Milorad Radovanovi, Spisi iz sintakse i semantike

I Nominalizacija 1. O kondenzaciji reenice kao jezikom postupku

Pojam sintaksike kondenzacije u lingvistiku nauku dvadesetog vijeka uveli su eki lingvisti (Praani). U novije vrijeme o ovim pitanjima van ehoslovake teorijski je raspravljala M. Ivi, a srodnim pojavama u jeziku, bez eksplicitnog korespondiranja s prakom tradicijom razmiljanja o reeninoj kondenzaciji, bavili su se i neki evropski lingvisti, piui, zapravo o pojmu lingvistike transpozicije (Martinet, Bally, Frei i dr.), o lingvistikoj implicitnosti (Medinskaja), o prosentencijalizatorima i nominalizacijama u jeziku (Hjelmslev, Wells, Pap, Suhotin, Topolinska i dr.) Sasvim nezavisno od teorijskih razmatranja Praana o pojavama srodnim reeninoj kondenzaciji raspravljaju i teoretiari generativistike lingvistike orijentacije, u okviru diskusije o pojavama komplementizatora (Katz, Postal, Menzel i dr.), o presupozicijama (Cooper, Wilson, Katz, Kempson) i nominalizacijama u jeziku (Chomsky, Lees, Menzel). Serbokroatistika tek u novije vrijeme dolazi u dodir s teorijskim pitanjima ove vrste, pa i sa pojmom reenine kondenzacije. Reenina kondenzacija definie se kao pojavljivanje nereeninih sredstava (tj. sredstava bez predikacije u finitnom glagolskom obliku) u funkciji saopavanja reeninog sadraja.

Reenina kondenzacija se pojavljuje zasnovana na dvije vrste odnosa: 1. Povrinska, nereenina predikacija, predstavljena reeninim kondenzatorom, neposredno je derivirana iz odgovarajueg dubinskog semantikog ekvivalenta, predikata u finitivnom glagolskom obliku. To su verbidi, infinitiv i participi (Poe plakati [ Da plae]; Sjedio je utei [Pri tom je utao]); deverbativne imenice i engleski gerund (Poginuo je zbog nepanje [Zato to nije pazio]); obino zaboravljeni deverbativni prilozi (Stajao je nepomino [Pri tom se nije micao]); deverbativni pridjevi (Uspjeh je postignut poveanom produktivnou [Tako to se poveala produktivnost]); deadjektivne imenice (Vjerujem u realnost telepatije [Da je telepatija realna]). 2. Povrinska, nereenina kondenzacija, predstavljena reeninim kondenzatorom, nije neposredno derivirana iz nekog odreenog dubinskog semantikog ekvivalenta, tj. predikata u finitivnom glagolskom obliku, ve je predikacija samo implicitna i moe se, na osnovu pravila date jezike kompetencije, rekonstruisati. To su apozitivna obrazovanja (On je, neiskusan, morao pogrijeiti [zato to je neiskusan]; imenice koje nisu deadjektivne ili deverbativne (Po jednom drugom autoru, u tome moe biti i istine [kako pie jedan drugi autor]; leksiki signali presupozicije (Opet si doao [Doao si, i ranije si dolazio]); prosentencijalizatori (Ja to ozbiljno namjeravam [Ja ozbiljno namjeravam da napustim sve]); reenini ekvivalenti (uzvici, modalne rijei i sl.).

Problem jezike kondenzacije treba posmatrati kao oblik ispoljavanja ope, a aktuelne tendencije u jeziku ka nominalizovanju iskaza (prije svega u modernim evropskim indoevropskim jezicima). Savremeni srpskohrvatski jezik potvruje opi princip anrovske (a ne teritorijalne ili strukturalne) varijacije u pogledu stepena produktivnosti i frenkvencije reeninih kondenzartora. Ovom tipu povrinske organizacije iskaza pogoduju specijalni funkcionalni stilovi [novinarski, pravni, politiki, nauni, administrativni i sl.], dok se u prosjeku dvostruko manji broj primjera s reeninim kondenzatorima biljei u jeziku knjievnih djela. To se tumai, prije svega, ekstralingvistikim momentima, a to su intelektualizovanost, uopenost i apstraktnost tematike ovog domena jezike upotrebe kojem dati funkcionalni stil slui kao referencijalni instrument, to podrazumijeva i posebne procedure miljenja koje od jezikog iskaza zahtijevaju ekonominost, sintetinost, bezlinost, neovremenjenost, nemodalnost, statinost itd. Deverbativna imenica predstavlja najvii stepen mogueg nominalizovanja iskaza. Samo po izuzetku se deverbativna imenica nalazi u sintaksiki izolovanom poloaju, ve se po pravilu radi o predikaciji koja se nalazi u nekoj vrsti odnosa prema korelativnoj predikaciji (ee reeninoj i dominirajuoj, a rjee nereeninoj i koordioniranoj). Konkurentni odnos deverbativne imenice sa verbidima (glagolski prilozi i infinitiv) odreen je semantikim distinktivnostima stilske prirode, gramatikim pravilima identinosti agensa i temporalnim vidskim odnosima. Deverbativna imenica pokazuje veu kompaktibilnost s drugim jezikim elementima od svojih verbidskih konkurenata. (uz sebe ona moe dobiti signale agensa, objekta predikacije i sl., a verbidi ne mogu). I po semantikim i po razlozima formalne prirode glagolska imenica kao kondenzator reeninog znaenja je neobiljeeno jeziko sredstvo. I prema svom reeninom konkurentu deverbativna imenica se ponaa kao izrazito neobiljeeno jeziko sredstvo. Opredjeljenje za iskaze s deverbativnom imenicom razlozima ekonomije nametnuto je rjeenje u komunikacijskim situacijama kada je isticanje podataka o gramatikim znaenjima (o rodu, broju, vremenu, licu, aspektu, modusu, fazi i sl.) i odnosima informaciono redudantno. Deverbativna imenica je izrazito pogodno sredstvo za sintaksiko-semantike situacije anonimnosti / uopenosti agensa u iskazima u kojima se pojavljuje. Interpretacija deverbativne imenice zavisna je od lingvistikog i ekstralingvistikog obrazovanja. (npr. Njegovo hapenje [On hapsi // Njega hapse]). Ovo na prvi pogled namee ideju o veoj potencijalnoj dvosmislenosti konstrukcija s deverbativnom imenicom od iskaza sa reenicom. Ispitivanje jezika u dejstvu pokazuje da potpune i prave izolacije iskaza i nema, tj. da su pojave dvosmislenosti samo teorijski konstrukti, a u jezikoj praksi i ne postoje. Interpretaciju reeninih kondenzatora (pa i ukidanje moguih dvosmislenosti u ovoj oblasti) esto odreuje i inherentna leksika semantika ostvarenih jezikih jedinica, odnosno spoj dviju ili vie inherentnih leksikih semantika koje ini dati iskaz. Ovo dolazi do izraaja kada konstrukciono istu padenu strukturu uz deverbativnu imenicu interpretiramo terminima subjekta ili objekta, zavisno od ostvarenog obiljeja iz opozicije ivo / neivo u leksemi pridodatoj deverbativnoj imenici s funkcijom njenoga neposrednog determinatora: Poelo je iskrcavanje putnika [Putnicu su poeli da se iskrcavaju] / Poelo je iskrcavanje robe [Robu su poeli da iskrcavaju]. Interpretaciju moe uslovljavati i konkretna leksika jedinica u poziciji deverbativnog centra konstrukcije: Dolazak cara [Car dolazi] / Doek cara [ Doekuju cara], gdje se radi o kriteriju intranzitivnost / tranzitivnost predikacije.

