POLITECHNIKA ŚWIĘTOKRZYSKA

KATEDRA TECHNOLOGII MECHANICZNEJ I METROLOGII

LABORATORIUM Z METROLOGII

INSTRUKCJA LABORATORYJNA

ĆWICZENIE NR 5

Temat:

BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI

METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW POMIAROWYCH

Kielce 2020
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

1. Wprowadzenie

W praktyce pomiarowej dość często występuje konieczność pomiaru w różnych

warunkach i w odmiennym przedziale czasu tych samych parametrów badanych obiektów.
Przykładowo wykonano dwie serie pomiaru tego samego parametru produkowanego obiektu
(materiału bądź przyrządu) w różnych odstępach czasu. Otrzymane wartości różnią się znacznie
od siebie. Powstaje wątpliwość czy fakt ten spowodowany jest wpływem czynników
zewnętrznych, które przyczyniły się do powstania znacznych błędów systematycznych, przez
co różnice otrzymanych wartości parametru można uznać za nieprzypadkowe, czy też wpływ
na ten stan rzeczy mają mieć czynniki przypadkowe i w związku z tym różnice wartości
mierzonych parametrów tych samych wielkości są nieistotne. Również w wielu przypadkach
występuje sytuacja, w której ten sam parametr mierzony jest dwoma tego samego typu
przyrządami pomiarowymi w identycznych warunkach, w jednakowym czasie. W wyniku
przeprowadzonych pomiarów uzyskuje się różne wartości mierzonego parametru, co może być
związane z różną wiernością wykorzystanych przyrządów pomiarowych. Powstaje również
pytanie, czy różnica wierności tych przyrządów jest istotna (nieprzypadkowa), czy nieistotna
(przypadkowa).
Powyższe zagadnienia mogą być rozstrzygnięte przy wykorzystaniu statystyki
matematycznej w oparciu o badania statystyczne związane z weryfikacją hipotez
statystycznych. Tego typu badania statystyczne zwane są testami statystycznymi. Hipotezą
statystyczną nazywamy każdy sąd o populacji generalnej wydany na podstawie wcześniejszych
badań częściowych, naukowej hipotezy rzeczowej, założeń teoretycznych lub konstrukcyjnych
itp., pod warunkiem, że sąd ten nadaje się do sprawdzenia metodami statystycznymi, czyli na
podstawie wyników badań próby. Hipotezy parametryczne dotyczą parametrów rozkładu
statystycznego. Natomiast hipotezy nieparametryczne nie dotyczą parametrów rozkładu.
Hipotezy statystyczne ze względu na to, że mogą być prawdziwe lub fałszywe, wymagają
sprawdzenia w oparciu o przeprowadzone próby losowe pochodzące ze względów
oszczędnościowych z badań częściowych. Sprawdzanie hipotez na podstawie badań
częściowych nazywamy weryfikacją hipotez statystycznych. Sprawdzanie to odbywa się z
określonym prawdopodobieństwem, przez co wyniki weryfikacji nie dają absolutnej pewności
dotyczącej prawidłowości hipotezy. Hipotezę, którą przyjmuje się do weryfikacji nazywa się
hipotezą zerową H0, natomiast hipotezą alternatywną jest tzw. hipoteza H1. Do najczęściej
używanych w metrologii hipotez statystycznych należy hipoteza dotycząca porównywania
wartości średnich w dwóch populacjach oraz hipoteza związana z porównywaniem wariancji
w dwóch populacjach o rozkładach normalnych.

