Pod#$cznik dla %czni&w

Wahado matematyczne

Politechnika Gdaska, Wydzia Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej ul. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdask, tel. +48 58 348 63 0 !tt"#//e-doswiadcze$ia.%i&."'.'da."l

e-Do wiadczenia w !izyce" ( "ro)ekt ws"*+&i$a$sowa$, "rzez -$i. /uro"e)sk0 w ra%ac! /uro"e)skie'o 1u$duszu 2"o+ecz$e'o

1 Model wahada matematycznego

Niniejsze e-dowiadczenie powicone zostao zagadnieniom zwizanym z wahadem matematycznym. Za jego pomoc bdziemy mogli np. bada okres podstawowy drga wahada oraz zaobserwowa zmiany energii kinetycznej i potencjalnej. W trakcie dowiadcze poznamy take jeden z wielu sposobw na wyznaczenie przyspieszenia grawitacyjnego. Wirtualne e-dowiadczenie umoliwi nam take obserwacje wahada matematycznego w warunkach, w ktrych nie moglibymy si znale w wiecie rzeczywistym, np. na innych planetach. Zanim jednak przystpimy do rozwizywania zarwno realnych (jak i wirtualnych) problemw zycznych, naley si kilka sw wstpu. Wahado matematyczne Wahado matematyczne to kulka zawieszona swobodnie na nici. Zaoeniem modelu wahada matematycznego jest to, aby kulka bya punktowa, a caa masa wahada skupiaa si wanie w niej. Ni, na ktrej, zawieszona jest kulka w zaoeniu jest niewaka, (co oznacza, e zaniedbujemy jej mas) oraz jest nierozcigliwa, (nie zmienia swojej dugoci). Wzory np. na okres podstawowy drga wahada matematycznego zostay wyznaczone wanie przy powyszych zaoeniach. Ale czy w rzeczywistoci istnieje obiekt, ktry odpowiada takiemu modelowi? Odpowied brzmi: oczywicie, e nie. Zatem model ten nie odzwierciedla dokadnie rzeczywistoci, a moe by jedynie jej przyblieniem. Czy powinnimy si zatem tym przejmowa i czy mona za pomoc modelu dokadnie opisa rzeczywisto? Aby odpowiedzie na to pytanie posuymy si cytatem Laplacea. Umys, ktry by zna siy dziaajce w danej chwili w przyrodzie oraz wzajemne pooenie wszystkich istotnoci, z ktrych ona si skada, gdyby zdoa uj je i podda analizie w jednym wzorze zawarby ruchy najwikszych cia niebieskich i najdrobniejszych atomw. Nie byoby dla niego nic niepewnego i zarwno przyszo, jak i przeszo wiata byyby obecne dla jego oka...

Czy rzeczywisto mona opisa modelem w sposb doskonay?

Postulat Laplacea

Model moe opisywa rzeczywisto dobrze, ale nie doskonale

Zatem, najoglniej mwic, niemoliwym jest dokadne opisanie rzeczywistoci za pomoc modelu. Skoro nie jestemy w stanie na lince powiesi, punktowej kulki to przynajmniej powinnimy postara si, aby ta kulka bya jak najmniejsza. Wtedy, stosujc model wahada matematycznego do opisania naszego rzeczywistego wahada, otrzymamy moe nie doskonae, ale z pewnoci bardzo dobre rezultaty.

2 Okres podstawowy drga wahada

matematycznego
Okres podstawowy drga wahada matematycznego Okres podstawowy drga wahada jest to czas potrzebny na wykonanie jednego penego wahnicia, czyli czas jaki upywa pomidzy znalezieniem si wahada w danym punkcie, a ponownym dotarciem do tego punktu.

wiczenie 1
Pomiar czasu jednego penego wahnicia

Jak prawidowo zmierzy okres podstawowy drga wahada matematycznego?

" Proponujemy na pocztek zmierzy okres podstawowy czyli czas " " " " " " " " "

jednego wahnicia wahada. Do tego dowiadczenia potrzebne nam bdzie wahado suwakowe oraz kulka. Przyczepiamy kulk do nitki, ktra przymocowana jest do statywu. Ustalamy dugo nici oraz kt wychylenia i naciskamy ZAAKCEPTUJ USTAWIENIA. Aby uruchomi wahado, naciskamy URUCHOM. Po jednym penym okresie zatrzymujemy stoper i wynik zapisujemy do tabeli. Postarajmy si teraz jak najdokadniej przeprowadzi ponownie to samo dowiadczenie. Mierzc pene okresy, za kadym razem zapisujemy wynik w tabeli. Dowiadczenie powtarzamy przynajmniej 5 razy. Nastpnie przyjrzyjmy si otrzymanym wynikom i odpowiedzmy sobie na pytanie: czy udao nam si dokadnie powtrzy dowiadczenie, czyli czy otrzymane pomiary okresu podstawowego s rwne? Czy twoim zdaniem odchylenia od poszczeglnych zmierzonych w ten sposb wielkoci s due czy mae? Jak uwaasz, skd bior si te odchylenia i jakie czynniki maj wpyw na dokadno wykonanych pomiarw. Zastanwmy si, czy istniej bardziej dokadne sposoby na zmierzenie okresu podstawowego?

Pomiar czasu dziesiciu penych wahni

" "

Teraz proponujemy zmierzy czas dziesiciu penych wahni. Do tego celu uywamy tego samego wahada z tymi samymi 3

" " " "

parametrami. Po dziesiciu penych okresach zatrzymujemy stoper, wynik dzielimy przez 10 i zapisujemy do tabeli. Powtarzamy dowiadczenie przynajmniej 5 razy. Teraz przyjrzyjmy si otrzymanym wynikom i odpowiedzmy sobie na pytanie: czy odchylenia od poszczeglnych zmierzonych w ten sposb okresw podstawowych si zmniejszyy? Czy mona powiedzie, e pomiar okresu podstawowego w ten sposb daje dokadniejsze rezultaty? Celem poniszych dowiadcze bdzie poznanie podstawowych zalenoci, opisujcych ruch wahada matematycznego. Sprawdzimy, czy i w jaki sposb okres podstawowy drga wahada zaley od tego, jakie zastosujemy ciarki, dugoci nici, czy kt wychylenia. Postaramy si take odpowiedzie na pytanie, jakiego typu s to zalenoci. By mc rozpocz dowiadczenie, powinnimy najpierw zbudowa odpowiedni zestaw dowiadczalny. Na pocztku warto si wic zastanowi, co dokadnie chcemy zrobi. Czy tylko stwierdzi, e ewentualne zalenoci istniej, czy moe przeprowadzi badania na tyle dokadne i dobrze przemylane, by mc wyznaczy odpowiednie zalenoci? Czy okres podstawowy drga wahada matematycznego zaley od masy zawieszonego ciarka, dugoci nici i maych ktw wychylenia? Zacznijmy od samego stwierdzenia (jakociowego), czy zmieniajc odpowiednie parametry wahada, jestemy w stanie zaobserwowa istotne rnice w jego zachowaniu. Zanim zaczniemy konstruowa ukad, warto poczyni jeszcze jedn uwag. Gdy przeprowadzamy badania porwnawcze, czsto jedynym dla nas wyznacznikiem tego, czy dwa ukady zachowuj si rnie, jest nasze oko. Czasem jednak zmiany mog by praktycznie niezauwaalne. By jednak zapewni sobie jak najwiksze szanse zauwaenia ewentualnych rnic, powinnimy w ramach dowiadczenia zadba o jak najwiksze zrnicowanie danego parametru. Po tych uwagach jestemy ju gotowi przystpi do dowiadczenia. Zaleno okresu drga wasnych wahada od dugoci linki

wiczenie 2

" Do tego dowiadczenia potrzebne bd dwa wahada suwakowe oraz dwie kulki o identycznej masie. " Przyczepiamy kulki do nici, ktre z kolei przymocowane s
do statyww. Pojawi si moliwo okrelenia dugoci linek (za pomoc suwaka linka). Ustalmy je tak, by rnica ich dugoci 4

by znaczna. Tak skonstruowane wahada odchylamy o pewien kt. Zwr uwag, e kt jest zaznaczony rwnie poniej, na ktomierzu. By mie pewno, e nic innego nie wpynie na przebieg naszego dowiadczenia, wszystkie parametry (prcz dugoci linki) wybieramy takie same w obu wahadach. Tak wic rwnie kt wychylenia ustawiamy taki sam w obu wahadach. Gdy skonstruowalimy wahado i dobralimy odpowiednie parametry, nie pozostaje nam ju nic innego, jak rozpocz dowiadczenie. Naciskamy wic ZAAKCEPTUJ USTAWIENIA, a nastpnie URUCHOM. Dowiadczenie mona powtrzy dla rnych dugoci linki.

