Metrologia. <ZiIP, sem.

III, 2009/2010>
1. Metrologia zadania, podzia i zastosowanie.
Metrologia, miernictwo, jest to nauka o pomiarach. Obejmuje ona wszystkie teoretyczne i praktyczne problemy zwizane z pomiarami, niezalenie od rodzaju wielkoci mierzonej i dokadnoci pomiarw. Mona wyrnid metrologi: Ogln: obejmujc zagadnienia pomiarw wsplne dla wszystkich zastosowao (np. ukady jednostek miar, waciwoci narzdzi pomiarowych). Stosowan: odnoszc si do okrelonego rodzaju wielkoci mierzonej lub obejmujca pomiary w okrelonych dziedzinach (np. metrologia warsztatowa, metrologia elektryczna). Prawna: zajmuje si zagadnieniami odnoszcymi si do jednostek miar, metod pomiarw i narzdzi pomiarowych z punktu widzenia urzdowo ustalonych wymagao technicznych i prawnych. Teoretyczna: zajmuje si teoretycznymi zagadnieniami pomiarw (np. bdami pomiarw) oraz technikami pomiarw.

Mona rwnie stworzyd podzia metrologii ze wzgldu na rodzaj wielkoci mierzonych, tzn. metrologia dugoci, metrologia czasu itp. Przedmiotem metrologii s jednostki miar oraz etalony (ustalanie i odtwarzanie jednostek miar, ich konserwacja i przetwarzanie), pomiary (metody wykonywania pomiarw, oceny dokadnoci itp.), narzdzia pomiarowe (ich wasnoci i zastosowania) oraz obserwatorzy (ich kwalifikacje w odniesieniu do realizacji okrelonych zadao pomiarowych).
Nazwa metrologia pochodzi z jzyka greckiego, w ktrym znaczy miara", a sowo, nauka". We wspczesnym ujciu metrologi mona okrelid jako nauk o zapewnieniu rodkami technicznymi i organizacyjnymi poprawnoci pomiarw we wszystkich dziedzinach nauki, techniki i gospodarki. Rozwj nauki i techniki jest uwarunkowany napywem rzetelnych i odpowiednio przetworzonych informacji o otaczajcej nas rzeczywistoci. Gwnym rdem obiektywnych informacji o waciwociach zjawisk i cia s wyniki pomiarw. Najbardziej oglnie pomiar mona scharakteryzowad jako ilociowe wyznaczenie na drodze empirycznej jakiej cechy zjawiska, ciaa lub procesu. W naukach przyrodniczych i technicznych pomiary, obok obserwacji i eksperymentu, s gwn metod badawcz. Dziki pomiarom stao si moliwe tumaczenie" wiata przyrody i techniki na jzyk matematyki. W szerszym ujciu z zagadnieniem pomiaru cz si nierozerwalnie dwa pojcia: modelowanie matematyczne i mierzenie. Modelowanie matematyczne polega na odwzorowywaniu cech przedmiotw lub zdarzeo liczbami, a zwizkw midzy tymi cechami zwizkami midzy liczbami. Mierzenie za jest eksperymentem prowadzcym do wyznaczenia liczb modelujcych konkretne cechy przedmiotw i zdarzeo *Jaworski 1979+. Modelowanie matematyczne prowadzi do utworzenia skali pomiarowej, cech za, dla ktrej mona utworzyd skal, nazywa si wielkoci. Opierajc si na takim rozumieniu pomiaru, mona mierzyd rne cechy, np.: mas, ciar, temperatur ciaa przyrzdami pomiarowymi, a take inteligencj i efektywnod dydaktyczn procesu nauczania (uczenia si) za pomoc standardowych testw, czy te twardod materiau wedug skali twardoci Mohsa. W ostatnich trzech przypadkach nie mona utworzyd jednostki miary, bowiem skale tych wielkoci (inteligencji, efektywnoci dydaktycznej, twardoci) maj jedynie charakter porzdkowy. W wszym, klasycznym ujciu wielkod {mierzalna) to waciwod (cecha) zjawiska, ciaa lub substancji, ktr mona wyrnid jakociowo i wyznaczyd ilociowo *Midzynarodowy sownik podstawowych ... 1996+. Wyrnienie jakociowe polega na mniej lub bardziej cisym zdefiniowaniu waciwoci. Wielkod ponadto musi si dad wyrazid ilociowo, co sprowadza si do wyznaczenia wartoci wielkoci, tj. iloczynu liczby i jednostki miary. Zgodnie z takim pojmowaniem wielkoci mierzalnej pomiar polega na wykonaniu czynnoci dowiadczalnych, majcych na celu wyznaczenie wartoci okrelonej wielkoci. Klasyczn definicj pomiaru okrela si czsto inaczej: zmierzyd wielkod to znaczy ustalid jej stosunek do innej wielkoci tego samego rodzaju przyj tej za jednostk miary. Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar SI obejmuje jednostki mieszczce si w klasycznym rozumieniu pomiaru (tabl. 1.1). Termin wielkod" ma w metrologii dwa znaczenia: oglne i okrelone. Wielkod w znaczeniu oglnym dotyczy waciwoci zjawiska, ciaa lub substancji, lecz bez odwoania si do okrelonego przypadku tej waciwoci; wielkoci w tym znaczeniu, ze wzgldu na oglnod, nie mona zmierzyd. Na

