Niepewność całkowita

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna (schemat)
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Niepewność całkowita

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0.

Czy to nie ciekawe?

Niepewność całkowita - można powiedzieć - zawiera w sobie rezultat całego trudu oraz
nakładów materialnych włożonych w wykonanie pomiarów i pokazuje całemu światu
wartość wyniku. Powiesz zapewne, że przesadzam, ale zauważ dwa fakty:

1. W fizyce (i nie tylko) pomiary stanowią podstawowe źródło informacji i wykonywane są

na całym świecie.
2. Wynik pomiaru bez informacji o jego niepewności jest bezwartościowy.

Oznacza to, że musi istnieć jednolity system obliczania i zapisu niepewności pomiarowych,
stosowany wszędzie, na całym świecie. Bez tego byłaby ... wieża Babel (Rys. a.).
Rys. a. Wieża Babel (Pieter Bruegel, 1563). Według Księgi Rodzaju, wieżę Babel próbowała wznieść
zjednoczona, mówiąca jednym językiem ludzkość. Ponieważ wieża była wyrazem pychy i buntu przeciwko
Stwórcy, Bóg sprzeciwił się tym zamiarom ludzi i „pomieszał ich języki”, przez co nie mogli oni ukończyć
budowli. Obecnie określenie „wieża Babel” oznacza ideę lub przedsięwzięcie niemożliwe do zrealizowania
i prowadzące jedynie do powstania zamętu.
Źródło: dostępny w internecie: h ps://en.wikipedia.org/wiki/File:Pieter_Bruegel_the_Elder_-_The_Tower_of_Babel_(Vienna)_-
_Google_Art_Project_-_edited.jpg [dostęp 24.03.2022 r.], domena publiczna.

Na szczęście jest taki system, a jego opis pod tytułem „Guide to the expression of
uncertainty in measurement” został opracowany przez międzynarodowy zespół ekspertów.
Polskie tłumaczenie tego opisu pt. „Przewodnik wyrażania niepewności pomiaru” można
odnaleźć na stronie Głównego Urzędu Miar (GUM) (https://www.gum.gov.pl/) w zakładce
„Publikacje”.

O tym, jak w oparciu o różnego rodzaju niepewności pomiarowe oblicza się niepewność
całkowitą i jak zapisuje się ją w sposób zgodny z międzynarodowym systemem zapisu
wyników pomiaru, dowiesz się z tego materiału.
Twoje cele

poznasz jednolity system wyznaczania i zapisu niepewności pomiarowych,

nauczysz się wyznaczać i zapisywać niepewności pomiarowe zgodnie z systemem
opracowanym przez międzynarodowy zespół ekspertów,
wyznaczysz niepewność całkowitą pomiaru uwzględniając zarówno błędy
przypadkowe, jak i systematyczne,
przeanalizujesz i zinterpretujesz wyznaczone wartości niepewności całkowitej oraz
rozstrzygniesz, który rodzaj błędów (przypadkowe, czy systematyczne) ma większy
wpływ na wartość niepewności całkowitej.
Przeczytaj

Warto przeczytać

„Pojedynczy pomiar, to nie pomiar ...”

Powiedzenie to znane jest wśród metrologów, którzy wiedzą, że wynik pomiaru to nie tylko
wartość mierzonej wielkości podana z odpowiednią jednostką. Wynik pomiaru, aby był
użyteczny i wiarygodny, musi być podany razem z niepewnością pomiarową, a pojedynczy
pomiar tego nie zapewnia.

Przedmiotem pomiaru jest nieznana „wartość prawdziwa”, której pomiar może być
obarczony różnymi „błędami” (Rys. 1.). Błędy, które mogą zmieniać się przy powtarzaniu
pomiaru, to „błędy przypadkowe”. Ten sam błąd, który towarzyszy wszystkim pomiarom, to
„błąd systematyczny”. Jest też możliwe, że któryś z pomiarów da wynik kompletnie inny od
pozostałych. Może to być „błąd gruby”, czyli pomyłka. Każdy z tych rodzajów błędów ma
inny wpływ na wynik pomiarów i wymaga innej reakcji wykonującego pomiar (zob.
materiały pt. Błąd przypadkowy, błąd systematyczny oraz Jakie mogą być źródła
niepewności pomiarowych?).

