OSMANLI dayanamayacak kadar esassz bulunmaktadrlar.

MPARATORLUU'NDA Osmanl mparatorluunun mene'leri ve kuruluu dair KOLONZATR TRK meselesinekald yaplan tetkiklerin imdiye kadar saplanp bu dar ve an'anevi telakkilerin manaszln son zamanlarda nerettii ettlerindeDERVLER Prof. Fuad Kprl, ilim lemine gstermitir. stadn
Ortak Zaman Trk Tarihinin bu ok mhim olduu kadar ok daval da olan meselesini bsbtn yeni bir ekilde vazetmi olmak itibaryla, ilme ve ihtisasa feyizli alma yollan aan ettlerinin baz ana fikirlerini burada hatrlatma mnasip grmekdeyiz. nk ancak bu sayededir ki, makalemezin mevzuunu tekil eden meseleyi ne mnasebetle ve hangi gr tarznn tesiri altnda tetkik etmi olduumuzu daha iyi anlatabileceimizi zannediyoruz. Filhakika, etdmzn eluk-Bizans hudutlarnda yaayan bir u esaslarnda biroklar, Prof. Fuad Kprl'nn beyliinin, dier emsalinin mazhar olmad bir kitablarnda daha evvel vaz ve iaret ettii mhim talihle, pek ksa bir zaman iinde tarihin seyrini meselelerden birkann daha muayyen ve mahdut asrlarca deitirecek kuvvetli bir mparatorluk kadrolar iinde ve elde mevcut ariv malzemesiyle haline girivermesi hadisesi, son zamanlara kadar birok ilenmesi suretiyle bir kymet ve mana malumlar noksan bir muadele eklinde vazedildii kazanabilmilerdir. veyahut Trk rknn tarihi varl hakknda mevcut ve u halde Prof. Fuad Kprl'nn kurulu meselesini an'ane halinde messes dar ve ksr noktai nazarlara esir kalnd iin, iinden klmaz bir mesele tekilvazedi ekli nedir ve ne iin birok hadsatn anlalmas PROF. DR. MER LTF BARKAN* etmekde idi. Filhakika, koskoca bir imparatorluun kuruluu nev'inde muazzam bir hadise, bizde uzun zaman, sadece ve izah edilmesi iin kendimizi vazetmemezi zaruri olan noktai nazar temsil etmektedir? Her eyden evvel, mellifin ortal mevcut hazr

bir

itikada

istinat

etmekte

ve

herhangi

bir

tenkide

padiahlarn dirayet ve ecaati veya Allah'n bufikirlerden temizlemek iin kullanld sk ilmi tenkit saltanatn kurucularna kar gsterdii ltuf ve inayetusuln tebarz ettirmek mnasip olur. Byle bir tenkid ile izah edilmek istenilmitir. lk Osmanl menbalarndakarsnda ilk Osmanl menbalarnn izah tarz kadar, grlen Sultan Osman'n ryas, mucizedne kadar yabanc limlerin saplanp kaldklar noktai da kymetini tamamen kaybetmekte ve nevinden vukua gelen bu hadisenin izahn ancak ilahinazarlar takdir ile yapmak mmkn olduuna inann bir zamanmzn ilmi tarih usullerine gre geri ve kr krne kaydedilmi ifadesidir. an'aneci gzkmektedirler. yle ki: Bu iin izah edilmesi matlup bir mesele tekil lk Osmanl menbalarnn, Osmanl mparatorluettiinin farkna varan daha yeni ve ecnebi tarihiler ise;u'nun kuruluunu izah ederken Osmanl padiahlarnn Trkler hakknda tetkik edilmeden kabul edilmi batlmensup olduu soyun nereden ve ne zaman geldiine, itikatlar kafalarna koymu olmalarndan ve meseleyi dinine, u beyliklerinde bulunduklar zamanki sosyal muhtelif mtalaa ve dier Trk beylikleri ile olan malzeme kafi gelmediinden, iinden klmazmnasebetlerine ait verdii malumat eksiktir ve batan faraziyelerle tarihi hakikati tahrif etmee mecburaa yeniden tetkike muhtatr. Bundan baka, kalmlardr. Mesel, henz son zamanlarda bu meseleyimeselenin anlalmas iin bilinmesi art olduu halde, tetkik etmi bulunan Gibbons gibi mellif lere gre:Osmanl mparatorlu-u'nun teekkl edecei sralarda Osmanllarla Asya insan kaynaklar arasndakiAnadolu'nun iinde bulunduu siyasi ve sosyal vaziyet muvasalann rakip civar beylik ler tarafndan kesilmide, imdiye kadar, ilmi bir ekilde tetkik edilmi deildir. olmas lazm geldiinden, bu devletin kurulmas iinBu sebeble, Osmanl menbalarnda olduu kadar, Garpl lzumlu unsurlar ancak yerli Rumlar arasndan tedariktarihilerin eserlerinde de Osmanl tarihi bir g edilebilirdi. Bu gr tarzna nazaran ye ni slm olmuhikayesiyle balar: Drt yz adr halkndan "cihangirane Trklerle slmlaan Rumlardan hasl olan. Osmanlbir devlet" kuran kadar airetin Bizans hudutlarnda milleti faraziyesi, btn mklleri hal ile lazm gelenyerletii yer, bahri muhit ortasnda yalnz bana bir izahn anahtarn vermi oluyordu. Bu suretle Trkler,ada gibi, Trk ve slm dnyasndan uzaktr. Bu itibarla, ancak bu sayede yeni ve byk bir devle ti kurmak iinsrlerine otlak aramak zere buralara gelmi olan bu lazm gelen idarecileri, mparatorluk harblerinde kangebelerin bir mddet sonra muntazam bir ordu tekil dkecek askeri bulmu ve Osmanl m-paratorluu'nunettikleri, bir imparatorluk kuracak kadar oaldklar Osmanllam Rumlar ve Bizans'ta grdkleri tekilat ilegrlnce heyet drmektedir. Halbuki, Prof. Fuad kurmu oluyorlard.' Kprl'nn yapmak istedii, ekilde, hadisata bi raz Aikardr ki, ilmi olmak ve izah etmek iddiasnda daha geriden ve ilmi bir gzle bakmak sayesinde bu nevi hayretlere mahal bulunmad ve her eyin izah bulunmalarna ramen, esasl tetkiklere istinat ettirilmmkn bir ekilde cereyan ettii anlamaktadr: meyerek ortaya atlan bu nevi faraziyetler, sadece Osmanl tarihi, btn dier tarihler gibi, bir gebe olduu zannedilen Anadolu Trklerinin yalnz bana bir imparatorluk kurmadklarna kuramayacaklarna ait ola batl, fakat dne kadar umumi destann yapmak istiyen tarihilerin vehanedann kaydettikleri ekilde mnferit ve mstakil bir seri cephelerden ve daha geni kadrolar iinde hacimlerine, etmee hazrlklar ve ellerinde mevcu tHristiyanlar gebe, kyl veya ehirli olularna,

Byle ilmi ve derin sebepler ile Anadolu tarihi tetkik edilecek olursa, Osmanl tarihi XIII. asrda Anadolu'da TRKLER cereyan eden sosyal ve siyasi byk tahavvllerin bir temadisi gibi gzkecek ve bu sayede bir ok mese-

OSMANLI

Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara

vakaydan ibaret deildir. Her hadise kendisni hazrlayanvcutte derin huzursuzluk dourarak dahili karklklara bir sr sosyal, ekonomik ve dini artlara ile nmi veve olula yava yava tabii olarak hazrlanmtr. Bu mevcut Dier sosyal nizamn Prof. tahrip edilmesine sebep Gibile harici tesirlerle dnya yznn deimesi nev'inden bir olabilirdi. taraftan, Fuad Kprl'ye gre, bakmdan siyasi ahsiyetler ve vakay arkasnda onlarbons'un iddiasnn tamamen aksine olarak bu asrda hazrlyan itimai sebepleri aramak lzmdr. leleri anlalmaa daha yakn bir ekilde Anadolu ve Osmanllarn yaadklar beylikleri vazetmekdier Trk ve Mslman dnyas sk bir mnasebet imkan bulunacaktr. Esasen, her eyden evvel hatrdahalinde bulunmakta idi. Bu devirde putperest Mogollara tutmak lazm gelir ki, daha Seluklular zamanndakikar slmlamakta devam eden Anadolu'da tarikatta Anadolu ftuhat da, garbe doru devam eden bykbulunan Altnordu Devleti ile, Suriye ve Msr Memluk Trk muhacereti iin, sistematik bir iskan kolonizasyon ii olmutu. ve-leri, velhasl slm ve Trk leminin her taraf Anadolu ile sk bir mnasebet halinde bulunmakda idi. Hudut larn

gebe deil, Trk-slm dnyasnn her Nitekim Prof Fuad Kprl tarihi vesikalarda, XII. ve XIII. yalnz tarafndan gelmi ehirli unsurlar ve o meyanda ulame, asrlara doru yaplan byk apta iskan ilerlerine ait kaytlar tetkik ve toponymie tetkikaty-laeyh ve zanaat sahibi her trl muhacir kafilerinin ceztamamlamak suretiyle, Selukilerin iskan siyasetlerininbetmi olmas, bu noktai nazar teyit etmekte idi. mevcut baz esaslarn tespit olan ayn etmek mhim vakaym surette gebe, Msr, imkan bulun duunu nfus ekilde Demek oluyor ki, Osmanl mparatorluu teesss etme- balad zaman, bu kadar ^eni hudutlar iinde kaydetmektedir. Anadolu'da muhtelif tarihlerde vukua geldii muhakkak iin Orta hacmlardaki ilmi kyl Suriye bir ve ve ehemmiyetli hareketlerinden anlalmas Anadolu'daki nispetleriyle; baka, nfusun

Asya,

kaynamakta olan bir lemin drt bucanda tekevvn olan,eden dini ve sosyal cereyanlar, bilgi ve tecrbeye sahip ehirliinsanlar ve manevi kuvvetleri kendi arkasnda buldu. Rusya te mevzuubahs cereyann bulmak ve i banda gsrmek teebbs, Prof. Fuat .'-prl'nn, Osmanl mparatorhu'nun sr'atle kuruluu mucizesini izah etmek iin, ortaya att fikirlerin ve yapt ilmi yardmlar en mhimelerinden birin tekil etmektedir. Zira, ancak bu sayededir ki; Osmanl-latrlm Bizansllar, devirmeler, slmiyeti kabul etmi esirler

arasndaki byk muharecet ve ticaret yollar zerinde kurulmu olan Seluk Devleti'nin ekonomik ve kltrel terakkileri gibi mhim meseleleri de gzden geirilmek lzumuna kani olan Profesr, ayrca Mool istilasyla Anadolu'da hadis olan yeni vaziyet zerinde bilhassa durmak la-zmgeldiini tebarz ettirmitir. 3

Filhakika, Osmanl mpa-ratorluu'nun kuruluu faraziyesine mracaat etmee lzum kalmadan, Osmanl meselesinde bu mtekaddim hadiselerin byk rol mparatorhu'nun kurulmas iin lazm Melen kan ve kol olduunda kimsenin teredddne meydan kuvvetinin, akl ve siyaset adamn Osmanllarn, bilhassa ilk zamanlarda, nereden bulmu oluklarn anlamak vermeyecek kadar bu hususlar aikar gzkyor: mmkn gzkmektedir. Trk orta zamannn edebi, sosyal ve bilhassa dini tarihi zerinde uzun seneler denFilhakika, Osmanl tarihinde bilhassa stanbul'un fethine ktleler halinde slmlama ve devletin beri giritii ok verimli ve orijinal mesainin verdii birkadar, salahiyetle Prof Fuad Kprl'nn kitabnda bu asrlarda kozmopolitlemesi mevzuubahs deildir. Bilakis, Osmanl Anadolu'da husule gelen dini cereyanlarn ve Mslmanidare tekilat Seluki ve lhanilerin devlet ve idare mistik tarikatlerinin teekklnde Orta Asya'dan gelenananelerine gre tesis edilmi ve devlet ilerinde aknlarn ve Trk Mool amanizmi'nin tesirlerininbidayette daha fazla Seluk idari tekilatna mensup oynad rol hatrlatmas, kayda ayan olduu gibi;yksek Trk aristokrasisi ve memurlar kullanlmtr. Bu Moollarn ncs olarak gelen gebe Trkmenlerlei rk idare adamlar devirme unsurlar lehine ancak XV. Anadolu nfusunun ibaa geldii bir srada,crdan sonra azalmaa balamtr. Esasen Fuad Kprmparatorluun sosyal ve hukuki kadrolar iinde skan i'ye gre, muhtelif unsurlardan teekkl eden her by bu gebe unsurlarn ne byk bir kuvvet tekil mparatorluk iin sarayn bir mddet sonra atszlar ve ettiklerini ve ne geni bir tekilat iinde birbirine balTrkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara soysuzlardan bulunduklarn Baba syan'nda Seluk devletini pekmrekkep bir Kapu Kulu yaratmas ve kozmopilitlemesi fena bir halde sarsm olmalaryla gstermi olduklarmukadder bir hadisedir. Abbasiler ve Bizansllar iin tabii tespit etmesi, de bizim bu makaleyi yazarken daima gzaddedilen bu hal, Osmanl mpara-torluu'nda neye nnde bulundurduumuz fikirlerden birini tekilTrklerin kabiliyetsizliine .veriliyor? Bizansta birok etmektedir.' imparatorlarn yabanc unsurlarn yetimi olmas, Bizans Filhakika, 1242'de Erzurum'u alan Moollar, Sivas veRumlarnn idare kabiliyetini haiz ol-madn m ispat Kayseri'yi yama ettikten sonra ekildilerse de, Selukeder.-'.' Devleti onlarn tabiiyetine girdi ve bu istiladan sonra, Mool mparatorluu'nun dier aksamyla teess eden mnasebet dolaysyla, yeni birtakm glere yol ald. Trklerin, Osmanl

_
kurmak iin

mparatorluu'nun

kendilerine lazm gelen kuvvetleri nereden bulduklarn Bu suretle Anadolu muhtelif devirlerde kadnlar, gstermek itibaryla, Fuad Kprlnn o asrlarda Trk ocuklar ve davarlar ile beraber gelen Mool igal ve Anadolu'daki dini ve sosyal hareketlere ait verdii maluceclip ordular, Mool valilerin maiyet askerleriyle doldu. mat'ta, yukarda sylediimiz gibi, ok kymetlidir ve bu Bu vaziyet karsnda Garba doru akn o kadar tabii ve husustaki esas fikir u ekilde hulasa edilebilir. zaruri bir hadise haline gelmi bulunuyordu ki, Profesre gre, eer Anadolu'da hasl olan bu kesafet, ftuhat Osmanl mparatorluu'nun kurulmakta olduu zamanda sayesinde Garba doru boaltlmam olsayd, itimai

Anadolu'daki u beylikleri, medeni bir hayatn kayna

TRKLER

OSMANLI

olan Trk ve slm dnyasnn her tarafndan gelmi hermuhakkaktr. Rum ilinin slmlamasnda bu misyoner snftan ve meslekten adamlarla doludur. ran, Msr vedervi gruplarnn oynad rol her hakle byktr.'' Krm medreselerinden kan hocalar, orta ve arki Hatta daha ileri giderek baz delillere gre diyebiliriz Anadolu'dan gelmi Seluki ve lhani brokrasisineki, Orta Zaman Hristiyan hukukyatn kar yeni bir mensup ahsiyetler, muhtelif tarikatlerin mmessillerisosyal nizam ve adalet telakkisi tayan ve esrarengiz bir slm valye ve misyonlerleri diyebileceimizelin propagandas ekline brnen misyo ner Trk derviler. Bunlar arasnda bilhassa, Ak Paazadedevrilerini telkinat ordularla birlikte ve hatta tarihinde Gaziyant Rum dier tarihlerde Alplerordulardan evvel ftuhata km ve kar tarah daha (kahraman, muharip manasna) veya Alp Erenler namevvel manen fethetmi bulunmaktadr. Demek oluyor ki, altnda zikredilen ve daha sl-miyetten evvel btnOsmanl mparatorluu'nun kuruluu iinde alan Trk dnyasnda mevcut olan eski ve geni bir tekilatakuvvetler byle tevettr yksek derin ve uzak menbamensup Trk valyeleri mevcuttu. Filhakika; Osmanlardan gelmekte ve Hristiyan ve slm dnyalar gibi iki Gazi'nn arkadalarndan bir ocuun unvan olan bu Alpayr lemin maddi ve manevi btn kuvvetleriyle tabiri dikkate ayandr. Bunlardan ehirlerde yerlemikarlamas eklinde tarihi ilemektedir. ve slm dnyasna mensup baz dini tarikatlerin tesiri Prof. Fuad Kprl'nn, tetkikimizin muhtelif akda kalm olanlarn ise unvan bilhare "Gazi" ye fasllarnda mevzuubahs toprak meseleleri tebdil edilmi gzkmektedir. Yine ayn kitapta ismi mnasebetile'" ve baz yeni vesikalarn yardmile ilemek geen Ahyan Rum yani "abdal" ve "baba" isimim frsatn bulduumuz ve etdmzn manasnn tayan ve bilhassa Trkmen kabileleri arasnda anlalmas iin zaruri bir methal telakki ettiimiz baz telkinatta bulunan ve umumiyetle Osmanl Padiahlaesas fikirleri aa yukar bunlardr. Bu fikirlerden ryla btn harplere itirak etmi bulunan delimen hareketle, biz Osmanl tarihinde mparatorluun tabiatl ve garip etvarl'' derviler bulunmakta idi. teekklyle beraber, itimai bnyesinin kendisine Ak Paazade tarihini Bacyan Rum yani Anadolu mahsus hususi eklini almas iin yuurulmas hususunda kadnlar maliki banda alan demografik ve dini amilleri ayn sarfnazarla,fikirlerin kuvvetle ortaya koyduu gibi, Trk tarihini bir dierlerini ele alacak olursak, bunlarn her birnin Trkmuharebeler ve muahedeler tarihi, bir hanedan destan olmadmz tekilat veya tarikatten ve slm dnyasnn her tartnda ubeleri olan ve buolmaktan kurtarlarak hakiki bir izahn yapmak ve gnk Komnist yahut farmasyon tekilatna benziyenanlalmasn temin etmek iin bu meseleleri vaz' ile tekilat bulunan tarikatler oldunu grrz. Kkleri buhemen ie balamak lazm gelmektedir. Bu sebeble, suretle geni Trk ve slm dnyas na yaylm olan buOsmanl mparatorluunun kurulu meselesinin daha iyi gibi tekilat vastasyla her tarafla temas halinde izah edebilmemize yarayacak olan byle bir faraziyeyi bulunan Osmanlla rn ise, Osmanllam Rumlarntakviye edecek mahiyette grdmz baz vesikalar, yardmna muhta olmadan daha evvelki emsali Trkok hususi bir noktai nazardan yapma tecrbe imparatorluklar gibi byk bir imparatorluk kurmakettiimiz ksa izahlarla birlikte, okuyucularmza arz teebbsnde kendilerine bu kuvvetlerden gelen her istifade etmi veedeceiz. KOLONZATR TRK DERVLER lazm trl unsurlar bulmu dedii ve haklarnda tafsilata

olduklarna phe yoktur.

