Wykład 1

Założenie 2εi >0 jest podstawowym postulatem metrologii, a zasadniczym powodem jego
wprowadzenia jest niedoskonałość narzędzi stosowanych w procesie pomiarowym
Jednostki miary i wzorce
Wzorce
- niezmienne w czasie
- porównywalne
- proste w stosowaniu
- proste do odtworzenia
- dokładne

Wzorce jednostek miar

Wzorzec miary to narzędzie pomiarowe służące do odtwarzania jednostki miary z określoną
niedokładnością (niepewnością).
Wzorce jednostek miar powinny spełniać następujące warunki:
- niezmienność w czasie
- łatwość porównywania
- łatwość odtwarzania
- relatywnie duża dokładność
Gdyby warunek niezmienności w czasie był całkowicie spełniony, to wartość miary wzorca byłaby
równa:
w=A=const
Wiemy jednak że w rzeczywistości wielkości niezmienne w czasie nie występują i dlatego mamy
do czynienia z wielkościami o prawie stałej wartości określonymi równaniem:
x=A+f(t)
W którym A=const, natomiast f(t) jest bliżej nieokreśloną funkcją czasu.
Doświadczalnie można udowodnić, że w określonych warunkach i określonym przedziale czasu,
jest spełniona nierówność.
|f(t)|max<=Δw
Wielkość x możemy więc uznać za wzorzec o wartości:
x = A +- Δw
Miara wzorca zawiera zatem dwa składniki:
A – składnik o stałej wartości tj. Nominalna miara wzorca,
Δw >= |f(t)|max – składnik, który zmienia swoją wartość w czasie, z tym że wartość Δw jest
nam znana, tj. Niedokładność miary wzorca.
Ponadto parametrami wzorca są:
- okres zachowania niedokładności miary wzorca
- warunku użytkowania i przechowywania wzorca, w których miara i niedokładność są
zachowane.
Każdy egzemplarz wzorca jest podawany odpowiednim badaniom przez dłuższy czas (już po
stwierdzeniu, że dana wielkość charakteryzująca zjawisko nadaje się na wzorzec miary), aby
wyznaczyć jego parametry, tj jego miarę i niedokładność. Ponadto w czasie użytkowania wzorca
dokonuje się okresowego (zgodnie z przepisami) sprawdzania miary wzorca.
Obecnie wzorce wartości niektórych wielkości są odtwarzane na podstawie zjawisk kwantowych.
Hierarchia wzorców
Przy wykorzystaniu rozmaitych zjawisk tworzy się wzorce poszczególnych wielkości fizycznych,
np. częstotliwości, napięcia, rezystancji, pojemności elektrycznej, ciśnienia itp. Odniesieniem dla
ustalenia nominalnej miary tych wielkości są wzorce podstawowe, tzn. wzorce miar wielkości
podstawowych. Wśród wzorców danej wielkości jeden z nich ma najwyższą dokładność. Wzorzec
ten staje się wzorcem pierwotnym danej wielkości i stanowi podstawę odniesienia dla pozostałych
wzorców tej wielkości. Wzorce, których wielkości zostały ustalone przez porównanie z wzorcem
pierwotnym nazywamy wzorcami wtórnymi. Ich dokładność jest mniejsza niż dokładność wzorca
pierwotnego, ponieważ do niedokładności wzorca pierwotnego dodaje się błąd występujący w
procesie porównania.

Kwantowy trójkąt metrologiczny dla

wielkości elektrycznych
 Mierniki analogowe

Schemat blokowy miernika analogowego

 Mierniki magnetoelektryczne

Ilustracja budowy ustroju ( mechanizmu) magnetoelektrycznego

Schemat układu prostowniczego do współpracy z ustrojem magnetoelektrycznym.

Zależność na odchylenie organu ruchomego:
Czułość miernika (wrażliwość względem wielkości wejściowej:

Schemat przetwornika wartości skutecznej napięcia z termicznym sprzężeniem zwrotnym.

