Jak modelować wybrane zjawiska za pomocą modeli

matematycznych?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film (standardowy)
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 0056 Jak modelować wybrane zjawiska za pomocą
modeli matematycznych?

Czy to nie ciekawe?

„Na co będą potrzebne — pytało pacholę
Trójkąty, czworoboki, koła, parabole?
Że potrzebne — rzekł mędrzec — musisz teraz wierzyć;
Na co potrzebne? zgadniesz, gdy zaczniesz świat mierzyć.”

Adam Mickiewicz

Tak, tak – nie zżymaj się, kiedy o tych trójkątach i parabolach uczysz się na lekcjach
matematyki. Jeśli myślisz czasami, że to wiedza niepotrzebna, powiedz sobie po cichu ten
czterowiersz, któremu nie bez powodu Mickiewicz nadał tytuł „PRAKTYKA”.

Kiedy zaczniesz „świat mierzyć” jako inżynier, lekarz, naukowiec, sportowiec, żołnierz, czy
biznesman – zgadniesz, że to właśnie praktyka pokazuje, na co ta wiedza jest potrzebna –
zapewniamy Cię.

Twoje cele

dowiesz się dlaczego modeluje się zjawiska oraz czym jest model i modelowanie;
poznasz elementy składowe procedury modelowania matematycznego;
zapoznasz się z modelem matematycznym konkretnego zjawiska fizycznego oraz
szczegółami procedury modelowania;
ocenisz, w jakim stopniu model odzwierciedla rzeczywistość, którą modeluje;
przekonasz się, że ten sam model matematyczny może modelować wiele różnych
zjawisk fizycznych.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Zjawiska zachodzące w przyrodzie, w tym także wywoływane działalnością człowieka,
stanowią splot procesów wzajemnie się przenikających i współzależnych. Nawet
najprostsze czynności, na przykład czytanie tego tekstu, to działanie zarówno
skomplikowanych urządzeń technicznych: komputer, monitor, nie wspominając już
o wszystkim, co wiąże się z Internetem, jak i skomplikowanych procesów zachodzących
w nas samych, bo przecież nie tylko zmysł wzroku bierze udział w czytaniu tego tekstu.

Rys. 1. Przewidywanie pogody, to też stosowanie modeli. Aby prognozować pogodę, trzeba wziąć pod uwagę
podstawowe parametry (ciśnienie atmosferyczne, temperaturę, prędkość i kierunek wiatru) i stosując
modelowanie, przewidzieć ich zmienność oraz wpływ na inne elementy pogody (np. zachmurzenie, zamglenie,
stan morza). Zaawansowane metody wykorzystują numeryczną prognozę pogody, opartą na rozwiązaniu
równań ruchu powietrza (sformułowanych przy zastosowaniu założeń i uproszczeń), za pomocą maszyn
matematycznych. Początkowy stan atmosfery do obliczeń wyznacza się na podstawie jednoczesnych
pomiarów na całym globie ziemskim.
Źródło: h ps://pixabay.com/pl/

Pomimo wspaniałego rozwoju nauki i techniki, wciąż nie potrafimy opisać przyrody ze
wszystkimi szczegółami. Nawet, kiedy wydzielamy tylko wybrane zjawiska, to i tak musimy
zadowolić się opisem przybliżonym. Konieczne staje się wyróżnienie tych czynników, które
mają istotny wpływ na przebieg procesu, przy potraktowaniu innych jako poprawki, która
w wielu przypadkach może być zaniedbana.
Właśnie taki uproszczony opis, w postaci innej niż zjawisko rzeczywiste, ale ujmujący
wyraziście i jednoznacznie istotne jego cechy – nazywamy modelem, a czynności
prowadzące do uzyskania modelu – modelowaniem. Dla przykładu – parabola jest modelem
kształtu toru ciała w rzucie ukośnym.

Model – to przedstawienie badanego zjawiska, procesu, obiektu itd. w postaci innej niż
występuje on w rzeczywistości, zwykle uproszczonej, ale odzwierciedlającej
najistotniejsze jego cechy, a nie zawierającej elementów nieistotnych dla realizacji celu
modelownia.