1.1. Porównywanie wartości średnich w dwóch populacjach.

W wielu przypadkach dochodzi często do potrzeby porównania dwóch wartości średnich

tego samego parametru otrzymanych w wyniku przeprowadzonego eksperymentu w innych
warunkach i w odmiennym czasie. Wiadomo powszechnie, że pojawienie się w procesie
technologicznym, bądź w czasie pomiaru błędów systematycznych spowoduje, że każdy wynik
pomiaru w przeprowadzonej serii będzie obarczony stałym błędem. Ten stan rzeczy przyczyni
się do otrzymania wartości średniej mierzonego parametru różniącej się zasadniczo od średniej,
której poszczególne wyniki pomiaru nie są obarczone błędami systematycznymi.
Przedstawiając graficznie rozkłady prawdopodobieństwa zmiennej losowej rozpatrywanego
parametru dla poszczególnych serii pomiaru można stwierdzić, że następuje przesunięcie jednej
krzywej rozkładu prawdopodobieństwa względem drugiej (Rys.7.1), a różnica rozpatrywanych

2
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

średnich wynosi δ = -SC. Przeprowadzenie badań statystycznych związanych z porównaniem

wartości średnich pozwoli stwierdzić czy rozbieżność średnich jest istotna (nieprzypadkowa)
czy nieistotna (przypadkowa). W sytuacji kiedy rozbieżność średnich jest istotna, można
domniemywać, że wyniki pomiaru jednej z serii są obarczone błędem systematycznym.
Badania statystyczne z zakresu porównywania wartości średnich mają również duże znaczenie
przy porównywaniu poprawności narzędzi pomiarowych. Zgodnie z przyjętą zasadą
wyznaczanie błędu poprawności polega na porównaniu otrzymanej średniej wartości pomiaru
z wartością poprawną mierzonej wielkości (np. zmierzona wartość wielkości wzorcowej).

Porównywanie nieznanych wartości średnich m1, i m2 w dwóch populacjach dokonuje się

na poziomie istotności α w oparciu o zweryfikowanie hipotezy zerowej H0 : m1 = m2 wobec
hipotezy alternatywnej, która może mieć postać:

 H1:m1 = m2
 H2:m1 < m2
 H3:m1 > m2

Zaleca się stosować jeden z następujących poziomów istotności α={0,10; 0,05; 0,01}

W praktyce najczęściej stosuje się poziom istotności α= 0,05.

Rys.7.1 Wpływ błędu systematycznego na położenie rozkładu wyników pomiaru dwóch

rozpatrywanych serii.

Porównywania wartości średnich w dwóch populacjach można dokonywać dla

następujących przypadków:
1) odchylenia średnie 𝜎1 i 𝜎2 właściwości w dwóch populacjach o rozkładach
normalnych są znane,
2) odchylenia średnie 𝜎1 i 𝜎2 właściwości w dwóch populacjach o rozkładach
normalnych są nieznane, ale są równe,

3
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

3) odchylenia średnie 𝜎1 i 𝜎2 właściwości w dwóch populacjach o rozkładach

normalnych są nieznane i nierówne,
4) odchylenia średnie 𝜎1 i 𝜎2 właściwości w dwóch populacjach o dowolnych rozkładach
są nieznane.
Ze względu na fakt, że przypadek nr 4 występuje najczęściej, test porównywania wartości
średnich, gdy odchylenia średnie 𝜎1 i 𝜎2 właściwości w dwóch populacjach o dowolnych
rozkładach są nieznane, zostanie omówiony szczegółowo. Tok postępowania jest następujący:

a. Doprowadzić do uzyskania dwóch populacji rozpatrywanego parametru o

ślicznościach n1 ≥ 30 i n2 ≥ 30.
b. Obliczyć w obu populacjach wartości średnie badanego parametru wg zależności (7.1)
oraz oszacowanie wariancji 𝒔𝟐𝟏 i 𝒔𝟐𝟐 wg zależności (7.2):
𝒏
𝟏
̅ = · ∑ 𝒙𝒊
𝒙 (𝟕. 𝟏)
𝒏
𝒊=𝟏

𝒏
𝟏
𝒔𝟐 = ̅) 𝟐
· ∑(𝒙𝒊 − 𝒙 (𝟕. 𝟐)
𝒏−𝟏
𝒊=𝟏
gdzie:
n- liczność próbki,
xi- wynik poszczególnego pomiaru.