Rys. 1. Schematyczna ilustracja błędów pomiarowych i ich wpływu na różnicę między rzeczywistą wartością
mierzonej wielkości fizycznej, a wynikiem serii pomiarów powtarzalnych.

Podstawowe zasady wykonywania pomiarów i szacowania ich niepewności są następujące:

1. Zawsze powtarzamy pomiar w sposób możliwie niezależny i dopiero potem

podejmujemy decyzję, co będzie podstawą szacowania niepewności.
 2. Jeśli wyniki niezależnych pomiarów tej samej wielkości różnią się, to wykonujemy
serię pomiarów, wyliczamy wartość średnią i jej niepewność standardową. Taki sposób
wyznaczania niepewności nazywamy „metodą typu A” (sposób wyznaczania tej
niepewności został pokrótce opisany w dalszej części tego materiału).
3. Jeśli przy tym okazuje się, że wynik któregoś z pomiarów znacząco odbiega od
pozostałych, to sprawdzamy tego przyczynę. Jeśli jest to rezultat pomyłki lub innej
przyczyny niezwiązanej z badanym procesem (tzw. błąd gruby), to eliminujemy ten
pomiar przy liczeniu wartości średniej. Jeśli okazuje się, że jest to nowe
nieoczekiwane zjawisko, to badamy je szczegółowo - Nobel czeka.
4. Jeśli kilkakrotnie wykonany pomiar daje ten sam wynik, to znaczy, że w naszych
warunkach pomiarowych nie rejestrujemy efektów o charakterze przypadkowym,
które zawsze występują w pomiarach. Dzieje się tak wtedy, gdy efekty te są niewielkie,
albo przyrząd pomiarowy jest mało na nie czuły. W takim przypadku niepewność
pomiaru szacujemy na podstawie informacji o dokładności stosowanych urządzeń
pomiarowych, wykorzystujemy własne umiejętności poprawnego wykonania
pomiarów, bierzemy pod uwagę własności obiektu mierzonego, stabilności warunków
zewnętrznych itd. Wszystko to stanowi podstawę „metody typu B” (metoda ta została
pokrótce opisana w dalszej części tego materiału).
5. Na podstawie tego wszystkiego wyznaczamy niepewność całkowitą, która zawiera
w sobie składowe wyznaczone metodą A i metodą B.
6. Jeśli jedna ze składowych jest zaniedbywalnie mała w stosunku do drugiej, to może być
pominięta przy wyznaczaniu niepewności całkowitej.

Szacowanie niepewności metodą A

Ważne!

u x
Niepewność standardowa pomiaru typu A, oznaczana jako A ( ), to niepewność
obliczona z rozrzutu statystycznego pomiarów, które zostały wykonane w serii pomiarów
powtarzalnych.

Kiedy stwierdzamy, że wyniki niezależnych pomiarów tej samej wielkości różnią się, to
wykonujemy serię pomiarów. Metoda ta ma zastosowanie wtedy, gdy podczas wykonywania
pomiarów występują błędy przypadkowe. Liczba pomiarów w serii zależy od decyzji
wykonującego pomiar. Im większa jest ta liczba, tym mniejsza niepewność wyniku.

x x x
I tak, za wynik serii 1 , 2 , … N pomiarów powtarzalnych wielkości fizycznej x przyjmuje
się średnią arytmetyczną:

x ≡ xś r = 1
N x
( 1 + x
2 +⋯+ xN ) = 1
N ∑
i
N
=1
xi .

Rozrzut wyników pomiaru powtarzalnego charakteryzuje się przy pomocy wielkości zwanej
odchyleniem standardowym:
 sx = √ N i∑N xi
(
1
−1)
=1
( − xś ) ,
r
2

a niepewność standardową typu A tego wyniku xś r oblicza się ze wzoru na odchylenie

standardowe średniej:

uA (x) ≡ sś r =
sx
√N
= √ N N i∑N xi
(
1
−1)
=1
( − xś ) .
r
2

Wzory (1) i (3) oraz przykłady ich stosowania zostały dokładnie omówione w materiale
pt. Wynik serii pomiarów powtarzalnych i jego niepewność standardowa, do przeczytania
którego gorąco Cię zachęcamy.

Szacowanie niepewności metodą B

Ważne!