"

Zaleno okresu drga wasnych wahada od masy ciarka

" "

W tym dowiadczeniu, tak jak w poprzednim, potrzebujemy: dwa wahada suwakowe oraz dwie kulki (tym razem o rnych masach). Procedura konstruowania ukadu wyglda identycznie jak poprzednio. Przymocowujemy wic kulki do wahade, ustalamy dugo linek (tym razem dugo musi by taka sama w obu wahadach) i wychylamy wahada o taki sam kt. Gdy mamy ju tak przygotowany ukad, naciskamy ZAAKCEPTUJ USTAWIENIA, a nastpnie URUCHOM. Dowiadczenie mona powtrzy dla rnych mas kulek.

Zaleno okresu drga wahada od (maego) kta wychylenia

" " " "

I tym razem konstrukcja ukadu dowiadczalnego wyglda tak samo, jak przy badaniu zalenoci okresu od dugoci linki. Wykonujemy wic czynnoci, ktre s tam opisane, z t tylko rnic, e dugoci linek wybieramy tak, by miay tak sam dugo. Wielkoci, ktra bdzie rozrnia dwa wahada, bdzie kt ich wychylenia. Wychylamy kade z wahade o rny kt, postaraj si jednak, by adne z wahade nie byo wychylone o kt wikszy ni 8 . (Aby dowiedzie si dlaczego, wykonaj wiczenie 4.) Powtrz dowiadczenie dla rnych ktw wychylenia.

Wnioski z wiczenia

Po powyszej serii dowiadcze moemy wycign ju pewne wnioski co do zalenoci okresu drga wahada od parametrw, takich jak: dugo linki, masa wahada, kt wychylenia. Jednake wnioski te ograniczaj si jedynie do stwierdzenia czy okres ronie, maleje, czy nie zmienia si wraz ze zmian odpowiednich parametrw. Nie potramy jednak w dalszym cigu nic powiedzie o sposobie tych zmian (czy okres zmienia si liniowo, kwadratowo, czy moe jeszcze inaczej wraz ze zmian danego parametru). By mc wycign bardziej szczegowe wnioski, musimy przeprowadzi kolejn seri dowiadcze.

wiczenie 3

W jaki sposb okres podstawowy drga wahada matematycznego zaley od masy zawieszonego ciarka, dugoci nici i maych ktw wychylenia? Do tej serii dowiadcze bdziemy potrzebowali jednego (odpowiednio przygotowanego) wahada.

Zaleno okresu drga wasnych wahada od dugoci linki

" " " "

Ze zbioru narzdzi wybierzmy wahado suwakowe i kulk. Ustalamy dugo linki. Wychylamy wahado o dany kt (np. 8 ). Dokonujemy pomiaru okresu wahada (tak jak to byo wykonane w wiczeniu 1). Powysz procedur wykonujemy co najmniej 5 razy dla rnych dugoci nici (zachowujc taki sam kt wychylenia oraz mas kulki), zaczynajc od najduszej, zmniejszajc sukcesywnie po kadym pomiarze dugo linki o 10 cm. Otrzymane wyniki przedstawmy na wykresie T (l) (okres drga wahada w zalenoci od dugoci nici). Zastanw si, w jaki sposb zmienia si okres podstawowy w zalenoci od dugoci nici. Jakiego rodzaju krzyw moesz dopasowa do otrzymanych wynikw?

"
Zaleno okresu drga wasnych wahada od masy wahada

" " " " " " "

Ze zbioru narzdzi wybieramy wahado suwakowe i kulk. Ustalamy dugo linki. Wychylamy wahado o dany kt (np. 8 ). Dokonujemy pomiaru okresu wahada. Powysz procedur powtarzamy co najmniej 5 razy dla rnych mas kulki (zachowujc tak sam dugo wahada oraz kt wychylenia wahada). W trakcie dowiadczenia powinnimy skorzysta z jak najszerszego zakresu mas. Otrzymane wyniki przedstawiamy na wykresie T (m) (okres drga wahada w zalenoci od masy wahada). Zastanw si, jak zmienia si okres wahada w zalenoci od masy wahada. Jakiego rodzaju krzyw moesz dopasowa do otrzymanych wynikw?

Zaleno okresu drga wasnych wahada od kta wychylenia

" Ze zbioru narzdzi wybierzmy wahado suwakowe i kulk, " Ustalamy dugo linki. " Wychylamy wahado o dany kt. " Dokonujemy pomiaru okresu wahada. " Powysz procedur powtarzamy co najmniej 5 razy dla rnych

ktw wychylenia wahada (zachowujc tak sam dugo wahada oraz mas kulki). Zaczynamy od wychylenia 8 , zmniejszajc 6

" "

wychylenie o 2 na kady pomiar okresu. Otrzymane wyniki przedstawiamy na wykresie T (0 ) (okres drga wahada w zalenoci od kta wychylenia wahada). Zastanw si, jak zmienia si okres wahada w zalenoci od kta wychylenia wahada. Jakiego rodzaju krzyw moesz dopasowa do otrzymanych wynikw? W trakcie poprzednich dowiadcze, zawsze kadziony by nacisk na to, by wychyla wahado o may kt (do 8 ). Co bardziej dociekliwy ucze sprbowa zapewne wychyli wahado ponad zakres maych ktw. Wykonujc takie dowiadczenie, mona doj do wnioskw zgoa innych ni te, ktre wycignlimy wykonujc wiczenie 2. Ot okazuje si, e okres drga wahada rzeczywicie zaley od tego, o jaki kt wahado zostao wychylone, o ile jest on dostatecznie duy. By to pokaza, potrzebna jest niestety wiedza wykraczajca daleko poza program nauczania w szkole ponadgimnazjalnej. Dlatego te ograniczymy si w tym przypadku tylko do jakociowych obserwacji. Okres podstawowy drga wahada dla wikszych ktw wychylenia Dla zaspokojenia ciekawoci co bardziej zainteresowanych uczniw, poniej przedstawiamy wzr opisujcy okres drga wahada: T = 2 l 1 1+ g 2
2

sin2

0 2

13 24

sin4

0 2

+ ... . (2.1)

Co mona rwnie zapisa jako: l T = 2 g (2n)! (2n n!)2 n=0

sin2n

0 , 2

(2.2)

gdzie: l dugo wahada, g przyspieszenie grawitacyjne, 0 wychylenie pocztkowe wahada. Z powyszych wzorw wida (gdy przemnoymy wszystkie elementy sumy wewntrz nawiasu przez czynnik poza nawiasem), e posta pierwszego czonu sumy, jest dokadnie taka sama, jak wzr na okres drga wahada, ktry poznalimy wczeniej. Po gbszej analizie mona si rwnie przekona, e dla maych ktw wychylenia pocztkowego, kolejne elementy sumy s bardzo mae w porwnaniu z pierwszym elementem. Dla przykadu, zobaczmy jak nasz wzr bdzie wyglda gdy przyjmiemy nastpujce dane dla wahada: l = 1 m; g = 9,8 m/s2 ; 0 = 5 . Obliczmy teraz wartoci pierwszych trzech elementw sumy:

l =2s g l 1 2 2 0 2) 2 sin = 0.00024 s g 2 2 l 3 2 4 0 = 6.39 108 s 3) 2 sin g 8 2 Porwnujc kolejne czony z pierwszym elementem wida, e ju drugi element stanowi zaledwie okoo 0,12 , kady nastpny jest o kilka rzdw wielkoci mniejszy. (Przypomnijmy, e by obliczy stosunek procentowy p wielkoci a i b, tj. aby dowiedzie si ile procent wielkoci b stanowi wielko a, powinnimy wykona nasta pujc operacj: p = 100%.) b Z powyszych oblicze wida wyranie, e tylko pierwszy czon sumy wnosi istotny wkad do okresu wahada, natomiast zmiany zwizane z kolejnymi czonami s praktycznie niezauwaalne dla zwykego obserwatora. Co innego dzieje si jednak, gdy wychylimy wahado o wikszy kt. Jako zadanie moesz policzy jaki wkad daj kolejne elementy sumy, gdy wychylimy wahado o kt np. 75 . 1) 2

Czy popeniamy bd, stosujc wzr T = 2

wiczenie 4

l dla wikg

szych ktw wychylenia? My natomiast zajmiemy si teraz przygotowaniem odpowiedniego ukadu dowiadczalnego by mc zaobserwowa istotne rnice przy wychyleniach o due kty.