Deverbativna imenica se u srpskohrvatskom jeziku pojavljuje kao kondenzator reeninog znaenja u razliitim slobodnim i vezanim padenim konstrukcijama. Prijedloki konstrukcioni modeli u ovoj ulozi su ei i obiniji. To upuuje na specifinu ulogu prijedloga kao svojevrsnog povrinskog signala odreene vrste bazinog reeninog znaenja, tj. tipa klauze i tipa njenog odnosa prema dominirajuoj ili koordiniranoj korelativnoj klauzi. U semantikoj interpretaciji padenih konstrukcija s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora reeninog znaenja mogu se izdvojiti dva bazina nivoa posmatranja: lingvistiki i logiki. Lingvistiki nivo posmatranja operie bazinim jezikim jedinicama, tj. reenicama, dok se na logikom (i dubljem) nivou posmatranja uspostavljaju odreene logike jedinice, kao eksponenti logikih funkcija i odnosa, pridodati logikim propozicijama. Npr. mogunost interpretacije kauzalne povrinske padene konstrukcije : Osloboen je zbog nedostatka dokaza [Zato to su nedostajali dokazi] [ (Caus) Nedostajali su dokazi]. U ulozi kondenzatora reeninog znaenja deverbativna imenica se pojavljuje najee u lokativu i genitivu. Po frenkvenciji primjera zatim slijede instrumental i akuzativ. I na periferiji su nominativ i dativ. Frenkvencijska premo genitiva i lokativa nad akuzativom, instrumentalom i nominativom biva djelimino neutralisana (ili ublaena) u specijalnim funkcionalnim stilovima (naunom, novinarskom, politikom, pravnom, administrativnom i sl.). Povrinske padene konstrukcije s deverbativnom imenicom najee kondenzuju bazina reenina znaenja tipa temporalnost, kauzalnost i popratna okolnost. Slijedi i niz drugih ostvarljivih, a kondenzovanih bazinih znaenja, kaoto su: koncesivno, kondicionalno, intencionalno, instrumentalno, znaenje tipa osnov odnosno kriterij i dr. Nikada se ne kondenzuju lokaciona znaenja. U ulozi povrinskog eksponenta dubinske negacije najee se, od sintaksikih sredstava, pojavljuje prijedlog bez: Cvijee bez mirisa [Koje ne mirie], ali i prijedlog mimo: Uinio si to mimo naeg dogovora [Iako se nismo tako dogovorili]; ili prijedlog do u temporalnom znaenju: I ostae do smrti [Dok ne umre] i sl. Prijedlog od u kombinaciji sa odreenim semantikim tipovima deverbativnih imenica obavezno implicira negaciju dubinskoj reeninoj strukturi: Osigurao se od provale stana [Da mu ne provale stan]. Jedno od pitanja je i mogunost pojavljivanja determinacije u ulozi povrinskog signala agensa ili objekta predikacije oznaene deverbativnom imenicom (to su obino pridjev, posesivna zamjenica ili genitivna padena konstrukcija). Interpretaciju tipa agens determinacija dobija u sluaju da je agens predikacije oznaene deverbativnom imenicom razliit od agensa korelativne predikacije. U uslovima identinosti agensa ili njegove uopenosti determinaciji o kojoj je rije po pravilu pripisujemo interpretaciju tipa objekat. Dvosmislenost je mogua u sluajevima kada je u pitanju lice zahvaeno tranzitivnom predikacijom u ijoj realizaciji moe uestvovati i kao agens i kao objekat (Npr. Opkoljavanje Nijemaca [ Nijemci opkoljavaju // Nijemce opkoljavaju]). Procese nominalizovanja jezikih iskaza pomou deverbativne imenice prati i proces dekomponovanja predikata, a osobenost je naroito specijalnih funkcionalnih stilova jezikog standarda. Dekomponirani predikat moe se posmatrati kao rezultat dvostrukog derivacionog procesa, ostvarenog u fazama: (1)