Niepewność standardowa pomiaru typu B, oznaczana jako B ( ), to niepewność u x

obliczona inną drogą niż z rozrzutu wyników.

Z reguły, metoda szacowania niepewności typu B sprowadza się do określania niepewności

wynikających ze skończonej dokładności przyrządów pomiarowych. Przyrząd pomiarowy
powinien gwarantować taką dokładność, aby wynik pomiaru różnił się od rzeczywistej
x
wartości mierzonej wielkości nie więcej niż o działkę elementarną Δp przyrządu (dolny x
indeks 'p' - jak 'przyrząd' - został użyty po to, by zaznaczyć, jakie jest źródło tej
niepewności).

W przypadku prostych przyrządów mechanicznych (tj. linijka milimetrowa, suwmiarka,

termometr, waga szalkowa) działka elementarna odpowiada odstępowi sąsiadujących
d
kresek podziałki (odpowiednio: Δp = 1 mm dla linijki milimetrowej, Δp = 0, 05 mm dla d
T
suwmiarki, Δp = 1 K dla termometru alkoholowego i Δp = 1 g dla wagi szalkowej). Dla m
przyrządów cyfrowych działka elementarna odpowiada jednostce dekady wskazującej
najmniejszą wartość (Rys. 2.). Należy przy tym pamiętać, że w niektórych przyrządach
dokładność może być też określona przez producenta w inny sposób (np. dla mierników
elektromagnetycznych często zdarza się, że niepewność tę można wyznaczyć ze wzoru:
x
Δp = C⋅zakres
100
, gdzie C jest „klasą” przyrządu, a „zakres” oznacza największą możliwą
wartość, jaka można zmierzyć przy jego użyciu.
Rys. 2. Linijka z podziałką milimetrową o dokładności Δpd=1 mm i dalmierz laserowy o dokładności Δpd=1 cm.

Niekiedy, oprócz niepewności przyrządu pomiarowego do niepewności pomiarowej typu

x
B dodaje się również tzw. niepewność eksperymentatora Δe . Jest ona określana przez
osobę wykonującą pomiar, a jej wartość szacowana jest na podstawie umiejętności
eksperymentatora i sposobu wykonywania pomiarów. Na przykład, podczas pomiaru czasu
t
stoperem mechanicznym o dokładności Δp = 0,5 s, niepewność związana z reakcją
t
eksperymentatora wynosi ok. Δe = 0,2 s. Obydwie niepewności są od siebie niezależne
t
i aby uzyskać niepewność graniczną pomiaru czasu Δ należy je do siebie dodać, tj.
t t t
Δ = Δp + Δe = 0,7 s.

x
We wszystkich powyższych przypadkach wartość Δ traktujemy jak niepewność graniczną
x
(zwaną też niepewnością maksymalną) mierzonej wielkości . Innymi słowy zakładamy, że
odchylenie wyniku pomiaru x od wartości rzeczywistej nie wykracza poza przedział
x xx x
( − Δ , + Δ ), gdzie

Δ x = Δp x + Δe x,
a z prawdopodobieństwem równym 0,68 mieści się w przedziale ( − x uB (x), x + uB (x)),
gdzie

uB (x) = Δx.
√3

u x x
Posługiwanie się wielkością B ( ) zamiast Δ ułatwia porównywanie niepewności
pomiarowych typu B z niepewnościami typu A, do których stosuje się tę samą zasadę 68%
(Rys. 3.).
Rys. 3. Schematyczna ilustracja znaczenia niepewności pomiarowej standardowej u(x) jako parametru
charakteryzującego rozrzut wyników pomiaru powtarzalnego wokół wartości średniej, która jest traktowana
jako najlepsze przybliżenie rzeczywistej wartości mierzonej wielkości. (por. z Rys. 1.)

Obliczanie niepewności całkowitej

u x u x
Jeśli niepewność A ( ) jest porównywalna z niepewnością B ( ), to całkowita niepewność
pomiaru powinna uwzględniać oba typy niepewności.
Ważne!

Znając niepewności standardowe wynikające z błędów przypadkowych pomiaru, czyli

uA (x), oraz błędów systematycznych, związanych m.in. z użytymi przyrządami
pomiarowymi, czyli uB (x), standardową niepewność całkowitą wyznaczamy ze wzoru:

uc (x) = √uA (x) + uB (x).