mparatorluu'nu kuruluu hadisesini, Burada, yalnz baz by k ehirlerde ve burjuvalar Osmanl muhitinde deil, u beyliklerindeki kylerde de bilhas saAnadolu'dan gelen bir muhacereti akvam; daha dorusu ubeleri olan Ahi tekilatnn Anadolu'daki faaliyetleriniAnadolu'da istikrarn bulamayan bir muhaceret aknn ve yerlemek zere olan bir nevi muhacir mparatorluu'nun kurulmasnda byk roltopraa oynam olduunu kaydetmek icap eder. 7 Prof. Fuadgebelerin temsil ettii kudretin kendisine yer bulmak Kprl'ye gre; "Gazi" Osman'n kayn pederi eyh iin nne geen siyasi hudutlar ykp takatinin yettii Osmanl hattabir yere, Tuna boylarna ve Arabistan llerinin ilerine mensupka-_dar yaylmas hadisesi gibi tetkik ve mtalaa etmek bulunuu, ilk piyade askeri niformasnn Ahi niformasla-zmgeleceini yukarda sylemitik. mparatorluun oluu ve Yenieriler iin ahi balnn kabul edilmi teekklnden evvel Anadolu'da byk bir izdiha m halinde tekasf eden Orta Asya glerinin teden beri bu olmas, bu bakmdan sn derecede manidadr. 8 Edebali ile silah arkadalarndan Alaeddin'in birounun tarikata Orhan'n kardei bu Bu mistik tarikat ve tekiltn ne byk bir kuvvet temsil ettiini, aralarna ald halk ktlesini muayyen sosyal tarih nizamlar esasen iin nasl harekete Seluk getirerek zamanlarnn vakay"nda byk roller oynam olduklarn kaydetmektedir: Devleti'nin kuvvetli bir zamannda Babailerin Anadolu'daki btn istikametlerde yaylmaa namzet bir kudret temsil ettiklerini ve lk Osmanl padiahlarn imparatorluun kurulmas iin lazmgelen askeri ve bu imparatorlua bir Trk devleti damgasn vuran her nevi kuvveti bu byk

insan hazineleri iinde bulmu olduklarn da gryoruz. en Byle bir imparatorluun kurulmas hadisesinin kitlelerini yer deitirmesi yahut, "metanastasiques"

Trkmen airetlerini birden hareket getirmek suretiylebyk mikyasta nfus demografik bu devleti fena halde sarsm olduklar malum birnev'inden

hakikattir. Ftuhat baarmak iin Osmanl ordular nahadiselerle ayn zamanda vukua gelmi olduunu yalnz tekilatl ve imanl muharip temin etmeklegstermek iin; istilalarla birlikte gebe unsurla rn bu edecek bir ekilde kolaylkla ve kalmayp, bu misyo ner dervilerin dini ve sosyal fikirlerharekat temin ileri srlm olmalarn, muhtelif propagandasyla da, halk ktleleri arasnda ok faal birmuvaffakiyetle maya gibi faaliyete ve geerek, o memleketleri byk sosyal bnyesinde ftuhat siyasi kuruluunda yenilikler da

mntkalarn imar ve iskan iin kullanlan srgn usullerini ve topraklandrma ve topraa yerletirme siyasetinin bu hususta oynam olduu rol ele baka bir yerde izah edeceiz 1 1 . Biz imdilik burada bu nfuz

yapmak iin msait kaynamay yaratmakta, temsil ve ilerini kolaylatr makta amil olduklar

TRKLER

OSMANLI

hareketlerini ve byk apta kolonizasyon iinin ayan ekillerine ait tadmz kanaatleri sarsacak mahiyette dikkat tezahrlerinden birini gzden geirelim: ve iddial olduu kadar garip de gzkecek olan bu yerlerde, Mevzubahs etmek istediimiz mesele; hali ve tenha fikrimizi hakl gsterecek baz vesikalar bu tetkikimizde vaziyette olduumuzu zannediyoruz. bo topraklar zerinde bu Orta Asyalzikredebilecek

muhacirler tarafndan kurulan bir nevi Trk manastrlar,Meselenin bu suretle izah edilmesi matlup bir takm (couvent ermitage)'i olan zaviyelerle, yeni birvakalar eklinde memlekete gelip yerleen kolonizatr Trk dervileridir. Dervilerle tekkelerin son zamanlardaki soysuzlam

TRKLER

OSMANLI

hazrlanp bahse mevzu edilmesi ise, bizim tetkikimizin toprak ileriyle megul gzkmesi ve benimsemek iin yeniliklerinden bir olacaktr. dadan ve bayrdan toprak amas bu alakay Filhakika, Prof. Fuacl Kprl'nn istinaden 12 Mslman mistik tartkatlerinin teekkllndedervilerin ehirlerdeki tekkelerde ayin ve ibadetle Trk Mool amanizmin tesirleri olduunu ve binneti-cemegul olan ve sadaka ile geinen mmesillerinin Orta Asya'dan gelen aknlarla birlikte Anadoluy'a yeniaksine olarak mtemadiyen krlara, bo topraklar bir takm dini cereyanlarn sokulmu olduununzerine yerleen ve henz bir devlet memur ve aylks kaydedebiliriz. te bizim burada mevzuubahs etmekekline girmemi olan bu dervilerin hayat ve onlar istediimiz derviler, kendileriyle beraberoralara iten kuvvetlerin manas anlalmaa layktr. memleketlerinin rf ve adetlerini, dini adab ve erkann da beraber getiren insanlardr ki bunlarn iinde Trk slm memleketlerinden Anadolu'ya doru mevcudiyetini kayt ve iaret ettiimiz muhaceret aknn sevk ve idare etmi mteebbis kafile reisleri, bu istilann ncs telkinlerine iddetlendirmektedir. Filhakika, bilahare tanyacamz

B AZ T ARH S MALAR

Bu suretle, muhtelif memleketlerden gelmi olmu kolonlar, gelip yerletikleri yerlerde hanedan muhtelif insanlarn ve onlarn temsil ettikleri telakkilerin tesis etmi soy ve mevki sahibi mhim ah siyetlerkaynat Osmanl mparatorluu; o zamanki Trk slm vardr. Bu dervilerin nazar dikkati celp eden din velemi iinde yeni bir dnya, bir baka Amerika tekil cihan telakkileri, daha eski Trk memleketlerinden gelenettikten sonra, her trl yeniliklere sahne yeni bir muhacir kitlelerin getirdii din ve cihan telakkilerinin hayatn hazrlad yeni bir lem haline girmi ayn olduu gibi, m-ridleri de ekseriya kendi aile ve bulunuyordu. soylar azasdr. Bu sebebledir ki bu unsurlar sayesinde Dnyann her tarafndan gel-5 mi insan ve Anadolu ayr bir tekilat ve an'anelere sahib insan ynlanyla beraber, onlarn getirdii dini ve mistik malzeme kuvveti 1 onun zamann cihanmul bir Trk ve cereyanlarn da kaynamasna bir sahne te kil etmekteslm dnyas imparatorluu olarak kurulmasna hizmet idi. Bu sralarda karmza kan ayan dikkatediyordu, imparatorluun kuvvetini ald menbalarn ahsiyetlerin haklarnda bilahare uydurulmuokluu ve bu nevi kozmopolitlii, kurulu devirlerinde menakbecle umumiyetle kabul edildii gibi dervi,bu devletin kurucular yannda toplanm olan tarikat messisi ve keramet sahibi insanlar gibi tasvirahsiyetlerin muhtelit cereyanlarn edilmi olmalarna ramen; maeri psikolojinin malum mmessili olan muhtelit meneli kimselerden teekkl kanunla rna uyarak kendilerini ihata eden bu dinietmesiyle sabittir. Bu suretle bu ahsiyetlerin kimler halenin hakiki manasn kefetmek g' deildir. olduunu tespite almak bu adamlarn ahsiyetinde imparatorluun kurulmas iin i banda olan kuvvetleri Onlar yeni bir dnyaya, yani dier bir Amerika'ya gelip alrken grmek demek oluyor, bu bakmdan isimleri yerleen halk ynlar iin, itimai ve siyasi byk bir bir tesadf gibi tarihlere gemi olan baz ahsiyetler ve rol oynam byk kahramanlar, bu hengameli devir de onlar hesabna imal edilmi olan pek saf ve pek basit halkn iinden yetimi mmessil ahsiyetlerdir ve bu gzken menalap, bize tetkikatmzn istikbali iin geni itibarla onlar son zamann dilenci dervilerinden dikkatle ayrmak lazm gelir. 1 1 bittabi biz burada neufuklar aan kymetli grler ilham edecek vaziyette Anadolu din tarihinden ne de muhtelif tarikatlerin bulunmaktadrlar. Filhakika, Osman Gazi'nin silah arkadalar birbirine benzeyen ve benzemeyen taraflarndan bahsetmek niyetinde deiliz. Dervilerle ve zaviyelerle kimlerdir, kimlerle konumu ve kimlerin yardmn ve alakamz, onlarn Osmanl mparatorluu'nun kuruluu hayrduasn istemitir. Bu hususta elimizde mevcut umumiyetle zannedildiinden ok daha meselesinin anlalmas iin zerinde srarlakaytlar, durduumuz bu garbe doru akn iinde bize birermanidardr. Bu kayclara dair fikir vermek iin baz mmessil ve nc gibi gzkmelerinden ileritarihilerin Osman Gaziye dierlerinin ise babas gelmektedir. Birok kylere ismini veren, elinin emeiErtorula grdkleri mehur "rya" hikayesini ele ve alnnn teriyle da balarnda yer ap yerleen, baalalm; 1 ' ve bahe yetitiren derviler ve daima garbe doru Trk I. "Ertorol hal-i hayatdayken bir gice d grd, bir akn ile beraber ilerleyen benzerlerini douran zaviyeleraceb vaka grb ol vak'adan uyanb bu di fikr ve bu zaviyelerin harbe giden, siyasi nfuzlarniderek, Allah' zikr iderek durdu, sabah namazn kld, padiahlarn hizmetinde kullanan, zaviyelerindesuret deidirb doru Konya'ya vard, anda bir muabpadiahlar kabul eden ve onlara nasihat veren eyhler, bir kii vard adna Abdlaziz clirlerdi... amma bazlar bizim alakamz celp etmek iin bir ok vasfla rdidiler kim bu d tabir iden bir aziki eyh idi..." (Gihaizdirler. Hele onlarn daha. fazla var gebe Trk-ese'nn nerectii Tarihi Al-i Osman Sf. 11). m Turkler,. C.9, Yeni T rkiye Yayrttar, Ankara snda Babinger'in nerettii Uruc Bey tarihinde ise, ErteiKinatta Bulunuu, kylerde yaay, torul'un grd ryay tabir eden eyh, Konya'da otu

TRKLER --VM> OSMANL

ran ve sultan Alacldin'in dahi itikat ettii mehur vezengin bir ahsiyetti. Yukardaki kaytta ismi geen Abdlaziz'i ise, sultan Aladdin'in veziridir. Sultan Osman Konya sultannn askerleriyle birlikte stanbul tekfuruna kar rn yapt bir mcadeleyi mteakip, ganaimden zerine, karub konyasultanna gndermesi

de cereyan etmi olduunu bize tasavvur etmek iin la-zmgelen malzemeyi temin edecek olan hikyeyi muhtelif menbalarclan takip edelim:

III.
iderlerdi. olurd."

"Meer Osman'n halk arasnda bir aziz eyh

vard. Adna Edebali clirlerdi ve dnya s bi nihaye idi. amma dervisiyretin dutard. Hatta dervi diy lakap Bir (Neri zaviye Tarihi, yapup Yp. ayende 24, ve revendeye Efendi hidmet idercli. Kh kh Osman onun zaviyesine misafir Veliyddin Ktphanesindeki nsha).

sultan tarafndan kendisine gnderilen sancak ve saire ile birlikte eyh Edebali'nin kzn da getiren ite bu vizir-dir. Aaya geldiini izah dercettiimiz babas kayttan anlalaca grd vehile, Osman Gazi'ye bu kz ne iin almas lazm ederken, Ertorul'un ryadan u ekilde bahsetmektedir: II. "Ey oul atan Ertorul grd d buydkim, eyh Edebali ol di tabir etmiti... Atna svar olup doru Konya'ya vard. Meer Konya'da bir mu'abbir mu'teber kii vard, eyh Edebali dir-lerdi. Sahib-i kemal idi. lm-i ryay hub bilrdi. Kerameti etmiti... eyh aytd, ya yiit dinin tabiri budur kim bir olun ola, ad Osman ola ve benim dahi bir kzm ola Rabia (dier tarihler de Balahun Malhum) adlu, benim kzm senin olun Osman'a vireler..." (Sf. 8). lk Osmanl padiahnn ettiini bu surette akrabalk bu eyh mnasebetleri tesis grdmz zahir olmu kiidi, dnyas od. Ol vilayet'de mehurd, sultan Aladdin dahi ana itikat

IV.
davar

".. .kendlerin arasnda birazz eyh vard,

hayli kerameti zahir olmutu ve cemi halkn mutemedi idi. ve illa dervilik batnnda idi, dnyas nimeti ve oktu ve sahib-i era ve lemdi, daim misafirhanesi hali olmazd ve Osman Gazi kim bu dervie konuk olurdu..." (k Paazade Tarihi, stanbul basm Sf. 6.). Grlyor ki bu eyh "dnyas" ve davar ok olan bir adamd, btn zevahir onun mali kudretinin ve siya si Bununla Bu nfuzunun hi bir Ak beraber. byk zaman olduunu bo gre, Osman gsterir. btn bu Misafirhanesi kalmamaktadr.

Paazadeye ile

alemetlerle beraber, bu mehur adam bir derviti de. nfuzlu eyh Gazi'nin mnasebetleri meselesi, Osman Gazi'ye verilen bu mjde ve mevzuubahs mnasebetlerin temin ettii yardm mukabilinde, kendisi Padiah olduu takdirde gerek bu eyhe ve gerekse mritlerine yani btn zmreye ve tekilata mevzuubahs edilince, hakik bir ey vadetmesi ve siyasi anlama

Edebali kimdir ve byle nfuzlu bir adamla bir nevi siyasi anlamay tahakkuk ettiren bu izdiva ne gibi artlar altnda yaplm ve neticesi ne olmutur? Dier tarihler de, ryay gren ahsn Ertorul deil Osman Gazi olduunu ve eyh Edebali'nin davar, nimeti ok, misafirhanesi daima dolup boalan zengin ve halk zerinde nfuzlu bir eyh olduunu ve Osman Gazi'nin bu eyhe sk sk misafir olduunu kaydetmektedirler. Ryada bu eyhin kuandan kan bir ay Osman'n koynuna girmekte ve oradan glgesi btn lemi tutan bir aa halinde ykselmekte olduuna gre ryay gren ahsn bu eyh ile tank olmas ve glgesi lemi tutan bir aa hayaline sahip olacak kadar siyasi emeller besleyecek vaziyette bulunmas; ryay tabir eden eyhin de hi olmazsa, byle bir ryann ifade ettii fikrin tahakkukunu mmkn telakki edecek kadar hadisran bu hususta hazrlamakta olduuna dair bir sezi ve tecrbeye sahib olunuu hakikaten manaldr. Bu nevi ryalarn Osmanllardan evvel dier hanedan messislerine ettirse bile, ve de bu grdrlm rya olmas, bu nevi hikyelerin alelade bir masal ve fantazi olduunu kabul hikyesi mnasebetiyle olan bu Osmanoullarnn byle bir eyhle sk mnasebetlerini renmekte eyhin kzile mev-zuubahs evlenme hikyesini hakikaten manidar bulmaktayz. u halde yalnz bu bakmdan, yani tarihi folklor da malum bir mevzuu islemek iin o cemiyetten a TrkJer. C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara itler dolaysyla, nadsenn naftRattte ne eTat-

eklini almaktadr. Filhakika, Nerinin eyh Edebali'nin olu Mehmet Paadan nakletiklerine gre, bu eyh ve mritlerinin Osmanl memleketlerinde igal ettikleri mevkie baklrsa, bu sk mnasebet ve kz alma hikyesi nin hakikatte mtekabil bir anlamadan ibaret olduu meydana kmaktadr: V. "nki eyh, Osmann dn byle tabir etdi, dervi Durgud adl eyhin bir mridi vard, anda hazrd, aytd: Ya Osman! Sa na Padiahlk virildi, bize krane ne virirsin, didi. Os-man'aytd, sana bir ehir vireyin, dervi aytd, ol kyceize dahi razym, eledi ve bana mektb vir, didi. Osman aytd, ben yaz yazmak bilmezin, ite bir maraba ve bir klcm var sana vireyin, ta ki sana nian olub anlar evladm grdkde ibka edeler. Ol maraba ve ol kl anlarda nian kald. Ve imdi dahi padiah olanlar an grb ziyaret idb ol derviin evladna in'amlar ve ihsanlar ideler. Ve bu Edebali de didiimiz eyh yz yirmi yanda vefat itdi. mrnde, hemen iki hatun ald, birin cvanlkda ve birin pirlide. Evvelki hatunun kzn Osman Gazi'ye virdi, sonraki hatun Taceddin krt kz idi. Hayreddin Paa ile bacanaklar idi ve bu mna sebet ve bu menakb Edebali olu Mehmed Paadan naklolundu." (Neri Tarihi. Yp. 24).