" Do zestawu dowiadczalnego potrzebujemy: dwa wahada suwakowe, dwie kulki o takiej samej masie. " Przyczepiamy do kadego z wahade kulk. W tym miejscu

zastanwmy si jeszcze, jaka dugo linki bdzie najlepsza do wygodnej obserwacji rnic w okresie drga. Nastpnie wychylamy wahada o odpowiednie kty. By jak najwyraniej zobaczy rnic w okresie, kty wybierzmy tak, by znacznie rniy si od siebie. Dla przykadu niech to bd wychylenia z powyszych zada, wic 5 oraz 75 . Przy tak dobranych ktach rnic wida ju przy pierwszym wahniciu. Sprbuj te wykona dowiadczenie dla innych ktw pocztkowych. Zastanw si, jak zmienia si okres wraz ze wzrostem kta pocztkowego.

"

Jaki bd popeniamy stosujc wzr T = 2

wiczenie 5

l dla wikg

szych ktw wychylenia? Gdy ju przeprowadzilimy wstpne badania jakociowe, sprbujmy wycign wnioski bardziej konkretne.

" " " " "

Podsumowanie rozdziau

Do skonstruowania ukadu potrzebne bd: statyw suwakowy, dowolna kulka. Zmontujmy zestaw z powyszych komponentw, mocujc kulk na lince statywu. Wybierzmy dugo linki tak, by jak najatwiej mierzyo si okres wahada (nie moe by on wic zbyt krtki, bymy na czas mogli zatrzyma stoper). Z tak skonstruowanym wahadem przeprowadmy teraz seri eksperymentw polegajc, na wyznaczaniu okresu drga wahada w zalenoci od pocztkowego wychylenia wahada. Tutaj znowu przyda nam si wiedza z wiczenia 1. Zacznijmy od konkretnego kta wychylenia pocztkowego, niech to bdzie 5 , by nastpnie sukcesywnie zwiksza pocztkowy kt o 5 , a dojdziemy do maksymalnej moliwej wielkoci wychylenia, tj. 90 . Pamitajmy jednoczenie, by zachowa pozostae parametry nie zmienione. Dane otrzymane z pomiarw warto oczywicie notowa w tabeli, by nastpnie mc je przedstawi na wykresie.

Na koniec zastanwmy si jeszcze raz nad caym zagadnieniem i nad tym co udao nam si wykaza. Za pomoc dowiadczenia pokazalimy, e wzr na okres podstawowy drga wahada matematycznego l poprawny jest tylko dla maych ktw wychylenia poT = 2 g cztkowego. Warto te zda sobie spraw z tego, e ukad peni rol tzw. oscylatora harmonicznego tylko wtedy, gdy mona zastosowa podstawowy wzr na okres wahada tj. dla maych wychyle pocztkowych. Informacja ta ma do daleko idce konsekwencje w zyce i technice, o ktrych nie bdziemy tu wspomina. Pokazalimy rwnie, e w rzeczywistoci okres drga wahada zaley od wychylenia pocztkowego. Niemniej jednak bd, jaki popeniamy przy korzystaniu ze wzoru podstawowego jest tym mniejszy, im mniejszy jest pocztkowy kt wychylenia. Jak to zostao pokazane na przykadzie, dla 0 = 5 , popeniony bd wynosi okoo 0,12 .

3 Wpyw siy grawitacji na wahado

matematyczne

Przed przystpieniem do dowiadcze zastanwmy si, jak wielkoci jest przyspieszenie grawitacyjne Ziemi. Z pewnoci nie jest to wielko zyczna ktr moemy zmierzy linijk jak dugo, czy te stoperem jak czas. Wielkoci zyczne mierzalne porednio i bezporednio Takie wielkoci zyczne, ktre mona zmierzy wprost przy uyciu jednego przyrzdu, nazywamy wielkociami mierzalnymi bezporednio. Niestety, nie ma takiego przyrzdu, ktry pozwoli nam bezporednio zmierzy sta przyspieszenia grawitacyjnego. Co wicej, nie jest to wielko, ktr mona bezporednio dotkn, czy choby zobaczy. Wniosek: przyspieszenie grawitacyjne nie jest wielkoci mierzaln bezporednio. Nie oznacza to oczywicie, e dowiadczalnie w ogle nie mona jej zmierzy. Jeli tylko istnieje zaleno pomidzy przyspieszeniem grawitacyjnym a innymi wielkociami, ktre mona zmierzy bezporednio w prosty sposb, to moemy to zrobi. Wielkoci zyczne, ktre mierzymy w ten wanie sposb nazywane s wielkociami mierzalnymi porednio. Aby je zmierzy, trzeba najpierw zmierzy wielkoci mierzalne bezporednio, a nastpnie skorzysta ze wzoru, ktry czy wszystkie te wielkoci. Tak wanie postpimy w tym dowiadczeniu. Zmierzymy warto przyspieszenia grawitacyjnego Ziemi poprzez pomiar wielkoci, ktre zmierzy atwo. Wzr na okres podstawowy drga wahada matel czy trzy matycznego dla maych ktw wychylenia T = 2 g wielkoci zyczne: dugo linki i okres podstawowy drga tego wahada, ktre zmierzy atwo, z przyspieszeniem grawitacyjnym, do pomiaru ktrego nie mamy bezporedniej aparatury. Zatem, w tym dowiadczeniu naszymi wielkociami mierzalnymi bezporednio bd: dugo linki wahada matematycznego, ktr moemy w prosty sposb zmierzy za pomoc linijki i okres podstawowy drga wahada, ktry moemy zmierzy za pomoc stopera.

Jak w prosty sposb zmierzy przyspieszenie grawitacyjne Ziemi

10

wiczenie 6
Wybr elementw do e-dowiadczenia i przygotowanie stanowiska pracy

Pomiar przyspieszenia grawitacyjnego Ziemi przy pomocy wahada matematycznego

" Z menu z dostpnymi elementami do zbudowania dowiadczenia, wybieramy statyw suwakowy i kulk. " Mocujemy kulk do linki na statywie. " Ustalamy dugo nici. " Klikamy na opcje tabelki, by dostosowa j do naszych potrzeb. " Kolumnom przyporzdkujemy wielkoci, ktre chcemy zmierzy
lub obliczy. Potrzebne nam bd: czas, np. 10 penych wahni: tryb stoper, wzr na okres podstawowy w zalenoci od czasu i iloci wahni, tak jak to byo wyznaczone w wiczeniu 1: tryb wzr, wzr na przyspieszenie grawitacyjne mona go otrzyma w wyl : tryb wzr. niku przeksztacenia wzoru T = 2 g Nie zapominajmy o tym, e do nagwka kadej kolumny naley poda jednostki zyczne wprowadzonej wielkoci zycznej.

"

Wykonanie e-dowiadczenia

Mierzymy dugo linki i pomiar zapisujemy w tabelce. Pomiar dugoci linki naley przeprowadzi od punktu zawieszenia linki, do rodka kulki. Jeli trudno nam dokadnie odczyta na skali podziaki pooenie rodka, moemy zmierzy odlego l1 od punktu zawieszenia do grnej granicy kulki i odlego l2 od punktu zawieszenia do dolnej granicy kulki. Wtedy dugo linki bdzie rwna l2 + l1 . redniej arytmetycznej 2 Wychylamy wahado na niewielki kt ( < 8 ). Rwno po 10 wahniciach zatrzymujemy stoper, a czas automatycznie zapisze si w tabelce: moemy uy do tego celu funkcji na stoperze ZAPISZ AUTOMATYCZNIE. Jeli wzory w tabelce s poprawne, w kolumnach obok pojawi si wyliczone: okres podstawowy i przyspieszenie grawitacyjne. Pomiar powtarzamy przynajmniej 5 razy dla tej samej dugoci nici. Oczywicie, czym wicej pomiarw wykonamy, tym dokadniejszy bdzie nasz wynik.

"

" " " "

Opracowanie wynikw

"

Warto w tym momencie przyjrze si naszym wynikom w tabelce i sprawdzi, czy np. okresy podstawowe nie rni si znacznie od siebie. Jeli zdarzy si, e ktry z pomiarw znacznie odbiega od pozostaych, po prostu go odrzucamy. Moe si tak zdarzy np. w momencie gdy pomylimy si w odliczaniu okresw podstawowych.