2 2

W obliczeniach często pomija się dolny indeks 'c' pisząc po prostu ( ) zamiast c ( ). ux u x
Oczywiście, jeśli jedna z tych niepewności jest dużo większa, np. o rząd wielkości, od
drugiej, to tę drugą można pominąć i za niepewność całkowitą przyjąć tę, która ma wartość
dominującą.

Prawidłowy zapis wyniku pomiaru

Ważne!

Wynik pomiaru zawsze należy podawać razem z niepewnością standardową pomiaru

i wyrażać w tych samych jednostkach co niepewność (najlepiej w jednostkach
podstawowych układu SI).
Zapis wyniku najlepiej zacząć od prawidłowego zapisu niepewności pomiarowej, ponieważ
niepewność zaokrągla się do dwóch cyfr znaczących, a wynik pomiaru zapisuje się
z dokładnością określoną przez prawidłowy zapis niepewności. Oznacza to, że ostatnia
cyfra wyniku pomiaru i jego niepewności muszą stać na tym samym miejscu dziesiętnym.
Zaokrąglanie niepewności i wyniku odbywa się zgodnie z zasadami zaokrągleń
obowiązującymi w matematyce: cyfry 0‐4 zaokrągla się w dół (poprzedzająca je cyfra nie
ulega zmianie), natomiast cyfry 5‐9 zaokrągla się w górę (cyfrę poprzedzającą zwiększa się
o jeden).

Poniżej podano kilka przykładowych, poprawnych zapisów tego samego wyniku pomiaru:

t = 12,345 s, u(t) = 0,067 s,

t = 12,345 (0,067) s,
t = 12,345 (67) s.

Ostatni zapis jest powszechnie stosowany w publikacjach naukowych i danych

katalogowych, dlatego jest on najbardziej zalecany. Na koniec, zanim przejdziemy do
przykładu, przypomnijmy jeszcze, że stosowany powszechnie (i niestety nie zawsze
poprawnie) zapis niepewności pomiarowej przy użyciu symbolu ± odnosi się tylko do
niepewności granicznej. Innymi słowy zapis wyniku pomiaru postaci:

t = (12,345 ± 0,067) s

wcale nie oznacza, że niepewność standardowa u(t) wynosi 0,067 s. Oznacza on, że
niepewność graniczna Δt tego pomiaru jest równa 0,067 s.

Przykład 1.

1. Co i w jaki sposób zmierzono?

Równoległa wiązka promieni świetlnych padająca na soczewkę, po przejściu przez nią,

może skupić się w punkcie zwanym ogniskiem. Taką soczewkę nazywamy skupiającą (Rys.
4.).
Rys. 4. Soczewka skupiająca.

Odległość między płaszczyzną soczewki, a ogniskiem nazywamy ogniskową . Cechą f

soczewek rzeczywistych jest zależność długości ogniskowania promieni świetlnych od ich
położenia pomiędzy środkiem a brzegiem soczewki (tzw. aberracja sferyczna). Jej efekt,
f
widoczny na Rys. 4., sprawia, że trudno jest określić precyzyjnie wartość .

W tym przykładzie zmierzymy wartość ogniskowej soczewki wykonując N = 20 pomiarów

ogniskowej. W każdym pomiarze oświetlimy fragment soczewki wiązką laserową,
a następnie przesuwając ekran znajdujący się po drugiej stronie soczewki odszukamy
punkt, w którym plamka lasera jest najmniejsza. Wartość odległości między soczewką
a ekranem zmierzymy linijką o podziałce milinetrowej.

2. Seria pomiarowa

Wyniki pomiarów w milimetrach [mm], podane w przypadkowej kolejności, to:

56, 54, 54, 57, 53, 54, 55, 56, 55, 52, 58, 53, 51, 52, 55, 54, 54, 55, 53, 63.

3. Histogram

Histogram, który przygotowano na podstawie zebranych pomiarów cząstkowych,

przedstawiono na Rys. 5. (zob. materiał pt. Co to takiego histogram?).
Rys. 5. Histogram z serii pomiarów analizowanych w Przykładzie 1. Na histogramie zaznaczono średnią
arytmetyczną pomiarów fś
r = 54, 3 mm oraz przedział o szerokości 2 ⋅ uc (f ) wokół średniej, gdzie
uc (f ) = 2, 3 mm.
Jak widać, jeden z pomiarów znacząco odbiega od pozostałych. Jego przyczyną może być
nieusunięte zabrudzenie (okruch, tłuszcz, owad, itp.) znajdujące się na fragmencie
soczewki. Uznajemy ten pomiar za błąd gruby i eliminujemy z dalszych obliczeń. Mamy
zatem N= 19 pomiarów.