c. Obliczyć wartość statystyki u wg wzoru:

̅𝟏 − 𝒙
𝒙 ̅𝟐
𝒖=
𝒔𝟐𝟏 𝒔𝟐
√ + 𝒏𝟐
𝒏𝟏 𝟐
gdzie:
n1, n2- liczność próbek,
𝑥̅1 , 𝑥̅2 - obliczone średnie wartości populacji,
𝑠12 , 𝑠22 - oszacowania wariancji.

d. W zależności od przyjętego poziomu istotności α i postaci hipotezy alternatywnej

odczytać z tablicy 1 wartość krytyczną uα.
Wybieramy postać hipotezy alternatywnej H1 oraz poziom istotności α=0,05.

e. Porównać wartość statystyki u (pkt c) z wartością krytyczną uα (pkt d) i zgodnie z

tablicą 2 podjąć decyzję o przyjęciu lub odrzuceniu hipotezy zerowej.
W tabeli 2 wybieramy hipotezę H1.

1.2 Porównanie wariancji w dwóch populacjach o rozkładach normalnych.

Podstawowym parametrem empirycznym rozkładów statystycznych jest wariancja

rozpatrywanej populacji zmiennych losowych. Parametr ten ma szczególne znaczenie w
metrologii, ponieważ pozwala on na wyznaczenie empirycznego odchylenia standardowego
analizowanej serii pomiarów. Z kolei empiryczne odchylenie standardowe zwane w rachunku
błędu błędem średnim kwadratowym jest między innymi podstawowym wskaźnikiem błędu
4
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

wierności narzędzi pomiarowych, a w konsekwencji pozwala na określenie ich błędu

dokładności.
Porównywanie w badaniach statystycznych wariancji dwóch serii pomiarów tego samego
parametru wykonanych w tych samych warunkach, ale odmiennymi przyrządami, pozwala na
stwierdzenie czy różnica dokładności zastosowanych przyrządów jest istotna
(nieprzypadkowa) czy nieistotna (przypadkowa). W związku z powyższym test statystyczny
porównywania wariancji w dwóch populacjach (seriach pomiaru) o rozkładach normalnych ma
szerokie zastosowanie w metrologii w badaniach porównawczych dokładności przyrządów
pomiarowych.
W teście tym badaniom podlegają nieznane wariancje 𝝈𝟐𝟏 i 𝝈𝟐𝟐 w dwóch populacjach o
rozkładach normalnych. Na podstawie wyników badań dwóch próbek na poziomie istotności α
należy zweryfikować hipotezę zerową H0: 𝝈𝟐𝟏 = 𝝈𝟐𝟐 wobec hipotezy alternatywnej H1: 𝝈𝟐𝟏 > 𝝈𝟐𝟐 .
Również i w tym teście zaleca się stosować następujące poziomy istotności α={0,10; 0,05;
0,01}. W praktyce najczęściej stosuje się poziom istotności α= 0,05.

W celu porównania wariancji otrzymanych populacji (serii pomiarów) o rozkładach

normalnych należy przyjąć następujący tok postępowania:

a. Przeprowadzić metrologiczny eksperyment pozwalający na otrzymanie dwóch

serii pomiarów o dowolnych licznościach n3 i n4 tak, aby n3-1 i n4-1 pozwoliło na odczytanie
w tablicach 3, 4, 5 wartości krytycznych F;

b. Obliczyć dla każdej serii pomiarów oszacowanie wariancji 𝒔𝟐𝟑 i 𝒔𝟐𝟒 wg zależności
(7.2) (serie pomiarów numerować tak, aby 𝒔𝟐𝟑 > 𝒔𝟐𝟒 );
c. Obliczyć wartość statystyki F wg zależności:

𝒔𝟐𝟑
𝑭= 𝟐 (𝟕. 𝟑)
𝒔𝟒
gdzie:
𝒔𝟐𝟑 i 𝒔𝟐𝟒 - obliczone wariancje dla poszczególnych serii pomiarów,

d. Ustalić dla poszczególnych serii pomiarów liczbę stopni swobody n3-1 i n4-1
oraz odczytać wartość krytyczną Fα z tabl. 4 dla α= 0,05.

e. Porównać obliczoną wartość statystyki F (zależność 3) z wartością krytyczną

Fα: jeżeli zachodzi nierówność F > Fα , hipotezę zerową należy odrzucić na korzyść hipotezy
alternatywnej (tzn. przyjąć, że 𝝈𝟐𝟏 > 𝝈𝟐𝟐 ) w przeciwnym wypadku (F < Fα) należy przyjąć, że
𝝈𝟐𝟏 = 𝝈𝟐𝟐 .

1. OPIS STANOWISKA POMIAROWEGO

 Uniwersalne stanowisko z płytą pomiarową do pomiaru wymiarów zewnętrznych,

wyposażone w czujnik indukcyjny ze wskaźnikiem analogowym umieszczonym w uchwycie.
 Stanowisko z płytą pomiarową do pomiaru wymiarów zewnętrznych, wyposażone w
dwa mikrometry uniwersalne umieszczone w uchwytach.

5
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

2. ZADANIA METROLOGICZNE.

1. Na stanowisku pomiarowym wyposażonym w czujnik indukcyjny dokonać pomiaru

średnicy wałka w dwóch jego przekrojach poprzecznych wykonując serie pomiarów o liczności
n= 50 dla każdego przekroju wałka z osobna.
2. Na stanowisku wyposażonym w dwa mikrometry, dokonać pomiaru średnicy tego
samego wałka w tych samych warunkach wykonując serie pomiarów każdym mikrometrem o
dowolnej liczności n, takiej, aby można było odczytać wartości krytyczne F z tabl. 3, 4, 5.

3. OPRACOWANIE WYNIKÓW POMIARÓW.

W sprawozdaniu należy uwzględnić dwa zestawy zagadnień:

 Zestaw 1
a. Zestawienie wyników pomiaru dwóch serii o liczności n= 50 średnicy w dwóch
przekrojach wałka,
b. Przeprowadzenie testu porównania wartości średnich dwóch populacji odchyłki
okrągłości wałka przyjmując przypadek, gdy odchylenia średnie właściwości w dwóch
populacjach o dowolnych rozkładach są nieznane. Przy wykonywaniu testu należy posłużyć się
tokiem postępowania podanym w pkt. 1.1 tego ćwiczenia przyjmując poziom istotności
α =0,05,
c. Przedstawienie histogramu otrzymanych próbek wyników pomiaru z zaznaczeniem
wyznaczonych parametrów, tj. wartości średniej i odchylenia standardowego.

 Zestaw 2
a. Zestawienie wyników pomiaru dwóch próbek średnicy wałka o dobranych licznościach
dla poszczególnych mikrometrów,
b. Przeprowadzenie testu porównywania wariancji w dwóch populacjach wartości
średnicy wałka przy założeniu, że podlegają rozkładowi normalnemu. Przy wykonaniu testu
należy posłużyć się tokiem postępowania podanym w pkt. 1.2 tego ćwiczenia przyjmując
poziom istotności α=0,05,
c. Przedstawienie histogramu otrzymanych próbek wyników pomiarów z zaznaczeniem
wyznaczonych parametrów rozkładu, tj. wartości średniej i odchylenia standardowego.