11

dopodobniej nie zgadza si on z ni w 100%, jednak jest do niej do zbliony. Teraz musimy oszacowa niepewnoci pomiarowe. W naszym dowiadczeniu wynikaj one z niedokadnego wyznaczenia dugoci linki i okresu podstawowego wahada. Przyjmijmy, e niepewno pomiaru dugoci linki to 1 mm, bo taka jest wanie skala na linijce. Oznaczamy j l = 0,001 m. Przyjmijmy, e niepewno pomiaru 10 okresw podstawowych to 1 s. Mona powiedzie, e dokadno pomiarw w tej sytuacji jest uzaleniona od naszych obserwacji i czasu reakcji, wic moliwe jest zatrzymanie stopera sekund za szybko lub za pno. Zatem niepewno pojedynczego pomiaru okresu podstawowego wynosi 0,1 s i bdziemy go oznacza T = 0,1 s. Znajc niepewnoci pomiaru dugoci linki i okresu podstawowego, moemy wyznaczy niepewno wyznaczonej wartoci przyspieszenia ziemskiego, ktra wyraa si wzorem: gsr gsr l + 2 T . gsr = l T Teraz moemy zapisa warto otrzymanego pomiaru z uwzgldnieniem niepewnoci: g = gsr gsr .

" Wyznaczamy redni arytmetyczn z otrzymanych wartoci przyspieszenia grawitacyjnego. Bdziemy j oznacza g . " Porwnujemy nasz wynik g z wartoci tablicow. Najprawsr sr

"

"

"
Analiza wynikw i wnioski z wiczenia

"

Sprawd czy otrzymana warto wyznaczonego dowiadczalnie przyspieszenia grawitacyjnego gsr nie odbiega od wartoci tablicowej wicej ni o gsr . Jeli dowiadczenie nie wyszo poprawnie, wykonaj je jeszcze raz. Sprawd czy: dokadnie wyznaczye dugo linki i wynik wpisae w prawidowych jednostkach, dokadnie wyznaczye okres drga wahada czym wiksza jest liczba wahni tym mniejszy jest bd pomiarowy, znasz wszystkie potrzebne wzory i dokadnie wpisae je do tabelki, poprawnie wpisae jednostki, kty wychylenia nie byy zbyt wielkie.

Zastanw si

" " "

Ktry czynnik ma wikszy wpyw na dokadno wyniku: niedokadne wyznaczenie okresu podstawowego, czy niedokadne zmierzenie dugoci linki wahada? Czy mona powysze dowiadczenie przeprowadzi w warunkach domowych? Jeli tak, to jakich potrzebujemy przedmiotw do zmierzenia wartoci przyspieszenia ziemskiego? Na czym polega rnica pomidzy dowiadczeniem przeprowadzonym wirtualnie przy pomocy zestawu e-dowiadcze, a dowiad12

czeniem przeprowadzonym w rzeczywistym wiecie? Jak uwaasz, w ktrym przypadku pomiary przeprowadzane s dokadniej i dlaczego?

13

4 Wahado matematyczne w rnych ukadach

odniesienia

Ukady inercjalne i nieinercjalne

Dotychczas wszystkie wiczenia przeprowadzalimy w laboratorium zycznym. Tym razem przeprowadzimy szereg wicze i dowiadcze w windzie i w pocigu. Zanim jednak do nich przystpimy, zastanwmy si, co odrnia ukad odniesienia zwizany z laboratorium od ukadw odniesienia zwizanych z wind czy pocigiem? Zapewne kady czytelnik odpowie, e laboratorium zyczne nie porusza si, natomiast winda i pocig owszem. Zrbmy sobie may eksperyment. Do tego eksperymentu potrzebna bdzie wyobrania, moe take si przyda kawaek kartki i owek do rozrysowania sytuacji. Wyobramy sobie pocig z nieskoczenie dugim wagonem. Na t chwil naszego eksperymentu, pocig nie porusza si stoi na peronie. Na peronie stoi take pierwszy obserwator, obserwuje pocig i przez okno pocigu to co si dzieje w jego rodku. Zauwaa, e w pocigu lata mucha, a dokadnie unosi si w powietrzu w jednym punkcie. W tym miejscu bardzo wanym jest abymy wyobrazili sobie much unoszc si w powietrzu w jednym punkcie, a nie np. siedzc na oknie. Obserwator pierwszy na t chwil eksperymentu stwierdza, e nic ciekawego si nie dzieje: pocig nie porusza si i mucha pozostaje w tym samym miejscu wzgldem niego. W pocigu siedzi drugi obserwator. Wyobramy sobie, e jest on mocno zwizany z pocigiem: tzn. siedzi na siedzeniu i trzyma si mocno porczy. Drugi obserwator take widzi much i stwierdza, e na t chwil nic ciekawego si nie dzieje: pocig nie porusza si i mucha unosi si wci w tym samym punkcie wzgldem niego. A teraz wyobramy sobie, e pocig rusza. Co obserwuje pierwszy obserwator? Widzi, e pocig porusza si, mucha natomiast pozostaje w tym samym punkcie wzgldem niego. Jeeli wydaje nam si to dziwne, wyobramy sobie drug much unoszc si w powietrzu na zewntrz pocigu na peronie. Z punktu widzenia naszej muchy jest jej obojtne, czy jest wewntrz pocigu, czy na zewntrz, nawet jeli pocig rusza, w kocu nie wyobraalimy sobie, e siedzi na oknie, ale swobodnie unosi si w powietrzu. Co obserwuje drugi obserwator, zwizany z pocigiem? Na pewno nie obserwuje ruchu 14

Eksperyment mylowy z much i pocigiem

pocigu, skoro jest z nim zwizany, zauwaa natomiast, e mucha oddala si wzgldem niego. A co stanie si z nasz much? Cae szczcie nic, w kocu na potrzeb tego eksperymentu wyobrazilimy sobie nieskoczenie dugi wagon, wic nie zderzy si ze cian koczca skad pocigu. Z czego wynikaj siy pozorne? Przejdmy teraz do zasad dynamiki Newtona. Jeeli na pocztku naszego eksperymentu mylowego pocig nie porusza si, oznacza to, zgodnie z I zasad dynamiki, e nie dziaay na niego siy wprawiajce go w ruch, bd siy te rwnowayy si. Gdy pocig rusza, z II zasady dynamiki wiemy, e przynajmniej na pocztku musi dziaa na niego niezrwnowaona sia skierowana zgodnie z jego kierunkiem ruchu, a pocig porusza si z przyspieszeniem, ktre bdziemy oznacza ap . Zatem, nasz pierwszy obserwator stojcy na peronie zauway, e pocig porusza si z przyspieszeniem ap . Nasz drugi obserwator zauway natomiast, e mucha porusza si z przyspieszeniem ap . Skoro tak jest, to z II zasady dynamiki moe doj do wniosku, e na much dziaa pewna niezrwnowaona sia. Mona powiedzie, e naszemu drugiemu obserwatorowi pozornie wydaje si, e na much dziaa sia, a jest tak, poniewa jest on zwizany z pocigiem poruszajcym si z przyspieszeniem. Teraz pomwmy chwil o ukadach odniesienia. W naszym eksperymencie mylowym mielimy do czynienia z dwoma rnymi ukadami. Ukadem zwizanym z naszym pierwszym obserwatorem (nie poruszajcym si z przyspieszeniem) i ukadem zwizanym z drugim obserwatorem (w poruszajcym si z przyspieszeniem pocigu). Taki ukad odniesienia, wzgldem ktrego kade ciao, niepodlegajce zewntrznemu oddziaywaniu z innymi ciaami, porusza si bez przyspieszenia, nazywamy ukadami inercjalnymi. Natomiast ukad odniesienia, ktry porusza si ruchem niejednostajnym wzgldem jakiegokolwiek innego ukadu inercjalnego nazywamy ukadem nieinercjalnym. Zatem moemy powiedzie, e nasz pierwszy obserwator jest obserwatorem inercjalnym, natomiast drugi obserwator (po ruszeniu pocigu) jest obserwatorem nieinercjalnym. Jak ju ustalilimy w naszym eksperymencie, obserwator nieinercjalny zwizany z przyspieszajcym pocigiem zauway, e na much dziaa sia. Nie bdzie jednak wiedzia jakie jest rdo tej siy, poniewa dla niego jest to jedynie sia pozorna, ktra wynika z tego, e siedzi on w przyspieszajcym pocigu. Tak pozorn si, ktra pojawia si w nieinercjalnym ukadzie odniesienia, nazywamy si bezwadnoci. Potrzeba jeszcze zaznaczy, e sia bezwadnoci dziaajca na ciao o masie m, znajdujce si w nieinercjalnym ukadzie odniesienia poruszajcym si z przyspieszeniem a, wyraa 15