4. Wynik pomiaru - średnia arytmetyczna

Obliczona ze wzoru (1), średnia z wykonanych pomiarów wynosi:

fś r = 54,2632 mm.

Powyższy wynik, podany z dokładnością do dziesięciotysięcznych części milimetra,

wygląda nieco dziwacznie. Zaokrąglimy go dopiero wtedy, gdy wyznaczymy niepewność
standardową pomiaru.

5. Odchylenie standardowe serii pomiarów - niepewność standardowa typu A

u f
Niepewność A ( ) wartości fś r (7) wyznaczamy ze wzoru (3):

uA (f ) = 0,403509 mm.
6. Dokładność przyrządu i niepewność eksperymentatora - niepewność standardowa typu B

Niepewność graniczną naszego przyrządu jest działka elementarna linijki Δp = 1 mm. f

Chcąc oszacować niepewność eksperymentatora powinniśmy wziąć pod uwagę jego
ostrość widzenia (właściwą metodą byłoby zaproszenie do eksperymentu wielu
eksperymentatorów i porównanie średnich ogniskowych uzyskanych przez każdego
z nich). Korzystając z tzw. równania soczewki (więcej na ten temat przeczytasz w materiale
Badamy związek między ogniskową soczewki a położeniem przedmiotu i obrazu) można
przyjąć, że wada wzroku 0,25 dioptrii skutkować będzie przesunięciem ostrej plamki na
f
ekranie w odległości 10 cm od oka obserwatora o wartość Δe = 3 mm.

Niepewność graniczna wyniesie zatem

Δ f = Δp f + Δe f = 1 mm + 3 mm = 4 mm,
a niepewność standardowa typu B

uB (f ) = Δf = 2,309401 mm.
√3

7. Niepewność całkowita i końcowy wynik

Standardową niepewność całkowitą wyznaczamy ze wzoru (6) i zaokrąglamy do dwóch cyfr

znaczących:

u(f ) = 2.344388 mm ≂ 2,3 mm,

a ostateczny wynik zapisujemy następująco:

f = 54,3 (2,3) mm.

Słowniczek
błąd pomiaru

(ang.: measurement error) - odstępstwo wyniku jednostkowego pomiaru od prawdziwej

wartości mierzonej wielkości fizycznej, której na ogół nie znamy. Należy zwrócić uwagę
na to, że znaczenie pojęcia „błąd pomiaru” jest jakościowe. Ilościową miarą błędów
pomiarowych są niepewności pomiarowe (graniczne i standardowe).
histogram

(ang.: histogram) - jeden z najbardziej popularnych wykresów statystycznych, służący do

przedstawienia liczebności danych (np. pomiarowych) w zadanych przedziałach badanej
zmiennej.
klasa przyrządu pomiarowego

(ang.: accuracy class of measuring device) określa wartość błędu maksymalnego, jaki
może wystąpić podczas pomiaru wykonywanego danym przyrządem.
niepewność pomiarowa graniczna
zwana dawniej niepewnością maksymalną - niepewność pomiaru wielkości fizycznej x,
oznaczana symbolem Δx, związana z rozdzielczością i dokładnością przyrządu
pomiarowego.
niepewność pomiarowa standardowa

(ang.: uncertainty of measurement) zwana również niepewnością standardową -

niepewność pomiaru wielkości fizycznej x, oznaczana symbolem u(x), związana
z rozrzutem wyników, które można uzyskać w serii niezależnych pomiarów, dokonanych
w powtarzalnych warunkach. W przypadku pomiarów bezpośrednich mamy dwa rodzaje
niepewności standardowych: niepewność typu A (wyznaczoną w oparciu o statystyczne
metody opracowania wyników) i niepewność typu B (wyznaczoną w oparciu o naukowy
osąd badacza wykonującego pomiary i biorącego pod uwagę dostępne informacje nt.
rozdzielczości przyrządów pomiarowych, wyniki poprzednich pomiarów itd.).
Grafika interaktywna (schemat)

