Metody optyczne w medycynie

WYKŁAD 1

Koherencja czasowa i przestrzenna światła.

Generacja podstawowych frontów falowych:
sferycznych, płaskich, cylindrycznych. Omówienie
doświadczenia Younga i interferometru
Michelsona.

1
 Literatura.

J. Petykiewicz
"Optyka falowa " PWN, Warszawa, 1986.

K. Gniadek
"Optyka fourierowska " PWN, Warszawa, 1987

E. Heht, A. Zajac
"Optics" Addison-Wesley Publishing Company 2003

J. W. Goodman
"Introduction to Fourier Optics", McGraw-Hill, New York, 2005.

W. T. Cathey
"Optyczne przetwarzanie informacji i holografia", PWN, Warszawa, 1978.

2
3
Interferencja dwóch fal monochromatycznych fal
sferycznych.

Dwa punktowe źródła światła S1 i S2,

Emitują monochromatyczne fale sferyczne o długości .

4
 Odległości r1, r2 w punkcie obserwacji są
porównywalne,
Możemy pominąć zależność modułu amplitudy fali
kulistej od odległości od źródła:

i ( kr1 −t +1 ) (1-1a)

E1 (r1 , t ) = A1e
(1-1b)
E2 (r2 , t ) = A2ei ( kr2 −t +2 )
E1, E2 skład. wektora pola elektrycznego wzdłuż ustalonego kier. polaryzacji;
r1, r2 odległości źródeł S1 i S2 od punktu obserwacji;
1, 2 początkowe fazy drgań pola elektromagnetycznego;
A1>0 i A2>0 amplitudy, k=2/.

Detektory, w tym oko ludzkie są czułe

jedynie na natężenie pola świetlnego.
5
  2 
I ( P) = E1 + E2 = I1 + I 2 + 2 I1 I 2 cos (r1 − r2 ) + (1 −  2 ) (1-2)
2

 
gdzie I1=A12, I2=A22 są natężeniami, odpowiadającymi źródłom S1, S2.

Zgodnie ze wzorem (1-2), w zależności od punktu obserwacji,

wypadkowe natężenie zmienia się od wartości minimalnej

I min = ( A1 − A2 )
2
(1-3)
która odpowiada warunkowi
2
(r1 − r2 ) + (1 −  2 ) =  (2m + 1)
 m=0,1,2,… (1-4)
do wartości maksymalnej

I max = ( A1 + A2 )
2
(1-5)
kiedy obowiązuje równanie
2
(r1 − r2 ) + (1 −  2 ) = 2 m
 (1-6)
Obserwujemy na ekranie jasne prążki lub ciemne prążki.
6
Obserwujemy na ekranie jasne prążki lub ciemne prążki.

Dokładne położenie powyższych prążków zależy od różnicy faz 1-2.

Na rysunku pokazano sytuację kiedy 1-2=0.

Maksima lub minima interferencyjne tworzone przez dwa źródła punktowe

zdefiniowane są równaniem r1-r2=const, co oznacza, że leżą one w
przestrzeni na hiperboloidach obrotowych.

7
 Warunek zaobserwowania prążków interferencyjnych
stała w czasie różnica faz 1-2.

Źródła S1 i S2 są wzajemnie spójne (lub koherentne),

emitują fale skorelowane ze sobą.
Drgania elektromagnetyczne emitowane niezależnie,
Różnica 1-2 = (t) jest szybkozmienną funkcją czasu.
W dowolnej chwili prążki interferencyjne powstają
ale zmieniają się ich położenia.
Każdy detektor uśrednia swoją obserwację w czasie.
Szybko "pływające" prążki na ekranie są niezauważalne.

W takiej sytuacji, kiedy prążki interferencyjne są

niewidoczne mówimy, że źródła S1 i S2 są wzajemnie
niespójne (lub niekoherentne).

8
Doświadczenie Younga
Mając do dyspozycji jedynie termiczne źródło światła można także
zaobserwować zjawisko interferencji, tak jak to zrobił Young w swoim
doświadczeniu zilustrowanym na rysunku.

9
Szczeliny S1 i S2 bezpośrednio oświetlone źródłem termicznym.
Prążki interferencyjne na ekranie nie będą widoczne.
Przed szczelinami S1 i S2 umieszczona szczelina S o szerokości b,
oświetlona źródłem termicznym. Zakładamy, że S jest nieskończenie wąska (b0).
Prążki interferencyjne na ekranie będą widoczne.
Rola szczeliny S polega na "uspójnieniu" źródła światła.
10
Rola szczeliny S polega na "uspójnieniu" źródła światła.

