ve orta glerdeki
doru akm motorlarnn
kontrolnde ve farkl dc besleme
gerilimi gereken devrelerde
kullanlan A snf DC kyclar
sadece 1. blgede almaktadr.
Vo
A snf DC kyc
alma blgesi
1.
blge
0
M.Necdet YILDIZ
Io
26
VI DC/DC DNTRCLER
B snf DC kyclar;
C snf DC kyclar;
B snf DC kyclar, daha nce

ayrnts ile incelenen Arttran tip
DC kyc yapsdr.
Dolaysyla bu tr bir kycda k
gerilimi daima giri geriliminin
stndedir.
Genellikle doru akm motorlarnn
re-jeneratif (enerjiyi geri
kazanarak) frenleme kontrolnde
ve gerilim ykseltmekte kullanlan
B snf DC kyclar, ekil-6.24de
grld gibi sadece 2. blgede
almaktadr.
C snf DC kyclar, A snf ve B

snf DC kyclarn
birletirilmesiyle oluturulan yeni
bir kyc devresidir.
C snf kyclar, zellikle orta ve
yksek gteki doru akm
motorlarnn tek ynl hz ve rejeneratif frenleme kontrolnde
kullanlmaktadrlar.
Bu tr kyclar A ve B snflarnn
birleimi olduu iin alma
blgesi de ekil-6.25de grld
gibi 1. ve 2. blgelerdir.
Vo
Vo
B snf DC kyc
alma blgesi
2.
blge
-Io
M.Necdet YILDIZ
2.
blge
-Io
1.
blge
Io
27
VI DC/DC DNTRCLER
Aadaki ekil-6.26da tipik
bir C snf DC kyc balants
grlmektedir.
If
Is
+
Vs
-
T1
+ Vk -
+
Vt1
- D1
It
T2
D2
Io
+
Vo
G devresi
PWM
Motor
Motor
/ Fren
M.Necdet YILDIZ
PWM Uyarma devr.

Fren
f
ekil-6.26da grlen
balantda T1 transistr
uyarldnda devre A snf
olarak almakta ve motoru
enerjilendirerek dnmesini
salamaktadr.
T2 transistr uyarldnda ise
devre B snf olarak
almakta ve ykn ataletiyle
dnmeye devam ederek bir
jeneratr gibi elektrik reten
motorun k gerilimini
ykselterek kaynaa doru
akm aktmasn salamaktadr.
Bu sayede hem motor hzl
olarak frenlenmekte hem de
kaynak arj edilmektedir.
28
VI DC/DC DNTRCLER
ekil-6.26da grlen
balantda T1 transistr
uyarldnda devreden Is=Io
akm dolamakta, T1 yaltma
getiinde ise Io akm D2
diyodu zerinden devam
etmektedir.
T2 transistr uyarldnda ise
devreden It akm
dolamakta, T2 yaltma
getiinde ise If akm D1
diyodu zerinden kaynaa
doru akmaktadr.
Devrenin dalga ekilleri ve
hesaplamalar A ve B
snflarnda olduu gibidir.

D snf DC kyclar;
D snf DC kyclar, ift ynl
DC kyclara geite bir ara
durum olup, genellikle tek
bana kullanlmazlar.
Bu tr kyclar, C snf DC
kycda olduu gibi yine ift
blgede almaktadr. D snf
DC kycnn alma blgeleri
ekil-6.27de grld gibi 1.
ve 4. blgelerdir.
Vo
1.
blge
-Io
4.
blge
Io
-Vo
M.Necdet YILDIZ
29
VI DC/DC DNTRCLER
Aadaki ekil-6.28de tipik

bir D snf DC kyc balants
grlmektedir.
Is
Id
T1
+
Vs
-
D2
+ Vo -
Io
D1
G devresi
Uyarma dv. PWM
T2
Opto-1
+ Vk T1e
M.Necdet YILDIZ
Opto-2

T1 ve T2 transistrleri ayn
anda uyarlmakta ve seri bal
gibi almaktadr. D1 ve D2
diyotlar ise serbest gei
diyodu olarak almaktadrlar.
Devre aslnda azaltan tip DC
kyc gibi almakta ve
motoru tek ynl olarak kontrol
etmektedir. Tek fark serbest
gei akmnn (Id) kaynak
zerinden dolamasdr.
Devrenin herhangi bir frenleme
fonksiyonu yoktur, nk yk
akm hep ayn ynldr. k
gerilimi ise srekli olarak yn
deitirmektedir.
30
VI DC/DC DNTRCLER
ekil-6.28de grlen
balantda transistrler
uyarldnda devreden Is=Io
akm dolamakta, transistrler
yaltma getiinde ise Io=Id
akm diyotlar ve kaynak
zerinden devam etmektedir.
Bu durumda transistrler
iletimdeyken k gerilimi
pozitif, transistrler yaltma
getiinde ise akm diyotlar
zerinden dolaaca iin k
gerilimi negatif olmaktadr.
Devrenin k dalga ekilleri
ve hesaplamalar ise azaltan
tip DC kycda olduu gibidir.

E snf DC kyclar;
E snf DC kyclar, ift ynl
(4 blgeli) DC kyclar olarak
bilinmekte olup iki adet C veya
iki adet D snf DC kycnn
birleiminden olumulardr.
Bu tr kyclar, iki adet ift
blgeli DC kycnn birleimi
olduu iin, alma blgeleri
de ekil-6.29da grld gibi
1.2.3. ve 4. blgelerdir.
Vo
2.
blge
-Io
1.
blge
0
4.
3.
blge blge
Io
-Vo
M.Necdet YILDIZ
31
VI DC/DC DNTRCLER
Aadaki ekil-6.30da tipik
bir E snf DC kyc balants
grlmektedir.
Is
T1
D1
+
Vs
-
+ Vo -
T3
D3
Io
T2
D2
T4
D4
G devresi
Uyarma dv.
PWM
Opto-1
ileri
T1
Opto-3
f
T3
geri
leri /
geri
M.Necdet YILDIZ
Opto-2
T2
Opto-4
T4
ekil-6-30dan grld gibi,

motor ileri ynde dndrlmek
istendiinde T1 ve T2
uyarlmakta ve devre D snf
DC kyc gibi altrlmaktadr.
Motor ileri ynde dnerken rejeneratif frenleme yaplmas
gerektiinde sadece T4
uyarlarak devre B snf
(ykselten tip) DC kyc gibi
altrlmakta ve motoru
jeneratr gibi altrarak D1D2 ve kaynak zerinden
frenleme akm aktlmaktadr.
Bu durumda motor zerindeki
enerji geri kazanlarak hzl
frenleme yaplmaktadr.
32
VI DC/DC DNTRCLER
Yine ekil-6-30dan grld

gibi, motor geri (ters) ynde
dndrlmek istendiinde T3
ve T4 uyarlmakta ve devre
ters ynde yine D snf DC
kyc gibi altrlmaktadr.
Motor geri ynde dnerken rejeneratif frenleme yaplmas
gerektiinde sadece T2
uyarlarak devre yine B snf
(ykselten tip) DC kyc gibi
altrlmakta ve motoru
jeneratr gibi altrarak D3D4 ve kaynak zerinden
frenleme akm aktlmakta ve
motor zerindeki enerji geri
kazanlarak fren yaplmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
E snf DC kyclar, zellikle

sabit mknats uyartml ve
yabanc uyartml doru akm
motorlarnda hem ift ynl hz
kontrolu hem de ift ynl
frenleme kontrolunda
kullanlabilen, hem k akm
hem de k gerilimi ters
evrilebilen tam donanml
motor src devreleridir.
E snf DC kyclar istenirse
birbirine ters paralel bal iki C
snf kyc olarak da kontrol
edilebilmektedir.
Devrenin k dalga ekilleri
ve hesaplamalar ise azaltan
tip DC kycda olduu gibidir.
33
VI DC/DC DNTRCLER
2- ANAHTARLAMALI
REGLATRLER:
Anahtarlamal reglatrler
hemen hemen tm elektronik
cihazlarn beslemesinde ok
yaygn olarak kullanlan dc-dc
dntrc uygulamalardr.
Aadaki ekil-6-31de
anahtarlamal reglatrlerin
genel yaps grlmektedir.
DC
kaynak
Deiken
DC
Referans
gerilimi
DC
kyc
Kontrol
Devresi
PWM
M.Necdet YILDIZ
Sabit
DC
DC
yk
Geri
besleme

devre giriine gelen reglesiz dc
gerilim bir DC kycdan geirilerek
kta bulunan ve sabit gerilim
isteyen yke aktarlmaktadr.
k geriliminin sabit kalabilmesi
iinse DC kycnn PWM kontrol
devresi bir geribesleme dzenei
zerinden srekli olarak
uyarlmaktadr.
Anahtarlamal reglatrlerin 3
temel tr bulunmaktadr. Bunlar,
1- Azaltan (Buck) reglatrler,

2- Arttran (Boost) regletrler,
3- Tersleyen (Inverting)
reglatrlerdir. imdi bu trlerin
yaps ve almas srasyla
incelenecektir.
34
VI DC/DC DNTRCLER
Azaltan (Buck) Reglatr;
Azaltan reglatr aslnda azaltan

tip DC kyc g devresinin
dolaysyla da A snf DC kyc
devre yapsnn benzeridir. ekil6.32den grld gibi aradaki
tek fark devre knda bir L-C
filtre devresinin kullanlmasdr.
Is
Io
T
+ + Vk Vs
-
Lf
Dm
Cf
G devresi
Uyarma
devresi
+
Vo
-
Geri
Besleme
PWM
M.Necdet YILDIZ
Yk
ekil-6.32de grlen azaltan