Niepewność całkowita
Na zamieszczonej poniżej grafice interaktywnej pokazano kolejne etapy analizy serii N=10
pomiarów okresu drgań wahadła matematycznego o długości l=50 cm. W szczególności
pokazano na niej, w jaki sposób wyznaczyć całkowitą niepewność standardową wyniku tego
pomiaru i w jaki sposób poprawnie zapisać ten wynik. Zapoznaj się z tą grafiką, a następnie
odpowiedz na pytania postawione w poleceniach aktywizujących.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D8IwtbEYG

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.
Polecenie 1

Ile wynosi „teoretyczna” wartość okresu T drgań tego wahadła? Czy wartość ta należy do
przedziału (Tśr-uc(T),Tśr+uc(T)) wokół doświadczanie uzyskanej wartości okresu, równej Tśr?
Polecenie 2

Czy w analizowanej na grafice serii pomiarowej wszystkie składowe niepewności całkowitej

wnoszą do tej niepewności taki sam wkład?

Zastanów się: Którą z tych składowych (niepewność przyrządu, niepewność

eksperymentatora, czy niepewność standardową średniej) można byłoby pominąć, bez dużej
szkody dla ostatecznego wyniku pomiaru?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Na poniższych ilustracjach w sposób schematyczny zaznaczono różne rodzaje błędów, jakimi

są obarczone pomiary powtarzalne (zaznaczone na niebiesko) wielkości x, której wartość
prawdziwa (zaznaczona na czerwono) wynosi x0. Połącz w pary tekst z ilustracjami.

błąd systematyczny i błędy błąd gruby, systematyczny

tylko błędy przypadkowe
przypadkowe i błędy przypadkowe
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.
Ćwiczenie 2 輸

Poniższy rysunek został przygotowany w taki sposób, by w sposób schematyczny ukazać

związek między: prawdziwą wartością mierzonej wielkości fizycznej x0, wynikiem pomiaru tej
wielkości xśr oraz błędem pomiaru i niepewnością pomiarową.

Wstaw odpowiednie podpisy na tej ilustracji.

 

2⋅uc(x) xśr błąd pomiaru x0

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:

h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.
Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz, które z podanych stwierdzeń mogłyby być poprawnym zakończeniem poniższego

zdania:

Niepewność całkowitą uc(x) pomiaru powtarzalnego wielkości x wyznacza się jako sumę
geometryczną (tj. pierwiastek z sumy kwadratów) niepewności standardowej typu A - uA(x)
oraz niepewności standardowej typu B - uA(x), przy czym

uB(x) wyznacza się jako iloraz niepewności granicznej pomiaru, wynikającej m.in.

z dokładności przyrządu pomiarowego, przez pierwiastek z trzech.

uA(x) to niepewność obliczona z rozrzutu statystycznego pomiarów, a uB(x) to


niepewność obliczona inną drogą niż z rozrzutu wyników.

uA(x) jest związana z dokładnością przyrządu pomiarowego, a uB(x) wynika


z dokładności eksperymentatora.

uA(x) wyznacza się ze wzoru na odchylenie standardowe średniej z wyników


cząstkowych pomiaru powtarzalnego.

Ćwiczenie 4 醙
Grześ wykonał 4 pomiary natężenia ruchu samochodowego na ulicy, przy której mieszka,
zliczając przejeżdżające nią w ciągu 5 minut samochody. Uzyskał następujące wyniki: 2, 5, 3, 6.
Ile średnio samochodów przejeżdżało tą ulicą, gdy Grześ wykonywany pomiar. Wynik podaj
razem z niepewnością pomiarową.

Odpowiedź:
średnie natężenie ruchu wynosi: nśr = ,
niepewność całkowita: uc(n) = ,

wynik pomiaru: n = ( ) samochodów na 5 min.

Ćwiczenie 5 醙
Średnicę pręta metalowego zmierzono z pomocą suwmiarki o dokładności 0,1 mm. Wykonano
10 pomiarów, wyznaczono wartość średnią i jej odchylenie standardowe: dśr=15,74581 mm,
sśr=0,03473 mm. Oblicz niepewność całkowitą wyznaczenia średnicy suwmiarki i zapisz wynik
pomiaru zgodnie z obowiązującymi zasadami zapisu.