TRKLER

-44^

OSMANL

Ayn mesele hakknda tafsilat k Paazadeetmi olan dier beyliklerin de Osmanllar gibi muhtelif Tarihinde (stanbul tab') 60. sayfasndada mevcuttur.tarihlerde Anadolu'ya gelen veya nakledilen Ouz yani Fakat mevzuubahs tarihe gre, eyh Edebali'nin mridi Trkmen boylarnn Bizans ve Kilikya hudutlarna olan ve Osman'a "bize bir kt vr imdi" diyen veyerletirilmesi neticesi meydana geldii dnlecek atasndan kalm bir klc nian olarak al koyan eyh olursa, Trkmen kabileleri arasnda yaylm olan dini Durgud ad-lu dervi deil, Kumral Dededir' 1 ve bu defa tarikatlerin ve bu tarikatleri temsil eden ahslarn kendisine bir ehir vadedilmi gzkmektedir. Burada nfuzu kendiliinden meydana kar. Ertorul Beye ait olarak gsterilen kl, derviin elinden Seluk Devleti'nin sarslmasnda bu Trkmen kynn gelecek padiahlar tarafndan geri alnmamas kabilelerine istinat eden Ba-balerin isyan ve iin verilmitir. Her ne kadar bu iki tarihte grlen isim tesiri olduu gibi, ayn Babai gibi propagandalarnn eflerinin Ertorul ve Osman Gazi zamannda faaliyette grnyorsa da, Osman'n bu tarikattan birok dervie yardm mukabilinde sadece bir ky deil belki birok kybulunduklar ve Karamanoul-larnn da mstakil bir ve kasabalar vadetmi olmasn da hatrlatabilir.devlet kurmasndan Babaliin ve Babai eflerinin byk Osman'n mezkur birok dervilere yazl nian yerinebir rol oynam olduu anlalmaktadr. Bu mhim kl verii ise zikri geen tarihilerin izah etmek istedii meselelerin tafsilatyla tetkikinin yapacak ve bu hususta farklar, ayn vak'ann iki anlat tarzna ait gibi, Osman'n yaz bilmemesine deil, belki

henzkat'i bir fikir beyan edecek vaziyette bulunmamakla resmen nian vermek salahiyetine sahip olmay veyaberaber; biraz ilerde toprak mlklerinin ve vakflarn edeceimiz dervilerin hakiki ahsiyetleri skk vaziyette bu tarikatn dervilerine yazl birtetkik hakknda bir fikir edinebilmek iin, esasen herkes kttan ok daha kymetli ve kendisinden sonra gelecek zerinde de messir olacak bir ata klctarafnda n bilenen baz kaytlar burada zikretmei vermee mecbur edilmesiyle, yahut da kendisinin hermnasip grmekteyiz: VIII. "Aladdin vefat itdi. Hicretin 659'unda olu trl pheyi izale edecek bir garanti vermek istemesiyle izah edilmelidir. Yoksa Osman Ga-zi'ninsultan Gyas tahtna geb padiah oldu, hkm evltlar muhitinde herhangi bir senedi veya nian hazrlyacak hkmet itdi. Amma zulm itmee balad. Meer ol kimselerin mevcut bulunub bulunmadndan bhezamanda bir eyh vard, adna Baba lyas dirlerdi. etmek caiz deildir. Ehemmiyeti ne binaen k PaazadeAcemden gelmidi. Sultan Aladdin zamannda gelb Amasya nahiyesinde at dirler bir kasabada karar Tarihinin verdii malumat da aaya derceclelim: VI. "eyh Edebali kim Osman Gazi'nin dini tabir eyledi ve padiahl kendye ve neseb ve nesline mutulad. Yannda eyhin bir mridi vard "Kumral Dede" dirlerdi, ol dervi aydr: Ey Osman, sana Padiahlk virikli, bize daha krane, elidi, Osman Gazi itmidi. Hazreti Mevlana Celaleddin dahi ol vakitde Konya'da olurdu. Ol zamanda ok ulular ve eyhler vard. Zira Sultan Aladdin eyhlere muhib olduu iin kamu onun memleketine gelmilerdi... Sultan Aladdin vefat iclb olu Gyasddin kim tahta gedi idi ok zulmler itmee balad akibet bir

aydr: Her ne vakit kim Padiah olam, sana bir ehir vi- sebeb ucundan Baba lyas'dan havf idb leker reyin, diclid. Dervi ider, bize bir kt vir imdi, dir. Os- gnderdi. Babaileleri kltan gerd. Anm dahi baka man Gazi aytd ben kd yazmak bilir miyim ki benden kd istersin, didi. Amma atamdan bir kl kalmdr sende dursun, nian. Beni Allah Teala Padiahla irgrrse benim neslim ol klc greler, kynn alnrayalar, dey virdi. imdi dahi ol kl Kumral dede neslindedir. Al-i Osman'dan her kim ki Padiah olsa ol klc ziyaret iderler." (Sf. 6). bir hikayesi Karaman nghsultan vardr, iline k evvel Paa Yunan Padiah olu Elvan elebi menakbnde malum itmidir. dirlerdi, kullar Karaman dinmesine sebeb anun n bu hikayeti getrdk: Bir gice Gyasddin tepelediler, olu ve kz memleket hali kald. Babalerden Muhlis Paa bir sebeple Padiah oldu. Babaleri kranlardan

Aaya dercettiimiz kayttan da eyh Edebali'ninintikam alub ol lekerden kim varsa hep kldan nfuzlu bir Ahi efi bulunduu, ka rdeinin de bir Ahigerdi, krk gn beylik itdi. Bazlar alt ay beylik itdi olduu anlalmaktadr. Filhakika Bursa fethinde Orhan'adidi. Andan sonra Babalerden Halife Gre Kad, baba yoldalk eden ahi Hseyin, mevzuubahs eyhIlyas zamannda ile ( yla) Halife olmudu. Meer ol Edebali'nin kardei Ahi emseddin olu idi: VII. "Orhan Bursa fethine giderken babasnn nnde "yer pp itaat gsterdi. Ve yine Kse Mihal ve torgut Alp Orhan Gazi'ye yolda kodu. Ve anda bir aziz vard ana eyh Mahmud dirler idi. Anunla Edebali didikleri azinin Trke?,rc9,'lY^Kt Trkiye YayiTrt^f^<Artkara'r'er Gre Kadnn be yanda bir olu kalmd, adna Karaman dirler-di. Muhlis Paa ol olan getrb tahta gerdi, Padiah eyledi, Nefes idb itdi ki, bu nesil bu vilayeti duta, Padiah ola, didi, Karaman vilayetine. Karaman didiklerine sebeb budur." (Uru Bey, Tevarih-i Al-i Osman, Sf. 11. Babinger Tab' 1925).

IX. "Ertorul zamannda Baba lyas divane vard. idi. Ann olu Ahi Hseyinin Orhan Gazi atasndan is-Rum'a Ertorulla bile gelmilerdi ve Koum eydi varteyp Osman Gazi dahi virdi ve bilece gnderdi." (Nerid. Baba lyas'n Halifesi idi, bunlarn kerametleri zahir Tarihi, Sf. 38). Ba tarafta, Osmanl mparatorluunun kuruluu olmu dualar makbul azizlerdi." "Osman Gazi zamannda ulemadan "Tursun Fakih

meselesini tetkik ederken, Prof. Fuad Kprl'nn ovard ve fukaradan Baba Muhlis ve Osman Gazi'nin kayn zamanlar Anadolu'da kuvvetli bir tekilat halinde mevcut atas Edebali vard, bunlar dualar makbul azizlerdi." olan bu ahi zmrelerine mensu p ahsiyetlerin bu(17) (k Paazade Tarihi Sf. i 99). X. "Murad Hudavendigar zamanndevletin kuruluunda byk bir rol oynadklarna ait

fikirlerinin hulasasn kaydetmitik. 16 Bu neviden dinida "clirler ki ol vakit Kala-i Ankara ahitekilat, mevcut delailden anlaldna gre dier ler elinde idi. Sultan Murad Han Gazi teekklnde de byk bir rolyakn geliyecek Ahiler istikbal idb koynamtr. Anadolu'da, Osmanllardan evvel teekklla'y teslim etdiler. nki Sultan Murad Anadolu Beyliklerinin

TRKLER

i-;2> OSMANLI

Han Gazi ehre girdi, zerine akeler nisar ittiler, kullar ol akeyi yama irdiler." (Neri Tarihi, Yp. 55). Ahilikte Babaliin ve burada muhtelit mmessillerinin isimleri zikrettiimiz

rolleri olan tarikatlar mmessillerinden birine, Bursa'da trbesi olan Geyikli Baba'ya verilen araziden

bahsedelim:

muhtelitYukarda mevzuubahs ettiimiz gibi, Osmanoulla-r ile tarikatlarn yekdierleriyle olan mnasebetini tayinberaber, bir ok eyhler gelip Anadolu'nun garp taraflarnda yerlemilerdi. Bu yeni gelen dervi edememekle beraber, bu tarikatlar mmessillerinin muhacirlerin bir ksm gazilerle birlikte, memleket Trkmen kabileleri zerinde tel-kinatta bulunduu, amak ve ftuhat yapmakla megul bulunduklar gibi; Trkmenlerle birlikte onlar temsil eden bu dervilerin ve bir km da o civarda kylere veya tamamen bo ve tarikatlarn da Orta Asya'dan gelmi olduunu tenha yerlere yerlemiler ve oralarda mritlerde syleyebiliriz. Dier tarikatlar gibi Ahiliin de yalnz beraber ziraatla ve hayvan yetitirmekle, megul ehirlerdeki Burjuva snflarna has bir tekilat, mesleki olmulard. Filhakika, o zamanlar bu ayan dikkat dini zmrelere ait teekkller olmad ve birok Ahicemaatlere hemen her tarafta tesadf edilmete idi. resasnn kylerde yerlemi olduu da nazar dikkatiOnlarn, tercihan bo topraklar zerinde kurduklar celp etmektedir. Ve biz burada henz laykyla tenvir zaviyeleri, bu suretle byk kltr, imar ve din edilmemi olan bu meselelerin zerinden atlayarak,merkezleri haline giriyordu. Bu zaviyelerin ordulardan gerek Ahileri gerek dier tarikat messirlerinindaha evvel hudut boylarnda gelip yerlemi olmas, kylerdeki faaliyetleriyle, bilhassa kylerde tesisonlarn harekatn kolaylatran sebeblerclen biri ettikleri zaviyeler ile, memleketin imar ve iskan ile dinioluyordu. Aadaki kayt bu noktay gstermektedir: propaganda ilerini yaptklar yardm bakmndan ve XI. Gynk ve Taraklu, hazrlanan bir aknda tamamen Anadolu'da teekkllerin hususi dinlerin tarihi bir zaviyeden tetkik ve tarihi, bizim ehirlerin ehre edeceiz."Osman Gazi Kse Mihal'n bu vech tedbirini savab bilb ait guzat cemidb gelb Be ta (Beikta) zaviyesine koharitir. 1 Mnub eyhine Sakari suyunun geidin sordular, eyh elebinin

mevzuumuzdan

Bununla beraber, bu hususta daha fazla malumata sahipayrd..." (Neri, 26) (k Paazade, 12). olmak bizim iimizi de ok kolaylatrabilirdi. Bursa'nn fethini mteakib, Evliya

kaydettii gibi, 19 Belh, Buhara ve Horasan taraflarndan Buraya kadar Osmanoullarnn bir devlet kurmaknice erenlerin gelip tavattun etmesi ele mani dard. Ve esasen, Bursa'da trbesi olanlardan eyh Abdal Murad teebbslerind ^rkj^rg C^:! YerffVurkfye Yyftiafp,' fika'fa''':en "Horasan erenlerinden olub Bursa fethinde baz ahsiyetlerin ve onlar vastasyla birtakm dini ve bulunmudur". eyh Abdal Musa Yesevi fukarasndandr. siyasi teekkllerin yardmndan istifade etmi Ve Hac Bek-ta ile Rum'a gelmitir. Emir sultan olduklarn ve bu yardmlar daima kendilerine birtakmHseyini nesebdir. Buharada domu bymtr." eyh arazinin mlkiyet haklarnn veya sadece topran teminGeyikli Baba Sultan da baz airetler ettii menafiin terki eklinde mkafatlandrlmKonya'da, olduklarn grmee altk. Bundan sonra, bu hususu daha fazla derinletirerek, ayn meselenin tenvir dervileri"nin fukaray arasnda nazaran, Yeseviyedendir. "Geyikl bu Baba taraflardan

bulunduuna

gelmi bir Trkmen kabilesine mensup olmas lazm

gelen Geyikli Baba'nn Bursa'nn fethini mteakip Orhan edilmesine yardm etmee alalm. Bu hususta OsmanGazi ile mnasebetlerine ait aadaki fkra ela, Gazi'nin kayn atas eyh Edebali ve mritlerine Osmannaklettii menakb ileyen motifler bakmndan, dikkate Gazi'nin daha pa-diah olmadan vadettii kyler ve ayandr. Bu kayttan anladmza gre, bu sralarda negl civarnda ve Kei Da yann da gelip yerleen ellerine verilen nianlardan sonra; ayn ekilde derviler "bir nice"dir ve bu derviler Anadolu'da son zamanlarn siyasi vekayiinde byk bir

TRKLER

i-;2> OSMANLI

tercihan

krlara

ve

kyler

civarna

yerlemilerdir.dua

idb

ve

durmayub

yine

dnb

gitti.

Ol

kavak

Bunlar, Baba lyas mridlerinden ve Seyyid Ebu elvan aacnn imdi eseri vardr, saray kapusunun i yanndadr, gayet tari-katindendirler. Az ok kendi lemlerinde kendi Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankar a' kuvvetlerinden emin, ekingen bir halde yaamakta veyoun ve byk aa olmudr, padiahmz ol aaca zamann Padiahnn harekatn uzaktan takiptimar idb daima kurucasn giderirler. Sonra Sultan etmektedirler. Aadaki kaytta grld zere GeyikliOrhan Gazi dahi ol derviin mekanna varub bir vafr Baba'nn kendisiyle o kadar grmek isteyen Sultaneya virmek muradidb dervi aytd. Orhan'a kar istinas, gnn birinde Bursa'ya Ey Han bu mlk ve mali hudayi mtte'al ehline vi-rir kageldii zaman hediye olarak bir aa getirip dikmesi biz bunlarn ehli deiliz, yine mal sizlere layktr, didi. de manidardr. Kendisini mekannda ziyaret edenSultan Orhan Gazi ibram idb aytd: Dervi elbetde sz Padiahn verdii kymetli eyay red ile derviin "olkabul eyle, didi. Dervi aytd, padiahm senin szn kruda duran te-pecikden beri yerceiz dervilerinsnmasun ol karuda duran depecikden beri yerceiz avlusu olsun" eklinde arazi temlik etmesi olmak deer: XII. "Hikyet-i Geyikli Baba Hazretleri: ve padiahn gerek kendi alaka edilmesini teklif dervilerin avlusu olsun, didi. Sultan Orhan Gazi kabul ve gerekidb derviin yine hayr duasn alub gitdi. Sonra ol kaydapub yanna bir tekye ve bir cami dahi yapd. imdiki halde anda be vakitde dua olunub ihya olunmudur. RivayetGeyikli Baba zaviyesi dirler." Bursa'ya geldi,Paazadeye de bak, Sf. 46). (Neri, Yp. 50) (k nefsine da

nesline bu dervilerin makbul dualarnn temin etmidervi vefat edicek Sultan Orhan Gazi zerine trbe yahususunda gsterdii ayrca

olunur ki, nki sultan Orhan Gazi Bursada bir imaret yabdrb dervileri tefti itmeeAskeri istilalarla birlikte, ilerde tetkik edeceimiz bir balad. negl yresinde Kei Da yannda bir niceekilde, birok airetlerin veya kyl ve asker halkn derviler gelb karar itmilerdi. Amma ilerinde birkendiliinden gelb yerlemesi ile veyahut mecburi dervi vard, dada geyik-cikler ile bile yrrd. Turgutiskan ve srgnlerle birlikte gelen ve ayn cereyann bir Alp ana gayet muhabbet itmidi, dayim annlabaka ekildeki ifadesi olarak dervi sfatl insanlarn az musahabet ilerdi. Turgut Alp ol vakit gayet pirok bir tekilatn tabi aknlar, bo yerlere gelip olmudu. Sultan Orhan Gazinin dervileri tefti ittnyerlemeleri ve orada bir nevi Trk uzletgah ve iidb adem gnderb aytd: Benim kylerim clayi-manastrlar (couvent ermitage) tesis ettikleri ve resinde bir nice derviler gelb tavattun itmilerdir, oralarn yava yava bir ky, bir kltr ve tarikat ilerinde bir dervi vardr, geyikcikler ile musahabetmerkezi halinde teki-latlandrldklar grlmektedir. ider, hibir hayvan ondan kamaz, hayli kimesneclir.Bidayette Trk nfusunun mtemadiyen garbe doru Dey haber gnderdi. Sultan Orhan Gazi iiclb kimntamasnn o kadar tabii bir tezahr olan bu mridlerindendir sorun diyb yine kendden istifsarteekkller, Anadolu iinde bu tab yaylmann btn itdiler. Andan dervi ayrd: Baba lyas mridlerindendir merhalelerini tespit etmee hizmet edecek vaziyette sorun cliyb yine kendden istifsar itdiler. Andan derviadm adm ilerlemilerdir. O kadar ki bu kolonizastr aytd: Baba lyas mridlerindendir ve Seyyid Ebu Elvan Trk dervilerine ve onlar kylerde tesis ettikleri tarikatindeyin. Dedi. Gelb Sultan Orhan Gazi'ye didiler,zaviyelere, Trk istilas ile birlikte iler leyen bir ekilde, adem gnderb varn ol dervii bunda getrn didi. btn Anadolu'da tesadf edilmektedir. Ayn muhacir Varub dervii da'vet itdiler. Gelmedi, aytd: Zinhar akn garbe doru tatka bu aknn ncleri olan Orhan dahi bunda gelb beni gnaha koymasn. Bu derviler ve onlarn kurduklar ma'mureler (zaviyeler) haberi Sultan Orhan Gazi'ye didiler. Yine adem gnderbgarbe doru ilerlemi ve oalmtr. Bu yay l hakknda aytd bizim hazretimiz ile didar grmek gayetolduka tam bir fikir vermee yardm edecek birok muradmzdr, nin gelmezsiz veya nin bizi andakaytlar ihtiva'etmesi, tetkikimiz iin iddia varmaa komazsz didi. Dervi yine cevab virdi kiedebileceimiz kymetli derviler gzc olur dua iclerz, deyb bunun zerinietmektedir. Trk tarihi noktalardan birini temin iin bu kadar byk ve

birka gn geceli. Bir gn ol dervi bir Kavak aacn ehemmiyetli bir meselenin halli iin bundan byle omuzuna koyub getrb Bursa hisarnda Bey saraygiriilecek mesainin kymetli yardmclarndan biri gibi havlusun kapusnn i yannda bu kava dikmeetelakki edebileceimiz bu kaytlar ne ekilde anlamak balad. Tiz Sultan Orhan Gazi'ye haber verdiler ollazm geleceine ait burada verdiimiz izahat ise, ancak dervi bir kavak aac getrm dikeyordu. Sultanbir "deneme" mahiyetindedir. 20 Orhan Gazi dahi sormadan dervi haber virdi kim bizim te-berrkm olduka budur. Amma dervilerin d uas sana ve senn nesline makbuldr, deyb hemandem Bu kaytlara gre, bidayette ve asliyet halinde bu ekilde kendiliinden bir kolonizasyon hareketin temsil eden bu zaviyelerin messislii ve eyhlii vazifesi, yava yava devlet teekkl ettike, bir me'muriyet ekline girmi ve nihayet bu devlet messeseleri ele soysuziaarak