(buck) reglatr devresinin A snf
DC kycdan bir baka fark da
kontrol devresine g devresi
kndan bir voltaj geri beslemesi
yaplm olmasdr.
Zaten bu sayede devre reglatr
(sabitleyici) zelliini
kazanmaktadr. k gerilimi
ykselmek istediinde geri
besleme sayesinde kontrol devresi
uyarlarak PWM kare dalgann
etkin peryodu daraltlmakta, tersi
durumda da geniletilmekte ve
k gerilimi hep istenen deerde
sabit tutulmaktadr.
Yksek frekansta alan devrenin
dalga ekilleri ve hesaplamalar
azaltan tip DC kycyla ayndr.
35
VI DC/DC DNTRCLER
Arttran (Boost) Reglatr;
Arttran reglatr aslnda arttran

tip DC kyc g devresinin
dolaysyla da B snf DC kyc
devre yapsnn benzeridir. ekil6.33den grld gibi aradaki
tek fark devre knda bir C filtre
devresinin kullanlmasdr.
Is=IL
+
Vs
G devresi
Uyarma
devresi
Io
+
Vt
-
D
Cf
+
Vo
-
Yk
+ Vo Geri
Besleme
PWM
M.Necdet YILDIZ
ekil-6.33de grlen arttran

(boost) reglatr devresinin B
snf DC kycdan bir baka fark
da kontrol devresine g devresi
kndan bir voltaj geri beslemesi
yaplm olmasdr.
ykselmek istediinde geri
besleme sayesinde kontrol devresi
sabit tutulmaktadr.
Yksek frekansta alan devrenin
dalga ekilleri ve hesaplamalar
arttran tip DC kycyla ayndr.
36
VI DC/DC DNTRCLER
Tersleyen (Inv.) Reglatr;
Tersleyen reglatr aslnda

azaltan ve arttran reglatrlerin
birleiminden oluan ve k
gerilimi girie gre ters olan bir
reglatr trdr. ekil-6.34de
grlen devrede ters k gerilimi
Vsin altnda veya stnde olabilir.
Is
+
Vs
-
Io
D
L
IL
Cf
+ Vo -
G devresi
Uyarma
devresi
Vo
+
Geri
Besleme
PWM
M.Necdet YILDIZ
Yk
ekil-6.34de grlen tersleyen

(inv.) reglatr devresinin yine en
nemli zellii, kontrol devresine
g devresi kndan bir voltaj
geri beslemesi yaplm olmasdr.
istenen seviyeden ykselmek
istediinde geri besleme
sayesinde kontrol devresi
sabit tutulmaktadr.
Devrenin dalga ekilleri ve
hesaplamalar arttran tip kycyla
benzerdir (Vs yerine k.Vs).
37
DEV-13
13.1) 220V-50Hz ebekede, 10kHz frekansl ve %70 etkin peryotlu
PWM ile altrlan ve 6 rezistif bir yk besleyen A snf DC
kycnn,
zerinde gsteriniz.
13.2) 50Vdc ebekede, 10kHz frekansl ve %60 etkin peryotlu PWM ile
altrlan ve 4 rezistif bir yk besleyen B snf DC kycnn,
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
38
Blm-7
DC-AC
Dntrcler
M.Necdet YILDIZ
VII DC/AC DNTRCLER

GR:
DC-AC dntrcler,
zellikle son dnemlerde g
elektronii ve endstriyel
elektronik uygulamalarnda ok
youn olarak kullanlmaya
balayan g devreleridir.
DC-AC dntrclerin
kullanm alanlar,
1) AC motor kontrolunda,
2) Kesintisiz g kaynaklarnda,
3) Rzgar ve gne enerji

sistemlerinde,
4) ndksiyonla stmada,
5) Deiken frekansl uygulamalar.
M.Necdet YILDIZ
DC-AC dntrcleri iki

temel grup atnda incelemek
mmkndr. Bu gruplar,
1) PWM nvertrer;
a) Gerilim Kaynakl (VSI),
1 faz VSI,
3 faz VSI.
b) Akm Kaynakl (CSI),
1 faz CSI,
3 faz CSI.
2) Rezonansl nvertrler;
a) Seri Rezonansl
nvertrler,
b) Paralel Rezonansl
nvertrlerdir.
VII DC/AC DNTRCLER

A - GERLM KAYNAKLI PWM
NVERTRLER (VSI):
Endstride zellikle Asenkron

motorlarn kontrolunda youn
olarak kullanlmakta olan PWM
invertrler, DC gerilim kaynan
kullanarak deiken frekansl ve
deiken gerilimli AC retirler.
Bu blmde gerilim kaynakl tr
incelenecek olan PWM
invertrlerin en nemli avantaj
kta oluan AC gerilimin
genlik ve frekansnn ok
kolaylkla ayarlanabilmesidir ki
bu sayede senkron ve asenkron
motorlarda ok kolaylkla hz
kontrolu yaplabilmektedir.
M.Necdet YILDIZ
1) 1 fazl Gerilim Kaynakl

PWM nvertrler (Rezistif yk);
Bir fazl VSI invertrler DC gerilim

kayna kullanarak 1 fazl,
deiken frekansl ve deiken
genlikli AC gerilim elde etmekte
kullanlan devrelerdir.
1 fazl tam dalga dorultucularn
tam tersi gibi dnlebilecek olan
bu devrelerde tpk 1 fazl
dorultucularda olduu gibi iki
farkl yntem kullanlabilmektedir.
Bu yntemler,
1) Simetrik DC kaynakta yarm
kpr ile alma,
2) Tek DC kaynakta tam kpr ile
almadr.
VII DC/AC DNTRCLER

Aadaki ekil-7.1de simetrik
DC kaynakta ve rezistif ykte
altrlan yarm kpr tipi
PWM invertr (VSI) devre
ekilde BJT olarak grlen
g anahtarlar yerine
gerektiinde Mosfet veya
IGBTde kullanlabilmektedir.
G devresi
Vs-1
Vs-2
Uyarma devresi
T1
+
- Vo +
Src-1
Is1
Io
Src-2
T3
Is2
M.Necdet YILDIZ
PWM
ekil-7.1de grlen yarm kpr

invertr devresi, ayn g ve
zelliklerde 2 adet DC kaynak
gerektirdii iin pratik kullanm iin
uygun deildir.
Devre knda AC gerilim elde
edebilmek iin T1 ve T3
transistrleri srayla ve e zamanl
olarak (push-pull) uyarlmaldr.
T1 uyarldnda Vs-1 kayna
yke balanacak ve k gerilimi
pozitif olacaktr. T3 uyarldnda
ise Vs-2 kayna yke balanacak
ve k gerilimi negatif olacaktr.
Bu ilem peryodik olarak gerekli
olarak frekansta yapldnda
kta istenilen frekansl AC
gerilim elde edilmi olacaktr.
VII DC/AC DNTRCLER
Aadaki ekil-7.2de ise tek DC

kaynakta ve rezistif ykte tam
kpr tipi PWM invertr (VSI)
Is
+
Vs
-
+ Vo Io
T2
T4
G devresi
Uyarma dv.
T3
T1
PWM
+
T1
-
T3
Src-3
T2
T4
Src-4
M.Necdet YILDIZ
Src-1
Src-2
ekil-7.2de grlen tam kpr

invertr devresiyle, tek bir DC
kaynak kullanarak yarm kpr
invertrle elde edilen sonucun
ayns elde edilebilmektedir.
Devre knda AC gerilim elde
edebilmek iin T1-T2 ve T3-T4
transistrleri srayla ve e zamanl
olarak (push-pull) uyarlmaldr.
T1-T2 uyarldnda Vs kayna
yke balanacak ve k gerilimi
pozitif olacaktr. T3-T4 uyarld
zaman ise Vs kayna yke ters
balanacak ve k gerilimi
negatif olacaktr.
Bu ilem peryodik olarak
yapldnda kta istenilen
frekansl AC gerilim olumaktadr.
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.1 ve ekil-7.2de grlen

yarm kpr ve tam kpr PWM
invertrlerin rezistif performansn
gsteren dalga ekilleri yan tarafta
ekilden grld gibi T1-T2 ve
T3-T4 ikililerinin peryodik olarak
devreye sokulmasyla istenen
frekansta kare dalga formatnda
bir AC gerilim k ularnda
olumaktadr.
Burada gerilimlerin tepe deeri
(Vm) kaynak gerilimine, akmlarn
tepe deeri (Im) ise kaynak
geriliminin yk direncine (R)
oranna eit olacaktr.
izilen bu dalga ekillerine gre
invertrn tm performans
parametreleri hesaplanacaktr.
M.Necdet YILDIZ
Vm
T1-T2
T3-T4
T1-T2
T3-T4
t
VS
15V
Vt1t2
15V
Vt3t4
Vm
k= %100
VO
t
k
-Vm
Vm
VT1
Im
IO
-Im
Im
IS
VII DC/AC DNTRCLER
PWM invertr kullanlarak elde

edilen AC gerilimin frekans
tamamen kontrol sinyalinin
frekansna bal olarak
olumaktadr.
nvertr kullanlarak elde edilen
AC gerilimin genlii ise iki farkl
yntemle kontrol edilebilmektedir.
Bu yntemler,
1) Deiken kaynak gerilimi