Inercjalne i nieinercjalne ukady odniesienia

Siy bezwadnoci

si wzorem: Fb = ma (4.1) Minus we wzorze (4.1) oznacza, e zwrot siy bezwadnoci jest przeciwny do zwrotu przyspieszenia ukadu. Kiedy wyczuwamy siy bezwadnoci? Na razie na potrzeb naszego eksperymentu zaoylimy, e obserwator drugi (nieinercjalny), jest mocno zwizany z pocigiem. Dotychczas nasz drugi obserwator by wyidealizowany na potrzeb naszego eksperymentu mylowego. Tak si skada, e gdyby nie trzyma si mocno porczy fotela to take odczuby dziaanie si bezwadnoci. Jeeli stoimy w pocigu i mamy pewn swobod ruchu, to w momencie ruszania pocigu odczuwamy si bezwadnoci i gdybymy nie trzymali si porczy i nie dziaaa by np. sia tarcia powierzchni naszych butw o podoe to... Zapewne kady z nas dowiadczy uczucia wcinicia w podog w momencie, kiedy winda rusza do gry. To wanie dziaanie siy bezwadnoci, a uczucie to jest zwizane z tym, e znajdujemy si w nieinercjalnym ukadzie odniesienia poruszajcej si z przyspieszeniem windy. W e-dowiadczeniu Wahado matematyczne moemy skorzysta z moliwoci umieszczenia naszego laboratorium w poruszajcej si windzie lub pocigu. Moemy to zrobi wybierajc ikon Warunki zyczne a nastpnie zakadk UKAD ODNIESIENIA. Aby sprawdzi, jak zachowuje si wahado w windzie poruszajcej si ze staym przyspieszeniem, powinnimy zbudowa nasz zestaw dowiadczalny tak jak w pozostaych wiczeniach. Przyspieszenie windy moemy ustali podczas budowania wahada, w tym samym miejscu co dugo linki oraz kt wychylenia. Moemy te wybra kierunek z jakim skierowana jest sia, wybierajc dodatnie albo ujemne wartoci przyspieszenia. Wahado matematyczne w windzie Na wahado matematyczne (przyjmujemy na razie, e si nie waha, a kulka zwisa na nitce) w windzie poruszajcej si z pewnym przyspieszeniem w gr lub w d, take dziaa sia bezwadnoci. Zastanwmy si, jaka sia dziaa na kulk zawieszon na nici, jeli na wind dziaa sia skierowana przeciwnie do siy grawitacyjnej, czyli w gr. Jeli winda nie poruszaa si, to od chwili przyoenia siy zacznie porusza si w gr z przyspieszeniem, ktre oznaczymy aw . Std, na kulk dziaa (poza si grawitacji) sia pozorna, okrelona wzorem Fb = maw (4.2) Jeszcze raz zwrmy uwag na to, e sia ta jest skierowana przeciwnie do siy wprawiajcej w ruch wind. Zamy, e winda porusza si z przyspieszeniem aw w gr i dziaa 16

na ni przyspieszenie grawitacyjne o wartoci g . Z prostego rachunku wektorowego otrzymujemy si wypadkow, dziaajc na nasz kulk zawieszon na nici: Fna kulk = m(g aw ). (4.3)

Warto siy wypadkowej w przypadku, gdy sia wprawiajca w ruch wind jest przeciwnie skierowana do siy grawitacyjnej, wynosi: Fna kulk = m(g + aw ). (4.4)

wiczenie 7

Wahado matematyczne w windzie To wiczenie skada si z serii pyta i zada, ktre moecie zarwno rozwiza w tradycyjny sposb na kartce lub w zeszycie, jak rwnie sprawdzi dowiadczalnie przy pomocy e-dowiadczenia

" Zamy, e jestemy w windzie poruszajcej si ze staym przy" " " "

spieszeniem. Czy majc pod rka wahado matematyczne, jestemy w stanie zmierzy warto przyspieszenia z jakim porusza si winda? Zamy, e jestemy w windzie i wiemy, e jedziemy w d m w przyspieszeniem 3 s 2 . W jaki sposb naley dobra dugo nici wahada matematycznego, aby w takich warunkach jego okres podstawowy drga wahada wynosi 2 s? Co si stanie z wahadem, jeeli winda bdzie si poruszaa w d z przyspieszeniem rwnym przyspieszeniu grawitacyjnemu? Co si stanie z wahadem, jeeli winda bdzie si poruszaa w d z przyspieszeniem wikszym od przyspieszenia grawitacyjnego? Jak mylisz, czy winda moe porusza si ze staym przyspieszeniem w nieskoczono, nawet jeli istniaby nieskoczenie dugi budynek? Co odrnia e-dowiadczenie od realnego dowiadczenia? Jakie w rzeczywistym wiecie mamy ograniczenia?

Wahado matematyczne w pocigu

Przejdmy teraz do opisu wahada w poruszajcym si ze staym przyspieszeniem ap pocigu. Istotn zmian w tym przypadku bdzie zmiana kierunku i zwrotu siy bezwadnoci. W przypadku opisu windy, sia ta bya skierowana rwnolegle do siy przycigania ziemskiego, w pocigu bdzie skierowana prostopadle. Zastanwmy si, jaki wpyw na wahado ma to, e laboratorium przemieszcza si z niezerowym przyspieszeniem w kierunku prostopadym do przyspieszenia grawitacyjnego. Dla uproszczenia, na razie zaoymy sobie, e wahado jest w spoczynku. Dziaa na nie zatem sia grawitacji, powodujca nacig nici oraz sia bezwadnoci, spowodowana 17

ruchem pocigu. To wanie sia bezwadnoci spowoduje odchylenie wahada od pionu o kt w kierunku przeciwnym do kierunku przyspieszenia pocigu. Przypatrzmy si rysunkowi obok: na jego podstawie moemy zapisa wzr okrelajcy tg : tg = x . y (4.5)

W tym przypadku w kierunku osi x dziaa sia bezwadnoci, a sia grawitacji w kierunku osi y . Moemy zatem wyznaczy wychylenie jako tg = ap /g. (4.6)

W naszym dowiadczeniu paszczyzna waha bdzie wyznaczona przez wektory siy bezwadnoci i siy grawitacyjnej.

wiczenie 8

Wahado matematyczne w pocigu

" " " "

Zamy, e jestemy w pocigu poruszajcym si ze staym przyspieszeniem. Czy majc pod rka wahado matematyczne, jestemy w stanie zmierzy warto przyspieszenia z jakim porusza si pocig? Zamy, e jestemy w pocigu poruszajcym si ze staym przyspieszeniem, ktrego warto znamy. W jaki sposb naley wychyli wahado, aby pozostao ono w stanie rwnowagi (nie wahao si)? Zamy, e jestemy w pocigu poruszajcym si ze staym przyspieszeniem, w wagonie w ktrym nie ma okien. Czy jestemy w stanie okreli kierunek poruszania si pocigu? Czy gdyby wahado byo zawieszone na sucie w pocigu, maksymalna moliwa amplituda waha dla przypadku, w ktrym pocig nie porusza si i dla przypadku, w ktrym pocig porusza si z przyspieszeniem ap jest taka sama? Jak mylisz, czy pocig moe porusza si ze staym przyspieszeniem w nieskoczono, nawet jeli istnia by nieskoczenie dugi tor? Co odrnia wirtualne e-dowiadczenie od realnego dowiadczenia? Jakie mamy ograniczenia w rzeczywistym wiecie?

