‫فرايند اصلحات اقتصادي‬

‫دکتر نادر هوشمنديار‬

‫آنچه که برنامه ريزان‪ ،‬مديران ارشد و سياستگذاران حوزه اقتصاد ايران بايد به آن توجه كنند اين است که‬
‫اصکلح سکاختار اقتصکادي (چکه دولتکي يکا خصکوصي) يکک پروژه تعريکف شده ظرف زمان مشخکص نيسکت بلککه‬
‫فرايندي طولني‪ ،‬زمان بر با تعريف جغرافيايي خاص و اثرگذاري و اثر پذيري است‪ .‬براي حرکت از اقتصاد‬
‫بسته به سوي اقتصاد باز و فعال كردن بخش تعاوني و خصوصي نياز به شناخت علمي واقعيتهاي جاري از‬
‫يکککککک سکککککو و تنظيکککککم دقيکککککق و مطلوب از طريکککککق اجماع سکککککازي از ديگکککککر سکککککو اسکککککت‪.‬‬
‫تاکنون بحثهاي بسکياري در باره ناکارايکي اقتصکاد دولتکي در ايران و سکاير کشورهکا انجام شده و چکه بسکيار‬
‫کتابها و تحليلها در اين باره نوشته شده ولي آنچه در اين مقاله مورد بررسي قرار مي گيرد ناکارايي اقتصاد‬
‫کشورهاي در حال توسکککککککککککککعه از بعکککککککککککککد مديريتکککککککککککککي و برنامکککککککککککککه ريزي اسکککککککککککککت‪.‬‬
‫بدون آنککه قصکد بررسکي تاريخکي و تطکبيقي دليکل عقکب ماندگکي ايران و کشورهاي آسکيايي را داشتکه باشيکم‬
‫نياز اسکککککککککککککککککککت تکککککککککککککککککککا حدودي بکککککککککککککککککککه گذشتکککککککککککککککککککه برگرديکککککککککککککککککککم‪.‬‬
‫بکا روي کار آمدن رضکا شاه‪ ،‬اصکلحات نيکم بندي در دروان وي عمدتکا بکا کپکي برداري از ظواهکر غربکي انجام‬
‫شد‪ .‬اين اصلحات صوري که نقطه عطف آن کشف حجاب بود به چهره استبداد زده ايران نيمه مستعمره‬
‫قرن نوزدهمککي چهره اي بزک کرده داد بککا نوعککي از اسککتبداد جديدتککر بدون تغييککر در زيککر بناهاي اقتصککادي‬
‫کشور‪ .‬هميکن رونکد بکا ککش و قوسکهاي فراوان در دوران محمکد رضکا پهلوي بکه اصکلحات ارضکي نيکم بنکد‬
‫حکومت و پيامدهاي بعدي آن منجر شد‪ .‬با نگاهي گذرا به برنامه هاي پنج ساله سوم‪ ،‬چهارم و پنجم توسعه‬
‫اقتصادي اجتماعي كه پس از اصلحات ارضي توسط نظام حكومتي تدوين و به طور ناقص اجرا شد‪ ،‬درمي‬
‫يابيکم دسکتاوردهاي ايکن برنامکه هکا بکه طور عمده در خدمکت پياده كردن نظريات توسکعه مبنکي بر سکرمايه‬
‫سکالري و نظريکه هاي جايگزينکي صکادرات و رشکد مصکرف بوده اسکت‪ .‬نظرياتکي كکه گسکترش شهرنشينکي‬
‫وتامين نيروي كار ارزان براي استفاده در كارخانه ها و صنايع تازه تاسيس‪ ،‬هسته اصلي آن بوده است‪ .‬اين‬
‫صنايع عمدتا در تهران و چند شهر مهم همچون شيراز‪ ،‬اهواز‪ ،‬اصفهان‪ ،‬تبريز و مشهد استقرار يافتند ونهايتا‬
‫به ايجاد تمركز شديد‪ ،‬تغيير الگوهاي مصرف و ماشيني كردن جامعه از طريق ترويج ظواهر غرب‪ ،‬بي پايه‬
‫كردن قدرت ملكان و زميککن داران بزرگ‪ ،‬كککه قدرتشان متكککي بر زميککن و املك بود و تغييککر رژيککم كشککت‬
‫سنتي و توليدات كشاورزي و دامي و ايجاد بازاري براي كالهاي غربي‪ ،‬سوق دادن كشاورزي بومي از توليد‬
‫محصککککککککولت مورد نياز مردم بککککککککه توليکککککککککد محصککککککککولت براي صککککککککادرات‪ ،‬بوده اسککککککککت‪.‬‬
‫با نگاهي به جامعه نيمه فئودالي و غير صنعتي ايران در دهه ‪( 40‬ش) كه فاقد زيرساختهاي اقتصادي بود‪،‬‬
‫سوق دادن اقتصاد و توليد به سمت توليد کالهايي مدرن همچون لوازم پرمصرف خانگي عمدتا الکتريکي و‬
‫خودرو و واردات کالهاي مصکرفي از مرغ ماشينکي و تخکم مرغ روز گرفتکه تکا انواع خودرو جکز ايجاد نوعکي‬
‫شبکه مدرنيسکم اسکتبدادي ناسکازگار بکا زيکر سکاختهاي اقتصکادي‪ ،‬اجتماعکي‪ ،‬فرهنگکي و بعضکا جغرافيايکي و در‬
‫واقکککککککککککککع ادامکککککککککککککه همان رونکککککککککککککد انحرافکککککککککککککي و ناشيانکککککککککککککه رضکککککککککککککا شاه بود‪.‬‬
‫در مجموع ايجاد اين صنايع در بهترين حالت‪ ،‬رويكرد توسعه برونزا و مدرنيسم استبدادي را مد نظر داشت‪.‬‬
‫نتيجه اينكه ايجاد اين صنايع زمينه اي شد براي مصرف درآمد نفت‪ .‬الگويي غربي براي ترويج فرهنگ زندگي‬
‫بککککککککککه شيوه آمريكايککککککککککي! در جامعککککککککککه اي عقککککککککککب مانده تحککککککککککت عنوان مدرنيسککککککککککم‪.‬‬
‫اصکلحات ايکن چنينکي باعکث بکه وجودآمدن يکک پايگاه قوي سکرمايه داري وابسکته بکه سکرمايه داري جهانکي و‬
‫فسکاد مالي شديکد در ميان سکران وليکه هاي ميانکي مديران دولتکي و نتيجتکا تقويکت قشري در ايران شکد ککه‬
‫مانع انباشت سرمايه صنعتي مي گرديد‪ .‬حيات اين قشر بعدها وبا سوء استفاده از پيامدهاي جنگ تحميلي و‬
‫فرايند هاي تورمي به اشکال ديگر ادامه يافت‪ .‬اين بخش نامولد در بخش دولتي و خصوصي ايران که علقه‬
‫اي بکه توليکد صکنعتي نداشکت بکا چنکگ ودندان وبکه انحاي گوناگون بر امتياز هاي باد آورده اقتصکادي وسکياسي‬
‫خود پاي مکي فشرد‪ .‬ايکن ليکه ککه سکرشتي آميختکه بکا دللي و تورم داشتکه‪ ،‬مانکع کاربرد سکاز‌وکارهايي براي‬
‫ايجاد يککککککک سککککککاختار بازارگرا يککککککا بککککککه زبانککککککي ديگککککککر‪ ،‬ايجاد شرايککککککط رقابتککککککي اسککککککت‪.‬‬
‫وجود چنيکن قشکر قدرتمندي در اقتصکاد ايران ککه حيات خود را در گرو واردات کال و وابسکتگي بکه شرکتهاي‬
‫فرامليتکي مکي بينکد هرگکز اجازه ظهور وبروز سکازوکاري بازار گرا را بکه اقتصکاد ايران نداد‪ .‬سکاز وکاري ککه‬
‫يکي از ابزار هاي اساسي و اوليه جهاني شدن است‪.‬زيرا در يک اقتصاد بازارگرا يا رقابتي‪ ،‬بازيگران بايد به‬
‫قواعد رقابت آزاد ‪،‬دموکراتيک وقانوني تن دهند‪ .‬خارج از هياهو وقيل وقال بيهوده براي ايجاد چنين شرايط‬
‫ووضعيتککي بايککد زيرسککاختهاي نهادي براي اقتصککاد بازارگرا همچون سککاختار حقوقککي ‪ ،‬اجراي قرارداد ونظام‬
‫نظارتکي بکه طور کامکل ودقيکق انجام شود تکا نظام بتوانکد بکه خوبکي کار کنکد(ژوزف اسکتيلگيتز‪،‬اسکتاد اقتصکاد‬
‫دانشگاه اسککتانفورد ويکککي از معاونان رئيککس بانککک جهانککي از ‪ 1997‬تککا ‪-2000‬اقتباس از کتاب اسککتعمار‬
‫پسامدرن ترجمه وگردآوري دکتر احمد سيف)ولي اين قشر همان گونه که اشاره شد از آنجا که ادامه حيات‬
‫خودرا در تجارت ناسکککالم آميختکککه بکککا دللي وحتکککي قاچاق و در مجموع فعاليتهاي اقتصکککادي پشکککت پرده‬
‫وانحصاري مي بيند با ايجاد جو ناسالم ومسموم و محيطي متشنج و با برچسب زدن بر رقبا و کساني که‬
‫قصد شفاف سازي فعاليتهاي اقتصادي را دارند و براي از صحنه خارج کردن رقبا به شانتاژ متوسل شده تا‬
‫فرصکتهاي مناسکبي براي شرکتهاي فرامليتکي براي سکرازير كردن اضافکه توليکد خود بکه کشورهايکي همچون‬
‫کشور مکککککککککککککککککککککککککککککککککککککککا ايجاد مکککککککککککککککککککککککککککککککککککککککي كنکککککککککککککککککککککککککککککککککککککککد‪.‬‬
‫متاسککفانه برنامککه ريزيهايککي براي رشککد و شکوفايککي اقتصککاد کشور تنظيککم يککا پيشنهاد مککي شود کککه تاکنون‬
‫دسکککککککککککتاورد چندانکککککککککککي براي بخکککککککککککش خصکککککککککککوصي و مردم نداشتکککککککککککه اسکککککککککککت‪.‬‬
‫ايجاد روحيکه کارآفرينکي و سکرمايه اندوزي جکز بکا تغييکر فرهنکگ فردگرايانکه و اسکتبداد زده جامعکه ککه مسکلما‬
‫حاصل يک فرايند طولني است‪ ،‬ميسر نيست‪ .‬امنيت سرمايه يک شبه و با دستور از بال حاصل نخواهد شد‪.‬‬
‫موانکع تعرفکه اي و آزاد سکازي واردات‪ ،‬آخريکن موانکع راه خصکوصي سکازي اسکت ککه بايکد برداشتکه شود‪ .‬ولي‬
‫برداشتکن و يکا کوتاه کردن ديوار تعرفکه بدون تقويکت زيکر سکاختهاي اقتصکاد جامعکه و فرهنکگ سکازي‪ ،‬حاصکلي‬
‫جکز فرو ريختکن برج و باروي توليکد کننده نحيکف داخلي دسکتاوردي نخواهکد داشکت‪ .‬توسکعه متوازن در گرو‬
‫توجه ويژه به محيط زيست‪ ،‬سلمت مصرف کننده و احترام به حقوق ديگران است و جز اين تصور‪ ،‬راهي‬
‫براي رستگاري اقتصاد ايران دشوار خواهد بود‪.‬‬