(Vs) kullanlarak,
2) Deiken etkin peryot (k)
kullanlarakdr.
PWM invertrlerde adndan da

anlalaca gibi daha ok ikinci
yntem olan etkin peryot kontrol
yntemi kullanlmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
Deiken frekansl gerilim

gereken uygulamalarda
kullanlan 1 fazl gerilim
kaynakl PWM invertrn
rezistif ykte alrken dier
g devrelerinde olduu gibi,
3) Etkin k gc,
deeri,
6) Devrenin verimi,
8) Anahtar akm,
hesaplanabilir.
VII DC/AC DNTRCLER
1) k geriliminin etkin deeri;

1 fazl gerilim kaynakl invertrn
(VSI) saf rezistif ykte oluan k
gerilimi ekil-7.4de grld gibi
olduundan, k geriliminin etkin
deer eitlii,

akm ekil-7.5de grld gibi
olduundan, k akmnn etkin
deer eitlii,
T /2
VO ( rms )
k
2
=
V
k .VS
m .dt =
T /2 0
I O( rms)
olarak bulunabilecektir.
Vm
VO
k
k
Im
2
m
.dt =
VO( rms)
R
IO
k= %100
k
k
-Im
T
M.Necdet YILDIZ
T /2
k= %100
-Vm
k
=
T /2
T
VII DC/AC DNTRCLER
3) Etkin k gc;
Po= Io . Vo

ekil-7.6daki gibi olduuna gre,

I S ( rms ) =
k
T /2
T /2
I m .dt =
0
k .VS
R
Im
IS

Ps= Is . Vs
6) Devrenin verimi;
Devrenin verimi,
= PO / PS olacaktr.
Anahtarn zerine gelecek olan
gerilime gre,
k= %100
k
T
M.Necdet YILDIZ
8) Anahtar akm;
Anahtarn zerindeki akma gre;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
VII DC/AC DNTRCLER

1 fazl Gerilim Kaynakl PWM
nvertrler (Endktif ykte);
ekil-7.7de endktif ykte alan
PWM invertr grlmektedir.
Is
T3
D3
T1
D1
+
Vs
-
+ Vo Io
T4
D4
T2
D2
G devresi
Uyarma dv.
PWM
Src-1
T1
Src-3
T3
T2
Src-4
T4
M.Necdet YILDIZ
Src-2

ykn endktif olmas
durumunda, yk zerindeki
enerjinin boalabilmesi iin
devreye serbest gei diyotlar
eklenmi durumdadr.
Serbest gei diyotlar her bir
transistre ters paralel olarak
eklemitir. Bu durumda ortaya
kan devre daha nce DC
kyclarda incelenmi olan E
snf DC kyc devresi
olmaktadr.
Tabii ki burada kontrol mant
E snf kycdaki gibi deildir.
Bu nedenle devre invertr
olarak almaktadr.
10
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.7de grlen tam kpr

PWM invertrn ok endktif
performansn gsteren dalga
ekilleri yan tarafta ekil-7.8de
verilmitir.
ekilden grld gibi T1-T2 ve
T3-T4 ikililerinin peryodik olarak
devreye sokulmasyla istenen
frekansta kare dalga formatnda
bir AC gerilim k ularnda
olumaktadr.
Burada gerilimlerin tepe deeri
(Vm) kaynak gerilimine, akmlarn
tepe deeri (Im) ise kaynak
geriliminin yk empedansna (Z)
oranna eit olacaktr.
izilen bu dalga ekillerine gre
invertrn tm performans
parametreleri hesaplanacaktr.
M.Necdet YILDIZ
Vm
D1 T1 D3 T3
D2 T2 D4 T4
Vt1t2
15V
Vt3t4
Vm
VO
D3 T3
D4 T4
t
VS
15V
D1 T1
D2 T2
k= %100
-Vm
Vm
VT1
Im
IO
-Im
Im
IS
-Im
11
VII DC/AC DNTRCLER

(VSI) endktif ykte oluan k
gerilimi ekil-7.9da grld gibi
deer eitlii,

akm ekil-7.10da grld gibi
deer eitlii,
T /2
VO ( rms )
k
2
=
V
k .VS
m .dt =
T /2 0
Vm
VO
k= %100
T /4
2
m
.dt
k Vm
.
2 Z
-Vm
I O ( rms )
T /2
Im
t
IO
-Im
T
M.Necdet YILDIZ
T
12
VII DC/AC DNTRCLER
3) Etkin k gc;
Po= Io . Vo
4) Kaynak akmn etkin deeri;

ekil-7.11deki gibi olduuna gre,
I S ( rms )
k
T /2

T /4
2
I
m .dt
0
k Vm
.
2 Z

Im

Ps= Is . Vs
6) Devrenin verimi;
Devrenin verimi,
= PO / PS olacaktr.
gerilime gre,
IS
-Im
T
M.Necdet YILDIZ
8) Anahtar akm;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
13
VII DC/AC DNTRCLER

rnek:
zm:
a) Rezistif ykte k

1 fazl gerilim kaynakl PWM
invertrn,

hesaplaynz.
M.Necdet YILDIZ
VO= VS . k
VO= 200 . 0,5 = 140V k
akmnn etkin deeri,
IO= VO / R= 140 / 10
IO= 14A
Etkin k gc,
PO= IO.VO
PO= 14 . 140= 1,96kW
Kaynak akmnn ortalama deeri,
IS= Im . k= (VS / R) . k
IS= (200 / 10) .0,5
IS= 10A
14
VII DC/AC DNTRCLER

Kaynaktan ekilen g,
Ps= Vs . Is = 200 . 10 = 2kW
Devrenin verimi,
= PO / PS
= 1,96kW / 2kW= %98
IT Vm/R + %30
IT (200 / 10) . 1,3 26A
VT 200 . 1,3 260V
b) Endktif ykte k geriliminin
etkin deeri,
VO= VS.k= 200.0,5= 140V
k akm etkin deeri,
IO= (VS / Z).(k/2)
IO= (200/10).(0,5/2) = 10A
M.Necdet YILDIZ
Etkin k gc,
PO= IO.VO
PO= 10 . 140= 1,4kW
Kaynak akm etkin deeri,
IS= (VS / Z).(k/2)
IS= (200/10).(0,5/2) = 10A
Kaynaktan ekilen g,
PS= IS .VS
PS= 10 . 200= 2kW
Devrenin verimi,
= PO / PS
= 1,4kW / 2kW= %70
Anahtar gerilimi ve akm,
VT 200 . 1,3 260V
IT (200 / 10) . 1,3 26A
15
VII DC/AC DNTRCLER

2) 3 Fazl gerilim kaynakl
PWM invertrler (VSI):

invertrler, sanayide ok youn
olarak kullanlmakta olan 3 fazl
asenkron motorlarn kontrolu iin
kullanlmaktadr.
Bu invertrler sayesinde asenkron
motorlarn,
- Yol verme,
- Hz kontrolu,
- Yn kontrolu,
- Frenleme kontrolu,
kolaylkla
gerekletirilebilmektedir.
Son yllarda IPMler kullanlarak
bu devreler daha da yaylmtr.
M.Necdet YILDIZ

invertrlerde kullanlmakta olan 2
farkl kontrol yntemi
bulunmaktadr. Bu yntemler,
a- 180 iletim kontrolu,
b- 120 iletim kontroludur.
Bu yntemlerden birincisi olan
180 iletim kontrolunda, invertr
oluturan her bir g eleman,
180 iletimde, 180de yaltmda
tutulmaktadr.
kinci yntem olan 120 iletim
kontrolunda ise invertr oluturan
her bir g eleman, 120 iletimde,
240de yaltmda tutulmaktadr.
imdi bu yntemler srasyla
incelenecektir.
16
VII DC/AC DNTRCLER