"

18

5 Energia mechaniczna wahada

matematycznego
Cakowita energia mechaniczna jest sum energii potencjalnej i energii kinetycznej. W przypadku wahada matematycznego, moemy wyrazi j wzorem: Ec = Ek + Ep , przy czym 1 Ek = mv 2 , 2 jest energi kinetyczn, natomiast Ep = mgh, energi potencjaln pola grawitacyjnego w pobliu Ziemi. Z energi zwizana jest zasada zachowania. Mwi ona, e cakowita energia ukadu jest staa, jeeli nie dziaaj na nie dodatkowe siy lub siy te rwnowa si. Konsekwencj tej zasady jest to, e energia mechaniczna nie ginie, ale energia potencjalna moe przechodzi w kinetyczn i odwrotnie. Oznacza to, e energia kinetyczna i potencjalna wahada matematycznego, na ktre nie dziaaj adne dodatkowe siy oporu, moe si zmienia w czasie, ale cakowita energia mechaniczna ju nie. Jak pobra energi potencjalna do tabeli? Zastanwmy si, co jest potrzebne do policzenia poszczeglnych energii oraz jak uzyska te pomiary w przypadku naszego e-dowiadczenia. Przypatrzmy si najpierw energii kinetycznej. Patrzc na wzr energii kinetycznej 5.2 wida, e zawiera on mas m oraz prdko v . W przypadku wahada matematycznego jest to masa i prdko kulki. E-dowiadczenie Wahado matematyczne daje nam moliwo pobrania do tabeli lub wykresu wartoci skadowych prdkoci vx (t) i vy (t) w danej chwili czasu przy pomocy funkcji stopera, przy czym vx jest skadow prdkoci w kierunku x, a vy skadow prdkoci w kierunku y . Aby wyznaczy prdko wypadkow v , powinnimy skorzysta ze wzoru: v=
2 + v2. vx y

Energia mechaniczna

(5.1)

(5.2)

(5.3)

(5.4)

19

Gdy wstawimy powysze do 5.2, otrzymamy: 1 Ek (t) = m(vx (t)2 + vy (t)2 ). 2 (5.5)

Ostatecznie, jeeli chcemy dla naszego e-dowiadczenia policzy energi kinetyczn w danym czasie, musimy wstawi mas kulki oraz dwie wartoci stoperowe vx (t) oraz vy (t) dla danej chwili czasu do wzoru 5.5. Jak pobra energi potencjalna do tabeli? Rozwamy teraz energi potencjaln. Jak widzielimy wczeniej, zaley ona od zmian wysokoci h. E-dowiadczenie Wahado matematyczne daje nam moliwo pobrania do tabeli lub wykresu skadowej pooenia kulki y (t) w czasie. W przypadku e-dowiadczenia, skadowe pooenia wyliczane s wzgldem punktu zaczepienia linki wahada. Jeli chcemy przyj, e ukad odniesienia umieszczony jest w punkcie rwnowagi wahada, czyli kulka znajdujca si w tym punkcie nie ma energii potencjalnej, dojdziemy do wniosku, e wysoko h opisuje l y (t), gdzie l jest dugoci linki. W rezultacie, wstawiajc l y (t) do rwnania 5.3 otrzymamy wzr: Ep (k ) = mg (l y (t)). (5.6)

wiczenie 9
Wybr elementw e-dowiadczenia i przygotowanie stanowiska pracy

Zasada zachowania energii mechanicznej

" Z menu z dostpnymi elementami do zbudowania dowiadcze" " " " "

nia wybieramy elementy potrzebne nam bd statyw suwakowy i kulka. Mocujemy kulk do linki na statywie. Ustawiamy dugo nici na sta warto. Klikamy na opcje tabelki, by dostosowa j do naszych potrzeb. Kolumnom przyporzdkujemy wielkoci, ktre chcemy zmierzy lub obliczy. Potrzebne nam bd: czas: tryb stoper, wzr na energi kinetyczn: tryb wzr, wzr na energi potencjaln: tryb wzr, wzr na energi cakowit: tryb wzr. Nie zapominajmy o tym, e do nagwka kadej kolumny naley poda jednostki zyczne wprowadzonej wielkoci zycznej.

Przebieg e-dowiadczenia

" Wychylamy wahado o dowolny kt. " Naciskamy pobierz dane automatycznie w polu zapisz automatycznie co wstawmy np. 0,1 s. " W tabeli zapisz si wartoci energii (policzone dziki wczeniej
20

zdeniowanym wzorom). Przygotowanie wykresu (zanim zaczniesz upewnij si, e masz wszystkie wielkoci w tabelce). Z menu wybierz opcj wykres. W oknie, ktre si pojawi, wybierz opcj Wykres zobaczysz ukad wsprzdnych. Musimy teraz oznaczy osie wykresu. W tym celu kliknij przy kadej osi na przycisk Wybierz tryb (np. o x: wybierz z menu Wybierz tryb zmienn t z podmenu Tabela; o y : wybierz z menu Wybierz tryb zmienn Vx (t) z podmenu Tabela). W celu wyrysowania wykresu nacinij przycisk Generuj wykres. Sporzd wykresy energii potencjalnej, kinetycznej, cakowitej w funkcji czasu.

"

"
Wnioski z wiczenia

" "

Kiedy ju sporzdzisz wykresy energii potencjalnej i energii kinetycznej od czasu, postaraj si odpowiedzie na pytanie, w jakim pooeniu wahada osigniemy najmniejsz, a w jakim najwiksz warto energii kinetycznej i energii potencjalnej. Jak bd wyglday wykresy energii kinetycznej, potencjalnej i cakowitej, gdy wczymy si oporu?

21

6 Wahado chaotyczne
Przykad wahada podwjnego, mimo jego bardzo prostej konstrukcji, jest przykadem ukadu, w ktrym moliwe jest zachowanie chaotyczne. W dotychczasowych przykadach z wahadem pojedynczym mielimy przykad drga regularnych. W obecnie rozpatrywanym, przypadku bdziemy te mogli je zaobserwowa przy odpowiednim doborze parametrw. Dla nas jednak bardziej interesujce od drga regularnych bd drgania chaotyczne. Czym jest chaos ? W matematyce, chaos (chaos deterministyczny) okrelany jest jako silny wpyw warunkw pocztkowych na rozwizanie rwnania. Co to oznacza? Sprawdmy to na przykadzie zachowania si wahada podwjnego.

wiczenie 10
Wybr elementw e-dowiadczenia

Wahado chaotyczne

" "

Aby zbudowa wahado podwjne, powinnimy z narzdzi pobra statyw, dwie kulki oraz nitk. Najpierw wieszamy jedn z kulek, nastpnie przytwierdzamy do niej nitk, a na jej kocu zawieszamy drug kulk. W dowiadczeniu tym moemy ustali wychylenie obu kulek osobno. Aby ruch wahada by chaotyczny, wychylenia kulek powinny by znaczne. W pierwszej prbie zastosujmy wychylenia jak na obrazku obok.

Przebieg e-dowiadczenia

" Uruchamiajc dowiadczenie mamy moliwo ledzenia ladw " " "

wyrysowanych przez obie kulki. Pozwoli nam to na porwnanie obu wzorcw. Po obserwacji ruchu wahada, zmiemy troch warunki pocztkowe. W naszym przypadku zmiemy o kilka stopni wychylenie dolnego wahada, np. jak na rysunku. Obserwujc teraz wahania zauwaamy, e rni si one znacznie od poprzednich. Gdybymy wychylili wahada nieznacznie od pionu, ruch wahade nie byby ju chaotyczny. Taki ukad mona w przyblieniu opisa za pomoc zoenia ruchu dwch wahade o znanym okresie. 22

W takim przypadku zmiana wychylenia pocztkowego ju nie bdzie miaa tak duego wpywu, co moemy sprawdzi podobnie jak sprawdzalimy ruch chaotyczny stosujc dwa rne wychylenia. Do zastanowienia si

" Kiedy ruch wahada podwjnego mona uzna za superpozycj ruchu wahade o dwch czstociach? " Okrel punkt rwnowagi trwaej dla wahada podwjnego.