Dobry model pokazuje to, co jest istotne dla danej klasy zjawisk. Nie bez powodu mówi się
o modelu zachowania się, myślenia, wyrażania się, pisania itp. Zasady gramatyki są
modelem języka, a schematy i mapy są modelami obiektów rzeczywistych, np. budowli czy
terenu.

Model matematyczny – to przedstawienie istotnych cech zjawiska, procesu, obiektu itd.

– sformułowane w języku matematyki. Przedstawienie takie ma wiele zalet. Posługiwanie
się językiem ścisłych zależności funkcyjnych, związkami ilościowymi, umożliwiającymi ich
precyzyjną weryfikację, korzystanie z pojęć, twierdzeń i całego arsenału metod matematyki
sprawia, że modele matematyczne stanowią niezwykle wartościowy sposób opisu zjawisk
w przyrodzie i aktywności człowieka.

Wyróżnienie istotnych cech badanego zjawiska pozwala na lepsze zrozumienie jego

przebiegu, ale także na dokonanie uogólnień wskazujących na związki z innymi procesami,
niekiedy bardzo odległymi tematycznie. Ujawniają się wtedy wspólne własności zjawisk
zachodzących w przyrodzie, przybliżając nas do spełnienia marzeń filozofów o znalezieniu
jednolitego opisu całej przyrody. Jest to także dążenie fizyków. Przejawem tego jest opis
zjawisk mechaniki w postaci równań Newtona i elektromagnetyzmu, w postaci równań
Maxwella, a obecnie zjawisk mikroświata w postaci „Modelu Standardowego”. Celem
dalekosiężnym jest „Teoria Wszystkiego” (Theory of Everything), która przy pomocy
jednolitego formalizmu matematycznego byłaby w stanie opisać wszystkie zjawiska
w przyrodzie.

Czy cel ten będzie kiedykolwiek osiągnięty – nie wiemy. Na razie musimy zadowolić się
opisem interesujących nas zjawisk za pomocą modeli. Napiszmy więc, na czym polega
proces modelowania matematycznego. Przedstawimy podstawowe elementy i etapy
procedury modelowania.

Elementy składowe procedury modelowania matematycznego

1. Sformułowanie problemu w języku danej dziedziny wiedzy.

2. Wyrażenie problemu w języku matematyki – zdefiniowanie symboli, zmiennych
i zależności matematycznych, reprezentujących obiekty i zależności rzeczywiste.
3. Sformułowanie algorytmu obliczeń z użyciem zdefiniowanych wielkości.
 4. Opracowanie kodu komputerowego zgodnie z przyjętym algorytmem obliczeń.
5. Wykonanie obliczeń w określonym języku programowania z wykorzystaniem
adekwatnych aplikacji. Uzyskanie rozwiązania.
6. Przedstawienie rozwiązania w języku tej dziedziny, w której sformułowany został
problem.
7. Weryfikacja poprawności rozwiązania przez porównanie z rzeczywistym zjawiskiem,
które było przedmiotem modelowania.
8. Analiza przyczyn ewentualnych niezgodności; modyfikacja tych elementów, które są za
nie odpowiedzialne.
9. Powtórne modelowanie z uwzględnieniem wprowadzonych modyfikacji.

Oznacza to, że wracamy do początku i wyrażamy problem w języku matematyki

z uwzględnieniem zauważonych niezgodności i wprowadzając odpowiednie modyfikacje.
Następnie formułujemy nowy algorytm…

Słowniczek
Model

reprezentacja badanego zjawiska, procesu, obiektu itd. w postaci innej niż występuje on
w rzeczywistości, zwykle uproszczonej, ale odzwierciedlającej najistotniejsze jego cechy,
a nie zawierająca elementów nieistotnych dla realizacji celu, dla którego model jest
utworzony.

Algorytm

uszeregowany spis czynności prowadzący do wykonania określonych zadań

i rozwiązania problemu.