nominalizovanje predikacije; (2) ekstrakcija verbalnog elementa u vidu glagolske kopule ili razliitih semikopulativnih glagola. U jeziku se nekada ostvaruju dvije ili vie uzastopnih nominalizacija, pa i kondenzacija, u nominalizovanom kompleksu, sintaksiki tada nezavrenih iskaza: [Pokazivao je da je sposoban da dugo pamti] Pokazivanje sposobnosti dugog pamenja i sl. Padene konstrukcije s deverbativnom imenicom, i s razliitim prijedlokim rjeenjima, ine stabilan sistem jezikih sredstava za isticanje temporalnih distinkcija tipa anteriornost, posteriornost, simultanost: Otiao je prije tvog dolaska [Prije nego to si ti doao], Posmatrao sam te u toku razgovora [Dok smo razgovarali] itd. Varijacija kauzalnih padenih konstrukcija s deverbativnom imenicom svjedoi o razvijenosti ovog sistema sredstava reenine kondenzacije. Posebno se izdvaja podsistem genitivnih konstrukcija s prijedlozima zbog, od, iz: Ogoren je zbog gubitka novca [zato to je izgubio novac], Uinio je to iz mrnje [zato to je mrzio] i sl. Intencionalne padene konstrukcije s deverbativnom imenicom odlikuju se time da se u poziciji dominirajue predikacije redovno nalazi leksema koja referie o svjesnoj, voljnoj predikaciji: To inimo radi pronalaenja najboljih rjeenja [Da bismo pronali najbolja rjeenja]. Padene konstrukcije u ulozi kondenzatora reeninog znaenja tipa osnov odnosno kriterij pokazuju razliite bazine interpretacione mogunosti, signalizovane razliitim veznikim rjeenjima u pojedinim sluajevima: prosto konstantuju, identifikuju osnov (Vidjelo se da je spreman po brzim odgovorima [Na osnovu toga to je brzo odgovorio]); ekspliciraju i objekat ili sadraj predikacije, kao dodatni podatak (Opredjeljuje se po savjetima okoline [Na osnovu toga ta mu savjetuje okolina]); ekspliciraju i kvalifikuju oblik ispoljavanja predikacije, kao dodatni podatak (Po dranju mu se vidi porijeklo [Na osnovu toga kako se dri]); ekspliciraju i kvantifikuju stepen realizovanja predikacije, kao dodatni podatak (Dobie po zasluzi [Na osnovu toga koliko zaslui]). Padene konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora reeninog znaenja tipa popratna okolnost ispoljavaju varijaciju bazinih interpretacionih mogunosti (Uinio je to bez kolebanja [A da se pri tom nije kolebao]). Klauza A da pritom semantiki je obiljeena. Konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora reeninog znaenja tipa sredstvo / instrument ostvaruju dvije interpretacione mogunosti: (1) Klauza tipa Time to referie o sredstvu za realizovanje korelativne predikacije, sa manje ili vie izraenim znaenjem forme manifestovanja (Kanjen je zabranom igranja na jednoj utakmici [Time to mu je zabranjeno da igra na jednoj utakmici]); (2) Klauza tipa Tako to referie o sredstvu za realizovanje korelativne poredikacije, sa manje ili vie izraenim prisustvom znaenja naina ispoljavanja ili sadraja realizacije korelativne predikacije (Ubijao je trovanjem [Tako to je trovao]). Padene konstrukcije s deverbativnom imenicom kao kondenzatori reeninog znaenja u ulozi semantike dopune ne kondenzuju odreenu vrstu reeninog znaenja, ve samo ekspliciraju objekat, sadraj ili neki slian semantiki elemenat (Poinjemo svau [da se svaamo]; ekao je trenutak zalaska sunca [Kad zalazi sunce]; On nije dostojan uvaavanja [Da ga uvaavamo] itd.). Konstrukcije s deverbativnom imenicom u centralnim sintaksikim funkcijama ne referiu o nekom odreenom tipu bazinog reeninog znaenja, ve slue oznaavanju dubinske reenine predikacije (Hapenja se nastavljaju [Nastavljaju da hapse]; Vae priznanje me iznenauje [To to vi priznajete iznenauje me]; Bogaenje je tvoj cilj [To da se obogati tvoj je cilj] i sl. ). 4

Padene konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora reeninog znaenja koncesivnog tipa odlikuje reenina semantika baza s veznicima iako / mada / premda. Padene konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora reeninog znaenja kondicionalnog tipa karakterie reenina semantika baza s veznikim rjeenjima ako / kad / da ( U sluaju tvog odustajanja [Ako ti odustane]). Relativno rijetko ostvaruju se i padene konstrukcije s deverbativnom imenicom u ulozi kondenzatora reeninog znaenja kada se, rekonstrukcijom semantike baze, uspostavljaju komparativna klauza tipa Kao da, Kao kad i sl. (Nita ga nije uzbudilo kao tvoj dolazak [Kao kad si ti dola]), klauza sa znaenjem suprotnosti i veznikim elementom tipa Umjesto da (Umjesto pohvale, dobio je otkaz [Umjesto da ga pohvale]).

2. O nominalizaciji kao jezikom postupku

Nominalizacijom se ovdje smatraju procesi koji vode pojavljivanju nominalnih sredstava umjesto verbalnih u iskazima prirodnih jezika (Posmatrali smo kako avion polijee / Posmatrali smo polijetanje aviona). Najplodnije rezultate u prouavanju nominalizacionih procesa dala je generativistika lingvistika orijentacija. Radovanovi u centar panje postavlja ponaanje onih nominalizovanih primjera koji se svrstavaju u kategoriju tzv. pravih nominalizacija ili nominalizacija u uem smislu, te pokazuje tipoloku varijaciju u odnosu na druge slavenske jezike. (1) Deverbativne imenice saopavaju nereeninu predikaciju. Umjesto njih se u semantikoj interpretaciji primjera rekonstruie klauza sa punoznanim glagolskim predikatom. (2) Deadjektivne imenice takoer, u razliitim padenim konstrukcijama saopavaju nereeninu predikaciju. Umjesto njih se u semantikoj interpretaciji primjera rekonstruie klauza sa kopulativnim predikatom sloenim s pridjevom. Nominalizovani jeziki iskazi su u odnosu na svoje nenominalizovane semantike ekvivalente informacijski hendikepirani, budui da po pravilu ne mogu sticati status autonomnih, zavrenih saopenja, dok verbalni iskazi to u naelu mogu. Namee se ideja o veoj mjeri mogue dvosmislenosti nominalizovanih iskaza s deverbativnim imenicama, u poreenju sa onim nenominalizovanim reeninim. Problem dvosmislenosti u sintaksi postaje zanemarljiv kada se jezik ispituje u dejstvu, tj. kada se iskaz posmatra u svom prirodnom (lingvistikom i nelingvistikom) kontekstu. Nije rijedak sluaj da se ostvare dvije ili vie uzastopnih nominalizacija, inei tako neprekidan ili isprekidan kompleks nominalizovanih predikacija. Nagomilavanje nominalizovanih iskaza u tekstu nije rezervisano samo za deverbativne ili deadjektivne imenice, ve se i jedne i druge u primjerima mogu meusobno i kombinovati (npr. Pokazivanje sposobnosti dugog pamenja...). Mogunost da tekst bude zasien nominalizovanim iskazima podrana je i ivom tendencijom nagomilavanja genitivnih padenih konstrukcija u savremenom standardu. Nagomilavanje nominalizovanih iskaza

vezuje se i za intelektualizovani tip komunikacije, odnosno, upravo za one specijalne domene upotrebe jezika u kojima su nominalizacije i inae najfrenkventnije. Smatra se da su nominalizacioni procesi motivisani prije svega nelingvistikim momentima. Ima i miljenja da su nominalizacije proistekle iz unutranjih strukturnih, sistemskih specifinosti pojedinanih jezika ili pak grupa jezika.