Szczelina S jest umieszczona symetrycznie względem szczelin S1 i S2 ,

We wzorze (1-2) otrzymujemy I1=I2=I0 i 1-2=0.
 
I ( P) = 4 I 0 cos  (r1 − r2 )
2
(1-7)
 
Symetria układu - powstałe na ekranie prążki interfer. są równol. do szczelin.

Dla warunku s>>a i małych kątów m

można przyjąć: S1B= r1 - r2
tg m =S1B/a = ym /s.
ym  a
r2 − r1 = (1-8)
s
czyli równanie (1-7) ma postać:
 ym a  (1-9)
I ( P) = 4 I 0 cos 2

 s   11
Odległości między sąsiednimi maksimami interferencyjnymi

s
wynoszą y =  (1-10)
a
Realna sytuacja
Y

S2
S
B a PA

A PB
b
S1
EKRAN
l s

A, B oznaczają krawędzie szczeliny S o szerokości b.

Szczelina S położona w odległości l od płaszczyzny szczelin S1 i S2.
12
 Linia centralna prążków interferencyjnych, odpowiadających
punktom przy krawędzi A pojawią się na ekranie w punktach PA,
spełniajcych warunek: AS2+S2PA=AS1+S1PA.
W praktyce l>>b i s>>a współrzędna yA punktów PA spełnia
yA b / 2 bs
= czyli yA = (1-11)
s l 2l
Analogicznie linia symetrii układu prążków interferencyjnych
odpowiadających punktom szczeliny S przy krawędzi B ma
współrzędną bs
yB = − Y
2l (1-12) S2

y A − yB = y / 2
S
B a PA

Jeżeli
b  (1-13) A PB
b

= S1
EKRAN
l 2a (1-14) l s

Obserwujemy jednorodnie oświetlony ekran.

Kontrast prążków interferencyjnych zależy od szerokości szczeliny S.

13
Znana wartość a i długość fali , - iloraz b/l jest
rozmiarem kątowym szczeliny S.

Spójność przestrzenna źródła

światła jest związana z jego
rozmiarami kątowymi.

W doświadczeniu Younga poprzez zmniejszanie szerokości

szczeliny następuje zwiększenie stopnia spójności źródła
światła i zwiększenie kontrastu prążków interferencyjnych
obserwowanych na ekranie. Źródłem światła, które
oświetla bezpośrednio szczeliny S1 i S2. jest pojedyncza
szczelina S.

14
 Światło – fala płaska
 
i ( k r t + )
 (r , t ) = Ae
(1-15)

15
 Światło – fala sferczyna
 A i ( krt + )
 (r , t ) = e
r
(1-17)

16
 Wytwarzanie przybliżeń fal płaskich i sferycznych w
układach optycznych.

Soczewka ogniskuje światło na bardzo małym otworku

filtrującym (pinhol), generującym w przybliżeniu falę sferyczną
rozbieżną. Umieszczenie drugiej soczewki w odpowiedniej
odległości pozwala na uzyskanie przybliżenia fali płaskiej oraz
fali sferycznej zbieżnej lub rozbieżnej.

17
 Światło – fala cylindryczna
 A i ( krt + )
 (r , t )  e
r
(1-16)

18
 KOHERENCJA PRZESTRZENNA I CZASOWA ŚWIATŁA

(1) Koherencja przestrzenna:

Interferencja światła z 2 różnych źródeł umieszczonych na powierzchni prostopadłej
(„mniej więcej”) do kierunku wiązki padającej. Interferencja z podziałem frontu falowego,
np. doświadczenie Younga.

(2) Koherencja czasowa:

Interferencja światła pochodzącego z tego samego źródła z przesunięciem w czasie.
Interferencja z podziałem amplitudy, np. interferometr Michelsona, interferometr
Macha-Zendera.

19
 KOHERENCJA
PRZESTRZENNA

20
Koherencja wzajemna i stopień koherencji

Rozciągle, quasimonochromatyczne źródło światła.

(śr-,śr+) /śr<<1
Źródło klasyczne (termiczne) – poszczególne punkty źródła świecą niekoherentnie

Źródło S generuje pole świetlne, które opisuje w płaszczyźnie punktów S1,

S2 zespolona funkcja E(r,t)

Zaburzenie w punkcie S1 ma postać E(S1,t) - oznaczenie E1(t),

Zaburzenie w punkcie S2 ma postać E(S2,t) - oznaczenie E2(t),
21
  2 
I ( P ) = I1 + I 2 + 2 I1 I 2 cos ( r1 − r2 ) + (1 −  2 )
 

Interferencja światła częściowo koherentnego

 2 
I ( P ) = I1 + I 2 + 2 I1 I 2 | g 12 | cos ( r1 − r2 ) + arg g 12 
 
g12 - stopień koherencji wzajemnej
Moduł g12 - kontrast prążków interferencyjnych
Faza g12 - przesunięcie prążków interferencyjnych

|g12| = 1 - Pełna koherencja;

|g12| = 0 - zupełny brak koherencji;
0 < |g12| < 1 - częściowa koherencja.