TRKLER -'J OSMANL

bir nevi tufeylilie (parasitisme) mncer olmulardr. O kadar ki, son devirlerin dilenci dervileri ve tenbelhane haline inklab etmi tekke ve trbelerile mevzuubahs ettiimiz Bittabi devirlerde messeseler Osmanl arasnda hibir mnasebet edecei olduunu kalmamtr. mparatorluu doru teekkl Anadolu'ya yaplm

da gerek Osman ve gerek Orhan Gazi'nin bu gibi ahsiyetlere verdii mlklerden bahsetmektedir. Nitekim (46) numaral kayt da, Ezine kasabasn Sleyman Paann Ahi Yunus'a vakf ve kendisini her trl tekaliften muaf klm olduunu; ehrin sahibinin ise artk kendisine ait olan bu ehrin varidatn gelene geene hizmet edilmek zere zaviyesine Ayn vakfetmi Paa bulunduunu gstermektedir. Sleyman

grdmz bu dervi akn ve bu dervilerin kylerde yerleerek toprak ileri ve din propagandas ile megul olmalar topraklar hareketi ve zamann suretile beylerini onlarn bu gibi kendi kolonizatr dervilere birtakm muafiyetler, haklar ve bahetmek memleketlerine yerlemelerine temine almalar,

zamannda Gelibolu'da Hac zzeddin isminde bir zat "Hudavendi-garn ba sadakas" olarak "mid Viran'n ve Ka-vak'daki ba yannda iftlii ile" Kavak Ahisine, Emir lyas iftliini ise shak Fakihe vakfetmitir (192). Bu kaytlarda mevzuubahs olan kavak ahisi, Kavak kasabasndaki ahi manas alnacak olursa, her ky ve kasabada bir ahi reisi mevcut bulunduu anlalmaktadr. Kayda gre Kavak Ahisi vefat edince bu yerler dier bir ahiye verilmitir. Bu suretle, ftuhatlar ahiler. mahsus ve eyhler Osmanl icraatlar ve Padiahlarn esnasnda da Rumelideki bir takm Ayn

Anadolu istila ve iskanlar kadar eskidir ve bu istilalarn idditiyle mtenasib bir ekilde kuvvet ve ehemmiyet kazanmakta bulunmutur. Bu itibarla, Osmanoullar beyliinin kuvveri gn getike artmakta olduu sralarda bu tekilatn Anadolu'da ancak teden beri mevcut cereyanlar temadi ettirdiini ve belki ancak son siyasi hareketler dolaysyla daha fazla bir hareket ve faaliyete meydan vermi olduunu kaydedebiliriz. Nitekim; tetkikimizin kaytlar ksmnda g rebileceimiz, 24, 25, 26, 28, 29 ve 217 numaral kaytla ra gre Anadolu'da tesadf edilen zaviyelerin ounun ve Osmanllardan evvelki beyliklerin himaye

mnasebette oralar da

gryoruz.

tekilat, ayn akn Rumeli'ne de gemi ve kendisine usullerle ve Trkletirmee, almaa numaral tetkika slmlatrmaa koyulmutur: Mesela bahedilen imtiyazlar ve arazi 0 bu 95/4) hususta kaytlarda mevzuubahs Ahi Musa ailesine Geliboluda ayandr. Ellerinde bulunan ve 767 tarihinde tanzim edilmi olan vakfname mucibince; bu ailenin mlk evlatlk vakf olarak Ahi Musa'nn evladna ve evlad inkraz bulduktan sonra akrabalarndan veya kyllerinden her kim Ahilik icazeti verilmise ona; art konulmutur. Bu art, Ahilii tevik ve himaye eylemek zere konulmu olduu gibi Ahilik tekilatnn ehemmiyetini de gstermektedir. Bundan baka istilay mtakib birok derviler ve ahi unvann haiz kimselerle birlikte Rumeli'ne geen bu eyhin, ilk Osmanl Padiahlar nezclinde-ki itibarl mevkii Ahinin bahane iftliklerinden ile dkkan bu ailenin Malkara ele geirdii ehrinde bir dier mlklerle de gze arpmaktadr. Filhakika ayn baka, ve deirmelenlerinin mevcut imar etmee

nianlaryla kurulmu Ahi zaviyeleri olmas lazmgelir. Bu ahiler ve eyhler, biraz son- ^ ra Osman oullar zamannda olduu gibi, bu devirlerde mevcut hak ve imtiyazlarnn "ayende ve revendeye" hizmet etmek mukabilinde bazlar "bu almlardr yerlerin (82, 91). (216, Ayn 73, kovub 77, 78).-' Hatta Ahi kafirin gelb" oralarda

yerlemilerdir

ekilde,

mesela;

Mahmud Aydn taraflarnda sa Bey nianile birtakm araziye mlkiyet zere tasarruf etmekte idi. (96). Bu gibi eski mak zere Sambanda Ahi Aslan, Ahi Farktn, Ahi aban, Ahi arpk, Ahi Yahi ve oullarna Ahi Yunus, Kandrm eyh, Adil eyh, Durc Baba, Nusrat eyh, Kutlu Saru Bey, sa, Saru Kzl eyh, Emeli devirlerden mclevver ol-

zaviyeleri ile Mente-e'de Ahi Yusuf, Ahi Feke, Ahi Debba, Ahi mmet, Ahi smail zaviyelerinin mevcut bulunmas da bu hususu teyit eder. Amasya'da ve Tokat'da da ayn ekilde eski devirlerde tesis edilmi olmas muhtemel bulunan pek ok ahi zaviyesi mevcuttur (198, 199). Nitekim me hur seyyah bn-i Batuta da ahileri "Bilad-i Rum'da sakin Trkmen akvamnn her vilayet ve belde ve karyesinde mevcut" olarak tasvir etmitir." lk Osmanl padiahlar da, ayn ananeyi idame ettirerek mevcut zaviye eyhlerini muhafaza ettikleri gibi; biroklarnn yeniden yerleip zaviye amasna ela yardm etmilerdir. Osman Bey'in ve Orhan Gazi'nin eyhlerle olan mnasebetlerine dair baz tarihi kaynaklarda grdmz kaytlar vukarda zikretmitik. Burada, Tfkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlan, Ankara arazi tahriri defterlerinden kardmz dier baz kaytlara istinaden; bu hanedann eyh, ahi vesaire gibi birer dini tekilata takib merbut edeceiz: kimselerle Mesela olan kaytlar mnasebetlerini

bulunmas bu keyfiyeti ispat eder. Nitekim ahi Musa evladndan ve hatta azadl kullarndan dier bazlar da, bu civarda evlatlk vakf olarak baz iftliklere sahip olmulardr. Ayn ekilde Gelibolu taraflarnda bir kara Ahi ky, dier bir ahi Zule (?) zaviyesi de mevcuttur. Murad mntkalar Hdavendigar'n zerinde bulunan Rumeli'nde Malkara ilk igal kylerinde,

Yegan Reise bir ky balad ve bu kye oraya yerleen Yegan Reis evlatlar namna izafeten Yegan Reis ky denildii gibi Yegan Reisin bu kyde bulunan zaviyesi vakf beri olu ahi sa ve evlad elinde bir yer bulunmakdadr (195/1). Ayn mntkada yine Murad I. zamanndan Aydn eyhe vakfedilmi bulunmaktadr (168). Ayn ekilde Yldrm Beyazid'in de Dimetokada dier bir Ahiye bir zaviye yapdrp, ayrca ehir iinde bina ettirdii bir bahanenin gelirini bu zaviyeye vakfetmi olduu grlmektedir (169). Yenice Zara'da Kl Baba zaviyesi (204), irmen'de Musa Baba zaviyesi (197) hep bu devirlerde tesis edilmi zaviyelerdir. Ve yalnz Paa li vasnda ekserisi bu suretle ilk zamanlarda tesis edilmi bulunan 67 zaviye mevcuttur.

ksmnda birok numunelerini kardmz vehile, 544 numaral Bolu evkaf defteri ilk Osmanl Padiahlarn ve silah arkadalarnn vakf ve mlklerini ihtiva etmektedir. Bunlar arasnda pek ok eyh, fakih ve ahi mevcuttur. Bundan baka (22, 225) numaral kaytlar

Dier taraftan, Rumeli'ne ilk Osmanl Padiahlarile birlikte geen ve ftuhat beraber yapan bu dervilere dair hakikaten ayan dikkat baz malumat ihtiva eden kaytlar da mevcuttur. Bu hususta bir fikir edinmek iin (172-173) numaral kaytlar gzden geirmek kafidir: Dimetoka kazasnda medfun eyseyyid Ali nam dier Kzl Sultan (kzl Del) "di-yar-i Rumeli eret-i Islmla merref oldukta bile geb" zikrolan kylere 804 tarihli bir mlkname ile mutasarrf bulunmaktadr. Ve o tarihten beri Kzl Deloullarnn tasarruflarnda olan Tatar Viran ve Tatarlk gibi mezralar zaviyelerine inen yolculara hizmet etmek mukabili evlatlk vakf olarak kaytldr. Ve ayan dikkattir ki, vaktile, Ta tarlar tarafndan iskan edilmi olan bu viraneler bir der-bencl kydr. Ve babalar hissesine mutasarrf olan ahi ren ve Bahayi, vakfn messisi ve atalar adna izafeten "Kzl Del derbendi" ismi verilen bu derbendi kendlerile birlikte olan dervilerde beraber hfzetmektedirler ve bu derbend onlar sayesinde 58 Mslman ve 23 kafir haneli bir ky haline gelmitir. Demek oluyor ki, Allah'n danda byle asayiin ve yolculuun temini iin enlendirilmesi lazmgelen bir derbent! yerinde zaviyeyi tesis ve ky vcude getirmi olan bu Bektai eyhleri ayn zamanda hizmetleri takdir edilen jandarmalar, da balarnda emniyeti temine kadir tabiatte insanlardr. Ve, ilk zamanlarda ancak bu gibi hizmetleri mukabilinde rfi tekaliften muaf tutulmular ve kendilerine da banda ancak bir harabenin mlkiyeti bahedilmitir. Filhakika, bu devirlerde hen z yzlerce kylerden hara toplayan dergahlarndan eser yoktur. Da balarn, Bektai hali ve

devletinin en byk kuvvetini temsil etmekte olduu meydandadr. mparatorluu kuran kuvvet ite kendisinden bu kadar emin, kendiliinden taan ve atlgan bir istila kuvveti idi. Bu dervilerin geldikleri yerlerde fevkalade imtiyazlarla karlatn da zannetmek doru deildir. Bir asker gibi harp edebildii halde yine bir kyl gibi alan bu dervilerin ou bu devirde henz rden bile muaf deillerdi. Mesela, 182 numaral kaytta zere, Anadolu'dan gelip umn'ya tabi grlecei bir kyde

yerleen Hseyin Dede ve yerine geen be olu, o kyde bina edilmi olan zaviyede gelene geene hizmet mukabilinde cemi rsumdan muaf olmakla beraber, rlerini ky sipahisine vermekte devam etmektedirler. Filhakika, henz bizzat bu devirlerde grdmz olan ve derviler, ba bahe ziraat-le megul

yetitir mekle zaviye ve deirmen ina etmekte mahir olan igzar insanlardr. Vakitlerini ayin ve ibadetle geirdiklerine, bakalar srtndan yaadklarna dair ortada henz hibir delil mevcut deildir (Not: 1 I). Nitekim, bilahare bir ok vakflara sahip byk bir dergah halini alacak olan, Varnaya tabi Kaligra kalesi iinde bulunan San Saltk Baba trbesi ervileri de henz bir sralarda iledikleri ba, baha ile, ellerindeki sazlk, ayr ve if tliklerinin mahsulnden bir ksmn sipahiye ve padiaha verdikten sonra geriye kalan zaviyede gelene ve geene yedirmektedirler. Bu suretle bu mezar da henz b yk ve zengin bir tekke halinde deildir (208/1). Mevzuubahs Sar Salta ait bildiklerimizi biraz hatrlamak, bu dervilerin Rumeli'nin igalinde oynam olduklar mhim rol hakknda bize bir fikir vermee de hizmet edecektir. Filhakika; gerek Evliya elebide - ' ve gerek dier saltknameler -"' de verilmi malumat olmala Hristiyan ve fikir efsanevi hikye Trk ve olan vatan ondan ve menakp Dobruca Balkanlar ve rol mahiyetinde"' ile dier din

orak topraklar ilemek iin yerleen, evlatlar oalnca kyler tesis eden ve yerletikleri topraklar yava yava bir kltr ve iktisat merkezi bir ma'ure haline sokan Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara birtakm muhacirler mevcuttur. Da balarnda yerleen bu muhacirlerin orada tutunup oalmalar da onlarn kuvvetini gstermektedir. Bunlar gz pek ve azimkar Trk kolonlar, bu memlekete yalnz bir fatih ve igal ordusu olarak gelmiyen Trklerin memleket ve toprak alardrlar (Not. 11). Yeni fethedilen bir Hristiyan memleketinde, bu ekilde gelip da balarnda yerleecek, oralarn imar ve emniyeti ile megul olacak ve tesis ettikleri merkezlerle Trk dil ve dinini yaymaa balayacak misyonerlere ve gnll muhacrlara malik olmak ise; yeni kurulmakta olan Trk

beraber, ok manidardrlar. Bilhassa, derviin eski bir olan memleketlerindeki faaliyeti, Osmanl istilas ile birlikte evvel ileyen bizi propagandasnn dervilerin bu propagandann hakknda faal ajanlar dnmee

sevkedecek mahiyette grlmektedir.