3. O znaenju rijei i gramatikom tumaenju nominalizovanih iskaza

Tema ovog razmatranja tie se inilaca koji uslovljavaju subjekatsku ili objekatsku interpretaciju genitivnih imenikih posesivnih formi u nominalaizovanim iskazima. Konstrukcije na koje se Radovanovi ograniava podijeljenu su u dvije grupe, uzimajui u obzir (A) nemogunost, odnosno (B) mogunost za njihovu dvosmislenu (tj. i subjekatsku i objekatsku) interpretaciju. U grupu (A), koja je markirana kao antidvosmislena, svrstavaju se konstrukcije sa deadjektivnom imenicom i one sa deverbativnom imenicom iz klase nomina agentis u ulozi centra, kao tipini predstavnici interpretacionog ponaanja o kojem je rije: Dobio je posao raznosaa mlijeka (da [ovjeka koji] raznosi mlijeko). U (B) grupu, koja je po kriteriju dvosmislenosti nemarkirana, spadaju konstrukcije sa pravom deverbativnom imenicom (tzv. action normal) u ulozi centra, kao tipini predstavnici ovog interpretacionog ponaanja: Opkoljavanje Nijemaca ( Opkoljavaju Nijemci / Opkoljavaju Nijemce). Dvosmislenost konstrukcija (B) tipa u naelu je mogua, ali je u jezikoj praksi, u stvari, po pravilu rijetko ostvarljiva. Leksiko znaenje glagola od kojeg je izvedena deverbativna imenica u ulozi centra nominalizovane konstrukcije tu se pojavljuje kao osnovni faktor regulisanja interpretacije. Kada su deverbativne imenice izvedene od glagola koji su obavezno tranzitivni, a nalaze se u ulozi centra nominalizovanih konstrukcija, tada postoje uslovi za dvosmislenu (tj. i subjekatsku i objekatsku) interpretaciju genitivne imenike posesivne forme, iako se, najee, ona interpretira u znaenju objekta. U nominalizovanim iskazima obaveznost tranzitivnosti se neutralie, pa se objekat u njima ne mora eksplicirati: Paljivo smo posmatrali doek vidokog gosta (kako doekuju visokog gosta), ali i Nestrpljivo sam iekivao sasluanje isljednika (da me saslua isljednik : da sasluaju isljednika). Ovdje od jezikog i nejezikog, pragmatikog konteksta zavisi interpretacija posesivne forme u nominalizovanoj konstrukciji. I kada prevagnu razlozi za subjekatsku interpretaciju u primjerima ove vrste, u rekonstruisanoj reenici, po pravilu se pojavljuje i dodatna informacija o objektu, van sfere posmatrane posesivne forme. Kada su deverbativne imenice koje se nalaze u ulozi centra nominalizovanih konstrukcija izvedene od fakultativno tranzitivnih glagola, tada je naelna vjerovatnoa za mogunost dvosmislene interpretacije genitivne imenike posesivne forme najvea. Da li e se raditi o subjekatskoj ili objekatskoj interpretaciji, ovdje e po pravilu zavisiti od leksikog znaenja imenice koja se pojavljuje u ulozi posesivne forme. Tako npr. od prisutnog obiljeja iz semantike pozicije ivo : neivo u upotrijebljenoj imenici moe zavisiti da li e posesivna forma biti interpretirana u subjekatskom ili u

objekatskom smislu. Npr. Uzbuuje me pjevanje slavuja (kada pjeva slavuj), ali Uzbuuje me pjevanje ansona (kada [neko] pjeva ansone). Postoji mogunost da se u nominalizovanoj konstrukciji saope i subjekatska i objekatska informacija, kombinacijom dviju posesivnih formi, posesivnog pridjeva ili zamjenice i genitivne imenike posesivne forme. Tada situacija dvosmislenosti ne postoji, budui da posesivni pridjev ili zamjenica redovno dobivaju subjekatsku interpretaciju, dok genitivnu imeniku posesivnu formu po pravilu interpretiramo kao objekat. Radovanovi zakljuuje da u srpskohrvatskom jeziku genitivna imenika posesivna forma u nominalizovanim iskazima nije distinktivna u pogledu mogunosti da saopi podatak o subjektu odnosno objektu nominalizovane predikacije. Kao distinktivni, tu se pojavljuju leksiko znaenje upotrijebljenih jezikih sredstava, pragmatiki kontekst, ili pak derivacione sufiksalne morfeme prikljuene deverbativnoj imenici u ulozi centra konstrukcije.

4. O nominalnom i verbalnom stilu u jeziku

Nominalizacije se uslovno mogu definisati kao stanje / proces uestalog pojavljivanja nominalnih sredstava umjesto verbalnih u iskazima prirodnih jezika. U tradicionalnim filolokim raspravama ovaj se jeziki fenomen najee definie oprekom nominalni stil / verbalni stil, ili je pak definisan kao proces umiranja (uzmicanja) glagola u pojedinim jezicima. Nominalna sredstva se u odnosu na verbalna mogu posmatrati na nekoliko osnovnih naina: kao povrinski nominalni derivati odgovarajuih dubinskih verbalnih struktura, kao sintaksiko-semantiki ekvivalenti, kao gramatiki konkurenti, kao kontekstualni alternanti, kao pozicione varijante, kao uslovni sinonimi, ili pak, kao funkcionalno-stilski obiljeena sredstva. Rezultat djelovanja nominalizacionih procesa u jezicima jesu nominalne jezike strukture, koje se u iskazima prirodnih jezika pojavljuju umjesto verbalnih, dakle, nereenina jezika sredstva umjesto reeninih. Naime, u pitanju su nominalne padene konstrukcije i njihove funkcionalno znaenjske paradigme na mjestu verbalnih, dakle reeninih formacija i njihovih funkcionalno-znaenjskih paradigmi. Fenomen nominalizacija treba postaviti u kontekst onih kulturnih odnosno civilizacijskih zbivanja u kojima prepoznajemo djelotvornost odnosno uticaj nejezikih fenomena na jezike, tj. u sklopu kultura u kontaktu koje dovode do pojava jezika u kontaktu, kroz funkcionalno-stilske univerzalije karakteristineza obrazac tzv. evropskog kulturnog tipa. Tako, svojevrsna evropeizacija jezika biva prepoznavana na sintaksikom, semantikom, tekstuelnom, pragmatikom i funkcionalno-stilskom planu posmatranja i prouavanja jezikog fenomena. Za neke naroite funkcionalne stilove (politiki, administrativni, novinarski, nauni) nominalni stil je karakteristiniji od verbalnog. U ovakvim funkcionalnim stilovima, gdje se nominalizacije pojavljuju, njih niti je dobro niti je mogue proskribovati (takvih je pokuaja bilo u tradicionalnom filolokom pristupu temi, kada se verbalni stil generalno uzimao kao prestino obiljeje dobroga stila). Normu takvih standardnih

jezika valja relativizirati u tom pravcu da se vea uestalost nominalizovanih iskaza u spominjanim funkcionalnim stilovima dopusti, iako se u drugima ne preporuuje. Na pitanje koje su to izvanjezike motivacije da glagol uestalo generie imenicu, a u korelaciji sa unutarjezikim osobenostima imenice odnosno glagola, odgovor lei u tome da su nominalizovani iskazi statini, apstraktni, u njima agens lahko moe biti anonimizovan, objekat neiskazan, vrijeme neeksplicirano itd. Sluaj prevage nominalnog stila nad verbalnim jak je primjer povezanosti izvanjezikih (= pragmatikih) i unutarjezikih, sistemskih (= gramatikih) injenica i odnosa.