23

7 Wahado Foucaulta
Pierwszy dowd na ruch obrotowy Ziemi Bardzo dugo poszukiwano dowodu zycznego na ruch obrotowy Ziemi. Takiego dowodu dostarczy dopiero eksperyment Jeana Bernarda L eona Foucaulta z uyciem wahada. Pierwsze eksperymenty wykona w swojej piwnicy z wahadem o dugoci 2 m i kuli o masie 5 kg. Ju wtedy zauway, e paszczyzna drga takiego wahada systematycznie si obraca. Pierwszy publiczny pokaz eksperymentu odby si w Obserwatorium Paryskim w lutym 1851 r. z wahadem o dugoci 11 m. Dowiadczenie to Foucault powtrzy na prob ksicia Louisa Napoleona Bonaparte, przyszego Napoleona III, 26 marca 1851 roku wieszajc wahado o dugoci 67 m z kul armatni o masie 28 kg pod kopu Pantheonu w Paryu. Jestecie zaproszeni, by zobaczy jak krci si Ziemia tak przywita Foucault swoj publiczno. Zastanwmy si teraz, co moe wpyn na zmian paszczyzny drga wahada i dlaczego ta zmiana jest dowodem na ruch obrotowy Ziemi? Gdy stoimy pod wahadem (lub ogldamy wirtualny eksperyment), nie jestemy w stanie powiedzie co powoduje obrt paszczyzny drga wahada. Dzieje si tak, poniewa sia, ktra to sprawia, jest si pozorn. Jak ju zapewne wiemy z dowiadcze z wind i pocigiem, w ukadach nieinercjalnych wystpuj pozorne siy, zwane take siami bezwadnoci. Std te moemy doj do wniosku, e skoro obserwujemy dziaanie si o nieznanym pochodzeniu, to istnieje moliwo, e jestemy w nieinercjalnym ukadzie odniesienia. Tak jest w rzeczywistoci, nasz ukad odniesienia jest nieinercjalnym poniewa stoimy na Ziemi, ktra wykonuje ruch obrotowy. Gdyby Ziemia nie obracaa si, to moglibymy wychyli wahado o dowolny kt w dowolnym kierunku i obserwowa, jak wykonuje ruchy bez zmiany paszczyzny drga. Dowiadczenie z wahadem Foucault dowodzi, e paszczyzna drga wahada obraca si, zatem Ziemia wykonuje ruch obrotowy wok wasnej osi. Sia bezwadnoci dziaajca w obracajcym si ukadzie odniesienia nazywana jest si Coriolisa. Na ciaa znajdujce si w pobliu Ziemi dziaa sia Coriolisa, ktra wyraa si wzorem: F = 2m( v ), (7.1)

Dlaczego Wahado Foucault zmienia paszczyzn waha?

Sia Coriolisa

gdzie m masa ciaa, v jego prdko, a jest prdkoci ktow 24

ukadu. Warto tej siy dla ruchu paskiego jest maksymalna na biegunach, na rwniku jej warto jest zero. Sia Coriolisa powoduje, e ciaa spadajce pionowo odchylaj si na wschd. Ciaa, ktre poruszaj si na pkuli pnocnej, pod wpywem siy Coriolisa odchylaj si w prawo wzgldem kierunku ich ruchu, a na pkuli poudniowej w lewo wzgldem kierunku ich ruchu. Okres obrotu paszczyzny drga Czas trwania obrotu paszczyzny wahada o 360 zaley od szerokoci geogracznej . Na biegunach wahado dokonuje penego obrotu w cigu ok. 24 h (23 h 56 min), tj. w czasie, jaki Ziemia potrzebuje na dokonanie penego obrotu wok wasnej osi. Czas T penego obrotu paszczyzny waha wahada na szerokoci geogracznej mona obliczy wedug wzoru: T = 24h sin (7.2)

(np. dla Gdaska T jest rwne okoo 30 godzin). Szybko obrotu paszczyzny waha to ok. 15 sin / godzin. Im bliej rwnika tym, wolniej wahado zmienia paszczyzn waha. Na rwniku paszczyzna ta pozostaje niezmienna, gdy = 0 i wahado nie obraca si. Dowiadczenie z wahadem Foucaulta, potwierdzajce ruch obrotowy Ziemi, zostao wybranym jednym z dziesiciu najpikniejszych eksperymentw w historii zyki.

wiczenie 11
Wahado Foucault na Politechnice Gdaskiej

Wahado Foucault

Pierwowzorem wahada Foucault w e-dowiadczeniu, jest wahado umieszczone na dziedzicu Politechniki Gdaskiej. Wahado to ma wysoko 26 m i mas 64 kg. Wykonujc wiczenie, spjrzmy na wahajcy si dysk i zwrmy uwag na to, w jakiej paszczynie si on porusza. Sprawdmy to samo po kilkunastu minutach. Stwierdzimy, e paszczyzna waha obrcia si.

Przebieg dowiadczenia

" " " "

Wybierz ikon (arwka), oznaczajc CIEKAWOSTK. Na ekranie pojawi si wahado Foucaulta zawieszone swobodnie na sucie nad koow paszczyzn. Parametry wahada podane s w tabelce obok po prawej stronie. Wybierz dowoln szeroko geograczn. Zaobserwuj, co stanie si z wahadem i jakie wykonuje ruchy. Jeli chcesz przyspieszy czas po jakim wahado zmieni paszczyzn drga o pewien kt na dowolnej szerokoci geogracznej, wpisz w PRZYSPIESZ CZAS odpowiedni krok. 25

Pytania i wnioski z wiczenia

ucaulta na wybranych szerokociach geogracznych ? Korzystajc ze wzoru wykonaj obliczenia dla dowolnych trzech wartoci .

" Zaobserwuj, jak zachowuje si wahado na biegunie i rwniku. " Co zaobserwowae, przeprowadzajc dowiadczenie? " Co jest dowodem na to, e Ziemia obraca si wok wasnej osi? " Na czym polega dowiadczenie Foucaulta? " Dlaczego i kiedy wahado Foucaulta zmienia kierunek waha? " Jaki zachowuje si wahado na pkuli pnocnej, a jak na poudniowej? " Jak zmieni si czas penego obrotu paszczyzny wahada Fo-

26

8 Najczciej zadawane pytania (FAQ)

Jak skonstruowa wahado? Aby skonstruowa wahado, musisz zajrze do szuady z narzdziami (Narzdzia) aby wyj z niej elementy niezbdne do skonstruowania wahada.

Na ekranie pojawi si okno zawierajce narzdzia waciwe dla danego dowiadczenia.

27

" " "

W przypadku wahada bd to: statywy (zwyky i suwakowy po 2 szt.) linka (2 szt.), kulki (4 rodzaje po 4 kulki ronej rednicy po 4 szt., czyli razem 16 kulek). Kulki rni si: materiaem, z ktrego s wykonane. Dostpne s kulki wykonane z: elaza aluminium oowiu i diamentu oraz: rednic. Dostpne s kulki o rednicy: 2 cm 4 cm 6 cm i 8 cm. Wybr dwch ronych kulek (zarwno ze wzgldu na materia wykonania jak i na rednice) jest moliwy. Domylnie aktywne s tylko oba statywy. Pozostae elementy s nieaktywne nie mog zosta wybrane do momentu, a nie wybierzesz statywu. Wybierz jeden statyw ni i dowoln kulk. Zapamitaj! Moesz wybra, czy zestaw dowiadczalny bdzie budowany ze statywu zwykego czy suwakowego. Jeli wybierzesz statyw zwyky, statyw suwakowy staje si nieaktywny (nie mona budowa zestawu dowiadczalnego z dwch ronych statyww).

Po wybraniu niezbdnych elementw zamykamy szuad, poprzez klikniecie na znak (x) w prawym grnym rogu okna Narzdzia.

28

Na stole pojawi si wybrane elementy. Teraz pozostaje nam ju tylko zoenie naszego wahada. Aby to zrobi, za pomoc kursora myszy podnie kulk ze stou i zawie j na nitce przyczepionej do statywu.

Po zaczepieniu kulki, pod stoem po lewej stronie pojawi si moliwo ustawienia dugoci linki. Ustawienia zaakceptujesz poprzez nacinicie przycisku Zaakceptuj ustawienia, znajdujcego si po prawej stronie ekranu. Jak widzisz, do statywu bya ju przyczepiona ni i ta, ktr wybralimy nie zostaa wykorzystana cigle ley na stole. Twoje wahado pojedyncze jest gotowe, moesz przej do dalszej czci dowiadczenia.

29

Jak postawi dwa wahada?

Aby postawi dwa wahada, ponownie musisz zajrze do szuady z narzdziami (Narzdzia), aby wyj z niej elementy niezbdne do skonstruowania wahada. Tym razem z szuady wybierz dwa statywy i dwie dowolne kulki (mog by rne). Pamitaj jednak, e oba statywy musz by tego samego rodzaju, tzn. jak wybierzesz statyw suwakowy nie bdzie moliwoci wybrania zwykego jako drugiego, zatem drugi wybierany statyw te musi by suwakowy. Podobnie bdzie w przypadku wybrania statywu zwykego jako pierwszy.

Na stole pojawi si wybrane elementy.

30

Teraz pozostaje nam ju tylko zoenie naszego wahada. Aby to zrobi, zawie jedn z kulek na nitce przyczepionej do jednego ze statyww.

Podobnie naley postpi z drug kulk. Podnie kulk ze stou i powie na nitce zawieszonej do drugiego statywu. Tak jak poprzednio po zaczepieniu kadej z kulek pojawi si moliwo ustawienia dugoci linek. Ustawienia zaakceptujesz poprzez nacinicie przycisku Zaakceptuj ustawienia, znajdujcego si po prawej stronie ekranu. Twoje wahada pojedyncze s gotowe. Moesz przej do dalszej czci dowiadczenia.