3 fazl Gerilim Kaynakl PWM nvertr (yldz bal ykte ve 180 iletimde);
ekil-7.12de 3 fazl gerilim kaynakl PWM invertrn (VSI), yldz yk ve
180 uyarma iin, g ve kontrol devrelerinin balants grlmektedir.
IS
Sabit
genlikli
DC
kaynak
T3
D3
T1
D1
RB
T4
D4
T6
D6
3xPWM
Src-1
T2
D2
A
B
C
D
Src-4
3 fazl
yldz (Y)
N
bal
rezistif
yk
RC
Src-3
Src-5
T3
T1
M.Necdet YILDIZ
+
RA
VAB
-
IA
+
Vs
-
G Devresi
Uyarma Devresi
+ VAN -
T5
D5
T5
Src-2
Src-6
T4
T6
T2
17
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.12den grld gibi, DC

kaynaktan 3 fazl AC elde
edebilmek iin 3 fazl dorultucuda
olduu gibi 6 adet g anahtar
kullanlarak bir 3 fazl transistr
kprs kurulmutur.
Kprdeki transistrlere ters
paralel olarak balanm olan
diyotlar ise endktif yklerde
serbest geii salamak iin
kullanlmtr.
Bu balantda da anahtarlara 3
fazl kpr dorultucuda kullanlan
numaralarn ayns verilmitir.
Bunun nedeni kpr knda
120er derece faz farkl 3 adet AC
gerilim oluabilmesi iin ayn
srann izlenmesi gerekliliidir.
M.Necdet YILDIZ
Devrenin kna balanm olan

yldz bal fazl yk ise her bir
transistr ikilisi kna
balanmtr. Yk direnlerinin
ortak ucu ise ntr (N)
durumundadr.
Devrenin kontrol edilebilmesi iin
ise prensip olarak 3 adet PWM
reteci kullanlmas gerekmekte
olup bunlardan her birisi bir fazn
Her bir PWM devresinin kna
da srcler balanarak (optoc.
vb.) transistrlerin etkin olarak
kontrolu salanmaktadr.
Uygulamada her fazn PWM
sinyalleri tek bir mikroilemci ile
retilmektedir.
18
VII DC/AC DNTRCLER

devrenin performansn gsteren
uyarma dalga ekilleri ekil7.13de, g devresi dalga ekilleri
de ekil-7.14de verilmitir.
0
0
Vt1
180
360
2
720
4
Vm
Vbc
Vca
Vt4
k
Vt3
Vt6
2Vm/3
Vm/3
Van
2Vm/3
Vbn
Vt5
Vt2
540
3
Vm
VS
Vm
Vab
T1 T1 T1 T4 T4 T4 T1 T1 T1 T4 T4 T4
T6 T6 T3 T3 T3 T6 T6 T6 T3 T3 T3 T6
T5 T2 T2 T2 T5 T5 T5 T2 T2 T2 T5 T5
M.Necdet YILDIZ
t
t
t
t
Vcn
19
VII DC/AC DNTRCLER

referans olarak aldmz birinci
faz (A) oluturabilmek iin T1 ve
T4 transistrlerine 180 derece faz
farkl iki kare dalga kontrol sinyali
uygulanacaktr.
kinci faz (B) oluturabilmek iinse
T3 ve T6 transistrlerine yine ayn
ters kare dalgalar 120 derece faz
kaydrlarak uygulanmtr.
nc faz oluturmak iin ise T5
ve T2 transistrlerine yine ayn
Bylelikle 3 fazl AC elde
edebilmek iin T1den T6ya kadar
transistrler 60ar derece arayla
180 srlm olmaktadr.
+
VS
-
ekil-7.14de verilen g devresi

dalga ekillerine bakldnda
yaplan 180 derecelik uyarma
sonucunda, istenilen frekansta,
120er derece faz farkl ve Vm
tepe deerli 3 adet hat gerilimi
(Vab, ) ile yine kendi aralarnda
120er derece faz farkl ve
2.Vm/3 tepe deerli 3 adet faz
gerilimi (Van, ) olumaktadr.
ekil-7.14de gsterilen kademeli
faz gerilimlerinin oluumu aada
+ Vs/3 -
RB
RA
RC
RC
RB
a) 0 - 60
M.Necdet YILDIZ
RA
+ 2Vs/3 b) 60 - 120
+ Vs/3 RA
RB
RC
c) 120 - 180
20
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.15de verilen yk edeer

devrelerinden grld gibi, ilk
60 derecelik dilimde T1-T6-T5
iletimde olduu iin yk a
eklinde grld gibi Ra-Rc
paralel Rb ise onlara seri
durumdadr. Bu durumda Ra
zeride Vs/3 kadarlk bir gerilim
dm olacaktr.
kinci 60 derecelik dilimde ise b
eklinde grld gibi Rb-Rc
paralel Ra ise onlara seri
durumdadr. Bu durumda Ra
zeride 2Vs/3 kadarlk bir gerilim
dm olacaktr.
nc 60 derecelik dilimde ise
Ra direnci yine paralele girdii iin
zerinde Vs/3 grlecektir.
M.Necdet YILDIZ

invertr devresinin yldz ykteki
daga ekillerinden yararlanarak
dier g devrelerinde olduu gibi
1) k faz ve hat gerilimlerinin
etkin deeri,
2) k faz ve hat akmlarnn
etkin deeri,
3) Etkin k gc,
4) Kaynak akm ortalama deeri,
6) Devrenin verimi,
8) Anahtar akm.
21
VII DC/AC DNTRCLER
1a) k hat gerilimi etkin deeri;

(VSI) yldz ykte oluan k hat
gerilimi ekil-7.16da grld
gibi olduundan, k geriliminin
etkin deer eitlii aadadr.
1b) k faz gerilimi etkin deeri;

(VSI) yldz ykte oluan k faz
gerilimi ekil-7.17de grld
Vab(rms) = Vm . k
Vab(rms)= Vm . (t1/T)
Van(rms) (Vm/3) . [(t1+t3) / T]

+ (2Vm/3) . (t2 / T)
0 60 120 180
0 60 120 180
Vm
t
Vab
2Vm/3
Vm/3
Van
t1 t2
t1 t2 t3
M.Necdet YILDIZ
22
VII DC/AC DNTRCLER
2) k hat-faz akm etkin deeri;

yldz ykte oluan k hat ve faz
deer eitlii aadadr.
Ia(rms) (Vm/3R) . [(t1+t3) / T]

+ (2Vm/3R) . (t2 / T)
3) Etkin k gc;
Po = 3/2 . Ian . Van
4) Kaynak akmn ortalama deeri;

ekil-7.19daki gibi olduuna gre,
Is = 2.Vm / 3.R
0 60 120 180
2Vm/3R
Vm/3R
t
Ian
0 60 120 180
2Vm/3R
IS
t1 t2 t3
M.Necdet YILDIZ
23
VII DC/AC DNTRCLER


Ps= Is . Vs
6) Devrenin verimi;
Devrenin verimi,
= PO / PS olacaktr.
gerilime gre,
8) Anahtar akm;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . 2Vm / 3R
M.Necdet YILDIZ

yldz balantnn yansra
gen balant da zellikle
yksek glerde
kullanlmaktadr.
180 derece iletimde yldz bal
ykteki performansn
incelediimiz 3 fazl gerilim
kaynakl PWM invretrn
gen bal ykte altrlmas
durumunda devre yapsnda,
dalga ekillerinde ve
performans hesaplamalarnda
oluacak deiiklikler yine 180
derece alma durumu iin
aadaki blmde ayrntsyla
incelenecektir.
24
DEV-14
14.1) 300Vdc ebekede, 100Hz frekansl ve %50 etkin peryotlu PWM
ile altrlan ve 6 rezistif bir yk besleyen 1 fazl VSInn,
zerinde gsteriniz.
14.2) 500Vdc ebekede, 100Hz frekans ve 180 iletim modunda
altrlan ve 5 yldz bir yk besleyen 3 fazl VSInn,
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
25
VII DC/AC DNTRCLER

3 fazl Gerilim Kaynakl PWM nvertr (gen bal ykte ve 180 iletimde);
ekil-7.20de 3 fazl gerilim kaynakl PWM invertrn (VSI), gen yk ve
IS
Sabit
genlikli
DC
kaynak
T3
D3
T1
D1
T4
D4
T6
D6
3xPWM
Src-1
T2
D2
Src-3
A
B
C
D
Src-4
+ VAB -
+
VAB
-
RA
IRa
RB
RC
3 fazl
gen
bal
rezistif
yk
Src-5
T3
T1
M.Necdet YILDIZ
IA
+
Vs
-
G Devresi
Uyarma Devresi
T5
D5
T5
Src-2
Src-6
T4
T6
T2
26
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.20den grld gibi, DC

kaynaktan gen ykte 3 fazl AC
elde edebilmek iin 3 fazl
dorultucuda olduu gibi 6 adet
g anahtar kullanlarak bir 3 fazl
transistr kprs kurulmutur.
Kprdeki transistrlere ters
paralel olarak balanm olan
diyotlar ise endktif yklerde
serbest geii salamak iin
kullanlmtr.
Bu balantda da anahtarlara 3
fazl kpr dorultucuda kullanlan
numaralarn ayns verilmitir.
Bunun nedeni kpr knda
120er derece faz farkl 3 adet AC
gerilim oluabilmesi iin ayn
srann izlenmesi gerekliliidir.
M.Necdet YILDIZ
Devrenin kna balanm olan

gen bal fazl ykn keleri
ise her bir transistr ikilisi kna
balanmtr. Bilindii gibi gen
balantda ntr noktas
olumamaktadr.
Devrenin kontrol edilebilmesi iin
ise prensip olarak 3 adet PWM
reteci kullanlmas gerekmekte
olup bunlardan her birisi bir fazn
Her bir PWM devresinin kna
da srcler balanarak (optoc.
vb.) transistrlerin etkin olarak
kontrolu salanmaktadr.
Uygulamada her fazn PWM
sinyalleri tek bir mikroilemci ile
retilmektedir.
27
VII DC/AC DNTRCLER

0
0
Vt1
180
360
2
720
4
Vm
Vbc
Vca
Vt4
k
Vt3
Vt6
2Vm/R
Vm/R
IA
2Vm/R
IB
Vt5
Vt2
540
3
Vm
VS
Vm
Vab
T1 T1 T1 T4 T4 T4 T1 T1 T1 T4 T4 T4
T6 T6 T3 T3 T3 T6 T6 T6 T3 T3 T3 T6
T5 T2 T2 T2 T5 T5 T5 T2 T2 T2 T5 T5
M.Necdet YILDIZ
t
t
t
t
IC
28
VII DC/AC DNTRCLER

uygulanacaktr.
180 srlm olmaktadr.