K YLERDE Z AVYELER N ASL K URULUR

Umumiyetle bizim ehirlerde grdmz trbe ve mezarlar, sahiplerini lmden sonraki hayatlarnn temini iin, birtakm hayr ileri ve umumi hizmetlere tahsis edilen gelirlerle vakflandtrlmlardr. Bu suretle "ayen-de ve revendenin" yani gelenin geenin emesinden su iip hayr sahibi iin dua ettii trbeler olduu gibi, vakit vakit fukaraya yiyecek ve giyecek datmak, yolcu ve misafirlere yiyecek ve yatacak yer temin etmek iin vakflar olan trbeler de varr (2, 135). Bu hususta en m-teammin olan usullerden birisi de, braklan vakf para ile trbeyi bekleyen kimselerin lnn istirahat-i ruhi iin gece gndz ibadete yahut Kur'an okumaa memur edilmeleridir. Ayn ekilde metammin olan dier bir usul de, zamann zengin ve nfuzlu ahsiyetlerinin yine kendi ruhlarnn selameti hesablariyle, baz evliyalarn veyahut eshabtan baz kimselerin mezarlarn tamir ve ihya ile bu byk llerin yardmn kendi zerine ekmek istemeleridir. Bu gibi mezarlar ziyarete gelenlerin getirecei adaklar ve sadakalarla zengin olma veya kolayca yaama dnerek bir evliya mezar ihdas ve ihya idb kendisini trbedar tayin ettirmek isteyen insanlar da bittabi mebzulen mevcut bulunmutur.-''' Fakat bizim burada tetkik edeceimiz trbeler ve bazen o trbelerin etrafnda teekkl eden zaviyeler, dal baka mahiyette ve daha manal messe selerdir ve ok clafa zaviyede yatan ller o zaviyenin tesisinde bir gaye deil ancak bir vesile ve timsal hizmetini grmektedirler. Filhakika, bizim tetkik etmek istediimiz zaviyeler, itimai ve dini mhim cereyanlarn dourduu mhim propaganda ve kltr messeseleri, yeni alan memleketlerde yerleen Trk muhacirlerinin yerleme ve tekilatlanma merkezidirler. Mevzubahs zaviyelerin messisleri veyahut namna kurduklar eyhler ve derviler ele umumiyetle o kylerde yerleen muhacrlar o mntkada ncleri ve kafile efleri veya byk babalardrlar. Bu hususta daha ak bir fikir vermek iin tetkikimizin Defteri Hakani kaytlar ksmnda bulunan baz zaviye tarihilerini gzen geirelim: Mesela, eyh Hac (142) smail, numaral Larende kayda kazasnda nazaran; kendi a'n cemaatin dervilerde diyar-i Horasan'dan gelmi olan ismini verdii bir ky kurmutur ve bu suretle eyhin evlad ve akrabalaryle teekkl eden bu ky halk, Yavuz Sultan eyh itirakleri olduunu Selim Hac ve ve sair belki ayn zamannda yazlan bir defterde yaylak
:l:

muaflardr edilmektedir.

ve

rleri

de

bu

zaviyede

sarf

Grlyor ki, eyh Hac smail kyn kuran dervi, bizim bildiimiz derviler gibi elinde asa, belinde teber dolaan cezbeli bir ak deildir. 2 7 Belki de bir cemaat bei ve bir kabile reisidir. 28 Her halde nfuzlu bir ahsiyettir. nk, birok imtiyazlarla buraya gelib yerlemi olan bu Horasanl muhacirlerin devlet hemen hi bir ilerine karmamaktadr. Bu sralarda onlar zaviyelerine misafir olmu olan seyyahlarn kendileri hanedandan bir kiinin, bir Derebeyinin konana inmi addedeceinde phe yoktur. Bir kyde bir zaviye inasile rn oraya tahsisi de, bugn devlete ait olan umumi hizmet ilerinden birini, yani yolun ve yolculuun temini hizmetinin bu ailenin mstakil olarak ifasna terk edilmesi eklinde anlalabilir. Ayn ekilde, Ankara'da Tapu ve Kadarstro Umum M-drl'ncle muhafaza edilmekte olan 537 numaral Erzurum Evkaf defterinde, Kuzey Nahiyesi'nde Krdi kynde u izahat mevcuttur: XIII. "Molla Meluned Krdi ulema-i izamn mevcludi idi. Diyar Acemden olub, Akkoyunlu zamannda Rum'a gelb Krdi nam karye hali iken ihya idb, ziraat hraset idb Talebeye talimi hasbi ve kut- layemu-ta vefa edecek nafakas kendi kisbi imi..." (Kayt, 159). Bo bir kye gelip yerleen ve oray ihya eden Molla Mehmed'in yle Acem eklinde Krdi bir ulemas bir unvann izah iin vilayet bir muharriri meseleyi kurdudur hikye naklediyor: halledemeyib Mkl

kendisine tarzda,

gnderdikleri zaman, o meseleyi, bu adam ulemann takdir uyandracak halletmitir. Fakat, ilmi bu dereceyi bulduu halde gelib bir kyde ziaraatle megul olan bu Trk liminin Kurd'lukla olan mnasebeti ayrca tetkike deer bit mesele tekil edecei meydandadr. lerinde ehl-i ilm ve mderissi olanlar da bulunan ve bu suretle bulunduklar yerlerde neir-i maarif eden, fakat daima ziraatle de megul olan dervilere, dier kaytlarda da tesadf edilmektedir (143). Ayn ekilde, akraba ve taallukatile gelib bir mntkay enlendiren, kyler tesis eden, derbendleri kuran bekleyen, ve ancak eyhlik kprler, bu gibi rtbesi cami verilen ve ve deirmenler mukabilinde hizmetleri

kendilerine

muafiyetler bahedilen "sahib-i velayet ve keramet" ahsiyetlere ait daha bir ok misaller zikretmek, bizim iin mmkndr. Mesela (194) numaral kaytta mevzuubahs olan "mefhar-l-ari-fin" Yakub Halife'nin akrabas ve taallukat, Trabzon'da Kortun kazasnda, elinde toprak olan "35' ve topraksz olarak 38 olmak zere ceman 73 hane halinde o civarda be ky tesis edecek ekilde dalm bulunmaktadr. Bu aile buradaki Yakub Halife ve Sleyman Halife kprlerine; Yakub Halife ve bakacak derbendlerine hizmet ettikleri iin r ve rsumdan muaf addedilmektedir ve mahsulatlarn hanedan-i mezkureden her kim eyh olursa ayende ve revendeye sarf etmektedir. Ayn ekilde 203 numaral kaytta da, yol zerinde olduu halde otuz krk yldan beri harab olan bir yeri airetlerden adam bu-lub enlendirmek artile Sinan Beye kadimlik ve Yurd-luk olarak ve "otorub enlik olmasna sebeb olsun" mak-sadile vermilerdir. Bu zat da orada bir cami ve tekke bina edib yeni yerler ab

95 ve olan bu

yetikin erkei ihtiva

etmektedir. Bu kyde oturan

r

smailoullann mnasebetler, de bu

mera Trkreri<C s,Ye^T^^ ye Yayi'nlarrfie Ahkara lerile bu ailenin

cemaatlerden ayrlm ve topraa yerlemi bir cemaat memleketlere gelmi komu cemaatlerle zamanda olduklarn

gstermektedir. Dier taraftan; bu aile gn getike bu kyde yerlemekte ve oalmaktadr: eyh smail'in olu Musa Paa burada bir zaviye bina etmi ve onun olu da ikinci bir zaviye yaptrmtr. Ayn cemaatten Yunus Emre namnda bir zat, bir mezraay Karamanolu brahim Beyden satn almtr ve elinde mlknamesi vardr. Bundan baka, bu ailenin efrad ve dervileri avarzden, resm-i ganemden ve resmi ift'den

iftlik haline sokuyor ve bu su retle mlk haline giren bu topra zaviyeye vakfediyor.

viyesi'nin dervileri de eyh-i mezburun nesli olduu ve bizzat kendileri alb zaviyeyi iletmekte olduklar tasrih edilmektedir (21 2).

Bu ve buna benzer kaytlar, birok zaviyelerin nasl tesis -dilmi olduklarn aka gstermektedir. Filhakika, bu derviler buralara akvam ve akrabalar ile gelib yerlemi olan muhacirlerdir ve byle hali bir yerde bir zaviye bina etmek ii, oralarn imar ve asayiinin temini iin olduu kadar, ailenin imtiyazl mevkiinin muhafazas -in de tesisi lzumlu umumi bir hizmet messesi kur-nak demek oluyor ve imar ve iskan taahhdn ila edilmi olmasnn fiili bir alemeti saylyor 141 numaral kaytta da, Aka Kurum demekle maruf bir zemin zerinde birtakm muafiyetlerle topra ileyen saclat grlmektedir. Dier bir ky de yine enlendirmek art ile dervilerin elindedir (202). Nitekim Yataan Abdal zaviyesinin Bozda da Karl Oluk deresi ve Kaba Koz denmekle mehur yerleri bu eyhe verilmi yurtluk yerlerdir (198). Ayn ekilde ar-;<i Karahisar da kadimlik yurdlar zerinde zaviyedar olan bir abdal taallukatnn, ayn zamada fatih-i vilayet olanlarn evlad da olmalar dolaysyle ve yol zrinde bir yerde oturub gelene geene hizmet ettikleri iin, "salb ve siyaset icab etmedike" hi bir kimsenin mdahale edemeyecei bir istiklal iinde, o mntkay zaviye idare ettikleri anlalmaktadr vilayet (158). Bu sahihlerinin fatih-i olanlarn evlad

A LACAK T OPRAK A RAYAN M UHACR D ERVLER

Grlyor ki; zaviyelerin pek ou bo toprak bulmak ve kendilerine yer ve yurt edinmek iin gelib yeni alan Rum memleketerine yerleen muhacirler tarafndan kurulmaktadr. Filhakika, yeni alan veya bo bulunan bu topraklar zerinde zaviyelerin tesisi otalarn enlendirmek, imar ve iskan etmek hususunda byk bir rol oynamaktadr. Bo toprak aramak, dadan ve bayrdan toprak amak, iskan edilmeyecek bir halde ssz, tenha ve vahi bir tabiat ortasnda, hrsz yata yerlerde yerlemek gibi ilerin ise ancak azimkar insanlar ve ha yatiyeti yksek bir millet tarafndan yaplabilecei aikardr. Hatta biraz sonra greceimiz vehile, zaviyelerin ekseriya devlet tarafndan bilhassa seyahat ve mbadele ile ri iin tehlikeli addedilen yerlerde tessi tevik edilmek tedir ve bu bakmdan dalarda korkun boazlarda tesis edilen melce'lere, benzemektedirler. Bu hususta bir fikir jandarma edinmek iin karakollarna baz zaviye

kaytlarn gzden geirmee devam edelim. Bu suretle zaviyelerin dadan, bayrdan yer amak ve yeni kyler tesis etmek hususunda oynadklar rol daha iyi anlayacaz. Saruhan'da Nif nahiyesinde Kapu Kaya demekle maruf mevzii Hamza Baba namdervi "dest-i rencile aub ihya idb, su getirib bir zaviye bina idb ba dikb" Allah rzasiyn oradan gelb geene hizmeti dokunduu sebeble; Sultan Bayezid tarafndan rden affedilmitir (89). Ktahya kylerinden birinden Gen Abdal ismindeki dervi, bir zaviye bina iderek zaviye civarnda kafir zamannda kalm "kr yerleri" derviler muavenetiyle aub ziraat etmi olduundan; Ktahya kads, bu dervilerin "kafiri krden yer aub, ziraat idb zaviye bina ayn dan bir niin itdklerin" ekilde, altnda aziz" Padiaha bildirince, Beparmak namnda otuz be ellerine baz vergilerden muafiyet iin hkm verilmi bulunuyor; isminde "seccade bir Ktahya'da Hsam kendi abasyla Dede

olarak anlmalar da dikkate ayandr. Filhakika, dier taraflarda da bir ok dervi bizzat o memleketlerin fethine itirak etmi gazi askerler olduklar da malumdur. Ekseriya bu gibi hizmetler mukabili

Trkler, C.9, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara

le birlikte yerlemektedirler. Bu suretle birok kylere isimlerini veren eyhler mevcuttur. Bu imar ve iskan iinin vs'ati hakknda bir fikir vermek iin, ayrca u misalleri de zikredebiliriz: Rumeli'nde, Yamurolu Hasan baba zaviyesi, Tanr da kurbnde hali ve viran bir mezrea zerine kurulu olmakla beraber, kendisine cezb ettii kalabalk ve civarnda bina edilen deirmen ile bahe sayesinde, buralarn mamur olmasna ve gelene geene faydal durak ve orak maha-li haline gelmesine sebep olmutur. Bu zaviyede 28 nefer dervi toplanmtr (179). Hasky civarndaki Osman Baba zaviyesi de, Osman Baba'nn tapulad bo yerler zerinde kurulmu olmakla beraber, bu eyhin maiyeti defterde 69 kii olarak kaytldr. Bu zaviyenin eyas arasnda 16 kazan, 37 tepsi, 16 Bakra ve saire mevcut olduunu, merasim gnlerinde pien yemein ehemmi yeti hakknda bir fikir vermek iin zikretmek mmkndr. Filhakika, bu zaviyeye senede 356 kadar kurbanlk koyun gelmekte olduu yine kaytlardan anlalmaktadr. Ayn ekilde zaviyelerle birlikte o zaviye civarnda toplanan kalabala bir misal olarak, Dimetoka civarn da Elmalu Mezreas'nda yerlemi olan Temurhan eyhe ait bir kayd da zirkedebiliriz. Bu zaviye civarnda sahibi vakf evladndan 128 hane mevcuttur ve bunlar bilfiil beratla bu vakfa tasarruf eden 24 haneden ve beratsz olarak tasarruf eden dier 31 haneden ayrdrlar. Ayrca bu vakfa hizmet ettii iin muaf addedilen 53 hane mevcuttur (171, 174). Ayn ekilde, Eskihisar zagrade be-rvech-i timar tasarruf edilen Mmin Baba Zaviyesinin de 30 nefer dervileri olduu gibi (177). eyh mer Dede Za-

dnm kadar yer aub bir mikdar yere balar dikmi; oraya evler, ahrlar, hankah ve mescit yapm ve bu suretle meydana kard mlklerinin gelirini gelene geene sarf edilmek zere vakfetmi. Sonra, oraya daha bir ok derviler gelb sakin olmular ve al-ub hasl irdiklerini rn ve resm-i zeminlerini sahib-i arza virmekle beraber, ayrca oradan gelb geenlere de hizmet idi-yorlarm (35); Saruhan'da eyhler kyndeki zaviyenin "arz- beyzasna dede Bali b. eyh Torul arak-i cebiniy-le ba ve bahe idb" ziraat olunan arzn r zaviyeye vakfedilmi (1-4). Yine Saruhan'da, Akkaya adlu da iinde ucca' Abdal ve arkadalar mtereken "suvarn-dan bir pare yer tapulayub ta ve aacn ardub on ake haraciyle yurcl idinb ihya idicek" Fatih Sultan Mehmed tarafndan kendilerine muafiyetname verilmi (84). Ayn ekilde Malatya'da bir zaviyenin vakf olan toprak, "mevaf'dan ihya edilmidir (628).

* * *

Bu dervilerin yalnz "mevat"clan, "kafiri kf'den toprak aub tan budadn arclub ba ve bae yetitirmekle kalmayub; gayit iyi cinsletde meyve aalarn, limon, portakal ve gl baeleri yetitiren mahir bac-vanlar, deirmen ar ve binas ina eden, kuyu kazub su karan ve araziyi sulamasn bilen muktedir Zamann mhendisler olduu da anlalmaktadr. teknik vaziyeti dnlecek olursa,

Grlyor ki, mevzuubahs ettiimiz derviler, zahit ve tufeyli bit zmre tekil etmekden ziyade; almak ve topra amak muhabbetile mteharrik bir snf kolon, krlara insandr. doru Ve tamakta esesan, baz kar ve ve yaylmakta etmekte bilhassa ve olan bir cemiyetin dourduu canl ve mteebbis bir tip yeni istifade olduklar bidayette adil bir ehemmiyetsiz duygularna Bylece bo muafiyetler, hakikaten yerleri

mnasebetli bir yerde bir deirmen bina etmek ve onu iletmek gibi iler, byk bir meha-rete ve tecrbeye mtevakf addedilebilir. (100, 101, 102, i) numara Trk^n C9d Yerk Trkc ye Yaym lafa Ankarade gl ve limon bahesi, armutluk, zeytnlik ve kestanelikler ve dier meyve aalar zirkredilmektedir (214) numaral kaytta da Del Baba seccadesi zerinde oturan Hac baba, zaviyesine iki deirmen ile mlk zeytn ba-esi ve armutluk vakfedilmitir ve eyhin oullar ziraat-le megul olmaktadrlar. (215) numaral kaytta ise; Tufan Deck nmile mehur eyhin kendi bina ettii zaviyesinde gelene geene sarf edilmek zere vakfettii mlkler arasnda, deirmen, haralu bae ve saire yannda, mehur bir cins ar mut yetitiren "Koz deresindeki Abas armutluu" da bulunmaktadr. Hele deirmen yapub vakfetmek hemen hemen umumi bir usul saylabilir: Varna'da Akyazl baba zaviyesinin dervileri birok deirmenler iin bu msaade r deyapmlar ve deirmenlerin etrafnda ba ve bae yetitirerek almlardr. sayesinde olacak ki, zaviyelerini Fakat vaktile resimden muahhar resmin olan vakfetmek aldklar msaadeler

tadklarn grdmz byk hizmet ve fedakarlk yerinde ihya mkafat tekil edecek ekilde verilmi bulunmaktadr. tenha etmi gzken dervilerin bile, birok vergilerden muaf tutulmad, r verdikleri ve rfirsum iin de miriye maktu bir ey dedikleri grlmektedir. Sk bir devlet kontrol de bu dervi isimli iftilerin bilahare yaptklar gibi mhim bir ksm devlet gelirini ellerine geiren bir mtegallibe ve istismarc snf haline gelme sine mani olmaa almaktadr. u halde bu derviler terkik ettiimiz kalarak devirlerde, binbir cemiyet iinde duyulan bir ihtiyacn ifadesi olmann verdii bir hayatiyetle canl mklata ramen kendilerinden yerletikleri yerlede topraa yapup tutunmakta ve oralarda muvaffakiyetle remektedirler. Esasen bu gibi zaviyelere daha ziyade "mevat"dan alm veya hali ve harabeden satun alnm olan ve bu itibarla hukukan kendilerini ileyecek olanlarn mlk olabilir bir vaziyette bulunan topraklar vakfedilebilmektedir. 29 Bazan r veren bir mlk

affedilen bir ve

deirmenlerle "fakat sair ve

4.

alnmayan ba ve baheleri zamanla ok bym fermanla Batava ve irmenlern etrafnda nehrinin Varna rn

toprak, zaviye vakf olduktan K. sonra da r vermekte devam ettii gibi; vaktile toprak sonra sahibinin da; da zaviye yine sefere vakf setere emek olduktan eknci mecburiyetiyle elde ettii bir yurtluk

balarnn

baeleri-nin

vermemek caiz deildir" denilmektedir. Filhakika, bu zaviyede, zamanla dervilerin says muhtelif tarihlerde 5, 10, 19 olarak artt gibi, iki gz deirmen de 4, 6 deirmen olmutur (208). Ayn ekilde, Nigebolu'ya tabi derviler ky de u ekilde teekkl etmitir: Koyun Baba dervilerinden Ali Kocu nam derviin zaviyesinin vaktile hibir evkaf ve varidat yokmu. Bu zat ldkten sona ahbaplar toplanp "kendi yetitirdikleri" balardan ve bahelerden hasl eylediklerini zaviyede gelene geene sarfetmee balamlar. Bu mntkada bo ve defterden hari bir mezreay tapulayub, bedel-i r senede 200 ake vermek zere, Padiahtan hkm almlar. Ondan sonra, bu mezrea iindeki iki deirmen bina etmiler ve bu suretle zaviyenin vakf olan mezrea yava yava bymee balam, hariden kimsenin yazls olmayan kafirlerden de 14 nefer kadar kafir toplanarak mezrea 45 hanelik bir ky haline gelmi ve zamann Padiah da bu ky btn hukuku ve rsumu ile, nfuz ve kudretini bu suretle gstermi o lan zaviyeye vakfec-mi (S). irmen nahiyesinde Timur Ta Bey Oulu Hzr Baba'ya verilen ve kendisi tarafndan zaviyeye vakfedilen yerler zerinde de az zamanda 22 hane dervi toplanmtr. Bu derviler bizzat 35 mudluk tohum ekilen bir topra ilemektedirler ve 300 kadar armut aac yetitirmilerdir (193).