II Dekompozicija 1. O dekomponovanju predikata kao jezikom postupku

Radovanovi smatra da tendencija pojavljivanja povrinskih reeninih konstrukcija s dekomponovanim predikatom, praena specifinim vidom njegovog nominalizovanja (npr. Pretiem Vrim preticanje i sl.), predstavlja, u stvari, oblik ispoljavanja opeg procesa nominalizovanja iskaza u jezicima. Do dekomponovanja predikata u srpskohrvatskom jeziku dolazi kada su u pitanju predikacije koje su predstavljene glagolskim leksemama vrlo apstraktnog znaenja (npr. Procjenjujem Vrim procjenu i dr.). Pritom dekomponovanje predikata postaje proces izrazito produktivan posebno u onim situacijama kada prema deverbativnim imenicama, najee u sluajevima kada su one pozajmljene iz drugih jezika, u aktuelnoj kompetenciji govornih predstavnika srpskohrvatskog jezikog standarda ne postoje ekvivalentne fonoloko-morfoloke adaptacije glagolskih leksema, npr. Pokazivati tendenciju i sl. te u sluajevima kada je potrebno neutralisati momenat tranzitivnosti predikacije koja je u pitanju, poto bi, u datom komunikacijskom aktu, saopavanje podataka o objektu predikacije bilo informaciono redudantno: Analiziram Vrim analizu... Dekomponirani predikat rezultat je dvostrukog sintaksikog derivacionog procesa, a njegovi osnovni elementi mogu se rekonstruisati na slijedei nain: 1) nominalizovanje predikacije; 2) ekstrakcija verbalnog elementa iz nominalizovane predikacije (u vidu gl. kopule ili semikopulativnog glagola). U ovako organizovanom, sloenom predikatu deverbativna imenica ostaje nosilac njegovog leksikog znaenja. Postoje situacije u kojima se naknadnim nominalizovanjem gl. kopule odnosno semikopulativnog glagola u dekomponovanom predikatu obrazuje dvostruko nominalizovani iskaz, pri emu ovaj gubi status reenice, pa, automatski, postaje nezavren i neautonoman: Vri preticanje / Vrenje preticanja i sl. Zbog prisustva deverbativne imenice u njemu, sintaksiki model s dekomponovanim predikatom posebno je pogodan za situaciju sa anonimnim odnosno uopenim agensom (u uslovima kada je kopulativna odnosno semikopulativna predikacija upotrijebljena bezlino): Nije vreno ulaganje u domove kulture...

Pojavljivanje dekomponiranih predikata najee se objanjava irenjem i razvijanjem tenje ka analitinoj organizaciji gramatike strukture u jezicima. Procesi dekomponovanja predikata slijede ope nominalizacione procese u jezicima i predstavljaju oblik ispoljavanja jezikih univerzalija uslovljenih ekstralingvistikim univerzalizmima. Terminoloko rjeenje dekomponovani predikat odabrano je zbog svoje znaenjske distanciranosti i neutralnosti u odnosu na druga slina postojea rjeenja, pa i zbog toga to upuuje na derivacionu sekundarnost pojave iji rezultat oznaava. Pojavu dekomponovanja predikata u jeziku ne treba poistovijetiti sa pojavom deverbativne imenice u funkciji kondenzatora reeninog znaenja uz tzv. fazne glagole, kada u stvari, u iskazu postoje dvije primarne korelativne predikacije, a ne jedna dekomponovana, pri emu dominirajua (reenina) referie o faznoj modifikaciji, tj. o fazi realizovanja zavisne (nereenine) predikacije (zastupljene deverbativnom imenicom) koja funkcionie kao njena semantika dopuna: Poee razgovor (Poee da razgovaraju). Radovanovi biljei karakteristine sluajeve pojave dekomponovanja predikata:

Cop + u / na + N Dev (Loc) Dekomponovanje predikata u ovakvim primjerima ostvaruje se nominalizovanjem glagolske lekseme u pseudolokacionu padenu konstrukciju sa odgovarajuom deverbativnom imenicom, u lokativu, s prijedlozima u ili na, i ekstrakcijom same predikacije u vidu gl. kopule predstavljene leksemom biti u finitnim oblicima: ...jer sam ve bio u prilinom zakanjenu (jer sam ve prilino kasnio).

Cop + / od + N Dev (Gen) Dekomponovanje predikata u ovakvim primjerima ostvaruje se nominalizovanjem glagolske lekseme u genitivnu padenu konstrukciju sa odgovarajuom deverbativnom imenicom (pri tome genitiv moe biti slobodan ili vezan, s prijedlogom od), kao nosiocem leksikog znaenja dvolanog predikata, i ekstrakcijom same predikacije u vidu gl. kopule zastupljene glagolom biti u finitnom obliku: ...Izvrno vijee je miljenja (Izvrno vijee misli).

N Dev (Nom) + Cop + Lex Npr.: Uzaludna su bila nastojanja oajne kerke da joj dokae kako nije mala (Uzaludno je oajna kerka nastojala) i sl.

Semicop + N Dev (Acc) Situacije sa razliitim semikopulativnim glagolima: Vriti (Izvriti, Izvravati): ...u okviru koje se vri razmjena miljenja i iskustava (u okviru koje se razmjenjuju miljenja i iskustva).

Imati (Nemati): ...on ima vrlo ravo miljenje o Ruskinjama (on vrlo ravo misli). Dati (Davati): Duni su da daju odgovore (da odgovaraju). Voditi: Inspektor i sudija vode neki dugaki razgovor (Inspektor i sudija dugo razgovaraju). Pruiti (Pruati): Prua podrku (Podrava). Dobiti (Dobivati): Stalno dobiva uvjeravanja... (Stalno te uvjeravaju). Obaviti (Obavljati): Trebalo bi obaviti konsultacije (Trebalo bi se konsultovati). Izraziti (Izraavati): Znai, izraavate sumnju... (Znai, sumnjate). initi (Uiniti, Poiniti): ini teu povredu radne dunosti (Tee povreuje radnu dunost). Ispoljiti (Ispoljavati): Ispoljio je veliko zalaganje (Veoma se zalagao). Izdati (Izdavati): Izdaje punomoja (Opunomouje). Razliiti semikopulativni glagoli: Donosi odluke (Odluuje), Iznosi prijedlog (Predlae), Pokreni inicijativu (Iniciraj), Pravim poreenje (Poredim), Zakljuuje ugovore (Ugovara), Ukazao sam mu pomo (Pomogao sam mu), Osjeam jezu i strah (Jeim se i plaim) itd.