przykad: czas, dugod, prdkod liniowa. Wielkod okrelona to przypadek waciwoci konkretnej, ktr mona poznad przez pomiar. Na przykad: rednica waka, masa odwanika, temperatura krzepnicia platyny. Metrologia ma szeroki zakres, obejmuje metrologi ogln, teoretyczn i prawn, a take wiele metrologii stosowanych, jak metrologi dugoci, metrologi czasu, metrologi cinienia i inne, zalene od rodzaju wielkoci mierzonej, oraz takie, ktre s stosowane w okrelonych dziedzinach, np. metrologi techniczn, metrologi wkiennicz, metrologi medyczn.

2. Jednostki miar ukad SI i definicja metra.

Ukad SI: Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar. Ukad SI zawiera: 7 podstawowych jednostek: o metr - m - podstawowa jednostka dugoci, o kilogram - kg - podstawowa jednostka masy, o sekunda - s - podstawowa jednostka czasu, o amper - A - podstawowa jednostka natenia prdu elektrycznego, o kelwin - K - podstawowa jednostka temperatury, o mol - mol - podstawowa jednostka licznoci materii, o kandela - cd - podstawowa jednostka wiatoci, natenia wiata, 2 jednostki uzupeniajce: o radian - rad - jednostka miary kta paskiego, o steradian - sr - jednostka miary kta bryowego, jednostki pochodne, spjne z jednostkami podstawowymi i uzupeniajcymi, przedrostki SI.

METR: oznaczenie m, jest to odlegod, jak pokonuje wiato w prni w czasie 1/299 792 458 s.
Wprowadzenie w 1960 r. Midzynarodowego Ukadu Jednostek Miar *Malinowski 2000+ oraz w latach dziewiddziesitych XX wieku ujednoliconych metod obliczania i wyraania niepewnoci pomiaru ma ogromne znaczenie w interpretacji i porwnywaniu wynikw pomiarw w skali wiatowej *Wyraanie niepewnoci pomiaru. Przewodnik 1999+. Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar zosta przyjty na XI Generalnej Konferencji Miar w 1960 r. Zamiast penej nazwy uywa si take skrtu SI pochodzcego od sw Systeme International d'Unites. Od pocztku, z zaoenia, ukad nie by tworem skooczonym, ktrego nie mona poprawiad; dlatego uchwaami kolejnych GKM by modyfikowany i uzupeniany. Rwnie w przyszoci nastpne GKM mog go udoskonalad i wczad nowe elementy. Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar SI stanowi odbicie matematycznoci wiata przyrody. Jednostki miar SI zostay uporzdkowane pod wzgldem formalnym i ich matematyczna struktura ma postad iloczynw potg jednostek podstawowych ze wspczynnikami proporcjonalnoci rwnymi jednoci (spjnod ukadu). Dziki konsekwentnemu przestrzeganiu zasady spjnoci, kadej wielkoci jest przyporzdkowana jedna, jednoznacznie okrelona jednostka miary. Ukad skada si z (tabl. 1.1): 1) 7 jednostek podstawowych, 2) jednostek pochodnych bdcych kombinacjami w postaci iloczynw potgowych tworzonych w oparciu o rwnania definicyjne (wielkociowe) jednostek podstawowych i dwch pochodnych bezwymiarowych (radiana i steradiana); 21 wybranym jednostkom pochodnym, w tym take dwm bezwymiarowym, nadano nazwy i oznaczenia specjalne (np. wat W, lumen lm, radian rad). Na XVII Generalnej Konferencji Miar w 1983 r. zostaa uchwalona obecnie obowizujca (pita) definicja metra: metr jest to dugo drogi przebytej w prni przez wiato w czasie 1/299 792 458 s (sekundy). Metr powinien byd realizowany jedn z trzech metod za pomoc: 1) drogi l, ktr przebywa w prni paska fala elektromagnetyczna w czasie t; mierzy si czas t, drog za oblicza ze zwizku = c0 t , gdzie prdkod wiata w prni c0 = 299 792 458 m/s, 2) dugoci w prni paskiej fali elektromagnetycznej o czstotliwoci /; mierzy si czstotliwod /, natomiast dugod fali oblicza ze zwizku = c0 // , gdzie prdkod wiata w prni c0 = 299 792 458 m/s, 3) jednego z promieniowao z listy rekomendowanej przez Comite International des Poids et Mesures (CIPM), ktrego ustalona dugod fali w prni i usta lona czstotliwod moe byd w praktyce uyta z podan w dokumencie niepewnoci standardow (tabl. 1.2) *Quinn 1999+.