 Miernik elektromagnetyczny

Schemat budowy ustroju elektromagnetycznego

 Miernik elektrostatyczny

Schemat budowy ustroju elektrostatycznego

Ilustracja zasady działania ustroju elektrodynamicznego

 Miernik ferrodynamiczny

Schemat konstrukcji ustroju ferrodynamicznego

Schemat elektryczny waromierza elektrodynamicznego ( w układzie Hummla)

 Licznik energii elektrycznej

Schemat funkcjonalny indukcyjnego licznika energii elektrycznej

 Błędy i niepewności pomiaru
Wykonując pomiary popełniamy zawsze pewne błędy, których wartości, w celu uzyskania
poprawnych wyników pomiarów, należy zawsze możliwie dokładnie określić.
Przyjmijmy, że istnieje rzeczywista wartość wielkości mierzonej, równa X0, którą nazywamy
wartością prawdziwa.
W wyniku pomiaru otrzymujemy wartość zmierzona wielkości mierzonej, równą X^. Wartość ta jest
niekompletnym wynikiem pomiaru, ponieważ nie zawiera informacji ilościowej o tym,na ile
wartość zmierzona jest rozbieżna w stosunku do wartości prawdziwej X0.
X0 - wartość prawdziwa wielkości mierzonej
X^ - wartość zmierzona wielkości mierzonej
Występowanie tej rozbieżności jest nieodłączną właściwością pomiarów, ponieważ pomiar jest
zawsze niedokładny. Dlatego konieczne jest określenie ilościowej informacji o rozbieżności tj.
podanie miary niedokładności wartości zmierzonej X^. Wartość X^ nazywa się estymatorem
wartości prawdziwej, natomiast miara tego przybliżenia nazywana jest miara niedokładności
pomiaru.
Jako kompletny wynik pomiaru należy zawsze podawać wartość zmierzoną oraz miarę
niedokładności pomiaru, czyt miarę rozbieżności pomiędzy wartością zmierzoną a wartością
prawdziwa wielkości mierzonej.
Wartość prawdziwa jest rozumiana jako ta wartość wielkości mierzonej, która w stopniu
doskonałym oddaje liczbowo miarę pewnej wielkości fizycznej mierzonego obiektu, co odpowiada
sytuacji gdy X0 = X^
Jednakże taka równość z zasady nie zachodzi, a nawet gdyby tak się zdarzyło, to nie można tego
stwierdzić, gdyż wartość prawdziwa wielkości mierzonej nie jest nam znana.
Wykorzystując pojęcie wartości prawdziwej można zdefiniować pojęcie błąd prawdziwy. Błąd
prawdziwy określa się jako różnica między wartością zmierzoną X^, a wartością prawdziwą
wielkości mierzonej:
Δ X^=X^-X0
Wartość prawdziwa jest i pozostanie nieznana i nierozpoznawalna, a więc również błąd prawdziwy
pomiaru zawsze będzie nieznany, co do wartości. Jednakże, dzięki pojęciu błąd prawdziwy, można
zdefiniować ważne i użyteczne pojęcie, tzw. błąd graniczny.
Błąd graniczny można określać dwojako, zależnie od przyjętego modelu źródeł niedokładności
pomiaru, dlatego należy scharakteryzować zmienność błędów prawdziwych pomiaru tej samej
wartości wielkości mierzonej przy kolejnym powtarzaniu doświadczenia pomiarowego.
W klasyczne teorii błędu przyjmuje się, że błąd prawdziwy ma dwie składowe:
1. Błąd systematyczny jest to składowa całkowitego błędu prawdziwego, która w procesie
powtarzania pomiaru tej samej wartości wielkości mierzonej pozostaje stała lub zmienia w
dający się przewidzieć sposób.
Jeżeli błąd systematyczny powstaje z powodu rozpoznanego działania wielkości wpływającej i
wynik tego działania da się określić ilościowo, to może ono być skompensowane za pomocą
odpowiedniej poprawki, którą dodaje się (z odpowiednim znakiem) do otrzymanego wyniku
pomiaru.
Matematyczny model błędu systematycznego jest modelem zdeterminowanym, czyli zakłada, że
wynik doświadczenia pomiarowego oraz jest błąd prawdziwy wyniku są zmiennymi
zdeterminowanymi, zależnymi od zdeterminowanych wielkości wpływających.
2. Błąd przypadkowy-jest to składowa całkowitego błędu prawdziwego, która w procesie
powtarzania pomiaru tej samej wartości wielkości mierzonej zmienia się w sposób niedający
się przewidzieć.
Błąd przypadkowy wynika z nieprzewidywalnych (stochastycznych) czasowych i
przestrzennych zmian wielkości wpływających. Czynniki wywołujące te zmiany (tzw.
oddziaływania przypadkowe), powodują zmiany w wynikach powtarzanych doświadczeń
pomiarowych tej wielkości.
Matematyczny model błędu przypadkowego opiera się na założeniu że składowa przypadkowa
błędu całkowitego ( po skorygowaniu go poprawką na oddziaływania systematyczne) chociaż
nieznana, podlega prawom probabilistycznym i może być modelowana zmienną losową, zwaną
błędem przypadkowym. W wyniku tego „ulosowienia” całkowity błąd prawdziwy staje się też
zmienną losową.
Ze względu na powyższe rozróżnienie, pojęcie błąd graniczny jest zdefiniowane dwojako:
1. Dla deterministycznego modelu niedokładności pomiaru, błąd graniczny jest połową
szerokości przedziału najwęższego jaki można ustalić wokół wartości zmierzonej X^ w
którym mieści się wartość prawdziwa X0 wielkości mierzonej.
Błąd ten jest nazywany: graniczny błąd systematyczny. Wartość prawdziwa X0 wielkości
mierzonej, na podstawie obarczonej błędem prawdziwym wielkości zmierzonej X^, može być
określona z niedokładnością ograniczoną do przedziału danego błędem granicznym
Δmax X^ (lub Δgr X^ ) pomiaru:

Interpretacja graficzna niedokładności pomiaru

W powyższym przedziale wyniku pomiaru znajduje się wartość prawdziwa X0 wielkości mierzonej
Dla losowego (ti. probabilistycznego) modelu niedokładności pomiaru, błąd graniczny jest połową
szerokości przedziału ufności wartości zmierzonej X^ (t. estymatora X^). Błąd ten nazywamy
granicznym błędem przypadkowym.
Dla losowego modeli niedokładności pomiaru, przedział X(X^) staje się przedziałem losowym (jego
granice są zmiennymi losowymi). Dla poziomu ufności p, prawdopodobieństwo, że dany przedział
obejmie wartość prawdziwą r wynosi:
Oprócz wielkości mierzonej, na miernik oddziaływają również inne wielkości, które nie są
przedmiotem pomiaru, ale mają wpływ ilościowy na jego wynik. Nazywamy je wielkościami
wpływającymi, np. temperatura otoczenia, ciśnienie,indukcja zewnętrznego pola magnetycznego.
Dla wielkości wpływających przyjmuje się pewne wartości (określone), które traktuje się jako
warunki odniesienia, tzw. warunki znamionowe. W przypadku, gdy znamionowe warunki pracy
miernika są zachowane, przyjmuje się, że błąd pomiaru zależy wyłącznie od czynników
wewnętrznych, będących funkcją właściwości metrologicznych miernika. Błąd pomiaru w
warunkach odniesienia nazywamy błędem podstawowym. Dopuszczalna wartość błędu względnego
podstawowego jest liczbowo równa wskaźnikowi klasy dokładności.
Klasą dokładności nazywamy zbiór właściwości metrologicznych miernika, umownie oznaczonych
wartością dopuszczalnego błędu podstawowego:

Gdzie:
klx – klasa dokładności
Δgr X – błąd graniczny pomiaru wielkości x
x zakres – zakres miernika, na którym jest wykonywany pomiar.
Dla multimetrów cyfrowych błąd graniczny bezwzględny jest opisany wzorem:

Dla losowego modelu nieskończoności

Dla serii n wyników pomiarów, miara błędu przypadkowego:

Całkowity błąd graniczny:

Sposoby obliczania błędu granicznego wielkości złożonej:

Wielkość złożona y(wielkości xk są niezależne)

Na przykład:
 I. Dla deterministycznego modelu niedokładności:
1 – Metoda najbardziej niekorzystnego rozłożenia błędów.