Odp. d= ( ) mm.

Ćwiczenie 6 難

Podczas lekcji fizyki uczniowie mierzyli szerokość pracowni fizycznej. W tym celu skorzystali
z cyfrowego dalmierza laserowego o skali wyrażonej w centymetrach.

Uzyskane przez uczniów, podane w losowej kolejności, pomiary w centymetrach to:

653; 665; 657; 652; 648; 662; 658; 655; 655; 551; 652; 645; 638; 650; 662; 655; 656; 661; 640;
656; 660; 658; 650; 660; 662; 650; 643.

Wyznacz szerokość pracowni jako średnią arytmetyczną wszystkich pomiarów, a wynik podaj
razem z niepewnością całkowitą.

Załóż, że niepewność graniczna eksperymentatora jest taka sama jak niepewność graniczna
dalmierza.
Ćwiczenie 7 醙

Woltomierzem analogowym klasy 1, o zakresie 10 V zmierzono napięcia: U 1=2 V i U 2=9 V.

Który z pomiarów obarczony był większą niepewnością graniczną?

 ΔU1 > ΔU 2

 ΔU1 < ΔU 2

 ΔU1 = ΔU 2

Ćwiczenie 8 醙
Woltomierzem analogowym klasy 1, o zakresie 10 V zmierzono napięcia: U 1=2 V i U 2=9 V.
Który z pomiarów obarczony był większą względną niepewnością graniczną?

 ΔU1/U1 > ΔU 2/U2

 ΔU1/U1 < ΔU 2/U2

 ΔU1/U1 = ΔU 2/U2
Dla nauczyciela

Scenariusz lekcji

Imię i nazwisko Jan Pluta

autora: Agata Fronczak

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Niepewność całkowita

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wykorzystanie pojęć i wielkości fizycznych do opisu zjawisk oraz

wskazywanie ich przykładów w otaczającej rzeczywistości.
III. Planowanie i przeprowadzanie obserwacji lub doświadczeń oraz
wnioskowanie na podstawie ich wyników.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

Zakres rozszerzony:

I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:

Podstawa
13) rozróżnia błędy przypadkowe i systematyczne;
programowa:
14) wyznacza średnią z kilku pomiarów jako końcowy wynik
pomiaru powtarzanego;
15) posługuje się pojęciem niepewności pomiaru wielkości
prostych i złożonych; zapisuje wynik pomiaru wraz z jego jednostką
oraz z uwzględnieniem informacji o niepewności; uwzględnia
niepewności przy sporządzaniu wykresów;
16) przeprowadza obliczenia i zapisuje wynik zgodnie z zasadami
zaokrąglania oraz zachowaniem liczby cyfr znaczących wynikającej
z dokładności pomiaru lub z danych;
19) wyodrębnia zjawisko z kontekstu, nazywa je oraz wskazuje
czynniki istotne i nieistotne dla jego przebiegu;
 Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

Kształtowane
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kompetencje
nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kluczowe:
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności
uczenia się.

Uczeń:

1. identyfikuje różne źródła niepewności pomiarowych,

2. rozróżnia błędy pomiarowe: systematyczne, przypadkowe oraz
grube i umiejętność tę wykorzystuje do szacowania
niepewności pomiarowych,
3. definiuje wynik pomiaru powtarzalnego jako średnią
Cele operacyjne: arytmetyczną z pomiarów cząstkowych,
4. wyznacza dwie składowe niepewności całkowitej pomiaru:
pierwszą wynikającą ze statystycznego rozrzutu wyników
cząstkowych pomiaru powtarzalnego i drugą wynikającą
z niepewności granicznej przyrządu pomiarowego
i niepewności eksperymentatora,
5. stosuje jednolity system wyznaczania i zapisu niepewności
pomiarowych.

Strategie
nauczanie przez dociekanie IBSE
nauczania:

Metody Na początku: dyskusja i burza mózgów, potem praca uczniów

nauczania: w parach lub w małych grupach.

Najpierw wprowadzenie przez nauczyciela, potem praca całego

Formy zajęć:
zespołu klasowego.

Komputer z rzutnikiem dla nauczyciela i dla każdej pary uczniów

tablet lub inne urządzenie z dostępem do internetu
Środki
i umożliwiające przeglądanie e‐materiałów na platformie
dydaktyczne:
e‐podreczniki.pl. Aplikacje komputerowe ułatwiające obliczenia
niepewności statystycznych.