tepe deerli 3 adet hat-faz gerilimi
2.Vm/R tepe deerli 3 adet hat
akm (Ia, ) olumaktadr.
hat akmlarnn oluumu aada
Vs/R
+
VS
RA
B
C
RB
B
RC
b) 60 - 120
RA
B
RC
Vs/R
RB
RB
RA
a) 0 - 60
M.Necdet YILDIZ
2Vs/R
RC
c) 120 - 180
29
VII DC/AC DNTRCLER

60 derecelik dilimde T1-T6-T5
eklinde grld gibi Ra-Rb
paralel Rb ise ksa devre
durumdadr. Bu durumda k A
faz hatt zeriden Vs/R kadarlk
bir akm geii olacaktr.
eklinde grld gibi Ra-Rc
paralel Rc ise ksa devre
durumdadr. Bu durumda k A
faz hatt zeriden 2Vs/R kadarlk
bir akm geii olacaktr.
Ra direnci ksa devreye girdii iin
hat zerinde Vs/R grlecektir.
M.Necdet YILDIZ

invertr devresinin gen ykteki
etkin deeri,
etkin deeri,
3) Etkin k gc,
6) Devrenin verimi,
8) Anahtar akm.
30
VII DC/AC DNTRCLER
1a) k faz akm etkin deeri;

(VSI) gen ykte oluan k faz
olduundan, k faz akmnn
1b) k hat akm etkin deeri;

(VSI) gen ykte oluan k hat
olduundan, k hat akmnn
IRa(rms) = Vm/R . k
IRa(rms) = Vm/R . (t1/T)
IA(rms) (Vm/R) . [(t1+t3) / T]

+ (2Vm/R) . (t2 / T)
0 60 120 180
0 60 120 180
Vm/R
t
IRa
2Vm/R
Vm/R
IA
t1 t2
t1 t2 t3
M.Necdet YILDIZ
31
VII DC/AC DNTRCLER
2) k hat-faz gerilimi etkin der.;

gen ykte oluan k hat ve
faz gerilim ekil-7.26da grld
VAB(rms) = Vm . k
VAB(rms) = Vm . (t1/T)
3) Etkin k gc;
Po = 3 . IRa . VAB

Is = 2.Vm / R
0 60 120 180
Vm
t
VAB
0 60 120 180
2Vm/R
IS
t1 t2
M.Necdet YILDIZ
32
VII DC/AC DNTRCLER


Ps= Is . Vs

6) Devrenin verimi;
Devrenin verimi,
= PO / PS olacaktr.
gerilime gre,
8) Anahtar akm;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . 2 . Vm / R
M.Necdet YILDIZ
rnek:
200Vdc ebekede 180 derece
uyarmada altrlan 3 fazl
gerilim kayn. PWM invertrn,
a) 3x10luk yldz bal yk
b) 3x10luk gen bal yk
hesaplaynz.
zm:

beslenmesi durumunda,
k hat geriliminin etkin
deeri;
33
VII DC/AC DNTRCLER

Vab(rms)= 200 . (6,66/10)
Vab(rms)= 163,21V
k faz geriliminin etkin
deeri;
Van(rms) (Vm/3) . [(t1+t3) / T]
+ (2Vm/3) . (t2 / T)
Van(rms) (200/3) . [(6,66) / 10]
+ (2.200/3) . (3.33 / 10)
Van(rms) 54,4 + 76,94
Van(rms) 131,3V
k faz ve hat akmlarnn
etkin deeri;
Ia(rms) (Vm/3R) . [(t1+t3) / T]
+ (2Vm/3R) . (t2 / T)
M.Necdet YILDIZ
Ia(rms) (200/3.10).[(6,66) / 10]

+ (2.200/3.10) . (3.33 / 10)
Ia(rms) 5,44 + 7,69
Ia(rms) 13,13A
Etkin k gc;
Po = 3/2 . Ia . Van
Po= 3/2.13,13.131,3= 2,58kW
deeri;
Is = 2.Vm / 3.R
Is = 2.200 / 3.10 = 13,33A
Kaynaktan ekilen g;
Ps = Is . Vs
Ps= 13,33 . 200= 2,66kW
34
VII DC/AC DNTRCLER

Devrenin verimi;
= Po / Pi
= 2,58kW / 2,66kW= %97,2
Anahtar gerilimi;
VT= Vm . 1,3= 200 . 1,3= 260V
Anahtar akm;
IT= Im.1,3= 200/10.1,3= 26A

k hat ve faz gerilimlerinin
etkin deeri;
Vab(rms)= 200 . (6,66/10)
Vab(rms)= 163,21V
M.Necdet YILDIZ
k hat akmnn etkin deeri;

Ia(rms) (Vm/R) . [(t1+t3) / T]
+ (2Vm/R) . (t2 / T)
Ia(rms) (200/10) . [(6,66) / 10]
+ (2.200/10) . (3,33 / 10)
Ia(rms) 16,32 + 23,0 39,32A
k faz akmnn etkin deeri;
IRa(rms) = Vm/R . (t1/T)
IRa(rms) = 200/10 . (6,66/10)
IRa(rms) = 16,32A
Etkin k gc;
Po = 3 . Ira . Vab
Po = 3 . 16,32 . 163,21
Po = 7,99kW
35
VII DC/AC DNTRCLER

deeri;
Is = 2.Vm / R
Is = 2.200 / 10 = 40A
Kaynaktan ekilen g;
Ps = Is . Vs
Ps= 40 . 200= 8,0kW
Devrenin verimi;
= Po / Pi
= 7,99kW / 8,0kW = %99,8
Anahtar gerilimi;
VT= Vm . 1,3= 200 . 1,3= 260V
Anahtar akm;
IT= Im.1,3= 200/10.1,3= 26A
M.Necdet YILDIZ
Daha nceden de belirtildii

gibi deiken genlik ve
frekansl fazl sistem
oluturmak iin kullanlmakta
olan fazl gerilim kaynakl
PWM invertrlerde 180 derece
alma durumundan farkl
olarak bir de 120 derece
alma durumu da
kullanlmaktadr.
Bundan sonraki blmde
gerilim kaynakl PWM
invertrn 120 iletim modunda
altrlmas durumunda
oluacak performans
ayrntsyla incelenmeye
allacaktr.
36
VII DC/AC DNTRCLER

3 fazl Gerilim Kaynakl PWM nvertr (yldz bal ykte ve 120 iletimde);
ekil-7.28de 3 fazl gerilim kaynakl PWM invertrn (VSI), yldz yk ve
IS
Sabit
genlikli
DC
kaynak
T3
D3
T1
D1
RB
T4
D4
T6
D6
3xPWM
Src-1
T2
D2
A
B
C
D
Src-4
3 fazl
yldz (Y)
N
bal
rezistif
yk
RC
Src-3
Src-5
T3
T1
M.Necdet YILDIZ
+
RA
VAB
-
IA
+
Vs
-
G Devresi
Uyarma Devresi
+ VAN -
T5
D5
T5
Src-2
Src-6
T4
T6
T2
37
VII DC/AC DNTRCLER

devrenin 120 uyarma
performansn gsteren uyarma
dalga ekilleri ekil-7.29da, g
devresi dalga ekilleri de ekil7.30da verilmitir.
0
0
Vt1
180
360
2
720
4
t
Vt4
Vt3
Vt6
k
Vt5
Vt2
540
3
M.Necdet YILDIZ
t
t
t
Vm
VS
Vm
Vm/2
Vab
T1 T1 T3 T3 T5 T5 T1 T1 T3 T3 T5 T5
T6 T2 T2 T4 T4 T6 T6 T2 T2 T4 T4 T6
t
t
Vm
Vm/2
Vbc
Vm
Vm/2
Vca
Vm/2
Van
Vm/2
Vbn
Vcn
38
VII DC/AC DNTRCLER

farkl 120 etkin olan kare dalga
kontrol sinyali uygulanacaktr.
transistrler yine 60ar derece
arayla 120 srlm olmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
ekil-7.30da verilen g devresi

tepe deerli 3 adet hat gerilimi
120er derece faz farkl ve Vm/2
tepe deerli 3 adet faz gerilimi
(Van, ) olumaktadr.
ekil-7.30da gsterilen kademeli
hat gerilimlerinin oluumu aada
A
+
VS
Vs
A
RA
+Vs/2
RB
RC
a) 0 - 60
RA
RB
RC
b) 60 - 120
RA
-Vs/2
RB
C RC
c) 120 - 180
39
VII DC/AC DNTRCLER