Jak skonstruowa dwa wahada podwjne?

Aby skonstruowa dwa wahada podwjne, ponownie musisz zajrze do szuady z narzdziami (Narzdzia), aby wyj z niej elementy niezbdne do skonstruowania wahada. Oba skonstruowane wahada nie musz by podwjne. My posugujemy si tym przykadem jako przykadem trudniejszym ale nie ma adnych przeszkd by np. skonstruowa wahado pojedyncze i podwjne, a podczas przeprowadzania dowiadczenia porwna zachowanie tych wahade. W takim wypadku z szuady z narzdziami (Narzdzia) wybierz dwa statywy jedn ni i trzy kulki. Moesz tez skonstruowa tylko jedno wahado podwjne. W takim wypadku z szuady z narzdziami (Narzdzia) wybierz jeden statyw jedn ni i dwie kulki.

Uwaga!

31

Tym razem z szuady wybierz dwa statywy dwie nici i cztery do wolne kulki (mog by rne). Pamitaj jednak, e oba wahada musz by tego samego rodzaju. Jak wybierzesz statyw suwakowy, nie bdzie moliwoci wybrania statywu zwykego jako drugiego, zatem drugi wybierany statyw te musi by suwakowy. Podobnie bdzie w przypadku wybrania statywu zwykego jako pierwszego.

Powie dwie z kulek na kadym ze statyww, podnoszc je ze stou za pomoc myszy i zawieszajc na niciach przyczepionych do kadego z nich.

32

Nastpnie, do zawieszonych ju kulek zaczep po jednej nici znajdujcej si na stole. Teraz przyczep pozostae dwie kulki do zwisajcych nici.

Tak jak w poprzednich przypadkach po zaczepieniu kulek na ka dym z wahade pojawi si moliwo ustawienia dugoci linek. Ustawienia zaakceptujesz poprzez nacinicie przycisku Zaakceptuj ustawienia, znajdujcego si po prawej stronie ekranu. Twoje wahada podwoje s gotowe. Moesz przej do dalszej czci dowiadczenia.

33

Jak zmieni parametry i warunki zyczne dowiadczenia?

Aby ustali parametry dowiadczenia naley z menu wybra opcje Warunki zyczne.

Na ekranie pojawi si okno o tej samej nazwie z trzema zakadkami.

Domylnie otwarta jest pierwsza z nich PRZYSPIESZENIE GRAWITACYJNE. Tutaj moesz wybra ciao niebieskie, na ktrym chcesz przeprowadzi swoje dowiadczenie. Obok kadego z cia niebieskich zapisana jest warto przyspieszenia grawitacyjnego, jakie na kadym z nich panuje. Domylnie wybrana jest Ziemia, ktrej warto przypieszenie doskonale znasz i pamitasz prawda? 34

Teraz przejdmy do zakadki UKAD ODNIESIENIA. Tutaj moesz wybra miejsce (na Ziemi) w ktrym chcesz przeprowadzi dowiadczenie: laboratorium winda lub pocig. Domylnie zazna czone jest laboratorium ktre zreszt widoczne jest w tle okna Wa runki zyczne.

Teraz przejdmy do zakadki TUMIENIE. Tu moesz wybra, czy wahado ma porusza si z tumieniem czy bez. Domylnie tumienie jest wyczone. Jak sprawdzi jakie parametry i warunki s ustawione? Aby sprawdzi jakie parametry i warunki zyczne dowiadczenia s ustawione, kliknij na ustawienia dla dowiadczenia, znajdujce si po lewej stronie okna. 35

Na ekranie pojawi si okno z domylnie otwart belk Warunki zyczne. Poniej znajduj si jeszcze dwie domylnie nierozwinite belki.

Aby je rozwin wystarczy, e na nie klikniesz. Jak widzisz, jednoczenie mog by rozwinite jedna dwie lub wszystkie trzy belki. Jak korzysta z tablic zycznych? Aby skorzysta z tablic zycznych, naley z menu wybra opcj Tablice zyczne.

36

Na ekranie pojawi si okno o tej samej nazwie, a w nim dwie zakadki.

Domylnie otwarta jest pierwsz z nich Ciao niebieskie ktra zawiera informacje o rednim przyspieszeniu grawitacyjnym na ka dym z wykorzystywanych w dowiadczeniu ciele niebieskim.

Teraz przejdmy do zakadki Gsto. Tutaj moesz sprawdzi gstoci wszystkich wykorzystywanych w dowiadczeniu kulek.

Jak korzysta z tabelki?

By stworzy tabel, kliknij myszk w ikonk Tabela. 37

Tutaj moemy wybra kilka opcji. Nas w tej chwili interesuje stworzenie kilku dodatkowych kolumn. Dodajmy wic tyle kolumn, ile jest nam potrzebnych. W tym wypadku 5.

Pierwsz kolumn niech bdzie czas, kliknij wic w opcj Wybierz tryb pierwszej kolumny. Wewntrz tej opcji musimy sprecyzowa, skd ma by pobierana dana wielko. Musimy wybra, czy ma by ona automatycznie sczytywana przez program, czy wpisywana rcznie, czy moe stworzona poprzez odpowiedni wzr. W naszym przypadku bdzie to wielko ze stopera, kliknijmy wic Stoper, nastpnie wybierzmy warto t, a jako jednostk przyjmijmy sekund, czyli s. W drugiej i trzeciej kolumnie bd odpowiednie prdkoci, powtarzamy wic czynnoci tak, jak przy uzupenianiu pierwszej kolumny, z t tylko rnic, e zamiast czasu wybieramy wartoci, odpowiednio Vx (t) i Vy (t). Jako jednostki przyjmujemy oczywicie m/s.

38

Kolejn, czwart kolumn, niech bdzie masa. Przyjmijmy dla przykadu, e masa naszego wahada wynosi 0,1 kg. Jako e jest to wielko, ktr trzeba samemu wpisa, w opcji Wybierz tryb wybieramy Rcznie. Nastpnie wpisujemy wybran przez nas mas do tabeli.

Ostatnia kolumna przeznaczona jest na szukan przez nas wielko, tj. energi kinetyczn. Wielko t otrzymujemy przy uyciu wzoru. Wybieramy wic w ostatniej kolumnie opcje Wzr z opcji Wybierz tryb. Pojawia nam si paleta do tworzenia wzorw. Przecigajc odpowiednie kwadraciki tworzymy interesujcy nas wzr. W kady przecignity kwadracik (nie liczc dziaa) trzeba wpisa jak warto. Na pocztek wybierz, skd ma by pobierana dana warto. Moesz to zrobi poprzez rczne wpisanie liczby, bd klikajc w may szary kwadrat lewym przyciskiem myszki. W naszym 2 +V 2 ) m(Vx y , gdzie m, Vx , Vy wybieprzypadku bdzie to wzr Ek = 2 ramy z tabeli, natomiast liczb 2 wpisujemy rcznie. Jeli wykonalimy wszystko zgodnie z powyszym opisem, powinnimy otrzyma pikn tabel z czterema kolumnami.

Jak korzysta z wykresu?

Po wykonaniu serii dowiadcze i zebraniu w tabel interesujcych nas danych moemy, dla lepszego zobrazowania otrzymanych wynikw oraz atwiejszej interpretacji, umieci dane na wykresie. My postaramy si wykreli zaleno energii kinetycznej od czasu. 39

Wybierz teraz z grnego paska opcj Wykres, nastpnie dodaj nowy wykres. Po pojawieniu si nowego wykresu musimy teraz wybra, jakie wielkoci umieci na odpowiednich osiach. Jako e Twoim zadaniem jest stworzenie wykresu Ek(t), kliknijmy w Wybierz tryb przy osi pionowej, nastpnie Tabela, dalej Tabela 1 i Ek, na osi poziomej natomiast Tabela, dalej Tabela 1 i t. Po wciniciu Generuj wykres moemy ju zobaczy, jak wyglda zaleno energii kinetycznej od czasu dla wahada matematycznego.

40

Gdask 2011

Politechnika Gdaska, Wydzia Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej ul. Narutowicza 11/12, 80-233 Gdask, tel. +48 58 348 63 0 !tt"#//e-doswiadcze$ia.%i&."'.'da."l

e-Do wiadczenia w !izyce" ( "ro)ekt ws"*+&i$a$sowa$, "rzez -$i. /uro"e)sk0 w ra%ac! /uro"e)skie'o 1u$duszu 2"o+ecz$e'o