E‐materiały: Jak w praktyce prowadzić pomiar i szacować

niepewności pomiarowe?, Wynik serii pomiarów powtarzalnych
Materiały
i jego niepewność standardowa, Jak prowadzić obliczenia na
pomocnicze:
podstawie wyników pomiarowych i w jaki sposób zapisać wynik?,
Co to takiego histogram?
PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Na poprzedniej lekcji, w ramach pracy domowej, nauczyciel poprosił uczniów

o przypomnienie sobie tego, w jaki sposób wyznacza się niepewność standardową
pojedynczego pomiaru i pomiaru powtarzalnego. W tym celu zalecił uczniom
przeczytanie części „Wprowadzenie” i „Warto przeczytać” z e‐materiałów pt.: Jak
w praktyce prowadzić pomiar i szacować niepewności pomiarowe? i „Wynik serii
pomiarów powtarzalnych i jego niepewność standardowa”.

Lekcja zaczyna się od postawienia przez nauczyciela problemu przekazywania

informacji o wynikach pomiarów wykonywanych w różnych laboratoriach naukowych
na świecie. Problem ten powinien zainicjować dyskusję nt. konieczności posługiwania
się jednolitym systemem wyznaczania i zapisu niepewności pomiarowych. W dyskusji
nauczyciel akcentuje problem różnych źródeł niepewności pomiarowych (zob. materiał
pt. Jakie mogą być źródła niepewności pomiarowych? ).

Faza realizacyjna:

Uczniowie w dyskusji określają, jakie pojęcia i wielkości wykorzystywane w analizie

danych doświadczalnych powinny podlegać ujednoliceniu. W dyskusji powinni ustalić,
że tymi wielkościami powinny być: definicja „całkowitej” niepewności standardowej,
która powinna obejmować „wszystkie” źródła błędów pomiarowych oraz sposób zapisu
wyniku pomiaru uwzględniający tę niepewność.

Nauczyciel podsumowuje dyskusję i na tablicy (przy pomocy uczniów) wypisuje wzory

na niepewność całkowitą i jej składowe: niepewność standardową typu A, która jest
związana ze statystycznym rozrzutem wyników pomiaru powtarzalnego) i niepewność
standardową typu B (która jest m.in. związana z dokładnością przyrządów
pomiarowych).

Następnie nauczyciel wyświetla na rzutniku grafikę interaktywną dołączoną do tego

materiału i cała klasa wspólnie przegląda kolejne etapy analizy serii danych
pomiarowych przedstawione na tej grafice. Nauczyciele wyjaśnia kolejne etapy
i odpowiada na pytania uczniów.

Po obejrzeniu grafiki, uczniowie pracując w małych grupach (lub w parach) rozwiązują

ćwiczenie 6. z zestawu zadań w części „Sprawdź się” tego materiału. W tym celu mogą
skorzystać z dowolnego arkusza kalkulacyjnego on‐line.

Faza podsumowująca:
Gdy wszyscy uczniowie zakończą obliczenia, wyniki są porównywane. Nauczyciel
sprawdza, czy uzyskane wyniki są poprawne i czy uczniowie pamiętali o ich
prawidłowym zapisie wyniku. Nauczyciel pokazuje na ekranie przygotowane wcześniej
rozwiązanie i histogram wyników cząstkowych. Uczniowie dyskutują o tym, czy
histogram ten przypomina kształtem krzywą Gaussa. Nauczyciel sugeruje, by w domu
chętni uczniowie zapoznali się z materiałami pt. „Krzywa Gaussa i odchylenie
standardowe” oraz „Rozkład normalny” i sprawdzili, czy wyniki pomiaru powtarzalnego
z ćwiczenia 6. spełniają „kryterium 68%”.

Praca domowa:

Obowiązkowo ćwiczenia 1‐3 i 5 z części „Sprawdź się”, a dla chętnych uczniów

ćwiczenia 7 i 8.

Wskazówki
metodyczne
Multimedium- grafika interaktywna- może być wykorzystane
opisujące różne
przez uczniów w domu w celu powtórzenia i utrwalenia
zastosowania
wiadomości.
danego
multimedium: