Podstawy Fotoniki - Laboratorium

Ćwiczenie 7

OPTYKA STATYSTYCZNA:
INTERFEROMETRY MICHELSON'A I ANDERSON'A

1. Cel ćwiczenia
Celem ćwiczenia laboratoryjnego jest zapoznanie się z elementami optyki statystycznej –
koherencją przestrzenną i jej zastosowaniem w interferometrii gwiezdnej. W trakcie
ćwiczenia skonstruowana zostanie sztuczna gwiazda i gwiezdny interferometr Anderson'a,
który w konfiguracji laboratoryjnej użyty będzie do pomiaru kątowego wymiaru sztucznej
gwiazdy.

2. Wstęp teoretyczny

Optyka statystyczna wiąże się z badaniem właściwości światła o losowych parametrach.

Losowość tych parametrów występuje z powodu nieprzewidywalnych fluktuacji źródła
światła lub medium, w którym fala się propaguje. Teoria zajmująca się takim zagadnieniem
jest znana jako teoria koherencji światła. Traktuje ona o losowych fluktuacjach optycznego
sygnału w czasie – koherencja czasowa oraz w przestrzeni – koherencja przestrzenna. W
trakcie ćwiczenia badana będzie tylko koherencja przestrzenna, przy założeniu że źródło
światła jest quasimonochromatyczne (wysoki stopień koherencji czasowej).
Podczas ćwiczenia rozważany będzie eksperyment Younga (rys. 1.), w którym fala
optyczna oświetla dwa pinhole. Dla oświetlenia koherentnego, w wyniku interferencji dwóch
wiązek na ekranie pojawią się sinusoidalne prążki interferencyjne o kontraście równym 1. W
przypadku oświetlenia niekoherentnego prążków nie będzie w ogóle – obserwowana będzie
jedynie suma intensywności wiązek, a kontrast będzie równy 0. Przypadek, w którym
obserwowany jest obraz prążkowy o kontraście pomiędzy 0 a 1 jest wynikiem częściowej
przestrzennej koherencji światła wiązki oświetlającej.
 Rys. 1: Eksperyment Young’a z dwoma pinholami.

Ogólnie, dla wiązki świetlnej o stałej intensywności I0 w płaszczyźnie pinholi otrzymuje

się sinusoidalne prążki intrferencyjne o intensywności danej wzorem:
I ( x ) = 2 I 0 [1+ | g (r1 , r2 ) | cos(kθx + arg{g (r1 , r2 })] . (1)
Funkcja g (r1 , r2 ) jest znormalizowaną funkcją koherencji wzajemnej koherencji, r1 i r2 są
przestrzennymi współrzędnymi pinholi w płaszczyźnie pinholi.
Układ laboratoryjny z punktu widzenia optyki statystycznej może być uproszczony do
doświadczenia Young'a z rozciągłym nie koherentnym (przestrzennie) źródłem
quasimonochromatycznym (rys. 2.). W eksperymencie tym otrzymane zostaną prążki o
niskim kontraście dla źródła niekoherentnego. Dlatego też można sądzić, że funkcja
koherencji przestrzennej wiązki świetlnej zwiększa się pomiędzy płaszczyzną źródła światła,
a płaszczyzną pinioli. Wzrost stopnia koherencji źródła pierwotnie niekoherentnego
traktowany jest przez, omówione poniżej, twierdzenie Van Cittered-Zernike.

Rys. 2: Doświadczenie Younga dla źródła rozciągłego.

2
 Rozważmy sytuację, w której źródło niekoherentne znajduje się w polu dalekim względem
płaszczyzny pinholi – spełnione zostają warunki dyfrakcji Fraunhofer'a. Dla źródła
niekoherentnego o przestrzennym rozkładzie intensywności I(x’,y’) moduł funkcji wzajemnej
koherencji dany jest wzorem:
σ  ik [( x 2 − x1 ) x '+( y 2 − y1 ) y ']
G ( x1 , y1 , x 2 , y 2 ) = 2 2 ∫∫ I ( x ' , y ' ) exp  dx ' dy ' , (2)
λl  l 
gdzie:σ jest stałą.
Powyższe wyrażenie pokazuje, że wiązka świetlna jest wzajemnie koherentna pomiędzy
punktami r1 = [x1,y1] i r2 = [x2,y2]. Powyższa zależność może zostać uproszczona przy użyciu
transformacji Fouriera – znormalizowany moduł koherencji wzajemnej może być opisany
jako:
|g(x1 , y1 , x2 , y 2 )| = |g(x2 − x1 , y 2 − y1 )| =I~( x2 − x1 , x2 − x1 )/ I~( 0,0 ) . (3)
 λl λl 
Tylda oznacza transformację Fourier'a
~(
t f x , f y ) = ∫∫ t(x, y)exp{− 2ππ(xf x + yf y )}dxdy .
Funkcja wzajemnej koherencji przestrzennej nie zależy od przestrzennego położenia pinholi.
Zależy natomiast od odległości pomiędzy punktami – źródło tego typu znane jest jako źródło
statystycznie stacjonarne.
W rozważanym przypadku laboratoryjnym mamy źródło kołowe o promieniu r0 o stałym
rozkładzie intensywności I0 :
r
I(r) = I 0 circ  , (4)
 r0 
gdzie:
1 | r |< 1,

circ( r ) = 0.5 | r |= 1,
0 | r |> 1,

r = x2 + y2.
Transformata Fouriera takiego omawianego rozkładu źródła we współrzędnych
cylindrycznych dana jest wzorem:
~ J ( 2πρr0 )
I (ρ ) = 1 , (5)
r0 ρ
gdzie J1 jest funkcją Bessel'a pierwszego rzędu, pierwszego rodzaju, ρ= fx + fy
2 2
-
cylindryczne częstości przestrzenne transformaty Fourier'a.. Transformata Fourier'a dla
~
zerowej częstości wynosi I (0) = I 0πr0 .
2

Wykorzystując równania [4] i [5] w równaniu [3] oraz wprowadzając kątowy wymiar źródła
światła (rys. 2.) θ s = 2r0 / l otrzymuje się wyrażenie na znormalizowaną funkcję wzajemnej
koherencji przestrzennej
2r J (πρ ' θ s / λ )
−2
g ( x 2 − x1 , y 2 − y1 ) = 0 1 , (6)
πρ ' θ s / λ
gdzie ρ ' = ( x2 − x1 ) 2 + ( y 2 − y1 ) 2 jest odległością pomiędzy pinholami.

3
 Wykres funkcji intensywności wzajemnej przedstawiony jest na rys. 3. Pierwsze miejsce
zerowe funkcji Bessel'a występuje dla argumentu o wartości 3.832. Można więc zdefiniować
obszar koherencji jako koło o promieniu ρ c = 3.832(λ / πθ s ) co daje:
λ
ρc= 1 . 22 .
θs (7)
W rozpatrywanym eksperymencie mierzony będzie rozmiar gwiazdy poprzez pomiar ρ c , z
którego można wyznaczyć kątowy wymiar gwiazdy:
λ
θ s= 1 . 22 .
ρc (8)

Rys. 3: Moduł funkcji wzajemnej koherencji przestrzennej dla kołowego źródła.

3. Interferometry gwiezdne
Pomiar średnicy gwiazdy nie wymaga dysponowania dokładnym jej obrazem. Dla obiektu
o jednorodnej jasności można skonstruować optyczne urządzenie pomiarowe bazujące na
równaniu 8. Zgodnie, z którym uzyskać można niezbędną informację przestrzenną. Taki
rodzaj urządzenia nazywany jest interferometrem gwiezdnym.
Najprostszym przykładem omawianego typu interferometru jest gwiezdny interferometr
Fizeau (rys. 4.). W zagadnieniach astronomicznych, w przypadku w którym obiekt znajduje
się ekstremalnie daleko od obserwatora, płaszczyzna obrazowa pomiarowego układu
optycznego pokrywa się z obrazową płaszczyzną ogniskową teleskopu odbiciowego, bądź też
refrakcyjnego. W gwiezdnym interferometrze Fizeau używana jest maska w płaszczyźnie
obrazowej źrenicy teleskopu. Dzięki niej, w obrazowej płaszczyźnie ogniskowej mogą
interferować jedynie dwie wiązki przez nią przepuszczone. Mierzonymi wielkościami są
kontrast prążków i moduł funkcji wzajemnej koherencji w płaszczyźnie ogniskowej.
Odległość otworków jest zmieniana dopóki nie zanikną prążki interferencyjne: |g(x2-x1, y2-y1)|
= 0. W takim przypadku stosując równanie 8 można wyznaczyć rozmiar gwiazdy. W
konfiguracji zaprezentowanej na rys. 4. z usuniętą maską, obraz gwiazdy powstaje w
płaszczyźnie ogniskowej teleskopu. Niestety z powodu fluktuacji atmosfery obraz taki nie
może być użyty do pomiaru– jest wysoce rozmyty.

Rys. 4: Gwiezdny interferometr Fizeau

4
 Głównym problemem zastosowania interferometru Fizeau jest jego możliwe użycie
jedynie do relatywnie dużych obiektów. Maksymalna separacja interferujących wiązek jest
ograniczona przez średnicę źrenicy wejściowej teleskopu. Ograniczenie to zostało
zmniejszone w gwiazdnym interferometrze Michelsona, który w konfiguracji odbiciowej
pokazany jest na rys. 5. Światło z gwiazdy kierowane jest przez dwa zestawy zwierciadeł M1,
M2 i M3, M4 oraz przez główny kolektor teleskopu – dwie wiązki są łączone w płaszczyźnie
ogniskowej teleskopu, podobnie jak w przypadku interferometru Fizeau. W tym jednak
przypadku przedział odległości interferujących wiązek nie jest ograniczony przez fizyczne
wymiary apertury teleskopu – możliwy jest więc pomiar dużo mniejszych gwiezdnych źródeł
światła. Zwierciadła M1 i M2 zamocowane są na długich sztywnych ramionach mają
możliwość ruchu pozwalającą na wyznaczenie pierwszego miejsca zerowego funkcji
koherencji i w konsekwencji wymiaru gwiazdy. Odległość zwierciadeł M3 i M4 określa
częstość prążków interferencyjnych.

Rys. 5: Gwiezdny interferometr Michelsona.

W ćwiczeniu laboratoryjnym wykorzystywany będzie gwiezdny interferometr Andersona,

który jest mechanicznie prostszy niż konfiguracje dotychczas omawiane. Wymaga on
umożliwienia ruchu przesłony źrenicy z dwiema szczelinami. Przysłona ta przemieszczana
jest wzdłuż osi optycznej pomiędzy główną soczewką kolektora, a płaszczyzną ogniskową.
Podłużny ruch szczelin pozwala na skupienie wiązek, o różnej separacji poprzecznej ∆ na
głównym kolektorze, w płaszczyźnie ogniskowej pozwalając na uzyskanie prążków
interferencyjnych, których kontrast jest mierzony.
Użycie konfiguracji Andersona pozwala na łatwe przeprowadzenie ćwiczenia, podczas
którego ciężko jest wygenerować bardzo małe źródło światła. Dla przykładu rozważmy
interferometr Andersona o średnicy soczewki kolektora równej 75 cm – można wówczas
odseparować wymiary kątowe rzędu 9*10-6 rad (1.8 sekundy). W takim przypadku, w
odległości 10 m sztuczna gwiazda będzie miała wymiar kilku dziesiątek milimetra.

5
 Fig. 6: Gwiezdny interferometr Andersona.

4. Przebieg ćwiczenia

A. Zestawienie elementów układu laboratoryjnego

Sztuczna gwiazda.
Sztuczna gwiazda jest skonstruowana z kołowej apertury o średnicy 1 mm, która oświetlana
jest przez lampę halogenową. W odległości 144 mm od apertury umieszczony jest obiektyw
teleskopowy (o powiększeniu -5x) pracujący w konfiguracji odwrotnej. Płaszczyzna
przedmiotowa i płaszczyzna obrazowa obiektywu mikroskopowego oddalone są o 189 mm
(rys. 7.).

Rys. 7: Układ sztucznej gwiazdy.

Soczewka obiektywu – główny kolektor

Dublet achromatyczny, φ = 50÷75 mm, f’ ≈ 500 mm, odległość pomiędzy gwiazdą, a
obiektywem: 5 ÷ 10 m.

Okular
Mikroskop o małym powiększeniu ∼ 40x.

Apertura z dwiema szczelinami

Rys. 8: Apertura z dwiema szczelinami.

6
Układ optyczny interferometru laboratoryjnego

Rys. 9: Optyczny układ interferometru laboratoryjnego.

(a)

(b)

Rys. 10: Laboratoryjny układ interferometru Andersona.

B. Eksperyment – krok po kroku

Wstępne ustawienia

• Uzyskać obraz gwiazdy bez dwuszczelinowej przysłony.

• Ustabilizować mikroskop obserwacyjny.
• Wstawić dwuszczelinową aperturę, przemieszczać ją wzdłuż osi optycznej,
zaobserwować zmianę okresu stabilnych i symetrycznych prążków interferencyjnych.

7
Pomiar

• Znaleźć położenie przesłony aperturowej dla minimalnego kontrastu prążków. Znaleźć

odległość apertury od obrazu gwiazdy danego przez interferometr l, zanotować s’ (rys.
9.).
• Zmierzyć odległość szczelin D'.
• Obliczyć kątowy wymiar sztucznej gwiazdy dla światła białego λ ≈ 550 nm i z
użyciem czerwonego filtru RG 610 (rys. 12) wykorzystując równanie:
λ
θ s = 1.22 .
D
• Znaleźć wymiar sztucznej gwiazdy, zmierzyć gwiazdę, wziąć pod uwagę poprzeczne
powiększenie obiektywu mikroskopowego.
• Zmierzyć dystans s – dystans pomiędzy soczewką, a gwiazdą i obliczyć kątowy
rozmiar gwiazdy
Φ
θs = g .
s
• Zmierzony bezpośrednio wymiar gwiazdy i wymiar uzyskany za pomocą
interferometru nie powinien różnić się więcej niż o 10%

Oznaczenia

OM φg

D D’

s s’

Rys. 11: Oznaczenia.

s'
D = D'
l
λ
θ s = 1.22
D
Φ 1mm β OM
θs = g =
s s

8
 Rys. 12: Charakterystyka spektralna filtru RG 610.

5. Literatura
1. K. Patorski, Wykład Podstawy Fotoniki.
2. B.E.A. Saleh, M.C. Teich, Fundamentals of Photonics, J. Wiley & Sons, Inc., New York
1991.
3. J. W. Goodman, Statistical Optics, . Wiley & Sons, Inc., New York 2000.
4. M. Born, E. Volf, Principles of optics, 7-th (expanded) edition, Cambridge University
Press, New York 1999.