60 derecelik dilimde T1-T6
eklinde grld gibi Ra-Rb seri
Rc ise bo durumdadr. Bu
durumda Ra ve Rb zeride Vs/2
kadarlk gerilim dmleri olacak
ve Vab= Vs olacaktr.
eklinde grld gibi Ra-Rc seri
Rb ise bo durumdadr. Bu
durumda Ra ve Rc zeride Vs/2
kadarlk gerilim dmleri olacak
ve Vab= Vra= +Vs/2 olacaktr.
Ra direnci bota ald iin Vab= Vrb= -Vs/2 olacaktr.
M.Necdet YILDIZ

invertr devresinin yldz ykteki
etkin deeri,
etkin deeri,
3) Etkin k gc,
6) Devrenin verimi,
8) Anahtar akm.
40
VII DC/AC DNTRCLER
1a) k faz gerilimi etkin deeri;

yldz ykte oluan k faz
1b) k hat gerilimi etkin deeri;

yldz ykte oluan k hat
Van(rms) = (Vm/2) . k
Van(rms) = (Vm/2) . (t1/T)
Vab(rms) (Vm/2) . [(t1+t3) / T]

+ Vm . (t2 / T)
0 60 120 180
0 60 120 180
Vm
Vm/2
t
Van
Vm/2
Van
t1 t2
t1 t2 t3
M.Necdet YILDIZ
41
VII DC/AC DNTRCLER
2) k hat-faz akm etkin deeri;

yldz ykte oluan k hat ve faz
deer eitlii aadadr.
Ifaz(rms) = (Vm/2R) . k
Ifaz(rms) = (Vm/2R) . (t1/T)
3) Etkin k gc;
Po = 3 . Ian . Van

Is = Vm / 2R
0 60 120 180
Vm/2R
t
Van
0 60 120 180
Vm/2R
IS
t1 t2
M.Necdet YILDIZ
42
VII DC/AC DNTRCLER


Ps= Is . Vs
6) Devrenin verimi;
Devrenin verimi,
= PO / PS olacaktr.
gerilime gre,
8) Anahtar akm;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / 2R
M.Necdet YILDIZ

yldz balantnn yansra
gen balant da zellikle
yksek glerde
kullanlmaktadr.
120 derece iletimde yldz bal
ykteki performansn
incelediimiz 3 fazl gerilim
kaynakl PWM invretrn
gen bal ykte altrlmas
durumunda devre yapsnda,
dalga ekillerinde ve
performans hesaplamalarnda
oluacak deiiklikler yine 120
derece alma durumu iin
aadaki blmde ayrntsyla
incelenecektir.
43
VII DC/AC DNTRCLER

3 fazl Gerilim Kaynakl PWM nvertr (gen bal ykte ve 120 iletimde);
ekil-7.36da 3 fazl gerilim kaynakl PWM invertrn (VSI), gen yk ve
IS
Sabit
genlikli
DC
kaynak
T3
D3
T1
D1
T4
D4
T6
D6
3xPWM
Src-1
T2
D2
Src-3
A
B
C
D
Src-4
+ VAB -
+
VAB
-
RA
IRa
RB
RC
3 fazl
gen
bal
rezistif
yk
Src-5
T3
T1
M.Necdet YILDIZ
IA
+
Vs
-
G Devresi
Uyarma Devresi
T5
D5
T5
Src-2
Src-6
T4
T6
T2
44
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.36da grlen 3 fazl

0
0
Vt1
180
360
2
720
4
t
Vt4
Vt3
Vt6
k
Vt5
Vt2
540
3
M.Necdet YILDIZ
t
t
t
Vm
VS
Vm
Vm/2
Vab
T1 T1 T3 T3 T5 T5 T1 T1 T3 T3 T5 T5
T6 T2 T2 T4 T4 T6 T6 T2 T2 T4 T4 T6
t
t
Vm
Vm/2
Vbc
Vm
Vm/2
Vca
3Vm/2R
Ia
3Vm/2R
Ib
Ic
45
VII DC/AC DNTRCLER

uygulanacaktr.
120 srlm olmaktadr.

tepe deerli 3 adet hat-faz gerilimi
3Vm/2R tepe deerli 3 adet hat
akm (Ia, ) olumaktadr.
hat gerilimleri-akmlarnn oluumu
ekil-7.39da gsterilmitir.
Ia
+
Vs
-
Rc
+
Ra Vab C
Rb
B
a) 0 - 60
M.Necdet YILDIZ
Ia
Ra
Rc
C
Rb
b) 60 - 120
+
Vab
B
B
Rb
C
Ra Vab
+
A
Rc
c) 120 - 180
46
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.39da verilen yk edeer

60 derecelik dilimde T1-T6
eklinde grld gibi Rb-Rc seri
Ra ise onlara paralel durumdadr.
Bu durumda k VAB ular
arasnda Vs kadarlk bir gerilim
seviyesi olacaktr.
eklinde grld gibi Ra-Rb seri
Rc ise onlara paralel durumdadr.
Bu durumda k VAB ular
arasnda +Vs/2 kadarlk bir
gerilim seviyesi olacaktr.
Ra-Rc seri olduu iin VAB ular
arasnda -Vs/2 grlecektir.
M.Necdet YILDIZ

invertr devresinin gen ykteki
etkin deeri,
etkin deeri,
3) Etkin k gc,
6) Devrenin verimi,
8) Anahtar akm.
47
VII DC/AC DNTRCLER
1a) k hat akm etkin deeri;

gen ykte 120de k hat
akm ekil-7.40da grld gibi
olduundan, k hat akmnn
1b) k faz akm etkin deeri;

gen ykte 120de k faz
olduundan, k faz akmnn
Ia(rms) = 3Vm/2R . k
Ia(rms) = 3Vm/2R . (t1/T)
IRa(rms) (Vm/2R) . [(t1+t3) / T]

+ (Vm/R) . (t2 / T)
0 60 120 180
0 60 120 180
Vm/R
3Vm/2R
t
IA
Vm/2R
IRa
t1 t2
t1 t2 t3
M.Necdet YILDIZ
48
VII DC/AC DNTRCLER
2) k hat-faz gerilimi etkin der.;

gen ykte oluan k hat ve
faz gerilim ekil-7.42de grld
VAB(rms) (Vm/2) . [(t1+t3) / T]

+ Vm . (t2 / T)
3) Etkin k gc;
Po = 3/2 . IRa . VAB

Is = 3Vm / 2R
0 60 120 180
Vm
t
Vm/2
0 60 120 180
VAB
3Vm/2R
IS
t1 t2 t3
M.Necdet YILDIZ
49
VII DC/AC DNTRCLER


Ps= Is . Vs

6) Devrenin verimi;
Devrenin verimi,
= PO / PS olacaktr.
gerilime gre,

8) Anahtar akm;
Anahtarn zerine gre;
IT= 1,3 . Im = 1,3 . 3Vm / 2R
M.Necdet YILDIZ
rnek:
200Vdc ebekede 120 derece
uyarmada altrlan 3 fazl
gerilim kayn. PWM invertrn,
hesaplaynz.
zm:
lk olarak k faz geriliminin etkin
deeri bulunacak olursa;
50
VII DC/AC DNTRCLER

Van(rms)= Vm/2 . (t1/T)
Van(rms)= 200/2 . (6,66/10)
Van(rms)= 81,65V

k hat geriliminin etkin deeri;
Vab(rms) (Vm/2) . [(t1+t3) / T]
+ Vm . (t2 / T)
Vab(rms) (200/2) . [(6,66) / 10]
+ 200 . (3.33 / 10)
Vab(rms) 81,6 + 115,41
Vab(rms) 197V
k faz ve hat akmlarnn etkin
deeri;
Ia(rms) = (Vm/2R) . (t1/T)
Ia(rms) = (200/2.10) . (0,666)
Ia(rms) = 8,16A
olarak bulunur.
M.Necdet YILDIZ
Etkin k gc;
Po = 3 . Ia . Van
Po= 3 . 8,16 . 81,65= 1,99kW
Kaynak akmnn ortalama deeri;
Is = Vm / 2.R
Is = 200 / 2.10 = 10,0A
Kaynaktan ekilen g;
Ps = Is . Vs
Ps= 10 . 200= 2,0kW

Devrenin verimi;
= Po / Pi
= 1,99kW / 2,0kW= %99,5
Anahtar gerilimi;
VT= Vm . 1,3= 200 . 1,3= 260V
Anahtar akm;
IT= Im.1,3= (200/2.10) . 1,3= 13A
51
VII DC/AC DNTRCLER


k gerilimlerinin etkin deeri;
VAB(rms) (Vm/2) . [(t1+t3) / T]
+ Vm . (t2 / T)
VAB(rms) (200/2) . [(6,66) / 10]
+ 200 . (3,33 / 10)
VAB(rms) 81,6 + 115,4 197V
k faz akmnn etkin deeri;
IRa(rms) (Vm/2R) . [(t1+t3) / T]
+ (Vm/R) . (t2 / T)
IRa(rms) (200/2.10) . [(6,66) / 10]
+ (200/10) . (3,33 / 10)
IRa(rms) 8,16 + 11,54 19,7A
k hat akmnn etkin deeri;
Ia(rms) = 3Vm/2R . (t1/T)
Ia(rms)= 3.200/2.10.(0,666)= 24,5A
M.Necdet YILDIZ
Etkin k gc;
Po = 3/2 . Ira . Vab
Po = 3/2 . 19,7 . 197= 5,82kW
Kaynak akmnn ortalama deeri;
Is = 3Vm / 2R
Is = 3.200 / 2.10 = 30A
Kaynaktan ekilen g;
Ps = Is . Vs
Ps= 30 . 200= 6,0kW