Stopień koherencji wzajemnej możemy

zmierzyć poprzez widzialność prążków. 22
 Stopień koherencji wzajemnej możemy
zmierzyć poprzez widzialność prążków V.
Wartość V zawiera się w przedziale [0, 1].

I p max − I p min2 I1 I 2
V= = g 12
I p max + I p min I1 + I 2
W przypadku I1=I2=I mamy: I p max = 2 I (1 + g 12 ) , I p min = 2 I (1 − g 12 )  V = g 12

|g12| = 1 - Pełna koherencja;

|g12| = 0 - zupełny brak koherencji;
0 < |g12| < 1 - częściowa koherencja.

23
  I ( , )exp− i 2 ( f x + f y )dd
g 12 = exp(i )  ,
 I ( , )dd


 =
(X 1
2
) (
+ Y1 − X 2 + Y2
2 2 2
, fx = 1
)
(X − X2 ) (Y − Y )
, f y = 1 2 , gdzie k =
2
.
R R R 
Twierdzenie Van Citterta-Zernikego:
Jeżeli rozmiary liniowe źródła niekoherentnego i odległość między punktami
P1, P2 są małe w porównaniu z odległością tych punktów od źródła, wówczas
zespolony stopień koherencji jest proporcjonalny do znormalizowanej
transformaty Fouriera rozkładu natężenia na powierzchni źródła.

24
PRZYKŁAD: Jednorodne źródło kołowe o promieniu Ro.
 r   I o , r =  2 +  2  Ro
I ( S ) = I ocirc  = 
 Ro   0 , r  Ro
I ( S ) f x , f y = I o Ro  somb (2 Ro  o ) , gdzie
2

( X 2 − X 1 )2 + (Y2 − Y1 )2 
o = fx + f y =
2 2
= ;  = P1 P2 .
R R
2J1 ( )
somb( ) = , J1 − funkcja Bessela pierwszego rodzaju , pierwszego rzędu.

g ( P1 , P2 ) = somb (2 Ro  o )

25
Wykonujemy doświadczenie: wstawiamy w punktach P1, P2 małe otworki i obserwujemy
interferencję fal quasi-sferycznych emitowanych przez otworki. Możemy dla
uproszczenia przyjąć P1 ( X 1 = X ,Y1 = Y ) ; P2 ( X 2 = − X ,Y2 = −Y )   = 0 .

2R o
= - rozmiar kątowy źródła obserwowany z centrum płaszczyzny (X,Y).
R
Z naszych wyników otrzymujemy:
2 Ro  
(I) 2 Ro  o == =  0 ; 1,22)  prążki interferencyjne powstają ich
R 
widzialność zmniejsza się od 1 do 0 przy wzroście ρ. W środku układu znajduje się
jasny prążek (α(0)=0).

(II) = 1,22  zanik prążków interferencyjnych.


(III)  (1,22 ; 2,23)  prążki się pojawiają ale ich kontrast jest już słaby. Ponadto

w środku układu znajduje się ciemny prążek (α(0)=π), itd.

26
Ogólnie można stwierdzić:
1,22
 <<    1  obserwujemy prążki interferencyjne o wysokim kontraście.

1,22
=   = 0  źródła P1, P2 są wzajemnie niekoherentne, zanikają prążki

interferencyjne.

Z NASZEJ DYSKUSJI WYNIKA, ŻE KOHERENCJA PRZESTRZENNA POLA

WYTWORZONEGO PRZEZ ŹRÓDŁO NIEKOHERENTNE ROŚNIE WRAZ ZE
ZMNIEJSZANIEM SIĘ ROZMIARÓW KĄTOWYCH ŹRÓDŁA.

27
PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE:
Interferometr gwiezdny Michelsona.
Interferometr ten służy do pomiaru rozmiarów kątowych gwiazd. Ponieważ gwiazdy
mają zwykle kształt sferyczny można je traktować jako źródła światła
niekoherentnego o formie kołowej.

Ruchome zwierciadła M1, M2 pełnią rolę źródeł wtórnych P1, P2. Światło odbite od M1,
M2 interferuje w płaszczyźnie ogniskowej teleskopu tworząc układ prążków
interferencyjnych. Powiększamy odległość ρ między M1, M2 do momentu zaniku
1,22
prążków. Wówczas  = . W celu uzyskania λ z dużą precyzją stosuje się filtry

monochromatyczne.

28
29
Pierwszy pomiar został wykonany przez Alberta Michelsona w 1920 r. Zmierzył on
rozmiar kątowy gwiazdy Betelgeuse w konstelacji Oriona.
 = 307,34 cm ,  = 570 nm   = 22,6  10− 8 = 0,047 sekundy kątowej.

Domowe doświadczenie z małym źródłem światła (np. lampka choinkowa):

Przyjmijmy R=5 m, 2Ro=1 mm, λ=0,5 µm:
2 Ro 1,22 0,61R
= <<   << ;  << 1,5 mm . Oznacza to, że przy odległości
R  Ro
między otworkami mniejszej od 1,5 mm pojawią się prążki interferencyjne.

30
 Doświadczenie Younga w warunkach domowych
- Wykonujemy w kartce papieru lub nieprzeźroczystej folii 2 małe otworki,
leżące możliwie najbliżej siebie.

- Patrzymy przez te 2 otworki (maksymalnie zbliżone do oka) na odległe źródło

o małych rozmiarach kątowych; np. lampa uliczna w odległości kilkuset metrów.

- Na tle lampy pojawią się równoległe prążki Younga zorientowane prostopadle

do prostej wyznaczonej przez środki naszych 2 otworków.

32 31
KOHERENCJA
CZASOWA

32
Spójność czasowa źródła światła
Przypadek fali monochromatycznej jest przypadkiem idealnym.

ród³o œwiat³a idealnie monochromatycznego. Œciœle okreœlona czêstotliwoœæ.

Nieskoñczenie d³uga sinusoida.

Nawet najdoskonalsze
lasery emitują promie-
niowanie w pewnym
zakresie spektralnym,
który nie odpowiada
jednej długości fali a
przedziałowi

(śr-,śr+)
Skoñczony ci¹g falowy wypromieniowywany przez Widmo sk³ada siê z
Ÿród³o œwiat³a. ró¿nych czêstoœci.
wokół wartości śr. 33
Spójność czasowa jest związana z wielkością .

Promieniowanie może być traktowane jako emisja

kolejnych ciągów falowych o długości s.
Między dwoma różnymi ciągami nie ma bezpośredniej
korelacji i są one wzajemnie niespójne.

Charakterystyczna długość s pojedynczego ciągu falowego

nazywa się drogą spójności. Związany z nią czas emisji
t=s/c nosi miano czasu spójności.

34
Najłatwiej jest zmierzyć drogę spójności promienio-
wania widzialnego w interferometrze Michelsona

UWAGA Rys. 5
Mówiąc potocznie im źródło światła jest bardziej monochromatyczne
(mniejsze ) tym większy jest stopień jego spójności czasowej.

35
O koherencji czasowej
decyduje
charakterystyka
spektralna źródła.
36
  2 
I ( P ) = I1 + I 2 + 2 I1 I 2 | g 12 | cos ( r1 − r2 ) + arg g 12 
 
Stopień koherencji (samokoherencji) w funkcji
przesunięcia czasowego g ( ) jest określony przez
transformatę Fouriera widmowej gęstości spektralnej g ( ) .

1
= =  KOH - czas koherencji, l KOH =  KOH  c - droga koherencji. Np. dla niezłej
v
1
klasy lasera możemy mieć l KOH = 1 m   KOH = l KOH / c = 10− 8 s ;
3
v = 1 /  KOH = 3  108 Hz .
vo
  0,5 m  vo = c /  = 6  1014 Hz ; = 2  106 .
v
37
 IM WĘŻSZE WIDMO
TYM LEPSZA (WIĘKSZA)
KOHERENCJA CZASOWA!!!

38
Ważne zastosowanie: spektrometria Fourierowska.

Poprzez doświadczalne wyznaczenie funkcji g ( ) i określenie jej transformaty Fouriera

możemy znaleźć funkcję widmowej gęstości spektralnej g ( ) czyli charakterystykę
spektralną źródła.

39
40
41
W OGÓLNOŚCI KOHERENCJA CZASOWA I PRZESTRZENNA SĄ ZE SOBĄ POWIĄZANE.
JEDNA PRZECHODZI W DRUGĄ W ZALEŻNOŚCI OD SPOSOBU PRZEPROWADZENIA
EKSPERYMENTU I DOSTĘPNYCH DLA NAS INFORMACJI.

42