gndermek bulunmaktadr.

mecburiyetinde

Mesela, (67, 71) numaral kaytlardaki zaviye vakf topraklar, r ve hara vermekte devam etmektedir. (S, 9. 10, 71 ve 73) numaral kaytlarda grdmz vehile, harbe giden veya yerlerine adam gnderen zaviye eyhlerinin bulunmas, daha evvel Osman Gazinin ve Orah'nn birok silah arkadalarnn Ahi ve dervi unvan tayan muharib derviler yukarda grdmz iin, bizi drmemelidir. Nitekim; ahilerden bahseden bni Batuta da onlarn Anadolu'da Trkmen akvam arasnda her ky ve kasabada mevcut olub ekyay tenkil iin byk bir kudret temsil ettiklerini sylemektedir. phe yok ki, bugnk baz Faist rejimlerdeki frka milisleri gibi, Ahilerin emri altndaki gibi, genlik idari bir tekilat da, silah kullanmasn renmi oluyor ve icabnda Ankara ahilerinin yaptklar sonra istiklale kadar varan salam bir tekilat kabiliyetini gsterebiliyor-lard. Bundan greceimiz vehile; tenha ve ssz yerlerde adeta bir emniyet karakolu ve beki vazifelerini gren zaviye eyhlerinin bu hususi zaviyeleri de ancak kendilerinin
ec

olduunu hayrete

temsil

ettikleri bu harb ve tenkil kuvvetli ile izah

Trfel^r,C.9,

Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara

D ERBEND
ZAVYELERN

B EKLEYEN
EMNYET

D ERVLER
VE

VE

bahedilmesinini ekilde olanlarla "zaviye" "kona tekil ye ait

temin edilen

etmi iin bu

bulunduundan; istima-let" malikane kayda Bu ile

bu cem

MENZL

muhafaza

V AZFELER
Zaviyelerin bir ksmnn tesis ve muhafazasnn sebebini, bo toprak bulup yerlemek ihtiyacnda olan muhacirlerin nfuzlu mmessilleri tarafndan yeni atklar topraklarn geliri mukabili olarak, devlete ait umumi hizmetlerden bir ksmn kendi zerlerine alarak yolculara ve nakliyata yardm etmek suretile muafiyetlerini idame ettirmek teebbs gibi telakki edebiliriz. hkmetin Filha kika, unutmamak zaviye sa-hibleri gibi lazmgelir ki, i kolonizasyon

kyn

hissesi nazaran;

bulunmaktadr.

"zaviye" kelimesi gayet umumi bir mana ifade etmekte ve bazan bir tekke, bir konak yeri veyahut burada olduu gibi, bir karbansaraya bile zaviye addedilmektedir. Filha kika, 219 numaral kayttan da anlalaca vehile; zaviye, yolcularn emniyetle inb istirahat edebilecekleri, hatta yiyecek bulabilecekleri bir yerdir ve zaviyenin biraz by bir imaret addedilebilir. Bu kaytda vilayet mu-hariri, Silifkenin, Kbrs fetholunaldan beri gayetle geit yeri olduu sebebden, zaviye deil hatta imarette klli ihtiyac varken manasz zaviye vaknn medreseye verilmesini ok bulunyor ve gelb gidenlerin yatacak yer

ilerinin faal ajanlar vaziyetinde olan dervilere kar uzun zaman birtakm imtiyaz l vaziyetler tanmas iin, onlarn tesis ettikleri zaviyelerin hakikaten mahallinde alm olmas ve messir bir ekilde yolculara muavenette bulunabilmesile kaimdir. Aksi takdirde ya 15 numaral kaytta grlecei zere, yol zerinde vaki olmad iin olamayacandan zaviye olmaa bahsedilerek; veyahut salahiyeti 12, 13, 14

hususunda mzayaka ekmelerini mnasib grmeyerek "ber karar-i sabk taam kmak zere" zaviyelik zere tasarrufunu deftere geiriyor. Nitekim Bursa civarnda da Samt Dede isminde bir dervi Bursa ile negl arasnda iek Aksu kenarnda byle (88-65). karbansarayl Bu kaytlar bir bize merkezi idare etmektedir. Bu yeri kendisinden evvel Dede enletmitir gstermektedir ki, mevzuubahs ettiimiz dedeler ve eyhler yalnz ufak zaviyelerin deil, bu zaviyelerin daha bym ekilleriden baka bir ey olmayan tekkelerin karbansarayl konak yerlerinin de banda bulunmaktadrlar. Tekkeler ile konak yeri ve zaviye arasndaki bur vazife birliini aadaki kaytlar da da grmekteyiz. Nigebolu'da Hezar Grad civarnda Bal Bey Olu Yahya Beyin tekkesi Tutrakan gibi Rumeli'nde ekavet yeri olarak tanlan ve halk aznda, son zamanlara kadar. "Tutrakandan gelmiyorum" yani, o kadar kaba deilim, eklinde dolaan bir szn yaamasna sebep olan bir yerde, kurmutur: "Zikrolan mahal, ifratla mahuf ve harami yata olman ol yerde mezkur tekkeyi bina eyleyb cem ve Haymana'dan teskin ayende Ol ve reven-denin ber atlarna ot bib odun getrmek iin mezkur kafirleri, eyleyb etdirmi. vakitden zikrolunan mahal, mezkur bey sebebiyle memmen olub Mslmanlar bila havf gelb gider olmular..." Bu suretle meydana tabir gelen ile, 162 haneli (183). ky Ayn kaydn n "Bali bey ekilde, kulland zaviyesine" Padiah tarafndan

numaral kaytlarda olduu gibi, eyhlerinin "ayende ve re-vendeye hizmette kusuru" veya "bel'iyat" zahir olduundan bu zaviyeler ilga ve yahut elinden al-nub bakalarna verilmektedir. sahiplerini

Dier taraftan devlet iin malum birok zaviyelik yerler bo ve harap olduu zaman, oralarn tekrar enletmee ve zaviyeyi iletmee iltizam edenlere tekrar verilmektedir. Nitekim, Ktahya ela eyh Saltk zaviyesinin vaktile timara verildii iin harab olmu bulunduunu gren bir vilayet muharriri, onu merkeze "tamir ider kimesne bulunur" diye bildiriyor. Bu suretle bu zaviye eyhlii talibi uhdesine havale edilmek zere, adeta askdadr (15). Bu ekilde mnhal olan dier bir zaviye eyhlii iin ise; Ktahya kads Ahi Hzr'n mnasib olduunu bildirmektedir (16). Ayn ekilde Ktahya'da harab bir halde braklm olan eyh Bahayi zaviyesinin "imaretine" sa Fakih "iltizam gsterd ecilden" kendisine sadaka olunmutur (18). Ayn suretle Karaman'da ykl Viran denilen mezreay dervi Bahayi "tamir ve ayende ve revendeye hizmet eylemee iltizam gsterdii sebebden" Cem Sultan iaretile mezkur dervie kaydolunmutur. Daha sonraki bir tarihte de ayn zaviye "gayret mahallinde civarnda avarz bir "kendi zaviye olduu ecilden" ziraat Kad idb kaydyla ayende kime "mukarrer klnmtr" ve bu eyhin evlad bu zaviye iftileriyle" imi" (36). verevendeye hizmet ettikleri mukabilinde rsum ve virmezler olanlarn dilerlerse verdikleri dier bir zaviye hakknda da; "Hac Hzr, tamirine iltizam itmekle" eline berat verilmi o da zaviyeyi, yeniden ina ile gelene ve geene hizmet etmee Bursa'da ve revende yata olduu" ileri srlerek bu defa asl vakf ky iinde yol kurulduunu gryoruz. Sivas taraflarnda zerinde "memerrinasta" "mahalli balam birka olduu defa kaydn grmekteyiz sonra (37). yenisi yandktan

vakfedil-mitir

Bozok'da, yalnz yol zeri olde, gelb gidenlerin inmesine ve hizmet grmesine mahsus olarak yaplan bina, "tekke misali bir ev" olarak tavsif edilmekedir. Bu suretle kendiliinden bir iskan ve kolonizasyon ekli olmaktan karak hkmetin mtemadi kontrol altnda alan bir umumi bir hizmet messesesi eklini aldklarn ve zaviye eyhliklerinin resmi bir memuriyet haline girdiini ve bu suretle memleketin nakl ve mbadele ilerinin muntazam yardm etmek sayesinde, refahn ve ilemesine zenginliin

yaptrlamayan bir zaviyenin; "yol zerinde ve ayende

artmas iin ne kadar byk bir mevkii olduunu byk idare memurlarnn ok iyi takdir etmi olduklarna dier bir misal de Erzincan evkaf kanununda bulunmaktadr. Bu kanunun muhtelelif maddelerinde uzun sren harbler neticesinde harab olan bir memleketi enlendirmek, asayi ve emniyetini temin ederek halk celb edebilmek iin dnlen tedbirler arasnda; (madde, 3) eski zaviyelerin ihdas ve mnasib mahallelerde yenilerini ihdas hususu, vilayet

hatar" birtakm viraneleri "enledb ve zaviye bnyad idb ayende ve reven-deye hizmet itmee" birtakm derviler "iltizam" etmilerdir (152). orumlu livasnda; "haricez defter", "mahuf ve tahaffuzu vacib" bir yerde Mezid Fakih bir mescit ve bir karbansaray bina idb enletmek iin gelecek halka birtakm muafiyetler

muharrine devlet merkezi tarafndan sarih bir talimat eklinde tafsilatiyle emredilmi bulunmaktadr.^ 0 Bundan baka, zaviyelerin oynad rol hakknda bir fikir edinmek iin Sultan Sleyman tahrirlerine gre; bu sralarda Anadolu vilayetinde, (623), Karamanda (272), Rum vilayetinde (205), Diyarbakr'da (57), Zlkadiriyeide (14), Paa livasnda (67), Silistire livasnda (20), irmen livasnda (4) zaviye mevcut bulunduunu hatrlatmak da lazmdr.' Bu zaviyelerin
1

mdahalelerini az hissettirir bir tavr ihtayar etmi olmasdr. idari mali te tetkik ettiimiz istifade . zaviyeler etmekte-irler en kolay, de, ve en umumiyetle vakf messeselerine bahedilmi olan bu muhtariyetten gre yollarn zamanna mniyetini

messir ve en ucuz bir ekilde temini iin bulunmu en iyi areyi temsil etmektedirler. ZAVYELERN DARES VE LEY

her

birinin

lzumlu

ve

tenha

TARZI Bu zaviye tesis eyhliklerinin etmi ekserisi, evlatlar vaktiyle elinde o ve

yerlerde mamur bir konak yeri hizmetini grdn, derece derece muhtelif byklkte olanlarnn, imaretli ve karbansarayl ekillerinin mevcut bulunduunu da biliyoruz. Zaviye eyhlerinin ayn zamanda gerek zaviyenin ve gerek civarn emniyetinden de mes'ul bulunduunu hatrlaya lm. Filhakika; Osmanl mparatorluu'ncla aylkla akser ve memur kullanacak kadar para ekonomisi mnkef bir halde bulunmadndan, her vazife ve memuriyet toprak gelirinden bir ksmnn hasr ve tahsisi veya sadece baz vergilerden muafiyet mukabili olarak ifa edilmektedir. Bu vaziyette yollarn ve memleketin emniyeti ile alakadar olan devlet; ok defa bu emniyetin temin edecek vaziyette olan kimselere, harb adamlarna veya cemaat reislerine bir kyn timarn veya bir derbend yerinin bac resmini vermektedir; veyahut o hizmet mukabilinde cemaati ile beraber o civarda yaayp her trl vergi vermekten Fakat bu mukabilinde, affedilmi kabil o yerin olmasn bu kabul gibi etmektedir. muafiyetler kimseler,

.viyeleri

olanlarn

evlatlk vakf'- 1 olarak bulunmakla bera.er; zamanla evlat mnkariz olunca veya eyhlerin baz yolsuzluklar grlnce, yerine devlet tarafndan bakalarnn tayin edildii (17, 29, 34). Ve bu suretle vakfn evlatlk vakf halinde karak bir amme vakf haline girdii grlmektedir (22). Dier taraftan bu zaviyelerden bir ksmnn dorudan doruya devlet tarafndan alm olmas da mmkn ol duu gibi, baz vakflar art olarak "hakim-l-vakt, her K i m bu makamn hizmetine elhak ise an eyh nasb ider" kaydn koymu bulunmaktadrlar (215). Filhakika, dier vakflar gibi, zaviyeler ele vakflarn tayin edecei artlar dahilinde id TO ^k^d,lC^k ^hirtrkyeY9ril^rp^a AfftaJtevelliler i ve nazrlar vardr (65, 83). Fakat topraklar, daha ziyade, vaktile yurtluk olarak virilmi olub ailenin mterek mal vaziyetindedir. Bu vaziyette, bittabi bazen art-i vakf iyice tastih edilmedii zaviyelerde edilmektedir olman" misallerini messislerinin Nitekim, iin, evlatlk vakf ok hak halinde defa, idare bir edilen tasarruf zaviyenin yalnz zaviye iste mesi meihat (217). "bervech-i Fakat berat itirak"

emniyetinden

mesuldr. O civarda bir hrszlk veya katil vakas vuku bulursa onlar tazmin etmekle mkellet-dirler. Suret-i umumiyede derbencl tekilatna has olan bu nizamlat zaviyelerin bir ounda caridir. (156, 155, 156, 210). Da balarnda (83, 65) ve isimlerinin ifade edecei vehile mesela, Yalnz Kuyu demekle maruf viranelerde (136), yerlerde Ahi ukurunda edilen vehile "ssuz zaman geri (119) krlarda ve "be-gayet emniyet gerek iri" beri konak grp gibi bu ve tesis zaviyelerin, yukardan

idaresine seksen kii karmasn diye, "itirak merfu ibaresiyle sahihlerinden bu olmak birine verilmektedir (38). Filhakika, yukarda pek ok grdmz evlat ve hissesine vehile, sahib akrabalar pek kala balktr.

gsterdiimiz zere, sefer aka olduu ok

herkesin

hizmetleri olduu gibi; 3 numaral kaytta grlecei korkuluk" yerleri yerler ancak gzetmek in bir tekke kurub oralara yerleen ve asker gnderen ramen zaviyeler de pek oktur. Filhakika, o zamann mnakale tekniinin byk bir vaziyetine sayededir ki ticaret ve ziyaret maksatlary-la seyahat mikyasta kolaylam, teminat kyler altna alnm ve karbulunmaktadr. nk, yol boylan ve menziller hesablt ekilde yerletirilen zaviyeler bansaraylar tarafndan itina ile muhafaza edilmektedir. Ve ayan dikkattir ki, bugn ancak devletin salahiyetdar dairelerinin bir plan dahilinde tasavvur idb meydana getirecei bu neviden etrafl dnlm ve ilerisi grlerek tahakkuk ettirilmi eserler, o zamanlar daha ziyade hususi teebbslerle ve pek ok defa kendiliinden meydana gelmekte bulunmutur. Devletin bu hususta takib ettii hatt hareket ise, bu gibi teebbslerin tevik edilmi olmas iin zaruri olan msaadeleri, muhtariyetleri rey ve muafiyetleri ve hatta idari mali her adami bahetmekten ekinmeyerek, iin

zerine byk ihtilaflar km olan, Kengrda Kozlu Dede boynundaki, iki zaviyenin sahihleri (eyh ami evlad) 50 kii idi. Bu sebeble hkmet, hisse usulnn tamamen kaldrp bu zaviyelere "tarikatleri zere kim eyh ve seccade niin olur ise" yalnz onlarn nazr olmasn emretmitir (145). Bu zaviyeler bazan ayn tarikate mensub dier daha eski zaviyeleirn bir ubesi mahiyetinde bulunduundan, yeni zaviyenin eyhleri ana zaviyedeki dervilerin aslah olarak seilmektedir (167). Baz zaviye messislerinin (63, 74, 32, 81) numaral kaytlarda Hatun, eyhlerini grdmz Fatma ayn de Kz Bac, Ahi gibi Ana, baz olmas Sakari zaviye nazar Hac zaviyeleri suretle

kadnlar

dikkati celp etmektedir. Bu hususta bir misal olarak (43 mkerrer) numaral kayd zikretmek isteriz: yle ki, Ktahya evkaf iinde Od Yakan Baba namndaki derviin bir kyde bina ettii tekke, civa rdan gelen adaklar ve kurbanlarla az zamanda inkiaf bulup dini mhim bir merkez haline girmitir ve bu inkiafta bu zaviyeyi idare etmi olan "Hac bac nam saliha ve mtedeyyine ehl-i velayet hatun'un ve kendisinden sonra yerine geen Hundi Hac nam hatunun ve ondan sonra zikrolan oca ihya etmi olan "Sume Bac nam bir aziz ve saliha ve bakire hatun "un byk hizmetleri olmutur. Ve hatta bu sonuncu Bac, kendi zamannda

mahallin ihtiyalarn o mahalde bulunub hissedenlerin teebbslerile becerebilmesi merkeziyeti ve mmkn olduu kadar her resis kendi mahiyetine uygun bir ekilde inkiaf edebilmesi iin

tekkeye malettii iftliklerle, ba, bahe, deirmen ve sairenin, kendi lmnden sonra akrabasndan kimsenin mdahale etmemesi iin, kendi parasile temin edilmeyip hayrat-i msliminden toplanan para ile satn alnm olduunu bu herkesin asrlarda nnde ikrar ve zabta tekke geirmitir. Filhakika, Anadolu'da kadn eyhleri grmek bizi hayrete drmemelidir. Yukarda

zikrettiimiz gibi, Ak Paazade bu kadn dervilerden "badyan Rum" nam altnda bahsetmektedir ve Hac Bekta'n Rum ahileri, Rum Abdallar ve Rum Gazileri gibi grublar ana iinde Baciyan-i isminde Rumi bir ihtiyar kadna, edip, btn kadnck (Fatma)

kerametini gstermesi ve takirat ona smarlamas bu bakmdan manidardr:

XIV. "Ve hem bu Rum'da drt taife vardr kim misafirler "Ahiyan-i iinde Rum" anlr. ve biri Biri "Gaziyan-i Rum" ve biri biri "Abdalan-i Rum"

uzun

zaman

idare

edilmemektedir.

Kullar

zamanla

hrler arasnda karyor, zaviyede nfuz ve mevki kazanyor; hatta bir ksm dervi ve eyh oluyorlar. Hayvanlar hissettiriyor. Bu itibarla, en salam ve devaml zaviyeler, dierle ri kadar zengin olmamakla beraber, bizzat sahihleri tarafndan ilenen ve aile vakf olarak verilmi olan zaviyelerdir. Kullarn altrld bir iftlik eklinde idare edilen bir zaviye misalini Bursa livasnda Kar danda eyh Akbyn tesis ettii zaviyede grmekteyiz (220). Bununla beraber-ekseri zaviyelerin, ift hayvanlar, kovan, inek ve saire ile birlikte birka beyaz veya Arab kula sahib olduklarn da bu zaviyelerin eya listelerinden anlamaktayz (76, 190). Messir bir din propagandas merkezleri olan bir ok zaviyelerin bilhassa Rumeli'nde baz mridlerini de Mslman olmu kullar ve Hristiyan reaya arasndan temin etmi olduklar nazar dikkati celb etmektedir. Birok dervilerin Abdullah Olu olarak kaytl bakmszlk yznden lyor ve kayboluyorlar, idaresizlik ve su-i istimal de kendisini

"Baciyan-i rum". mdi Hac Bekta Sultan bunlarn iinden Baciyan-i Rumi ihtiyar itti kim o "Hatun Ana" dr, an kz idindi, kef ve kerametini ana gsterdi, teslim itdi, kendi Allah rahmetine vard. Sual: Bu Hac Bekta Hazretlerinin bunca mridi ve muhibbi vardr, bunlarn biatleri ve silsileleri nerede olur? Cevap: Hac Bekta, Hatun Anaya smarlad, nesi varsa, Kendi bir meczub budala azizdi, eyhlikden ve mridlikten fari idi. Abdal Musa dirlerdi bir dervi vard. Hatun Ana'nn muhibbi idi ol zamanda eyhlik ve mridlik iken zahir deildi, silsileden daha farilerdi. Hatun Ana ol azizin zerine mezar itdi. Geldi bu Abdal Musa bunun zerine de bir nice gn sak in oldu." (Ak Paazade Tarihi Sfi 205).

Birou ayn zamanda tekke misillu, mterek bir ayin ve ibadret yeri de olan zaviyelerin, gerek mutad olan vakitlerde ve iin yolculara temin yiyecek ettikleri byk hakknda sahib faydal ok defa yatak bir ve fikir yiyecek edinmek eyann gerekse onlardan mterek bazlarnn merasim olduklar olacan bu gibi

bulunmalar baz mtevellilerin kul ve kul olu olmalar bu hususu iaret etmektedir. Eski Hristiyanlar-dan yaplm dervileri daha mu-taassb ve hararetli bir din propagandas vastas olacaklar da aikar olduu gibi; uzun seneler, zaviyede oturan Hristiyan hizmetkarlarn, cokun ve esrarl dini ayinlerin tesiri altnda Mslmanl kabul etmemelerinde de esasen imkan yoktur.' 4 Hristiyan memleketlerinde alan Trk misyoner dervilerinin bu neviden faaliyetleri, Hristiyan iken sonradan Mslman olmu dervileri baz tarkatlerin ayin ve erkan zerinde yapacaklar tesirler de ayrca tetkik edilecek mevzulardr. Ayn ekilde, bu tarikatlerin itimai hayat idealleri ve muhtelif itimai meseleleri telakki tarzlar ela ayrca tetkike deerse de, bu hususlar maalesef bizim iin malum deildir. Yalnz, birok dervileri komnist bir hayat yaamak iin bir araya toplandklar ve beraber al-b beraber yemenin ve byle mterek bir hayat srmenin zevklerini tercih ettiklerini kabul edebiliriz. Bundan baka, son zamanlarda Rumeli'nde baz dervilerin beraber altb elde ettikleri mahsullerini iki gzl anbarlarna taksim ederek bir gzn muhtevasn kendilerine ve dier gzdeki mahsullerini yolcularn fukaralarna tahsis etmek zere kullandklar nakledilmektedir. Bu hareket tarzlar, onlarn hayr ve beni nevine hizmet gayesine kendilerini hasretmi olduklarn istidlal ettirebilirler. Her halde muhakkak olan bir ey varsa, o da bir itimai yardm mesesesi olduu kadar, bu tekkelerin ayn zamanda bir imar ve skan vastas bulunmas ve emniyet ve mnakalatn temini ve dini propaganda bakmndan birinci derecede ehemmiyetli tesislet olmasdr.''

gnlerinde

hazrladklar gzden

geirilmesinin kaytlar

zannediyoruz. ayan memnuniyettir ki, tetkik ettiimiz clefterlerdeki zaviye malumat da ihtiva etmektedir. Fakat, bu hususta bu defterlerde ne buldu isek alm olmakla beraber bir zaviyenin i hayatn ve dini vazifelerini tetkik iin baka menbalardan ayrca istifade etmee de lzum vardr. Bu hususlar ayrca yaplacak i lerdir. Biz burada yalnz u kadarn byk bir hatrlatmakla iftlik, bir iktifa zirai edelim: ve Umumiyetle, zirai iler, merkez

malikhane manzarasn arz eden zaviyelerde her trl bahvanlk, yaplmaktadr Umur Paa meyvaclk, ve bilhassa frnclk, hayvan bu deirmencilik Aydn

yetitirilmektedir. Bu hususta bir misal vermek iin taraflarnda trbesi evkafnn ekilde byk bir zirai iletme halinde bulunduunu hatrlatalm (105). Filhakika bu vakf iftlikte 32 ba su sr, 70 ba kara sr mevcut olduu g ibi; vakfn dier bir iftliinde de 73 kara sr mevcuttur. Bundan baka, yaylak bu ve iftliklerin klaklar, ayrca, yoncalklar, ve ihtimal korular, "ortak ortakla r

kullar" mevcuttur. 1 ' Fakat, byle byk bir iletme mahiyetinde olan bir vakfn zamanla maruz kalaca buhranlar ve ziyalar da bu kaytlarda g rlmektedir. nk, birok vakflarda vaktiyle kaydedilmi bulunan, samal ineklerle dier ift hayvanlar ve kullar, byle

DPNOTLAR

Gibbons'un Trkeye Prof. Ragb Hulusi zde mparatorluu'nun Kuruluu (Trkiyat Enstitis

m tarafndan Osmanl meriyatndan) nam

"Bizans

messeselerini

Osmanl

messelerine

tesir

hakknda

baz

mhazalar" ismindeki etd de Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuas'nn birinci cildinde neredilmi bulunmaktadr, (sf. 165313). Bu beseleye dair, yine ayn mellifin, Hayat Mecmuas (say 1 1 ve 12, 1924) nda kan tenkidi makalelerine baknz. Zikredilen eser, s. 38-41. zikredilen eser, s. 39, 58-59, 118, 12. smi geen eser. s. 17. I 1 numaral nota baknz.

alcnda evrilmi olan kitabnn baz tallarnn ismini gzden geirmek bu hususta kafi bir fikir verecek mahiyettedir. Birinci mebnas Osman tarihde yeni bir rk zuhur ediyor (s. 1-38). ikinci mebhas Orhan ven bir millet teekkl ediyor ve garb alemiyle temesa geliyor (s. 39-91). Les origines de Pempire Ottoman (Paris 935) namndaki eser, Profesrn Sorbon niversitesinde "Trk etdleri merkezi"nde verdii konferanslarn bir araya getirilmesi suretile vcude gelmitir. Ayn mellifin 1933 senesi Varova'da toplanm olan beynelmilel tarihi ilimler kongresinde yapt bir komnikasyonun mevzuunu tekil eden

3 4 5 6

Bu hususta Giese'nn tercmesi Trkiyat Mecmuas'nn I. cicilinde (sf. 151171) neredilen makalesi ile, bu makale hakknda Fuat Kprlnn Hayat Mecmuas'nda yazdklarna (say I 1 ve 12, 1922) baknz, F. V. Hasluck'un Prof. Ratp Hulusi Tarafndan Bektailik tetkikleri nam altnda tercme edilen (1928) makalelerine de baknz ist". 83).

.lvya menakbinn, birok dervileri zirautlc megul v e toprak ileriyle ilgili gsterdii gibi, Osman Bey' de gece v e gndz ift srmekle megul olarak tasvir etmesi manaldr. B u hususta stanbul ehri Inklab Mze v e Ktiphancsi'nde M. Cevdet yazmalar arasmda (ktk boy) 5 numarada kaytl bulunan Velayetname- Hac bek ta -i Veli sf. 1 5~'ye baknz. Ayn suretle halk azndan dolaan ve bektai demsin/ elinde apa tasavvur eden u sz de manaldr: "Bekcainin apas, Mevlevmin

8
Prof. Fuat

Zikredilen eser, s. 109-1 1 1. Kprl, Osmanl heyeti itinayesinin bnyesindeki h-

susiyeteleriyle o zamanlar mevcut sosyal fikir propagandalarnn nazar dikkati celbedecek mahiyette olduunu gstererek iin, Avrupa'da rnesansn nclerinden biri gibi telakki edilen takat hayatn! bir ksm n arasnda ve Osmal saraynda geirmi olan Pleton isminde bir Trkler zatn

15 16

ivisi". Yukarda ismi geen Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi'ndeki Kumral Abdal maddesine baknz (sf. 58). Osmanl mparatorluu' n u n kurulu devirlerinde dini tarikat ve tekilatn oynam olduu rollere mmasil tesirleri, son zamanlarn t a rihi vak'alarnda da mahade etmek mmkndr. Hasluck, Trke-ye Bay Ragb Hususi tarafndan Bektailik tedkikleri nam altnda tercme edilen (1928) ettlerinde bu hususta dikkate ayan misaller vermektedir. Yanyah Ali Paa (vefat 1822) nm Tisalya ve Arnavutluk'ta tesis ettii Bektai tekkeleri tamamen siyasi maksadlar iin kullanlmtr. Her bin en ilek yollarla hakim sevklcey noktalarnda kain olan bu tekkeler etraflarndaki ahali iin siyasi itima merkezlerinde idi. Mesel, Tisalya'daTempe Boaz medhalindeki Hasan Baba Tekkesi o boazdan geen mhim br ticaret yolunun kontrol iin Ali Paa tarafndan tesis ve himaye edilen bir Bektai Tekkesi idi. Trhalada da bizzat Ali Paa tarafndan ina edilen ve mhim bir geidi murakabe eden byk ve mamur bir tekke mevcuddu (sf. 35). Ali Paa bu tekkelerin eyh ve mrdlerini muntazam memurlar gibi kullanyordu. Tekkelerin halk zerindeki nfuzundan istifade etmek iin, bu sralarda Rumeli ve Anadolu'da teekkl eden ayan ve mtegalIbe de tekke ve tarikaclerle sk bir mnasebet halinde idiler (sf. 32). Hasluck'a gre, bu yan mstakil derebeylerinin ahenk ve mesalemet iindeki idareleri ve Hristiyanlara kar muameleleri arkalarnda Mevlevilik ve Bektailik gibi hr prensipli dinlere ait serbest tekilatn mevcud olduunu tarzettirir. Osmanl mparatorluunda son zamanlara kadar devam eden Mevlevi Bektai nfuz mcadeleleri de herkesin malumudur. Yenieriler Bektailik tarafndan tutulmakta idi. Sultan Mahmud devri slahatnda yenierelikle birlikte Bektailiin de mahkum ediliinde Mevlevi tekilat byk bir rol oynam gzkmektedir, (sf. 132). Yenieri-Bektai ittifaknn pervasz bir dman olan vezir Halet Efendi, mevlevilerle sk bir mnasebet halinde idi. Galacadaki Mevlevihaneyi o yaptrm.

memleketinde ortaya art sosyal reform fikirlerinin teekklnde slm aleminde o zamanlar mevcut dini ve sosyal cereyanlardan ve Trk cemiyetinin sosyal bnyesini taklit arzusunda mlhem olub olmadnn tetkike deer bir mevzu okluunu kaydediyor ( s . 1 1 2). Tarihilerin daima kaydettii zere, Osmanl idarecisinin yabanclar cezbeden "adilane" hareketinin mcvcdivctinc de stnad ederek bu hknn doru olduunu kabul edebiliriz. 1 ( 1 Bu etdmz ve bunu takip edecek olanlar, "Osmanl mparatorluunda, Kurulu Devrinin Toprak Meseleleri" i s m i n i medhali iskan mahiyetindedir ve kolonizasyon ve zavrycrlerc metodu tayacak olan eserimizin sadece toprak dervilerden

meselelerinin u veya bu ekli almasnda mhim bir amil olmu olan bir mnasebetiyle bahsetmektedir. Okuycularmzdan makalemizi bu hususlar gz nnde bulundurarak mtalaa etmelerini bilhassa rica ederiz. 1 I Prof. Fuat Kprl, Influente du Chamansme Turco-Mongol sur les ordres mysttiques musulmans. Menoires de l'insttut de Turcooge de ['niversite d'stanbul. 19291 2 ktisat Faklteleri Mecmuas'nn 111. cildinden balayarak "Osmanl mparatorku'nda, bir iskan ve kolonizasvon metodu olarak srgnler" bal altnda neredilecek olan yazlar. 1 3 Bizim burada redkik ettiimiz dervilerle XV. asr eski Osmanl .airlerinin tasvir ettii ekilde, plak gezen, esrar yiyen, kalarn, sa ve sakallarn tra eden, vcudlernda yank yerleri ve dvme Zfikar resimleri ve ellerinde musiki aletlerde dolaan serseri derviler arasnda byk bir fark mevcud bulunmas lazmgelir. Prof. Fuad Kprl, Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi'nde yazd abdal maddesinde; XVI. asrdan beri Trkiye'de yaayan abdal lakapl eyhler ile abdallar yahud klar ismi verilen dervi zmreleri hakknda izahat verirken lonlar birtakm gezginci dervi zmreleri gibi tasvir etmitir. Bu izahata gre onlar ayin ve erkan itibarile olduu gibi akideleri bakmndan da mfrit ii ve Alevi heteroclokse bir zmre idi (s i. 36). Dier serseri dervi zmreleri gibi evlenmeyerek bekar kalrlar ve ehir ve kasabalardan ziyade kylerde kendierine mahsusu zaviyelerde yaarlard. Bunlarn arasnda bilhassa daha fazla Kalenderye tarikatinden mteessir otanlarm

17Baba Muhlis hakknda nair Ali beyin ilave ettii not: Cengiz fetretinde
Anadolu'ya gelerek Amasya kurbnde bir mahalde tavattun eyleyen eyh Baba lyas Horasani'nin oludur. Devleti Selukyennleri inksamnda alt ay Konya'da Emir olmu ve badelistifa sultan Osman ile gazalarda bulunmutur. Ak paann pederidir.

rYetah TwtyenYaykilroa Ark&rai

Ttrkterl C9a

dnmemek, tecerrdid,

fakr, dilenme ve melamet balca iarlardr. Bununla beraber, btn R u m abdallarnn her zaman ve her yerde dilencilerden, serseri ve ingene dervilerden ibaret olduunu farzetmek doru deildir. Esasen, Prof. Fuad Kpl de, btn abdallarn ayni ekilde yaamadn ve baz abdal zmrelerinin, mcerret! kalmak prensibinden ayrlarak, sair Kzlba zmreleri kabilinden brsecte halinde Trkiye'nin muhtelif sahalarnda kyler kurup yerlemi olmalar htimalini kaydediyor. Ayn suretle profesr, Iran Trk airetleri ve Hazer tesindeki Trkmenler arasnda abdal adn tayan Trk oymaklarna tesadf edilmesini ve Eftalitlerin daha asrlarca evvel abdal adn tam olmalarn da cedkike ayan grerek hatrlatmtr. Bu vaziyette, "abdal" sznn bir tasavvuf stlah olmadan evvel bir airet veya zmre ismi halinde bulunun bulunmad ve bu nam altndaki btn dervilerin bidayette Orta Asya'dan gelmi abdal airetlerini mmessili birer airet evliyas olup olmad meselesi tedkike muhta topraa gzkmektedir. yerleerek Serseri dervi zmrelerinin yerde, dkntlerinin kyler vcude kyler vcude getirecek

20Dervi ve zaviyelerin hakiki hviyet ve mahiyetleri le, sarih bir ekil de

yer tayin etmek suretie onlarn corafi yayl tarzlarn, adatlerini ve dervilerin ellerindeki vesikalara nazaran zaviyelerin tercmei hallerini ve muhtclerile olan mnasebetlerini nakleden bu kaytlarn, Fatih Mehmed, Selim ve Kanuni Sleyman devirlerinde yaptrlm olan umumi nfus ve arazi tahriri defterlerinde resmi bir vesika mahiyetini kazanarak muhafaza edilmi bulunmalar onlarn kymetini bsbtn arttrmaktadr. Herhangi bir seyyahn tesadfen naklettii sathi mahadelerden veya halk arasnda nakledilen rivayetlerin toplanmas suretiyle elde edilen malumattan farkl olarak bu kaytlarda tahrir eminleri bir devlet memuru sfatyla bizzat mahallinde yaptklar ted-kiklerle bu devrvileri isimlerile kaydetmiler ve bilhassa zaviyelerin eyasn tarlalarn, deirmen ve bahe gibi emlakini ayr ayr sayp dkmek, mevkiin ehemmiyeti ile zaviyenin ih etmekte olduu vazifeler ve bu vazifelere mukabil istifade ettii imtiyaz ve muafiyetleri ayr ayr bildirmek suretile bizim in ok kymetli malumat toplamlardr. Bu tahrirlerin mahiyeti hakknda ktisad Fakltesi Mec-muas' n n ikinci cildinde nerettiimiz makalelere baknz (Osmanl mparatorluunda by nfuz ve arazi tahrirleri ve hakana mahsus istatistik defterleri). 2! Bu ekilde mutanza iinde zikredilen rakamlar, tetkikimizin sonunda sralanm olan Kaytlar sra numaralardr.

189 numaral nota baknz. 19Cilt II. S. 9 ve 46.

getirecek ekilde topraa yerlemekte olan gebe airetlerini birtakm dervi zmreleri meydana getirmeleri daha fazla muhtemeldir. Esasen Prof. Fuad Kprl de, bu abdallarn kendilerini Horasan'dan gelmi gstermelerini, eski Ouz rivayetlerinin aralarnda hl yaamasn, bunlarn etnik mene'lerinin yani Trklklerinin tesbiti bakmndan ok mhim addetmekte sh. 39) ve abdallar Trklklerinden en ufak bir phe bile c a i z olmayan ve eski Trk amanizm'nin izlerini hl saklayan Anadolu Alev trklerinden ayrmaya imkan grmemektedir. u halde,

23 Trkler gibi, ksmen gebe olmakla beraber, ksmen de eski zamanlardan

abdallarn dilencilerden ve ingenelerden ibaret olacana tpk bu Alevi km olmalar lazmgelmez mi? (26 numaral nota da baknz). Prof. Fuad Kprl'nn tedkiklerinn gsterildi gibi gibi,

22

Cild: I- sf. 331.

Cild: II. Sf: 133, 137. -Hoca Ahmed Yeseviden cihaz- fakr kabul Kb diyar-.Rum'da sahibi seccade olmaa izin alm ve yz yermi kkarasile Kaligra sultan ser eme- i Kkra okluu halde, Rum'da Orhan Gazi'ye gelb snmtr. Bursa fethinden sonra Hac Bekta Kaligra
SLilnat

beri topraa balanm ve ekincilik hayatna gemi Trk oymaklarndan

yetmi

kadar

Bu nevi rya hikyelerini tarihi bir hakikat gibi telakki edilmeyeceini ve onlarn Reiclddin'in de ve Paris nshas bir A n o n i m Selukname'de daha evvel kaydedilmi bulunan Fski bir Ouz efsanesini yeniden canlandrm bir eklinden kullanld baret olduu mahakkak ise hi de; biz yine, bu ilk Osmanl menbalarnn buna ben/er hikayeler ile dervi menakbni sslemek iin motifleri hatrlatmann, olmazsa tarihilerimizin vazdkar zamanlarda, kurulu devrine ait kanaatlerin mahiyetim anlatmak bakmndan faydal olabileceine inanyoruz. Bu sc beble burada, bu nevi dervi menkbin, bu menakbin teekkl e t - r zamann psikolojik halim v e onun arkasndan tarihi hakikatin kentlisini bulabilmek gayesilc tahlil ediyor v e bu arada m e v /.uubahs hikyelerde umumiyetle dervilere o n lara u m u m i nfuz v e araz tahririm atfedilen nuruz, okluk v e toprakla alakadarhk vasflarn hakikatin yakn bir ifadesi olarak ahvor v e defterlerindeki kaytlar vekder-lern tamamlar vazvette gryoruz.

fukarasile Moskov, Leh, ek Dobruca diyarlarna gnderb Rum erenlerinden olmaa izin vermiti". 2 Topkap Saraynda, Hazine Ktphanesi Kitaplar arasnda No: I 6 1 2'yi: baknz.

25Hasluck yukarda ismi geen etdlerinde, Evliya elebi tarafndan tesbit

edilen Sal
tuk

Menkibesin tedkik ile, San Saltuun Krmdan gelen

muhacir Tatar kolonlar tarafndan Baba daa ithal edilen bir airet evliyas olduunu farzedilebileceini (sf. 68) ve onun Krm'da Sotlak civarndaki ehre
ilk

ismini

veren

baba

saltuk

ismindeki

veli

olmas

lazmgelttiini,

defa slmiyeri kabul etmi bir Trk hkmdar olmak

zere maruf efsanevi bir ahsiyet olan Satuk Bura (9441038' i'*-' S'ar Saltuk arasnda bir sirayet hadisesi mevzuubahs olabileceini, Kr- t -halk rivayetlerinde mevcud sar salt unvanl derviin sar saltk efsanesinin garba doru intikalinde bir menzil tekil ettiini sylyor. Sar. Saltuk

ancak bilallara ziyaretgaha memur edilen derviler ve halefleri tarafndan Hac Bekta halkasna ichal edilmi bir airet evliyasdr. Sar lakab umumiyetle airetlerin nksama urayan ubelerini ayrd etmee yarayan renk sfatlarndan gelmektedir. Yine Hasluck'a gre, bu mntkada

prensiplerini kendi lerinde bulduklarn, kuvvetli bir ekilde kklerini kendi topraklan iinde olduunu gstermektedir.

28 lyas peygambere ait bulunan menkbeler mevcuddur. Arnavudluk'a ise

eski Ayayorgi hikyeleri kontrolsz bir ekilde benmsenilerek, eski

teekkl eden Sar Saltuk menkbeleri arasnda Bulgar halk rivayetlerinde

27
takdirde,

1 I ve 18 numaral notlar okuyunuz.

Tedkik ettiimiz zaviye eyhlerini umumiyetle bir cemaat beyi veya kabile reise olmas, bizim burada iddia ettiimiz fikrin doruluunu spat hususunda ehemmiyetli bir delil tekil edecek mahiyettedir. Bu gzle tedkik edildii bir airetin muhtelit paralarn muhaceret dolaysyile gidip yerletikleri uzak noktalarda hep ayn nam altnda kyler ve zaviyeler kurmas ve evliyalar kabul etmi bulunmas keyfetini de kolayca izah edebilir. I Iasluck da yukarda ismi geen makalelerinde, haklarnda uydurulan menakb ne olursa olsun, birok tekkelerin bir airet evliyas mezar olarak kurulduunu farz ve kabul etmektedir. Bu suretle. Karaca Ahned'in, ak Yazl Babann. San saltuun nuhtelif yerlerdeki mezarlarn ve bu isimlerde mteaddid kylerin mevcudiyetini, hep ayn airetin muhtelif yerlerdeki mezarlarn ve bu isimlerde mteaddid kylerin mevcudiyetini, hep ayn airetin muhtelif yerlere dalm olan muhtelif paralarnn eserleri gibi kabul ediyor ve evliya Lsimlerindeki san kzl gibi renk sfatlarnn ayn kabilenin muhtelif paralarnn yekdierinden ayrlmas iin kullanlan sfatlar olmas lazm geleceinden, bu surete mevzubahs sfatlar tayan evlvalarn kabileleri meneini sbata alyoruz. Bu faraziyeler, bizim tedkik ettiimiz dervilerin ve o dervileri temsil ettikleri gruplar Orta Asya'dan gelmi muhacir gebelerin mmessil ve bu mulacceret aknn ncleri olduklar hakkndaki iddialarn tenvir edecek mahiyette olduu gibi bizim burada zikrettiimiz misallerle daha fazla da kuvvet kazanm oimalar lazmgelir. Fakltesi Mecmuast'nn VII. cildinin 1-2. saylarnda (1941)

26Mene
Bu

Hristiyan bir azizin yerine bir Mslman evliya kaim olutur. ve teekkl tarz ile hizmet ettikleri gayeler ve kullandklar usuller bakmndan muhtelif trbe ve tekke tipleri bulunabilecei ve hatta zamanla ayn tekkenin hayatnda byk deiiklikler olabilecei aikardr. hususta etdlernde Sultan Haluck'un yukarda 14 numaral notta ismi geen

adolu Seyyid Battal Gazi, Hseyin Gazi, Melik Gazi ile stanbul'daki eyb
trbeleri lm gibi sekizinci ve dokuzuncu asrlarn mcadeleleri olduu esnasnda bulunan Arab kahramalarnn mezarlar farzedilen yerlere hususi bir mevki ayrmak lazmgelir. Bu mezarlar ok defa bir rya veya keramet vak'asile kef ve tespit edilmitir. Bundan baka Haluck'un dikkate ok deer baz misallerini verdii zere Osmanl devrindeki zaviyelerden bir ksmnn eski Hristiyan azizlerine atfedilen halk peritikahlarnn yerinde kurulmas ve bir mddet sonra oralarda gml farz edilen azizlerin ismi deitirilerek Trk ftuhat devirlerine mensup gsterilmesi ve baz tekkelerin eski manastrlar olmas da mmkndr. Bu suretle bu mezar hakkndaki mahalli eski halk itikadlarnn tslmilemi bir ekil altnda devam edecei abitdir. Baz yerlerde tekkenin veya iki tarafl peritigahlann mecnunlar, saralallar ve ksr kadnlar zerinde ifa verici bir ekilde messir olmak hususunda haiz olduklar farz edilen hassaslarndan Hristiyan ve Mslman halkn mtereken istifade etmekte bulunmalar ile son zamanlarda Bektailerin dier tarikatlerin mbarek yerleri ile birtakm airet ziyarecgahlarm benimsemek iin kullandklar usullerin messiriyetne ait misaller bu husustaki imkanlar nevileri hakknda dikkate ayan misaller vermektedir (sf. 24, 27). Zaviye kurmak in vesile ittihaz edilen sebep ne olursa olsun, o zamanki iktisad ve timai bnyenin ve dini hisleri tabii ve zaruri bir neticesi olarak her tarafa zaviyeler kurmak ve hayat bu zaviyeler etrafnda manalandrraak hissedilmektedir. ve tekilatlandrmak hususi byk iinde bir ihtiya halinde tebarz Devrin artlar zaviyelerin

Trkferr^:QL^^:YQcT^ye:Ytayinlart,sArikar

29Hukuk 30Ve

"Sultanlarn temlik hakk ve mlk topraklar" ismini tayan makalemize baknz (sf. 489). haric-ez defter baz mahut derbend ve mermerr-i nas vaki olan kurada kadimeden zaviyeler vaz olunub, ahalisi Kzlba fetretinde perakende olub gitmek ile kura ve zevaya hali ve harab kalub, bervech-i tahmin yazlb tmara virilmi imi. yle olsa vilayec- mezbre mceddeden kitabet olundukda, o hali ve harab olan kurann ehal-sinden baz kayd-i hayatta olanlar hazret hdavendiar-i gerdn iktidarn eyyam-i adaletinde il ve vilayet emn- ema zere asude hal olmala gelb her biri yerl yerine mtemekkin olub enlenb, eha-li-i vilayeti mezbure zikr olan hali ve harab zaviyeler ihya olunmas labud ve lazmdr, memak-i mahrsaya dahi intifa' vardr dey rica eyledkleri basden, vuku zere der-i devlet nisaba arz olundukta padiahmz e'azallah ensarhu hazretlerinin hayrat-i amme mey-i tammesi olub baz evvelden harab ve yebab olub grihyas lazm olan uraya ve baz mahf derbendlerde ber karart ihyas kabd olan mahallelerde zaviyeler vaz idb evkafn hullide mlkn kibelnden her hangi karyede vaki olmu se mahsulnden birer iftlik tayin ve

ettirilmee deer bir mana ve vazifesi olduu phe gtrmez bir hakikattir. Bu dikkate ayan kudret tezahrlerine, dini ve tasavvuf! cereyanlarn kendi organlarn yaratma faaliyetine bilhassa kylerde tesadf edilmesi ise; o devirlerde koy hayatn bugn olduu gibi ehirlerin cabi artk ve ek bir mevcudiyeti yaamaktan ibaret olmaktan ziyade; kendilerine mahsus bir lemi ve hayat yaratmakta devam edecek kadar mstakil ve heyatiyeti bol bir vaziyet tekil ecciklerini btn hayat

31

takdir idesin diy emrolunman ber muteb-i emr-i mnif lazm olan mahaller de baz ihya ve baz ihdas zaviyeler vaz olunub sebt olundu (stanbul Bavekalet Arivi 917 numaral defter). Bu kanunu btn yaknda neredilmi bulunacak olan "Osmanl mparatorluunda, XV. ve XVI. asrlarda, zira ekonominin hukuki ve mali esaslar isimli itabmzn birinci cildinde XX. numaral kanun olarak mevcuttur. 5 sf. 74). Fakltesi Mecmuasnda neredilmekte olan "Osmanl mparatorluumda byk nfus ve arazi tahrihleri ve hakana muhsus

cahil Hristiyanlarn din deitirmeleri pek kolav olmu ve bu suretle fatih bir rk veya misyoner tekilatna malik bir ruhban smh taralndan ecnebi memleketlere getirilen bir din, ikna ve intibak kuvvetile, kendisini yerli ayinler zerine ilave ve lzam etmitir. Bu suretle dini kaynamay mmkn klarak Hristiyanlar iin slml kolayca kabul edilir bir ekle sokmak hususunda Bektailiin ne suretle altn gstermek sterken Haluck'un iki tarafl ziyaret-gahlar hakknda vermi olduu malumat da dikkate ayandr. Bekta-iler ve onlardan evvel dier tarkatler bu nevi tekke ve ziyaretgahlar-da yatan Mslman evliyann mezarnda bir de Hristiyan aziz, bulunduunu veya eski Hristiyan azizin gizlice Mslmanl kabul etmi bulunduunu ileri srerek trbeleri her iki din salikleri iin ziyaret edilebilir bir hale sokmular ve bu itirakten kendileri iin byk faydalar ummulardr (sf. 53, 62). Bylece Hasluck'a gre, Seluk hanedann cisman ve Mevlevi dervilerinin ruhani merkezi olan Konya da, ayn suretle gerek Hristiyan ve gerek Mslmanlar tarafndan hi bir vicdani endie olmakszn ziyaret edilen drt peristigah vard, y bu gibi imkanlarla Konya sultanlar zamannda Hristiyanlk ve slmlk birbirine yaklayor ve kaynayordu. Otta zaman Anadolusu'nun gayri mtecanis ahalisi arasnda br kaynama zemini hazrlayan bu nevi-dini cereyanlar, sultanlar iin siyasi bakmdan, Mevleviler iin se felsefi grten arzuya ayand ve bu ihtiyaca cevap vermek in domua benziyorlard. XV. asrdaki eyh Bedrddin isyannn muharrik kuvveti de temsil ettii fikirlerin bu nevi bir dini kaynama ihtiyacnn hazrlad bir zemin zerinde kolaylkla yaylabiliri bir mahiyette olmalarndan geliyordu, (sf. 141). 35 Bu zaviyelere urayan yolcular orada herkese ak bir misafirhane, yatacak yer ve yiyecek bulunabilmektedir. Hatta bunlardan bazlarnda mevcut kazan ve tepsilerin adedi hi olmazsa ayin ve bayram gnlerinde byk miktarda yemek datldn sbat etmektedir. Mesela, Haskyn kylerinde Yamur Olu Hasan Baba zaviyesinde 16 kazan, 37 tepsi ve 16 bakra vardr ve senede 350 kadar adak koyun kesilmektedir. (96). irmende Hzr baba zaviyesinde sekiz kazan, 16 tepsi vardr. Dier bir oklarnda gerek yemek takmlar gerek hal, yatak ve yorgan oktur. 63 numarada kaytl bulunan Ahi Ana zaviyesinin eyalarna da baknz.

31ktisat

32Hukuk Fakltesi Mecmuasnda (1940 senesi, VI. Cildin birinci saysnda) 33ktisad Fakltesi Mecmuasnn l. 2 ve 4. Saylarnda km olan "Osmanl
mparatorluunda toprak iliinin organizasyonu ekilleri: 1, kulluklar ve ortak kullar" balkl makalelerinize ve bunlar iinde bilhassa 47 numaral notun bulunduu yere ve XXXV numaral kayda baknz. propagandas bakmndan oynam bulunduklar roln byk olmas lazm gelir. Cahil halk ynlar iin azizlerin mezarlarna, onlarn metrukatna ve kerametlerine nanmak daha basit ve kolay anlalabilir zaviyelerdek bir din tekil etmektedir. kolayca evliya Bu sebeple, bahsettiimiz ekline girmi dini hayat perestlik neredilmi olan "Evladlk vakflar" balkl yazmza baknz.

istatistik defterleri isimli etdmze baknz (cild II. ).

34Zaviyelerinden

bulunduundan halk arasnda byk bir tesir icra edecek vaziyettedir. Dier taraftan, bahse mevzuu zaviyeleri kuran veya dare eden derviler ok defa yerli Hristiyanlar temsil kabiliyeti dikkate ayan bir derecede byk bir takm dini cereyanlarn ve tarikatlerin mmessilleridirler. Bu tarikatlerin ekserisinde bilahare Bektailikte olduu gibi slm dini yerli halk tarafndan benimsenebilmek iin lazm gelen btn kolaylklar ihtiva eden bir ekle girmi mnevver, msamahakar ve telifci bir mahiyet alarak bazan yerli ayin ve itikatlar da benimse-yebmitir. Btn insanlarn kardelii, ie ve vicdan temizliine nazaran dini ayin ve ibadet sahasndaki ekilciliin kymetsizlii gibi, her dervihane dncede gizli bir ekilde mevcut bulunan fikirler, dini kaynamay byk nispette kolaylatryordu. Hasluck'a nazaran, s-lrniyetin ehl-i snnet haricinden kalan bu ulzatrc ve munis ekillerinin tesiri altnda