Dekomponovanje predikata uz pomo semikopulativnih glagola ostvaruje se i pojavljivanjem deverbativne imenice u drugim padenim rjeenjima (dakle, i van kategorije slobodnog akuzativa):

Imati / Nemati + u + N Dev (Loc) Pr.: Nemam u planu nikakvo putovanje (Ne planiram da bilo gdje putujem).

Raditi + na + N Dev (Loc) Pr.: Nastavili smo da radimo na izvlaenju nastradalog Periia (Da izvlaimo nastradalog Periia).

Tei, Trajati, Iznositi + N Dev (Nom) Pr.: Eto, tako je tekao na razgovor o religiji (Tako smo razgovarali); I pored toga iskopavanja Kirbet Kumrana trajala su godinama (Kirbet Kumran se iskopavao godinama); Ta je razlika rezultat injenice to je poveanje talijanskog uvoza iz SSSR-a iznosilo 19 posto... (to se talijanski uvoz iz SSSR-a poveao 19 posto).

Doi (Dolaziti) + do + N Dev (Gen) Pr.: Tako dolazi do oteenja maine (Tako s e oteuje maina).

10

III Determinacija 1. O obaveznoj determinaciji kao jezikom postupku

Fenomen obavezne determinacije obuhvata samo one sluajeve u kojima odredba dobiva status neispustivog konstituenta sintaksike konstrukcije (verbalne ili nominalne). Pri tom se uzimaju u obzir i one situacije u kojima obavezni determinator ne dobiva i svoju neposrednu leksiku eksplikaciju na povrinskoj strukturi jezika. Pod determinatorom ne treba podrazumijevati samo pridjeve, ve i imenicu i zamjenicu, broj i prilog. Prve studije posveene obaveznim determinatorima kao zasebnoj i cjelovitoj opelingvistikoj temi napisala je Milka Ivi. M. Ivi pripada i zasluga za prvo precizno terminoloko odreenje posmatranog problema (obavezni determinator; non-omissible determiner). Kada konstrukcija s obaveznim determinatorom sadri imenicu u poziciji obavezno determinisanog konstituenta, razliiti oblici ponaanja kategorije obaveznih determinatora mogu se svesti na slijedee tipove: I Neeksplicirani obavezni determinator ije se prisustvo na dubinskoj jezikoj strukturi implicitno podrazumijeva te ne dobiva neposrednu leksiku reprezentaciju na povrinskoj strukturi jezika; II Eksplicirani obavezni determinator koji svoju neposrednu leksiku reprezentaciju dobiva i na povrinskoj strukturi jezika;

Kad god je determinator prisutan na povrinskoj jezikoj strukturi, a pri tom njegovo isputanje vodi negramatinosti date konstrukcije, tj. kad god je determinator uslov gramatinosti date konstrukcije, njegovo prisustvo moemo smatrati obaveznim. Konstrukcija s obaveznim determinatorom na povrinskoj strukturi jezika funkcionie kao strukturni minimum gramatinosti (npr. Ta fotografija je predstavljala ovjeka odrane koe...). U nekim primjerima u kojima je determinator obavezno prisutan na povrinskoj jezikoj strukturi, pokuaj njegovog brisanja sa povrinskog nivoa jezika ne rezultira stvaranjem negramatine strukture, ve vodi sutinskoj promjeni gramatikog znaenja date konstrukcije (ekao je cijelo proljee ekao je proljee // brisanjem determinatora znaenje mjere vremena biva zamijenjeno znaenjem direktnog objekta).

Kada konstrukcija s obaveznim determinatorom sadri glagol u poziciji neposredno determinisanog konstituenta, mogu se zapaziti slijedei osnovni tipovi sintaksiko-semantikog ponaanja: a) Prisustvo obaveznog determinatora u konstrukciji uslovljeno je potrebom uvanja datog gramatikog znaenja (tj. konstrukcija s obaveznim determinatorom funkcionie kao strukturni minimum datog gramatikog znaenja): Sutra putujem Putujem // izostavljanjem determinatora futursko znaenje glagola putovati prelazi u prezentsko. b) Neispustivost determinatora uslovljena je potrebama gramatinosti (ovdje se konstrukcija s obaveznim determinatorrom ponaa kao strukturni minimum gramatinosti). Svaki pokuaj isputanja 11

obaveznog determinatora rezultirao bi stvaranjem negramatine strukture: ekavi na nju dva sata, otiao je ljutit kui - *ekavi na nju, otiao je ljutit kui. Radovanovi izdvaja neke semantike situacije koje su najkarakteristinije za uspostavljanje obavezne determinacije: 1. Posesoru ivom biu pripisuje se integralni dio tijela (npr. Djevojka crnih oiju). 2. Posesoru neivom objektu pripisuje se integralni dio kao inherentni entitet cjeline (npr. Brzo se sae, dohvati stare platnene cipele s izlizanim gumenim onom). 3. Posesoru se kao inherentni entitet pripisuje konstantno ili karakteristino svojstvo klase, njen stalni, opi oblik postojanja ili ispoljavanja / boja, miris, okus, oblik, izgled, stas, narav, karakter, volja, inteligencija i sl./ (npr. On je mladi vitkog stasa; ovjek dobre naravi; Kutija udnog oblika; ovjek izrazite visine; Ta haljina je bijele boje...).

2. O gramatici neotuive posesije i implicitnoj obaveznoj determinaciji

Pojam neotuive posesije u lingvistikoj teoriji u novije vrijeme najuspjenije je obrazloio C. J. Fillmore. On ovu problematiku povezuje i sa konceptom obavezne determinacije, skreui panju na pojavljivanje eksplicitnih obaveznih determinatora u jezicima u svim onim sluajevima kada se sintaksiki odnos predikacije tipa pripisivanje uspostavlja izmeu dva pojma koji se inae nalaze u odnosu posesora i njegovog neotuivog, inherentnog dijela. U srpskohrvatskom jeziku ovakve pojave susreemo u primjerima sa kvalifikativnim i ekvativnim genitivom i u razliitim posesivnim konstrukcijama: starac sijede brade / * starac brade, ena blijedog lica / * ena lica, Imala je hod balerine / * Imala je hod, Ona ima plave oi / *Ona ima oi i sl. U lingvistikoj teoriji srazmjerno je manje panje posveivano mogunosti pojavljivanja implicitnog obaveznog determinatora u jezicima, ije se prisustvo otkriva tek rekonstrukcijom dubinske strukture iskaza. Kao tehniko sredstvo, reprezentativni model za ispitivanje pojava u kojima se odnos predikacije tipa pripisivanje uspostavlja meu pojmovima koji se nalaze u odnosu posesora ljudskog bia i njegovog neotuivog, inherentnog dijela (osobine, svojstva ili funkcije), uzima se reenini obrazac tipa: POSESOR (= ljudsko bie) + PREDIKACIJA (= glagol posesije: imati) + [IMPLICITNI OBAVEZNI DETERMINATOR] + NEOTUIVI DIO (odnosno osobina, svojstvo ili funkcija). Radovanovi uspostavlja slijedea naelna semantika razgranienja: 1. Imenice koje oznaavaju dijelove ljudskog tijela ponaaju se na dva osnovna naina: a) Kada se ljudskom biu kao posesoru pripisuju periferni organi, budui da predstavljaju njegov neotuivi tjelesni dio, ovi podrazumijevaju i postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u