2 – Metoda losowego rozłożenia błędów

I. Dla losowego modelu niedokładności:

Błąd graniczny przypadkowy bezwzględny:
n-liczba wyników pomiarów

Całkowity graniczny wielkości złożonej, y:

 Przekładniki prądowe

Przekładnia prądowa rzeczywista:

Przekładnia prądowa znamionowa Błąd prądowy względny przekłądnika

Błąd prądowy bezwzględny przekłądnika
 Uproszczony wykres wektorowy przekładnika prądowego.

Obecnie obowiązująca norma PN-IEC 185/94

Wartości znamionowe prądów pierwotnych:

Klasy dokładności przekładników:

Przekładniki cęgowe – pomiary natężenia prądu do 1kA

 Przetwornik typu LEM (Liaisons Electroniques Mecaniques)
(przetworniki z kompensacją strumienia magnetycznego)

Zakres pomiarowy: wartość skuteczna natężenia prądu

pasmo
błąd względny
błąd nieliniowości
wymagania zasilania
 Przekładniki napięciowe

Zalecane wartości napięcia pierwotnego przekładników napięciowych.

Pomiar mocy z wykorzystaniem przekładników

Błąd przekładni tabelka
 Wzmacniacz pomiarowy

Wzmacniacz pomiarowy ^schemat, b) symbol

Napięcie wyjściowe:

kr – współczynnik wzmocnienia sygnału różnicowego

kwsp – współczynnik wzmocnienia sygnału wspólnego
 Współczynnik tłumienia sygnału wspólnego CMRR (Common Mode Rejection Ratio)

W katalogach producentów CMRR wyrażany jest w Db:

Przykład:

Zakładamy że wzmacniacz pomiarowy jest idealny i Uwy2 = 0 (CMRR→∞)

np.dla CMRR (dB) = 120dB
 Mostek Wheatstone’a

Schemat układu pomiarowego z wykorzystaniem mostka Wheatstone’a i wzmacniacza

pomiarowego.
 Pomiar mocy czynnej w sieciach trójfazowych

Schemat połączeń watomierza ze

źródłem zasilania i obciążenia

Schemat układu do pomiaru mocy czynnej w sieci

czteroprzewodowej obciążonej niesymetrycznie.
Wykres wektorowy dla P = P1 + P2 + P3
watomierza

Schemat do pomiaru mocy czynnej w sieci cztero- i trójprzewodowej obciążonej symetrycznie

P = 3 * P1
 Układ Aarona

Schematy połączeń w układzie Aarona dwóch watomierzy do pomiaru mocy czynnej.

Wykres wektorowy.
Schemat do pomiaru mocy czynnej z dwoma watomierzami
 Pomiar mocy biernej w obwodach trójfazowych

Q = U * I * sin φ
W obwodach jednofazowych moc bierną mierzy się
waromierzem ( watomierz w układzie Hummla)

Schemat układu Hummla

Schemat połączeń watomierza do

pomiaru mocy biernej

Schemat połączeń trzech watomierzy

do pomiaru mocy biernej
Schemat połączeń dwóch watomierzy Wykres wektorowy
do pomiaru mocy biernej
 Elektroniczne przetworniki mocy

Mnożenie sygnałów prądowego i napięciowego można zrealizować bezpośrednio np. za pomocą

przetwornika hallotronowego lub pośrednio za pomocą nieliniowych układów elektronicznych:
- metodą modulacji szerokości i amplitudy impulsów prostokątnych
(TDM-Time Division Mutiplier, PDM/PAM-Pulse Duration Modulation/Pulse
Amplitude Modulation
- układy różnicowe o zmiennej transkonduktancji

Schemat blokowy cyfrowego miernika do pomiaru mocy czynnej, biernej i pozornej.