3. Bdy pomiarw rodzaje i definicje.

Pomiar: jest zespoem czynnoci dowiadczalnych majcych na celu okrelenie wartoci wielkoci mierzonej. Przetwornik: wyodrbniony zesp elementw sucych do przetwarzania z okrelon dokadnoci i wedug okrelonego prawa innej wielkoci mierzonej na wartod innej wielkoci lub inn wartod tej samej wielkoci. Bd pomiaru: niezgodnod wyniku pomiaru z wartoci wielkoci mierzonej. Wynik pomiaru: wartod otrzymana przez odczytanie z przyrzdu pomiarowego, bez wprowadzenia poprawek i wyznaczania niepewnoci pomiaru wynik taki nazywa si surowym wynikiem pomiaru. Rodzaje bdw (wg prawdopodobieostwa si ich pojawienia): 1. Przypadkowe (poprzez trudno uchwytne czynniki, wystpujce w sposb przypadkowy) 2. Systematyczne (nieznane i znane), (przez cile okrelone czynniki, regularn powtarzalnod, wartod mona ustalid dowiadczalnie lub analitycznie) 3. Grube (omyki, nieuwaga czynnik ludzki). Bd pomiaru to suma wszystkich wyej wymienionych bdw. Wynik surowy wynik pomiaru przed usuniciem bdu systematycznego. Wynik poprawiony - jest wynikiem, z ktrego wyeliminowano bd systematyczny.
Bd systematyczny przy wielokrotnym powtarzaniu pomiarw tej samej wielkoci okrelonej, w warunkach powtarzalnoci, jest stay. Bd systematyczny mona opisad te inaczej: jest rwny bdowi pomiaru minus bd przypadkowy. Wedug *Midzynarodowy sownik ... 1996+ bd systematyczny jest rnic, midzy redni z nieskooczonej liczby wynikw pomiarw tej samej wielkoci mierzonej, wykonanych w warunkach powtarzalnoci, a wartoci prawdziw wielkoci mierzonej. Warunki powtarzalnoci zachodz, gdy: pomiary wykonuje si t sam metod pomiarow, pomiary wykonuje si tym samym przyrzdem pomiarowym, pomiary wykonuje ten sam obserwator (pomiarowiec, operator), pomiary wykonuje si w tym samym miejscu, podczas pomiarw panuj stae warunki uytkowania (np. temperatura), pomiary s powtarzane w krtkim przedziale czasu. Sposb usuwania bdw systematycznych, polegajcy na likwidacji rda bdu, sprowadza si do zredukowania do zera lub maksymalnego ograniczenia przyczyny bdu. Oto przykady likwidacji lub ograniczenia przyczyn bdw systematycznych w pomiarach dugoci *Obalski 1966]: wprowadzenie klimatyzacji pomieszczenia laboratoryjnego w celu unik nicia bdw temperaturowych, zredukowanie do zera lub ograniczenie naciskw pomiarowych (w po miarach metod stykow), aby uniknd odksztaceo sprystych, stosowanie odpowiednich rozwizao konstrukcyjnych przyrzdw pomia rowych (np. zapewnienie staego nacisku pomiarowego, niezalenie od pooenia koocwki pomiarowej, korzystne przy pomiarach metod rnicow z uyciem wzorca). Bd systematyczny temperaturowy. Temperatura jest wielkoci, ktra w pomiarach przemysowych dugoci ma wyjtkowo duy wpyw na dokadnod pomiarw. Jako temperatur odniesienia przyjmuje si 20C i wyniki pomiarw powinny byd podawane dla przedmiotw o takiej temperaturze. Zmiany temperatury przyrzdu pomiarowego i mierzonego przedmiotu s powodowane przenoszeniem ciepa, ktre nastpuje przez przewodzenie, konwekcj lub promieniowanie. Bdy przypadkowe przy wielokrotnym powtarzaniu pomiarw, w warunkach powtarzalnoci, zmieniaj si w sposb nieprzewidziany, zarwno co do wartoci bezwzgldnej, jak i co do znaku. Jest to zatem ta skadowa bdu pomiaru, ktra podczas wielu pomiarw tej samej wartoci wielkoci zmienia si w sposb nieprzewidziany. Bdy przypadkowe powstaj

w wyniku sumowania si wielu bardzo drobnych bdw o zmieniajcych si znakach i wartociach w poszczeglnych pomiarach. Ponadto mona przyjd zaoenia, e: bdy dodatnie i ujemne s rwnie prawdopodobne (symetria), prawdopodobieostwo popenienia bdu maego jest wiksze od prawdopodobieostwa popenienia bdu duego (koncentracja). Z tych powodw przyjmuje si, e bdy przypadkowe maj rozkad normalny i wykorzystuje si ca teori zwizan z tym rozkadem. Bd przypadkowy definiuje si *Midzynarodowy sownik ... 1996+ jako rnic midzy wynikiem pomiaru a redni z nieskooczonej liczby pomiarw tej samej wielkoci mierzonej, wykonanych w warunkach powtarzalnoci. Jak wiadomo, moliwe jest wykonanie tylko skooczonej liczby pomiarw, mona wic dokonad jedynie oszacowania bdu przypadkowego. Najczciej jako oszacowanie bdu przypadkowego przyjmuje si odchylenie standardowe eksperymentalne (1.19). Przyczyn bdu nadmiernego moe byd niewaciwe zastosowanie przyrzdu pomiarowego, mylne odczytanie wskazania, bd obliczeniowy, uycie uszkodzonego przyrzdu itp. Bdy nadmierne s znacznie wiksze od popenianych bdw przypadkowych. Za kryterium rozstrzygajce o uznaniu bdu za nadmierny uwaa si przekroczenie przez bd pomiaru wartoci 4s. Wynik pomiaru powinien byd podany cznie z niepewnoci pomiaru. Z surowego wyniku pomiaru naley usund bdy systematyczne. Niepewnod pomiaru podaje si zjedna lub z dwiema cyframi znaczcymi, wartod wyniku za zaokrgla do tego samego miejsca co niepewnod pomiaru.

4. Metody pomiarw i ich bdy.

Metody pomiarw: o o o Metoda bezporednia Metoda porednia Metoda zoona

Rodzaje pomiarw: o o o Pomiary niedokadne Pomiary dokadne Pomiary zbyteczne

5. Klasyfikacja narzdzi pomiarowych. / 7. Wzorce dugoci/miar.

Narzdzia pomiarowe: 1. Wzorce miar (odtwarzajce wartoci wielkoci, powinny one posiadad nastpujce cechy: niezmiennod w czasie, atwod stosowania, atwod odtwarzania, najwiksz dokadnod). 2. Przyrzdy pomiarowe (przetwarzaj wielkod mierzon) Przyrzdy suwmiarkowe (suwmiarki, gbokociomierze, wysokociomierze) Przyrzdy mikrometryczne (mikrometry, gbokociomierze, mikromierze do gwintw) Pasametry (transametry), do bdw pomiarw rednicwki (do rednicy otworw) Ktomierze, do pomiarw ktw i bdw ksztatu Przyrzdy czujnikowe Pytki wzorcowe (stalowe i ceramiczne) 3. Przybory (pomoce przy mierzeniu, nie stanowi wielkoci mierzonych).

W Prawie o miarach oraz pracy *Midzynarodowy sownik podstawowych i oglnych terminw metrologii, 1996+ termin przyrzdy pomiarowe" obejmuje wszystkie urzdzenia techniczne przeznaczone do wykonywania pomiarw. W dotychczasowej praktyce metrologicznej oraz normie [PN-71/N-02050+ ter min narzdzia pomiarowe" stosowano w znaczeniu nadrzdnym, obejmujcym przyrzdy pomiarowe" i wzorce miar". Wzorzec miary jest to urzdzenie przeznaczone do odtwarzania, praktycznie niezmiennie podczas jego uycia, jednej lub wicej znanych wartoci danej wielkoci. W pomiarach dugoci i kta rozrnia si: wzorce miar kreskowe, np. przymiar kreskowy, wzorzec szklany wbudowany w dugociomierz uniwersalny, wzorce miar koocowo-kreskowe, np. przymiar kreskowy, ktry odtwarza wartod dugoci od grani pocztkowej do odpowiedniej kreski podziaki, wzorce miar inkrementalne, wzorce miar kodowe, majce naniesiony na linia lub tarcz kod w postaci kombinacji figur geometrycznych, wzorce miar koocowe, np. pytka wzorcowa, waeczek pomiarowy, ktownik krawdziowy, wzorce miar falowe, np. dugod fal wietlnych kryptonu, helu lub lasera He-Ne. Sprawdziany s to urzdzenia techniczne przeznaczone do cile okrelonych zadao; su do stwierdzenia, czy badany wymiar jest zawarty midzy wymiarami granicznymi, tj. dolnym i grnym (np. sprawdzian szczkowy dwugraniczny do wakw), mog te suyd do sprawdzania ksztatw elementw (np. szablony ukw) lub elementw o zoonej postaci geometrycznej (np. sprawdziany do gwintw). Oprcz przyrzdw pomiarowych i wzorcw miar w pomiarach stosuje si urzdzenia pomocnicze. Su one do stworzenia odpowiednich warunkw przy pomiarze, uatwienia wykonywania czynnoci pomiarowych oraz do zwikszenia czuoci lub zakresu pomiarowego przyrzdu. Przykadem urzdzeo pomocniczych s przybory pomocnicze do pytek wzorcowych, umoliwiajce m.in. zamian wymiaru zewntrznego stosu pytek na wymiar wewntrzny, zbudowanie sprawdzianu" do otworw, wzorca kreskowego, cyrkla traserskiego itp. Inne przykady urzdzeo pomocniczych to pyta pomiarowa, linia krawdziowy, linia sinusowy, wieszak do waeczkw przy pomiarze rednic podziaowych gwintw, lupa do odczytywania wskazao, kolumna z uchwytem czujnika, pryzma. Wzorcem jednostki miary lub etalonem nazywa si wzorzec miary, przyrzd pomiarowy, materia odniesienia lub ukad pomiarowy przeznaczony do zdefiniowania, zrealizowania, zachowania lub odtwarzania jednostki miary albo jednej lub kilku ustalonych wartoci pewnej wielkoci i sucy jako odniesienie (np. pytka wzorcowa klasy K). Przyrzdy pomiarowe pomocnicze su do pomiarw wielkoci wpywajcych, tj. wielkoci nie bdcych celem pomiaru, lecz majcych wpyw na wartod wielkoci mierzonej lub wskazania przyrzdu pomiarowego (np. termometr kontaktowy do pomiaru temperatury mierzonego przedmiotu, poziomnica wbudowana w przyrzd pomiarowy suca do waciwego ustawienia przyrzdu).

6. Waciwoci metrologiczne narzdzi pomiarowych.

Waciwo metrologiczna przyrzdu pomiarowego jest to cecha przyrzdu pomiarowego charakteryzujca ten przyrzd i mogca mie wpyw na wyniki i bdy pomiaru. Charakterystyka metrologiczna przyrzdu pomiarowego jest to reprezentacja matematyczna waciwoci metrologicznych okrelonego przyrzdu pomiarowego w formie wartoci liczbowej, wykresu lub tablicy. >c Przykady charakterystyk: bd powtarzalnoci wskaza przyrzdu pomiarowego, bd poprawnoci przyrzdu pomiarowego, wykres zalenoci sygnau pomiarowego wyjciowego od sygnau wejciowego przyrzdu pomiarowego w okrelonych warunkach. Charakterystyka dynamiczna przyrzdu pomiarowego charakterystyka waciwoci metrologicznych przyrzdu pomiarowego w jego stanie nieustalonym i na og zmieniajca si w czasie. Warunki uytkowania s to warunki (robocze) okrelajce zakres wartoci wielkoci mierzonej i wielkoci wpywajcych oraz inne wane wymagania, dla ktrych charakterystyki metrologiczne przyrzdu pomiarowego znajduj si w okrelonych granicach. Warunki uytkowania okrelaj wartoci ustalone dla wielkoci mierzonej i dla wielkoci wpywajcych. Warunki odniesienia (warunki normalne) (ang. reference conditions) warunki uytkowania przyrzdu pomiarowego ustalone przepisami dla sprawdzania przyrzdu pomiarowego lub dla zapewnienia wiarygodnoci porwnania wynikw pomiarw. Warunki odniesienia okrela si przez wartoci odniesienia lub zakresy odniesienia dla wielkoci wpywajcych. Przykadowo w pomiarach dugoci metod podstawow (przez porwnanie z wzorcowymi dugociami fal wietlnych) przyjmuje si nastpujce warunki odniesienia: temperatura 293,15 K, cinienie atmosferyczne 101 325 Pa, cinienie pary wodnej w powietrzu 1334 Pa. Warunki graniczne s to warunki, w ktrych przyrzd pomiarowy nie ulegnie uszkodzeniu i nie ulegn zmianie jego charakterystyki metrologiczne ustalone dla warunkw uytkowania. Warunki graniczne mog by rne dla magazynowania, transportu i uytkowania. Wartoci graniczne wartoci wielkoci mierzonej i wielkoci wpywajcych, okrelone przez warunki graniczne. Zakresem pomiarowym (ang. measuring range) przyrzdu pomiarowego jest zakres wartoci wielkoci, ktrych pomiar moe by dokonany z bdem zawartym w okrelonych granicach. Na przykad zakresy pomiarowe mikrometrw do wymiarw zewntrznych wynosz: 0-25 mm, 25-50 mm, 50-75 mm itd. Granica grna zakresu pomiarowego warto najwiksza zakresu pomiarowego. Granica dolna zakresu pomiarowego warto najmniejsza zakresu pomiarowego. Podziaka (ang. scale) przyrzdu pomiarowego jest uporzdkowanym zbiorem wskazw kresek lub innych znakw naniesionych na podzielni urzdzenia wskazujcego. Zakres podziaki jest to przedzia zawarty midzy skrajnymi wskazami podziaki, odpowiadajcymi dolnej i grnej granicy zakresu wskaza. Na przykad zakres podziaki czujnika MOP 1/100 wynosi 200 . (100 ). Przedzia midzy dwoma dowolnymi ssiednimi wskazami podziaki nosi nazw dziaki elementarnej (ang. scale division). Dugo dziaki elementarnej Le jest dugoci odcinka lub uku linii podstawowej podziaki midzy osiami dwch ssiednich wskazw (rys. 3.2). Linia podstawowa podziaki jest to linia (zaznaczona lub nie), ktra przechodzi przez rodki najkrtszych kresek podziaki kreskowej. Warto dziaki elementarnej We (ang. scale interval) jest wartoci wielkoci mierzonej odpowiadajc dziace elementarnej. Urzdzenie wskazujce jest to zesp elementw przyrzdu pomiarowego wskazujcy warto wielkoci mierzonej w postaci analogowej lub cyfrowej. Warto dziaki elementarnej jest terminem dotyczcym urzdzenia wskazujcego analogowego (np. w czujniku MOP 1/100 warto We = 1 ). Rozdzielczo (urzdzenia wskazujcego) (ang. resolution) jest to najwiksza rnica wskaza urzdzenia wskazujcego, ktra moe by zauwaona w wyrany sposb. Dla urzdzenia wskazujcego cyfrowego jest to rnica wskaza odpowiadajca zmianie o jednostk najmniej znaczcej cyfry. Na przykad rozdzielczo mikroskopu pomiarowego ZKM 01-250 C wynosi 0,1 . Pojcie rozdzielczoci stosuje si rwnie do urzdzenia rejestrujcego. Charakterystyka przetworzenia jest to zaleno sygnau wyjciowego od wejciowego w warunkach okrelonych. Charakterystyka przetworzenia moe by teoretyczna lub dowiadczalna i jest wyraana w postaci rwnania algebraicznego, tablicy lub wykresu, wzgldnie odpowiedniego programu komputerowego. */- Czuo (przyrzdu pomiarowego) (ang. sensivity) jest to stosunek przyrostu sygnau wyjciowego przyrzdu pomiarowego do przyrostu odpowiedniego sygnau wejciowego. W przyrzdach pomiarowych zaopatrzonych w podziak kreskow czuo mona obliczy jako stosunek dugoci dziaki elementarnej do jej wartoci. W przyrzdach do pomiaru

dugoci i kta czuo czsto nazywa si przeoeniem. Dla niektrych przyrzdw (np. czujnikw elektrostykowych) wan cech metrologiczn jest pobudliwo przyrzdu pomiarowego, bdca zdolnoci do reagowania na mae zmiany wartoci wielkoci mierzonej (sygnau wejciowego). Bdem granicznym pobudliwoci jest najwiksza zmiana wartoci wielkoci mierzonej nie wywoujca dostrzegalnej zmiany wskazania w okrelonych warunkach pomiaru. Progiem pobudliwoci (ang. discrimination) okrela si najwiksz zmian wartoci wielkoci mierzonej (sygnau wejciowego), nie wywoujc dostrzegalnej zmiany wskazania przyrzdu pomiarowego (sygnau wyjciowego) w okrelonych warunkach pomiaru, gdy zmiana wartoci wielkoci mierzonej (sygnau wejciowego) jest powolna i monotoniczna. Dokadno przyrzdu pomiarowego (ang. accuracy of measuring instrument) jest to zdolno przyrzdu pomiarowego do dawania wskaza bliskich wartoci prawdziwej (rzeczywistej) wielkoci mierzonej. Bd {wskazania) przyrzdu pomiarowego (ang. error of indication of a measuring instrument) jest to skadowa bdu pomiaru, pochodzca od przyrzdu pomiarowego uytego do wykonania pomiaru. Przy porwnywaniu przyrzdu z wzorcem odniesienia bd (wskazania) przyrzdu pomiarowego jest to wskazanie przyrzdu minus warto prawdziwa odpowiedniej wielkoci wejciowej. Warto prawdziwa (rzeczywista) nie moe by okrelona, w praktyce wic wykorzystuje si warto umownie prawdziw. Bdem zera (ang. zero error) nazywa si bd przyrzdu pomiarowego w punkcie kontrolnym dla wartoci wielkoci mierzonej rwnej zeru. Poprawno (przyrzdu pomiarowego) (ang. freedom from bias) jest to waciwo przyrzdu pomiarowego polegajca na tym, e jego wskazania s pozbawione bdu systematycznego. Wskazania przyrzdu pomiarowego mog by obarczone rnymi bdami systematycznymi, konsekwencj czego jest tzw. bd poprawnoci. Warto tego bdu jest wypadkow sum algebraiczn wszystkich bdw systematycznych danego przyrzdu pomiarowego w okrelonych warunkach uytkowania. Jest to wic skadowa systematyczna bdu przyrzdu pomiarowego. Bdy graniczne dopuszczalne poprawnoci s okrelone dla przyrzdw pomiarowych przez przepisy legalizacyjne. Poprawka na poprawno moe by wyznaczona dla wzorca miary lub przyrzdu pomiarowego. Znajomo poprawek umoliwia likwidacj wpywu bdw systematycznych na wynik pomiaru. Poprawka jest rwna bdowi wskazania wzorca lub przyrzdu pomiarowego ze znakiem przeciwnym. Powtarzalno (ang. repeatability) przyrzdu pomiarowego jest to waciwo przyrzdu pomiarowego do dawania zblionych do siebie wskaza w serii pomiarw tej samej wartoci wielkoci mierzonej. Jako wskanik powtarzalnoci przyjmuje si na og odchylenie standardowe eksperymentalne pojedynczego wskazania w serii wskaza przyrzdu pomiarowego, obliczane wg wzoru (1.19). Bdy graniczne powtarzalnoci okrelaj praktycznie najwikszy rozrzut wskaza przyrzdu pomiarowego. S to bdy e! = +k s; e2 = -k s (3.2) dla ktrych prawdopodobiestwo ich nieprzekroczenia przy normalnym rozkadzie bdw zaley od przyjtej wartoci wspczynnika k. Przy dostatecznie duej liczbie pomiarw przyjmuje si na og k = 2, co odpowiada prawdopodobiestwu = 0,95, e w serii pomiarw nie zostan przekroczone bdy graniczne powtarzalnoci ei = + 2s i e2 = - 2s. Zakres rozrzutu wskaza przyrzdu pomiarowego wskanik rozrzutu wskaza r przyrzdu pomiarowego wyraony rnic midzy najwikszym xmax i najmniejszym xmjn spord wskaza danej serii pomiarw tej samej wartoci wielkoci mierzonej(3.1)r - XmaX Xmin Histereza jest to waciwo przyrzdu pomiarowego polegajca na tym, e sygna wyjciowy w odpowiedzi na dany sygna wejciowy zaley od kolejnoci poprzednich sygnaw wejciowych. Bd histerezy okrela rnica wskaza przyrzdu pomiarowego, gdy t sam warto wielkoci mierzonej osiga si raz przy zwikszaniu wartoci wielkoci mierzonej, drugi raz przy jej zmniejszaniu. Bd ten wystpuje np. w czujnikach zbatych, ktrych wskazania s rne, gdy t sam warto wielkoci mierzonej osiga si przez przesuw trzpienia pomiarowego w dwch przeciwnych kierunkach. Przyczyn bdw s w tym przypadku luzy zwrotne w mechanizmie czujnika. Bdy graniczne dopuszczalne (przyrzdu pomiarowego) s to wartoci skrajne bdu, dopuszczone przez warunki techniczne lub wymagania, dotyczce danego przyrzdu pomiarowego. Na ich oznaczenie stosuje si zapis MPE maximum permissible errors (of a measuring instrument). Dokadnociowe wasnoci przyrzdw pomiarowych oraz wzorcw miar wyraa si czsto za pomoc klas dokadnoci. Do okrelonej klasy dokadnoci nale przyrzdy pomiarowe, ktre speniaj pewne wymagania metrologiczne dotyczce utrzymania bdw w odpowiednich granicach. Klasa dokadnoci jest zwykle oznaczona przez liczb lub symbol, zwane znakiem klasy. Stao, stabilno (przyrzdu pomiarowego) (ang. stability) jest to zdolno przyrzdu pomiarowego do utrzymania niezmiennoci jego charakterystyk metrologicznych. Stabilno jest zwykle rozpatrywana w odniesieniu do czasu, za gdy jest odniesiona do innej wielkoci, wwczas koniecznie naley to wyranie zaznaczy.