12

dubinskoj strukturi takvih iskaza. Pri tom implicitni obavezni determinator o kojem je rije obino referie o negativnoj kvalifikaciji na skali vrijednosti u fizikom, fiziolokom, funkcionalnom, medicinakom ili pak estetskom smislu: Ima vene [Ima (proirene, oboljele) vene], Ima podbradak [Ima (isturen, naglaen) podbradak], Ima podonjake [Ima (tamne, nateene) podonjake] itd. b) Kada se ljudskom biu kao posesoru pripisuju centralni organi, i u takvim sluajevima se posesoru pripisuje njegov neotuivi tjelesni dio, pa se i u primjerima ove vrste podrazumijeva i postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u dubinskoj strukturi iskaza. Obavezni determinator referie o pozitivnoj kvalifikaciji na skali vrijednosti: Taj ima ruku [Taj ima (vjetu, preciznu, snanu) ruku; Taj ima srce [Taj ima (dobro, jako, hrabro, plemenito) srce]; Taj ima njuh [Taj ima (dobar) njuh] i sl.

2. Imenice koje oznaavaju funkcije ili opa svojstva ljudskog organizma, a ne njegove tjelesne dijelove, u pogledu mogue interpretacije implicitnog obaveznog determinatora ponaaju se na dva naina: a) Kada se ljudskom biu kao posesoru pripisuju opa unutranja svojstva i funkcije, za koje se smatra da su periferna, jer su obinom opaanju manje dostupna i tee uoljiva, i tada se podrazumijeva postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora u dubinskoj strukturi iskaza: Ima temperaturu [Ima (povienu) temperaturu]; Ima eer [Ima (povien) eer] i dr. b) Kada se ljudskom biu kao posesoru pripisuju opa unutranja svojstva i funkcije, najee pojedinih dijelova njegovog tijela, za koje se u laikoj svijesti smatra da su centralni, a uz to su po ovjekovom ponaanju oigledni ili relativno lahko uoljivi, i u takvim sluajevima se u dubinskoj strukturi iskaza podrazumijeva i postojanje nekog implicitnog obaveznog detrminatora: Taj ima glas [Taj ima (dobar, lijep, snaan) glas]; Ta ima osmijeh [Ta ima (lijep, prijatan) osmijeh] i sl.

Iskazi, u kojima se nekoj cjelini, najee ljudskom biu kao posesoru, pripisuje njegova neotuiva, inherentna, unaprijed data bioloka, psiholoka, socioloka ili neka druga sutina, ostvaruju se po modelu: POSESOR + PREDIKACIJA (= glagolska kopula jeste) + [IMPLICITNI OBAVEZNI DETERMINATOR] + NEOTUIVA SUTINA Obaveznim determinatorom se upuuje na pozitivnu kvalifikaciju na skali funkcionalnih, etikih, estetskih ili nekih drugih vrijednosti. Npr.: To je ena [To je (dobra, lijepa, vrijedna) ena]; To je pisac [To je (dobar) pisac] i sl.

IV Parcelacija 1. O parcelaciji reenice kao jezikom postupku 13

Parcelacijom se naziva karakteristini postupak u organizovanju jezikog iskaza kojim se drastino naruavaju tradicionalno shvaeni principi konstituisanja reenice. U pitanju je svojevrsno intonaciono i poziciono izdvajanje ( i isticanje) jezike jedinice koja na logikom planu posmatranja iskaza ini koherentnu cjelinu sa smisaonom cjelinom u odnosu na koju se sada intonacijom i pozicijom jeziki autonomizuje. Intonacioni momenat u postupku autonomizovanja jezike jedinice koja se parcelie redovno se ostvaruje njenim stavljanjem u interjunkturnu poziciju (u pisanom jeziku predstavljena intepunkcijskim znakom dvjema takama meu koje se interpolie parcelisani dio jezikog iskaza). Pozicioni moment u postupku autonomizovanja jezike jedinice koja se parcelie redovno se ostvaruje njenim distanciranjem u finalni poloaj, tj. postponovanjem parcelisane jezike jedinice. Parcelaciji su podlone jezike jedinice na nivou lekseme, jezike jedinice na nivo konstrukcije, jezike jedinice na nivou reenice.

Pojava parcelacije u jeziku Crnjanskog istie se: (a) izuzetno velikom frenkventnou u korpusu cjelokupne jezike grae; (b) znaajnim mjestom na skali jezikih sredstava kojima pisac funkcionalno konstituie izraz visokog umjetnikog dometa. U poziciji parcelisanog jezikog konstituenta pojavljuju se: (a) imenica (zamjenica) ili konstrukcija s imenicom (zamjenicom); (b) prilog ili konstrukcija s prilogom kao centrom; (c) pridjev ili konstrukcija s pridjevom kao centrom; (d) zavisna reenica. Parcelacija imenice pokazuje da parcelisanju podlijeu prvenstveno takozvane periferne sintaksike funkcije, posebno oni konstituenti koji u adverbalnoj funkciji u sferi predikata referiu o nekim znaenjskim momentima vezanim za ostvarivanje glagolske radnje predikata, te da subjekatski i predikatski reenini konstituenti po pravilu ne podlijeu procesu parcelisanja (osim u izuzetnim situacijama). Objekatski konstituent se parcelie ukoliko je dio objekatske sekvence. Parcelacijom najee bivaju zahvaene padene konstrukcije sa znaenjem mjesta: genitivne, lokativne i akuzativne. Odgovarajue dativne konstrukcije potpuno izostaju iz parcelisane pozicije. Padene konstrukcije sa znaenjem vremena odnosno mjere vremena neuporedivo su manje uestalosti. Isto vai i za kvalitativne konstrukcije i konstrukcije sa funkcijom sintaksiko-semantike dopune glagola. Poslije konstrukcija s imenicom, u poziciji parcelisanog sintaksikog konstituenta u jeziku Crnjanskog najee se pojavljuje prilog. Najfrenkventniji je prilog za nain, dok je brojem primjera neto manje zastupljen prilog za vrijeme. Rijetka je pojava priloga za mjesto, pa i koliinu, u poziciji parcelisanog sintaksikog konstituenta. Pojava pridjeva u parcelisanoj poziciji najea je u onim situacijama u kojima je ovaj u sferi predikata zastupnik njegovog leksikog jezgra. Ono to pridjev s pogledom na fenomen parcelisanja ini specifinim u odnosu na ostale jezike kategorije jeste prilino dobro primjerima zastupljena