Prognozowanie

naukowa metoda przewidywania rozwoju zjawiska lub przebiegu danego procesu

w przyszłości. Prognozowanie jest naturalną konsekwencją modelowania, którego
rezultaty nie ograniczają się zwykle ramami czasowymi badanego zjawiska, ale mogą być
ekstrapolowane w stronę szerszych przedziałów czasowych.
Film (standardowy)

Jak modelować wybrane zjawiska za pomocą modeli

matematycznych?
Obejrzyj film, w którym ekspert podaje przykłady różnych modeli obiektów lub zjawisk
przyrodniczych oraz omawia ich zastosowania i ograniczenia. Aby prawidłowo
odpowiedzieć na pytania umieszczone pod filmem, warto zapoznać się z ich treścią przed
projekcją.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DGeSy1keD

Polecenie 1

Na podstawie różnych fragmentów wypowiedzi eksperta, odpowiedz krótko na pytanie:

Co to jest dobry model?

Uzupełnij

Polecenie 2

Dlaczego istnieją różne modele tych samych zjawisk lub obiektów fizycznych?

Uzupełnij
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Treść wspólna dla ćwiczeń 1 – 4

Rozważmy modelowanie procesu stygnięcia gorącej wody o temperaturze początkowej T0

w pomieszczeniu o temperaturze pokojowej Tz . Na podstawie doświadczenia zakładamy, że
temperatura wody spada tym szybciej, im większa jest aktualna różnica temperatur
pomiędzy wodą a otoczeniem. Wykonujemy wykres zależności różnicy temperatur
Tw = T − Tz od czasu t, gdzie T oznacza aktualną temperaturę wody.
Ćwiczenie 1

Które z poniższych stwierdzeń są prawidłowe?

Nie jest możliwe modelowanie takiego procesu, bo nie znamy wszystkich


zmiennych, od których on zależy.

 Wykres zależności temperatury wody od czasu będzie w przybliżeniu linią prostą.

 Temperatura wody jest proporcjonalna do różnicy temperatur Tw i czasu.

 Zmiana temperatury wody jest proporcjonalna do różnicy temperatur Tw i czasu.

Założenie modelu można wyrazić wzorem:

ΔT = a ⋅ Tw ⋅ Δt,

gdzie a jest współczynnikiem proporcjonalności, ΔT – zmianą temperatury a Δt –
zmianą czasu.

Każdą kolejną temperaturę T2 można wyrazić za pomocą poprzedniej temperatury

 T1 wzorem:
T2 = T1 − a(T1 − Tz )Δt.

Dla zainteresowanych

Analityczny wzór matematyczny odpowiadający modelowanemu przez nas stygnięciu

ciała ma postać:

T (t) = Tz + (T0 − Tz )e−at

gdzie e jest podstawą logarytmu naturalnego. Wzór ten znany jest pod nazwą prawa
stygnięcia Newtona.

Ćwiczenie 2

Rysunek przedstawia dane uzyskane w procesie matematycznego modelowania stygnięcia

ciała w pomieszczeniu oraz dane z rzeczywistego eksperymentu. Wstaw podpisy do legendy,
informującej o kolorach zaznaczenia punktów obu tych wykresów. T oznacza aktualną
temperaturę wody, Tz – temperaturę otoczenia, a t – czas.

Wyniki pomiarowe, Modelowanie

................. .................

Ćwiczenie 3

W czasie wykonywania naszych pomiarów otwarto okno od pomieszczenia, w którym były

one wykonywane i zrobił się przeciąg. Wskutek tego:

 Temperatura zmniejszała się wolniej,

 Temperatura zmniejszała się szybciej,

 Nie miało to wpływu na szybkość zmniejszania się temperatury.

Ćwiczenie 4

Wartość współczynnika a w naszym modelowaniu będzie większa dla wody w naczyniu:

 metalowym

 ceramicznym

 nie będzie zależeć

Ćwiczenie 5

Masz za zadanie wykonać modelowanie matematyczne skoku narciarza. Odpowiedz, jakie

efekty i elementy są istotne przy takim modelowaniu. Wymień przynajmniej trzy z nich.

Uzupełnij

Ćwiczenie 6

Wiadomo, że opór powietrza odgrywa istotną rolę w skokach narciarskich. Sprawia, że zasięg
lotu jest mniejszy, ale powoduje również to, że skoczek opada wolniej. Jak to można
uwzględnić przy modelowaniu skoku.

Uzupełnij
Ćwiczenie 7

Napisz wzory określające model matematyczny zjawiska swobodnego spadku pod wpływem
siły ciężkości.

Uzupełnij

Ćwiczenie 8

Napisz wzór na model matematyczny soczewki.

Uzupełnij

Ćwiczenie 9

Drgania harmoniczne – to zjawisko występujące w wielu działach fizyki. Za jego model

x A ωt ϕ
matematyczny można uznać wzór: = ⋅ cos ( + ), gdzie: x – odchylenie od położenia
A ω ϕ
równowagi, – amplituda, – częstość, – faza drgań.

Wymień przynajmniej trzy rodzaje ruchów opisywanych tym modelem.

Uzupełnij
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Jan Pluta

Przedmiot: Fizyka

Jak modelować wybrane zjawiska za pomocą modeli

Temat zajęć:
matematycznych?

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres

Grupa docelowa:
rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

V. Budowanie modeli fizycznych i matematycznych do
opisu zjawisk oraz ilustracji praw i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Podstawa programowa:
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
20) tworzy modele fizyczne lub matematyczne
wybranych zjawisk i opisuje ich założenia; ilustruje prawa
i zależności fizyczne z wykorzystaniem tych założeń.

Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane
kompetencje kluczowe:
informacji,
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. uzasadnia potrzebę wykonania modelowania w celu

Cele operacyjne:
wyodrębnienia zasadniczych cech badanego
zjawiska;
2. wyjaśnia, czym jest model matematyczny i w jakiej
postaci może być wyrażony;
3. wymienia elementy i etapy procedury modelowania
matematycznego;
4. wyraża wyniki modelowania matematycznego
w języku dziedziny, z której pochodził obiekt
modelowania;
5. dokonuje oceny poprawność wykonanego
modelowania przez porównanie z rzeczywistym
modelowanym zjawiskiem.

Strategie nauczania: nauczanie przez dociekanie IBSE,

Metody nauczania: wykład informacyjny, analiza pomysłów

Formy zajęć: praca indywidualna

Środki dydaktyczne: informacje z WWW

Materiały pomocnicze: zadania z tego e‐materiału

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Sformułowanie tematu przez prowadzącego i zasugerowanie dziedzin, w których

można znaleźć ciekawe przykłady do modelowania: zjawiska fizyczne i ogólnie
przyrodnicze, np. wzrost populacji ptaków, organizacja życia i pracy w domu, szkole, na
ulicy, np. optymalna droga ucznia z domu do szkoły, itp.

Faza realizacyjna:

Znajdowanie przykładów przez uczniów i ich omówienie. Wybór konkretnego

przykładu do szczegółowego opracowania: zgodnie z etapami podanymi w części
„Warto przeczytać”. Nauczenie wyodrębniania poszczególnych etapów modelowania na
przykładzie przedstawionym przez nauczyciela, przez uczniów lub procesu stygnięcia,
którego dotyczą zadania 1 – 4 z zestawu ćwiczeń.
Pokazanie przez nauczyciela granic stosowalności modelu.

Faza podsumowująca:

Zaproponowanie metody weryfikacji poprawności modelowania. Odniesienie tej

metody do przykładów omawianych na lekcji.

Praca domowa:
Zweryfikować poprawność wykonanego na lekcji modelowania i zaproponować wnioski
z tego wynikające - do omówienia na następnej lekcji.

Wskazówki metodyczne
Film można wykorzystać jako „punkt odniesienia” przy
opisujące różne
opracowywaniu konkretnego przykładu na lekcji lub
zastosowania danego
w domu.
multimedium