 Pomiary parametrów dwójników pasywnych – metody mostkowe

Schemat mostka Wheatstone’a

(WR- Wskaźnik równowagi)

Niedokładność pomiaru mostkiem Wheatstone’a

1. Tolerancja rezystorów wzorcowych
2. Rozdzielczość rezystorów o regulowanej rezystancji.
3. Czułość wskaźnika równowagi (WR)
4. Inne np. siły termoelektryczne występujące na połączeniach przewodów z rezystorami.
Ad 1. Tolerancja rezystorów wzorcowych

Ad 2. Rozdzielczość rezystorów o regulowanej rezystancji.

Ad 3. Czułość wskaźnika równowagi (WR)
ΔR2N – minimalna zmiana R2 powodująca dostrzegalną zmianę wskaźnika WR
 Mostek Thompsona

Schemat mostka Thompsona

Mostek Murreya

Schemat mostka Murreya

 Mostki prądu przemiennego

Schemat mostka Maxwella

Schemat zmodyfikowanego mostka Maxwella

 Mostek Wiena

Schemat mostka Wiena

 Tangens kąta stratności kondensatora:

Mostek Maxwella-Wiena

Schemat mostka Maxwella-Wiena

Dokładność pomiaru od 0,1 % do 0,2%

 Mostek Scheringa

Schemat mostka Scheringa

(wysokie napięcie)

Schemat układu
do pomiaru
impedancji
metodą trzech
woltomierzy.
 Niepewność standardowa
Niepewność standardowa wyznaczona metodą typu B:
a) jest obliczana w przypadku, gdy wykonujemy pojedynczy pomiar
b) jest obliczana jako odchylenie standardowe średniej serii zmierzonych wartości
c) w pierwszej kolejności wymaga obliczenia bezwzględnego, granicznego błędu pomiaru
d) dotyczy statystycznej analizy serii wyników pomiarowych
Niepewność standardową wyznaczamy metodą typu A:

Niepewność standardową wyznaczamy metodą typu B:

Estymata wartości napięcia:

Błąd graniczny systematyczny:

Obliczenie niepewności wyznaczanej metodą typu B wyniku jednokrotnego (pojedynczego)

pomiaru wymaga:
a) obliczenia błędu granicznego,
b) przyjęcia dla tego błędu rozkładu równomiernego (jednostajnego)
c) wykonania co najmniej trzech pomiarów
d) przyjęcia poziomu ufności równego 1
Oscyloskop analogowy
W przypadku pomiaru kąta przesunięcia fazowego metodą elipsy wykorzystuje się najczęściej
zależność sinφ = A/B, w której wymiary A i B zaznaczono na rysunku.

Aby zmierzyć przesunięcie czasowe dwóch sygnałów o jednakowej częstotliwości za pomocą

oscyloskopu metodą bezpośrednia:
a) wystarczy, aby oscyloskop posiadał jeden kanał Y i dwa generatory podstawy czasu
b) oscyloskop musi posiadać dwa kanały Y (np. CHI, CH2) i jeden generator podstawy czasu,
c) oba sygnały muszą być sinusoidalne,
d) oba sygnały mogą być dowolnego kształtu.
 Pomiary kompensacyjne

Ilustracja zasady kompensacji napięć

Schemat kompensatora o regulowanym prądzie roboczym

Schemat kompensatora o stałym prądzie roboczym

 Analiza błędów pomiarów kompensatorami

Względny błąd systematyczny pomiaru napięcia:

Względny błąd systematyczny graniczny pomiaru napięcia:

Kompensator prądu stałego

Ilustracja zasady kompensacji prądów

Komparator termoelektryczny

Schemat komparatora termoelektrycznego prądu przemiennego.