Strefa martwa (ang. dead band) jest to najwikszy przedzia, wewntrz ktrego mona zmienia sygna wejciowy w obu kierunkach, nie wywoujc zmiany odpowiedzi przyrzdu pomiarowego. Transparencja zdolno przyrzdu pomiarowego do nieoddziaywania na warto wielkoci mierzonej. Pezanie (dryft) (ang. drift) powolna zmiana w czasie charakterystyki metrologicznej przyrzdu pomiarowego. Czas odpowiedzi (ang. response time) przedzia czasu zawarty midzy chwil, gdy sygna wejciowy ulega okrelonej skokowej zmianie i chwil, od ktrej sygna wyjciowy osiga warto kocow sta w okrelonych granicach. Bd opnienia bd przyrzdu pomiarowego spowodowany przez opnienie sygnau wyjciowego przyrzdu pomiarowego wzgldem zmiennego sygnau wejciowego. Bd bezwadnociowy bd przyrzdu pomiarowego spowodowany bezwadnoci (mechaniczn, ciepln lub inn) jego elementw. Bd niecigoci wskazania (bd przetwarzania cyfrowego) bd spowodowany przeksztaceniem na wyjciu sygnau analogowego w sygna dyskretny (niecigy). Krzywa bdw przyrzdu pomiarowego krzywa przedstawiajca bdy przyrzdu pomiarowego w funkcji wielkoci mierzonej lub w funkcji innej wielkoci majcej wpyw na te bdy.

8. Hierarchia wzorcw.
0. ETANOL PIERWOTNY; jest to etalon o najwyszych waciwociach metrologicznych odnoszcych si do okrelonej wielkoci. Etalonu tego nigdy nie uywa si do pomiarw. 1. Etanol odniesienia; jest to etalon, z ktrym porwnuje si etalony o mniejszej dokadnoci. 2. Etanol odniesienia i kontrolny; jest to etalon wywzorcowany przez porwnanie z etalonem odniesienia i sucy do sprawdzania narzdzi pomiarowych uytkowych o mniejszej dokadnoci. 3. Etanol odniesienia i kontrolny i robocze wzorce miar 4. Robocze wzorce miar. Wzorce miar dugoci s urzdzeniami odtwarzajcymi praktycznie niezmiennie jedn lub wicej znanych wartoci dugoci. Wzorce miar dugoci dzieli si na: kreskowe, kocowo-kreskowe, - inkrementalne, kodowe, kocowe, falowe. Wzorce kreskowe s na og wzorcami wielowymiarowymi i odtwarzaj wartoci dugoci wzajemnymi odlegociami kresek, naniesionych z reguy na paskiej powierzchni wzorca. Gdy wartoci dugoci s odtwarzane od grani pocztkowej do kresek wzorca, wzorzec nazywa si kocowo-kreskowym. Wzorce inkrementalne s pewn odmian wzorcw kreskowych. Wzorce te charakteryzuj si, naniesionymi na szklane lub metalowe liniay, strefami (pasmami) na przemian aktywnymi i pasywnymi. Warto przesunicia wzorca wzgldem przetwornika jest okrelana przez sumowanie lub odejmowanie sygnaw (jednostek). Wzorce kodowe s utworzone z kombinacji figur geometrycznych. Podobnie jak we wzorcach inkrementalnych, wystpuj tu segmenty (strefy) aktywne i pasywne. Kademu pooeniu wzorca wzgldem przetwornika odpowiada jedna (bezwzgldna) warto. Wzorce kocowe nale do jednomiarowych wzorcw miar, odtwarzaj

bowiem jedn warto dugoci. S one materialnymi bryami. Odtwarzan wartoci dugoci jest odlego dwch wzajemnie rwnolegych paszczyzn lub krawdzi, wzgldnie odlego dwch punktw. Powszechnie stosowane w metrologii wielkoci geometrycznych wzorce kocowe to pytki wzorcowe, waeczki pomiarowe, kulki pomiarowe, szczelinomierze oraz wzorce nastawcze (do mikrometrw, rednicwek itp.). Wzorce falowe odtwarzaj wartoci dugoci przez czci lub wielokrotnoci dugoci fal promieniowania elektromagnetycznego, emitowanego przez lasery lub lampy spektralne.