6
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

Tablica 1
Wartości krytyczne statystyki uα
Poziom istotności Postać hipotezy alternatywnej
α H1: m1 ≠ m2 H2: m1 < m2 H3: m1 > m2

0,1 1,645 -1,282 1,282

0,05 1,96 -1,645 1,645
0,01 2,576 -2,326 2,326

Tablica 2
Decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu hipotezy zerowej dla
badań statystycznych dotyczących porównywania
wartości średnich w dwóch populacjach
Postać Relacja Decyzja
hipotezy między
alternatywnej u i uα

H1: m1 ≠ m2 |u| ≥ uα Odrzucić H0 na korzyści H1

|u| < uα Przyjąć H0

H2: m1 < m2 u ≤ uα Odrzucić H0 na korzyści H2

u > uα u ≤ uα

H3: m1 > m2 u ≥ uα Odrzucić H0 na korzyści H3

u ≤ uα u ≤ uα

7
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

Tablica 3
Krytyczne wartości rozkładu F na poziomie istotności α = 0,10

Liczba stopni swobody

n1 -1 n1 -1
4 6 8 10 15 20 30 40 50 100 ∞
4 4,11 4,01 3,95 3,92 3,87 3,84 3,82 3,81 3,80 3,78 3,76
5 3,52 3,40 3,34 3,30 3,24 3,21 3,17 3,16 3,15 3,12 3,10
6 3,18 3,05 2,98 2,94 2,87 2,84 2,80 2,78 2,77 2,74 2,72
7 2,96 2,83 2,75 2,70 2,63 2,59 2,56 2,54 2,52 2,49 2,47
8 2,81 2,67 2,59 2,54 2,46 2,42 2,38 2,36 2,35 2,32 2,29
9 2,69 2,55 2,47 2,42 2,34 2,30 2,25 2,23 2,22 2,19 2,16
10 2,61 2,46 2,38 2,32 2,24 2,20 2,16 2,14 2,12 2,09 2,06
12 2,48 2,33 2,24 2,19 2,10 2,06 2,01 1,99 1,97 1,93 1,90
14 2,39 2,24 2,15 2,10 2,01 1,96 1,91 1,89 1,87 1,83 1,80
16 2,33 2,18 2,09 2,03 1,94 1,89 1,84 1,81 1,79 1,75 1,72
18 2,29 2,13 2,04 1,98 1,89 1,84 1,78 1,76 1,74 1,70 1,66
20 2,25 2,09 2,00 1,94 1,84 1,79 1,74 1,71 1,69 1,65 1,61
24 2,19 2,04 1,94 1,88 1,78 1,73 1,67 1,64 1,62 1,57 1,53
30 2,14 1,98 1,88 1,82 1,72 1,67 1,61 1,58 1,55 1,50 1,46
40 2,09 1,93 1,83 1,76 1,66 1,61 1,54 1,51 1,48 1,43 1,38
50 2,06 1,90 1,80 1,73 1,63 1,57 1,50 1,47 1,44 1,38 1,33
100 2,00 1,83 1,73 1,66 1,56 1,49 1,42 1,38 1,35 1,28 1,21
∞ 1,94 1,77 1,67 1,60 1,49 1,42 1,34 1,30 1,26 1,18 1,00