Devrenin verimi;
= Po / Pi
= 5,82kW / 6,0kW = %97
Anahtar gerilimi;
VT= Vm . 1,3= 200 . 1,3= 260V
Anahtar akm;
IT= Im.1,3= 3.200/2.10.1,3= 39A
52
DEV-15
altrlan ve 5 gen bir yk besleyen 3 fazl VSInn,
zerinde gsteriniz.
altrlan ve 15 gen bir yk besleyen 3 fazl VSInn,
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
53
VII DC/AC DNTRCLER

II REZONANSLI
NVERTRLER
Bilindii gibi, PWM invertrlerde

istenilen k akmn veya
gerilimini elde edebilmek iin g
anahtarlar zerlerindeki gerilim
veya akm basks altnda
anahtarlanmaktadr ki bu
anahtarlama trne Sert
Anahtarlama denilmektedir.
Sert anahtarlama kullanldnda
g anahtarlar yksek di/dt ve
dv/dt ile kar karya
kalmaktadrlar.
Anahtarlar zerinde oluan bu
bask daha nce aklanan
yntemlerle yumuatlmaya
allmaktadr.
M.Necdet YILDIZ
te bu dezavantajlar
giderebilmek iin Rezonansl
nvertrler zerinde allmtr.
Burada temel ama g
anahtarlarn zerlerindeki yksek
gerilim ve akm basksndan
kurtarmak, g anahtarlarn
gerilimin veya akmn sfra
dt yerlerde anahtarlamaktr.
Daha nce de ksaca belirtildii
gibi rezonansl invertrlerin,
1) Seri rezonansl,
2) Paralel rezonansl,
olmak zere iki temel tr
bulunmaktadr. Bu blmde seri
ve paralel rezonansl invertrler
srayla incelenecektir.
54
VII DC/AC DNTRCLER

1) Seri Rezonansl nvertrler;
Seri rezonansl invertrler, aslnda

seri RLC rezonans devresi
mant ile alan invertr
devreleridir ve rezonans annda
en yksek seviyede sinsoidal
akm osilasyonu oluturmaktadr.
Bilindii gibi seri rezonans
devrelerinde rezonans annda XL
ve XC birbirini sfrlamakta geriye
sadece R kalmaktadr. Yani devre
gsterebilecei en dk
empedans gstermektedir.
Bu durumda invertr tarafndan
devre zerinde uygun
anahtarlama yapldnda devre
zerinde ideal sins akm
oluacaktr.
M.Necdet YILDIZ
Seri rezonansl invertrler

kullanlarak 200Hz ile 100kHz
aralnda sinsoidal akm
osilasyonlar elde edilebilmektedir.
Seri rezonansl invertrde
rezonans annda akmn
sinsoidal olarak deimesi ve
kendiliinden sfrdan geilerin
gereklemesi, anahtar
kullanmnda byk kolaylk ve
rahatlk getirmektedir.
Bu sayede transistr, mosfet ve
IGBTnin yansra tristrler bile
invertrde g anahtar olarak
k akm sfrdan geerken g
anahtar olarak kullanlan tristr
kendiliinden yaltma geecektir.
55
VII DC/AC DNTRCLER
Seri rezonansl invetrler, tek

ynl veya ift ynl anahtarlar
kullanlarak, tek veya ift anahtar,
yarm kpr ve tam kpr olarak
yaplabilmektedir.
Is
T1
D1
+
Vs
-
T3
D3
L
R
T4
D4
Io
T2
D2
G devresi
Uyarma dv.
PWM
Src-1
T1
Src-3
T3
T2
Src-4
T4
M.Necdet YILDIZ
Src-2
Yan taraftaki ekil-7.82de ift

ynl anahtar kullanlarak
yaplm olan tam kpr seri
rezonansl invertr devresi
grlmektedir.
ekilden grld gibi g ve
kontrol devresi yaps tamamen 1
fazl gerilim kaynakl PWM invertr
yapsnn aynsdr. Sadece yk
olarak ka bir seri LC devresi
balanmtr.
kta grlen R eleman ise LC
devresinin istenmeyen direncini
ifade edebildii gibi dardan
balanan rezistif yk de temsil
edebilmektedir.
Devrenin kontrolu da tamamen
PWM invertrde olduu gibi
yaplmaktadr.
56
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.83de ise devrenin alma

performansn gsteren temel
dalga ekilleri verilmitir. ekilden
grld gibi T1-T2 ve T3-T4
anahtarlar e zamanl olarak
iletime alnmakta ve iletim sreleri
kontrol edilebilmektedir.
Rezonans frekansnda yaplan bu
kontrole bal olarak da ka
balanm olan seri rezonans
devresine istenilen seviyede
gerilim aktarmak mmkn olmakta
ve bu sayede de rezonans
frekansnda sinsoidal bir k
akm elde edilebilmektedir.
Kaynaktan ekilen akm da k
akmna bal olarak sinsoidal
formatta tam dalga dorultulmu
gibi gerekleecektir.
M.Necdet YILDIZ
Vm T1-T2
2
T3-T4
Vt1t2
15V
Vt3t4
Vm
k= %100
VO
-Vm
Vm
T3-T4
t
VS
15V
T1-T2
t
t
VT1
Im
IO
-Im
Im
IS
57
VII DC/AC DNTRCLER
Seri rezonansl invertrlerde yk

balants ykn endktif olmas
durumunda ekil-7.82de
gsterildii gibi seri RLC tipinde
balant yaplabildii gibi ka
baka bir rezistif yk balanmas
gerektii durumlarda ekil-7.83de
grld gibi 3 farkl seenek
+ Vo 1) Seri RLC
+ Vo -
2) Seri LC, paralel R
3) Seri LC, paralel RC

M.Necdet YILDIZ
+ Vo -
Sabit frekansl ve sinsoidal

formatta akm gereken
uygulamalarda kullanlan 1 fazl
seri rezonansl invertrn seri
rezistif ykte alrken dier g
devrelerinde olduu gibi,
3) Etkin k gc,
deeri,
6) Devrenin verimi,
7) Devrenin frekans,
9) Anahtar akm,
hesaplanabilir.
58
VII DC/AC DNTRCLER

1 fazl seri rezonansl invertrn
rezistif ykte oluan k gerilimi
deer eitlii,

1 fazl seri rezonansl invertrn
rezistif ykte oluan k akm
deer eitlii,
T /2
VO ( rms )
Vm
VO
k= %100
T /2
k
2
=
V
k .VS
m .dt =
T /2 0
k
k
-Vm
I O( rms)
Im
2
2
=
[ I m sin(t )] .d (t ) =
T 0
2
Im
IO
-Im
T
M.Necdet YILDIZ
T
59
VII DC/AC DNTRCLER
3) Etkin k gc;
Po= Io . Vo

I S ( rms )
2
=
T
T /2
sin(t ).dt =

2I m
6) Devrenin verimi,
= PO / PS olacaktr.
1
fo = fr =
2
Im
T
M.Necdet YILDIZ
1
R2
L.C 4.L2
2
IS

Ps= Is . Vs
8-9) Anahtar gerilimi ve akm,

zerindeki akm ve gerilime gre,
VT= 1,3 . Vm
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
olacaktr.
60
VII DC/AC DNTRCLER

2) Paralel Rezonansl
nvertrler;
Paralel rezonansl invertrler,

aslnda paralel RLC rezonans
devresi mant ile alan invertr
devreleridir ve rezonans annda
en yksek seviyede sinsoidal
gerilim osilasyonu oluturmaktadr.
Bilindii gibi paralel rezonans
devrelerinde rezonans annda XL
ve XC sonsuza doru gitmekte
geriye sadece R kalmaktadr. Yani
devre gsterebilecei en yksek
empedans gstermektedir.
Bu durumda invertr tarafndan
devre zerinde uygun
anahtarlama yapldnda devre
zerinde ideal sins gerilim
oluacaktr.
M.Necdet YILDIZ
Paralel rezonansl invertrler

kullanlarak 200Hz ile 100kHz
aralnda sinsoidal gerilim
osilasyonlar elde edilebilmektedir.
Paralel rezonansl invertrde
rezonans annda gerilimin
sinsoidal olarak deimesi ve
kendiliinden sfrdan geilerin
gereklemesi, anahtar
kullanmnda byk kolaylk ve
rahatlk getirmektedir.
Bu sayede transistr, mosfet ve
IGBT gibi g anahtarlar sfr
gerilimde anahtarlanabilmektedir.
Bu invertrler genellikle yksek
voltajl dc iletim hatlarnn (HVDC)
oluturulmas ve yksek frekans
uygulamalarnda kullanlmaktadr.
61
VII DC/AC DNTRCLER
Paralel rezonansl invetrler, tek

ynl g anahtarlar kullanlarak,
simetrik veya tam kpr olarak
yaplabilmektedir.
Is
L1
Lo
Ls
+
Vo
-
RL
L2
+
Vs
-
T1
T2
PWM
f
M.Necdet YILDIZ
Yandaki ekil-7.86da simetrik

yapl paralel rezonansl invertr
ekilden grld gibi g
devresi giriine Is akml bir akm
kayna balanm durumdadr.
Paralel rezonans devresi ise orta
ulu bir transformatrn primer
devresinde oluturulmutur.
Orta utan giren kaynak akm
push-pull altrlan T1 ve T2
transistrlerinin iletim durumuna
gre L1 veya L2 zerinden
akmaktadr.
Devrenin k ise Lo sekonder
bobini zerinden alnmaktadr.
Kontrolu kolay olan bu devre
zellikle fluoresant lamba kontrolu
vb. iler iin kullanlmaktadr.
62
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.87de ise devrenin alma