14

mogunost da do parcelacije doe i u situacijama kada se pridjev nae u nekoj od svojih adnominalnih determinativnih funkcija. U jednom broju primjera parcelaciji podlijee i pridjev u funkciji apozitiva. Pojava parcelacije reenice proiruje domen posmatranja sa plana imenikih, prilokih i pridjevskih konstrukcija na plan zavisne reenice i njene funkcije u reeninom kompleksu. Sporadino sreu se parcelisane dopunske, posljedine, uzrone, vremenske i pogodbene reenice. Najfrenkventniji su primjeri sa parcelisanom dopunskom reenicom. Relativna reenica po pravilu se pojavljuje samo uklopljena u parcelisanu sintaksiku strukturu drugog tipa. Pojava parcelacije u adnominalnim konstrukcijama neuporedivo je rjea nego u adverbalnim, pa i same adnominalne konstrukcije u takvim sluajevima u osnovnoj ideji po pravilu upuuju na bazine adverbalne strukture odgovarajueg tipa.

V Naracija 1. O narativnim glagolskim oblicima

Osnovno i najfrenkventnije sredstvo za naraciju jeste prezent imperfektivnih glagola. Ove narativne forme najee se javljaju u nizovima koji su uslovno nazvani imperfektivnim nizovima. Perfektivni prezent se po pravilu ne ostvaruje u nizu, ve ga najee nalazimo u funkciji prekidanja imperfektivnog niza, ime naracija dobiva na dinaminosti i ritmu. Imperfekt se ne javlje na spisku tipino narativnih sredstava. Aorist dolazi u okruenju izmeu segmenata imperfektivnog niza. Radnja izraena njime je ivlja i ekspresivnija od radnje izraene prezentom perfektivnih glagola. Aorist se nalazi i u ekspresivnoj funkciji isticanja naglog, iznenadnog mijenjanja okolnosti. Aorist se po pravilu javlja u treem, a prezent perfektivnih glagola u prvom licu. Uzroci ovoj tendenciji lee u veoj ekspresivnoj moi aorista. Perfekt je najmanje frenkventno i najmanje tipino sredstvo za naraciju. Krnji perfekt dolazi uz perfekt u punom obliku kada je potrebno jo uvijek eksplicitno zadrati signal prolosti, a pri tom s mirnog izlaganja prei na uobiajeno dinamino saopavanje. U ulozi prekidanja imperfektivnog niza javlja se i krnji perfekt. On po pravilu slui za iznoenje nekog naroito impresivnog podatka o situaciji koja se opisuje.

15

2. O aoristu i imperfektu

Autor u pjesmama pjesnika Borislava Radovia uoava odreene jezike osobenosti i ispituje funkcije odreenih sintaksikih postupaka u njima. Za jezik B. Radovia karakteristina je veoma iva prisutnost aorista i imperfekta. U jednoj pjesmi ponavljanjem oblika aorista dobija se u intenzifikaciji dinaminosti kojom se evocira odreena konstelacija dogaanja u prirodi. Ulanavanje aorista vodi uspostavljanju svojevrsnog semantikog ritma u evokaciji procesa. Aorist u sekvenci dobiva funkciju isticanja ive, neposredne sukcesivnosti dogaanja. I imperfekat se moe javiti u nizu. Nizanjem imperfekta u sekvencu sugerie se znaenje trajanja vremena.

3. O pluskvamperfektu

Kao izvor jezike grae za ovo lingvistiko istraivanje posluila je knjiga Miloa Crnjanskog Roman o Londonu. Cilj ovog istraivanja je dokazati da je pluskvamperfekt kategorija koja prua mogunosti za viestuka semantika nijansiranja. U jeziku Crnjanskog utvrena je visoka uestalost javljanja kategorije pluskvamperfekta i to onog njegovog oblika izgraenog od glagola perfektivnog vida a po obrascu Cop (perfekat) + V (I particip). Relativno nisku uestalost javljanja pokazuju primjeri u kojima je pluskvamperfektom evocirana glagolska radnja simultana ili posteriorna prema korelativnoj gl. radnji ili situaciji, dok visoku uestalost pokazuju primjeri u kojima je pluskvamperfektom evocirana glagolska radnja anteriorna prema korelativnoj gl. radnji ili situaciji. U dubinskoj strukturi iskaza sa pluskvamperfektom mogu se rekonstruisati slijedee mogunosti: implicitno odreeno prethoenje (Neposredno prije toga, Davno prije toga / Onda... kada...) i neodreeno prethoenje (Prije toga, Prethodno, U meuvremenu Jednom / Nekad).

4. O potencijalu drugom

16

U ispitivanom jezikom postupku M. Crnjanskog i M. Krlee ovaj glagolski oblik ponaa se kao potencijal za prolost, pokazujui semantiku distinktivnost u odnosu na potencijal I kada je u pitanju temporalno odreivanje predikacije. Potencijal I u savremenom srpskohrvatskom jeziku esto se pojavljuje u ulozi sredstva za naraciju (npr. U takvim prilikama bih obino zastao, zatim bih osmotrio situaciju, i tek nakon toga krenuo bih dalje.). Time ovaj gl. oblik, dakle, u temporalnoj situaciji prolosti gubi potencijalno, a dobiva iterativno znaenje, to, semantiki, otvara prostor za distribuciju potencijala II, kao specijalnog oblika za prolost.

5. O bezlinoj reenici

Na osnovu opisanog materijala moe se konstatovati u jeziku Lj. Nedia velika uestalost reeninih konstrukcija bez sintaksiki ekspliciranog agensa. Nedi se redovno opredjeljuje za bezlinu konstrukciju kada treba sintaksiki eksplicirati uopeni agens. Posmatrane sintaksike strukture pokazuju se izrazito produktivnim, pa se i ostvaruju u raznovrsnim kontekstualnim situacijama sa razliitim interpretacionim mogunostima (pri tom je i visok broj glagola koji se u takve sintaksike situacije distribuiraju oigledan podatak o stepenu produktivnosti sintaksikih obrazaca o kojima je rije). Podatak o visokom stepenu zasienosti Nedievog jezika posmatranim bezagentnim konstrukcijama ide u prilog uvjerenju da strog i hladan, precizan i racionalan, relativno visoko intelektualizovan jezik ukljuuje u spisak svojih relevantnih osobina i reenice s anonimnim agensom kao standardno gramatiko sredstvo osposobljeno za viestruka znaenjska nijansiranja.

17