8
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

Tablica 4
Krytyczne wartości rozkładu F na poziomie istotności α = 0,05

Liczba stopni swobody

n4 -1 n3 -1
4 6 8 10 15 20 30 40 50 100 ∞
4 6,39 6,16 6,04 5,96 5,86 5,80 5,75 5,72 5,71 5,66 5,63
5 5,19 4,95 4,82 4,74 4,62 4,56 4,50 4,47 4,46 4,40 4,36
6 4,53 4,28 4,15 4,06 3,94 3,87 3,81 3,77 3,75 3,71 3,67
7 4,12 3,87 3,73 3,63 3,50 3,34 3,38 3,34 3,32 3,28 3,23
8 3,84 3,58 3,44 3,34 3,21 3,15 3,08 3,05 3,03 2,98 2,93
9 3,63 3,37 3,23 3,13 3,00 2,93 2,86 2,82 2,80 2,76 2,71
10 3,48 3,22 3,07 2,97 2,84 2,77 2,70 2,67 2,64 2,59 2,54
12 3,26 3,00 2,85 2,76 2,26 2,54 2,46 2,42 2,40 2,35 2,30
14 3,11 2,85 2,70 2,60 2,46 2,39 2,31 2,27 2,24 2,19 2,13
16 3,01 2,74 2,59 2,49 2,35 2,28 2,20 2,16 2,13 2,07 2,01
18 2,93 2,66 2,51 2,41 2,27 2,19 2,11 2,07 2,04 1,98 1,92
20 2,87 2,60 2,45 2,35 2,20 2,12 2,04 1,99 1,96 1,90 1,84
24 2,78 2,51 2,36 2,26 2,11 2,02 1,94 1,89 1,86 1,80 1,83
30 2,69 2,42 2,27 2,16 2,01 1,93 1,84 1,79 1,76 1,69 1,62
40 2,61 2,34 2,18 2,07 1,92 1,84 1,74 1,69 1,66 1,59 1,51
50 2,56 2,29 2,13 2,02 1,87 1,78 1,69 1,63 1,60 1,52 1,44
100 2,46 2,19 2,03 1,92 1,77 1,68 1,57 1,51 1,48 1,39 1,28
∞ 2,37 2,09 1,94 1,83 1,66 1,57 1,46 1,40 1,35 1,24 1,00

9
 BADANIE PORÓWNAWCZE WŁAŚCIWOŚCI METROLOGICZNYCH PRZYRZĄDÓW
POMIAROWYCH

Tablica 5
Krytyczne wartości rozkładu F na poziomie istotności α = 0,01

Liczba stopni swobody

n2 -1 n1 -1
4 6 8 10 15 20 30 40 50 100 ∞
4 16,00 15,20 14,8 14,50 14,2 14,0 13,8 13,74 13,7 13,57 11,5
5 11,40 10,70 10,3 10,10 9,72 9,55 9,38 9,29 9,24 9,13 9,02
6 9,15 8,47 8,10 7,87 7,56 7,39 7,23 7,14 7,09 6,99 6,88
7 7,85 7,19 6,84 6,62 6,31 6,15 5,98 5,90 5,85 5,75 5,65
8 7,01 6,37 6,03 5,82 5,52 5,36 5,20 5,11 5,06 4,96 4,86
9 6,42 5,80 5,47 5,26 4,96 4,80 4,64 4,56 4,51 4,41 4,31
10 5,99 5,39 5,06 4,85 4,56 4,41 4,25 4,17 4,12 4,01 3,91
12 5,41 4,82 4,50 4,30 4,01 3,86 3,70 3,61 3,56 3,46 3,36
14 5,03 4,46 4,14 3,94 3,66 3,51 3,34 3,26 3,21 3,11 3,00
16 4,77 4,20 3,89 3,69 3,41 3,25 3,10 3,01 2,96 2,86 2,75
18 4,58 4,00 3,71 3,51 3,23 3,07 2,91 2,83 2,78 2,68 2,57
20 4,43 3,87 3,56 3,37 3,09 2,94 2,77 2,69 2,63 2,53 2,42
24 4,22 3,67 3,36 3,17 2,89 2,74 2,58 2,49 2,44 2,33 2,21
30 4,02 3,47 3,17 2,98 2,70 2,55 2,38 2,29 2,24 2,13 2,01
40 3,85 3,29 2,99 2,80 2,52 2,37 2,20 2,11 2,05 1,94 1,81
50 3,72 3,18 2,88 2,70 2,42 2,26 2,10 2,00 1,94 1,82 1,68
100 3,51 2,99 2,69 2,51 2,22 2,06 1,89 1,79 1,73 1,59 1,43
∞ 3,32 2,80 2,51 2,32 2,03 1,87 1,69 1,59 1,52 1,36 1,00

10