grld gibi T1 ve T2
anahtarlar pushpull (ters zamanl)
olarak iletime alnmakta ve iletim
sreleri kontrol edilebilmektedir.
balanm olan paralel rezonans
devresine en yksek seviyede
akm aktarmak mmkn olmakta
ve bu sayede de rezonans
frekansnda sinsoidal bir k
gerilimi elde edilebilmektedir.
Kaynaktan ekilen akm invertr
kontroluna bal olarak srekli ve
sabit olmak durumundadr ve
deimeyecektir.
M.Necdet YILDIZ
Im
T1-T2
2
T3-T4
Vt1
T3-T4
t
IS
15V
T1-T2
15V
Vt2
Vm
IO
-Vm
Vm
IT1
Vm
VO
-Vm
63
VII DC/AC DNTRCLER
Paralel rezonansl invetrler, tek

ynl g anahtarlar kullanlarak,
simetrik veya tam kpr olarak
yaplabilmektedir.
L
T1
D1
Is
+ Vo -
T3
D3
+
Vs
-
Io
L
T4
D4
G Devresi
Uyr. Devresi
+
+
-
T1
T2
T3
PWM
f
M.Necdet YILDIZ
T2
D2
T4
Yandaki ekil-7.88de tam kpr

yapl paralel rezonansl invertr
ekilden grld gibi g
devresi giriine Is akml bir akm
kayna balanm durumdadr.
Paralel rezonans devresi ise kpr
invertr kna yk olarak veya
ykle birlikte balanmtr.
Akm kaynandan gelen kaynak
akm push-pull altrlan T1-T2
ve T3-T4 transistrlerinin iletim
durumuna gre paralel rezonans
devresine aktarlmaktadr.
Daha ok HVDC vb. uygulamada
kullanlan devrenin k ekilde
grld gibi dorudan veya L
bobini transformatr yaplarak
sekonderinden alnabilmektedir.
64
VII DC/AC DNTRCLER
ekil-7.89da ise devrenin alma

grld gibi T1-T2 ve T3-T4
anahtarlar pushpull (ters zamanl)
olarak iletime alnmakta ve iletim
sreleri kontrol edilebilmektedir.
balanm olan paralel rezonans
devresine istenilen seviyede akm
aktarmak mmkn olmakta ve bu
sayede de rezonans frekansnda
sinsoidal bir k gerilimi elde
edilebilmektedir.
Kaynaktan ekilen akm invertr
kontroluna bal olarak srekli ve
sabit olmak durumundadr ve
deimeyecektir.
M.Necdet YILDIZ
Im
T1 T1 T3 T3 T1 T1 T3 T3
T2 T4 T4 T2 T2 T4 T4 T2
t
IS
15V
Vt1
15V
Vt3
15V
Vt2
15V
Vt4
Im
IO
t
t
t
-Im
Vm
VO
65
VII DC/AC DNTRCLER
Paralel rezonansl invertrlerde

ekil-7.88de grld gibi bir
akm kaynakl kpr invertr
kullanlabildii gibi indksiyonla
stma vb. gibi baz uygulamalarda
aadaki ekil-7.90da grld
gibi gerilim kaynakl kpr
balants da kullanlabilmektedir.
Is
T1
D1
T3
D3
+ Vo R
+
Vs
-
Io
T4
D4
M.Necdet YILDIZ
T2
D2
Sabit frekansl ve sinsoidal

formatta gerilim gereken
uygulamalarda kullanlan 1 fazl
paralel rezonansl invertrn
paralel rezistif ykte alrken
dier g devrelerinde olduu gibi,
3) Etkin k gc,
deeri,
6) Devrenin verimi,
9) Anahtar akm,
hesaplanabilir.
66
VII DC/AC DNTRCLER

1 fazl paralel rezonansl
invertrn rezistif ykte oluan
k gerilimi ekil-7.91de
grld gibi olduundan, k
akmnn etkin deer eitlii,
2) k geriiminin etkin deeri;

1 fazl paralel rezonansl
invertrn rezistif ykte oluan
k gerilimi ekil-7.92de
grld gibi olduundan, k
geriliminin etkin deer eitlii,
T /2
VO ( rms )
k
2
=
V
k .VS
m .dt =
T /2 0
Im
-Im
VO ( rms)
IO
T /2
Vm
2
2
=
[Vm sin(t )] .d (t ) =
T 0
2
Vm
VO
-Vm
T
M.Necdet YILDIZ
T
67
VII DC/AC DNTRCLER
3) Etkin k gc;
Po= Io . Vo

Is(ort) = Im

6) Devrenin verimi,
= PO / PS olacaktr.
1
fo = fr =
2
2
Im
t
IS
T
M.Necdet YILDIZ

Ps= Is . Z
1
1
L.C 4.R 2C 2
8-9) Anahtar gerilimi ve akm,

zerindeki akm ve gerilime gre,
VT= 1,3 . Vm
IT= 1,3 . Im = 1,3 . Vm / R
olacaktr.
68
VII DC/AC DNTRCLER

rnek:
zm:
a) 200Vdc ebekede, %100 etkin

peryotlu uyarmada, 20H bir bobin
2,5F bir kondansatr kullanlarak
altrlan 1 fazl seri rezonansl
invertrn, 10luk seri bal
rezistif bir yk beslediinde
oluacak tm devre
a) Seri rezonansl invertrn

parametreleri,
b) 50Adc ebekede, %100 etkin

peryotlu uyarmada, 20H bir bobin
altrlan, 1 fazl paralel
rezonansl invertrn, 10luk
paralel bal rezistif bir yk
M.Necdet YILDIZ
VO ( rms ) = k .VS = 1.200 = 200V
k akmnn etkin deeri,

Im= Vs / R= 200 / 10
Im= 20A
I O( rms)
I m 20
=
=
= 14,18A
2
2
Etkin k gc,
PO= IO.VO
PO= 14,18 . 200= 2,83kW
69
VII DC/AC DNTRCLER
Kaynaktan ekilen akm,

Is= Vs . Is = 200 . 10 = 2kW
I S ( rms )
2.20
=
=
= 12,73 A
3,14
2I m
Kaynaktan ekilen ortalama g,

Ps= Vs . Is = 200 . 12,73 = 2,54kW
Devrenin alma frekans,
1
1
R2
fo = fr =
2 L.C 4.L2
fo 20kHz
IT Vm/R + %30
IT (200 / 10) . 1,3 26A
VT 200 . 1,3 260V
M.Necdet YILDIZ
b) Paralel rezonansl invertr,

k akmnn etkin deeri,
I O ( rms ) = k .I S = 1.50 = 50 A
Vm= Is . R= 50 . 10= 500V
VO ( rms ) =
Vm 500
=
= 354,6V
2
2
Etkin k gc,
PO= IO.VO
PO= 50 . 354,6= 17,73kW
Kaynaktan ekilen ortalama g,
Ps= Is . R= 50 . 10 = 25kW
Devrenin alma frekans,
fo = fr =
1
2
1
1
L.C 4.R 2C 2
fo 20kHz
70
DEV-16
16.1) 500Vdc kaynakta, %100 etkin peryotlu uyarmada, 200H bir
bobin 25F bir kondansatr kullanlarak altrlan 1 fazl seri
rezonansl invertrn, 10luk seri bal rezistif bir yk beslediinde
zerinde gsteriniz.
16.2) 30Adc kaynakta, %100 etkin peryotlu uyarmada, 100H bir bobin
altrlan 1 fazl paralel
rezonansl invertrn, 10luk paralel bal rezistif yk beslediinde
zerinde gsteriniz.
M.Necdet YILDIZ
71

Güç Elektroniği - Eemdersnotlari - Com Necdet YILDIZ Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Güç Elektroniği - Eemdersnotlari - Com Necdet YILDIZ Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Blm-1

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Tristr kullanlarak hem daha

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Bina, Ofis ve Evlerde;

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

ekil 1.3 - 1 fazl yarm dalga

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

ekil 1.4 - 1 fazl faz kontrollu

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

ekil 1.5 A snf PWM

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Bu durumda anahtar yaps

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

ekil-1.7, ideal anahtar.

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Tablo-1.2den grld gibi,

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Tablo-1.4den grld gibi,

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Yariletken anahtarn korunmas

2 G anahtarnn ani deien

Yukarda belirtilen nlemler

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Yariletken G Anahtarnn Isl

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Yariletken G Anahtarnn Ani

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Yariletken G Anahtarnn Ani

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

1.1 - G elektronii devrelerinin enerji girilerini kesmek ve

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

a) Genel amal tristrler (SCR),

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

1) Genel Amal Diyotlar;

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Genel amal diyotlar dk

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Aadaki ekil-2.3de genel

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

Bu durumda, genel amal

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

ekil-2.7de diyot devresinin AC

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

ekil-2.7den grld gibi 0180 aralnda diyot iletimde (on)

Diyotlarn Seri Balanmas;

zellikle yksek gerilim altnda

G ELEKTRON-1 DERS NOTLARI

VD (Vmax.+ %30) olacak ekilde