CTAD Bahar 09

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits
CUMHUR YET TAR H ARATIRMALARI DERG S

Yl 5 . Say 9. Bahar 2009
YNET M YER : Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits 06800 Beytepe- ANKARA Tel: 0312 297-68-70 Belge-geer: 0312 299- 20-76 Web: www.ait.hacettepe.edu.tr E-posta: ctad.hacettepe@gmail.com Tel (Ed.): 0312 297-68-70/123
CUMHUR YET TAR H ARATIRMALARI DERG S ISSN 1305-1458 Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstitsnce ylda iki kez yaynlanan yaygn sreli hakemli bir dergidir. Yayn dili Trkedir. Basld Yer: Hacettepe niversitesi Hastaneleri Basmevi 06100 Shhye-Ankara Tel: 0312 310- 97- 90
Dergiye gnderilen yaz ve fotoraflar iade edilmez. Bu dergide yaynlanan yazlardaki fikirler yazarlara aittir.
Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits CUMHUR YET TAR H ARATIRMALARI DERG S Yl 5 . Say 9. Bahar 2009
SAH B Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits adna Prof. Dr. Mustafa YILMAZ SORUMLU YAZI LER MDR Do. Dr. Saime Selenga GKGZ ED TR Do.Dr. Saime Selenga GKGZ YAYIN KURULU Prof. Dr. Mustafa YILMAZ Prof. Dr. Adnan SOFUOLU Prof. Dr. Fatma ACUN Do. Dr. Dervi KILINKAYA Do. Dr. Ayten Sezer ARI Do. Dr. Saime Selenga GKGZ Dr.Sadk ERDA HAKEM KURULU AKBULUT, Dursun Ali, Prof. Dr., Ondokuz Mays , Samsun. ARI, Kemal, Do. Dr., Dokuz Eyll , zmir AYTEPE, Ouz Prof. Dr., Ankara , Ankara. DAYI, S. Esin, Prof. Dr., Atatrk , Erzurum. ERTAN, Temuin Faik, Prof. Dr., Ankara , Ankara. GNE, hsan, Prof. Dr., Anadolu , Eskiehir. KSTKL, Nuri, Prof. Dr., Karamanolu Mehmet Bey , Konya. ZEL, Sebahattin, Prof. Dr., stanbul , stanbul ZEL, Oktay, Yrd.Do. Dr., Bilkent , Ankara. ZDEN, Mehmet, Do. Dr., Hacettepe , Ankara SARINAY, Yusuf, Do. Dr., T.C Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara. SEY TDANLIOLU, Mehmet, Do. Dr., Hacettepe , Ankara. SOFUOLU, Adnan, Prof. Dr., Hacettepe , Ankara. AH NGZ, Mehmet, Prof. Dr., Gazi , Ankara. TRKE, Mustafa, Prof. Dr., Orta Dou Teknik , Ankara. YE LBURSA, Behet, Prof. Dr., Abant zzet Baysal , Bolu. YILMAZ, Mustafa, Prof. Dr., Hacettepe , Ankara.
BU SAYININ HAKEMLER ARI, Ayten Sezer, Do.Dr., Hacettepe , Ankara. AVCI, Yasemin, Yrd.Do.Dr., Pamukkale , Denizli. BEYOLU, Sleyman, Prof.Dr., Marmara , stanbul. DAYI, Esin, Prof.Dr., Atatrk , Erzurum. EM ROLU, Glmisal, Yrd.Do.Dr., Seluk , Konya. ERDA, Sadk, Dr., Hacettepe , Ankara. ERTAN, Temuin Faik, Prof.Dr., Ankara , Ankara. GRGL, smet, Bakent , Ankara. KSTKL, Nuri, Prof.Dr., Karamanolu Mehmet Bey , Konya. SARINAY, Yusuf, Do.Dr. T.C Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Ankara. SOFUOLU, Adnan, Prof. Dr., Hacettepe , Ankara. TAKIRAN, Cemalettin, Prof.Dr., Krkkale , Krkkale. Y T, Ali Ata, Yrd.Do.Dr., Giresun , Giresun. YILDIRIM, Seyfi, Dr., Hacettepe , Ankara. YILMAZ, Mehmet Serhat, Yrd.Do.Dr., Kastamonu , Kastamonu. YILMAZ, Mustafa, Prof.Dr., Hacettepe , Ankara.
CUMHUR YET TAR H ARATIRMALARI DERG S

YIL 5 . SAYI 9. BAHAR 2009
indekiler
Saime Selenga GKGZ, Takdim Makaleler Seyfi YILDIRIM, Patrik Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 19181922 Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920 Burak INAR, Haldun YALINKAYA, Blitzkriegin II. Dnya Sava ncesi Uygulamas: Byk Taarruz Mehmet ZDEN, 1930lar Trkiyesinde Fragmanter ve RetorikYoun Bir Kemalizm rnei: Vasfi Rait Sevi ve nklplarn rettikleri Melek OLAK, Atatrk Dnemi Trkiyesinde Bir Macar Meteorolog: Aksakall Havabakan Antal Rthly (Macar Kaynaklarna Gre) Halil MEK, anakkale Balamnda 1934 Trakya Yahudi Olaylar Makbule SARIKAYA, Grbz Trk ocuu Dergisinde ocuk Sal Meselesi Selahattin KAYMAKI, Harun ER, T.C nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinin retimi zerine Yaplan Tezlerin Analizi CTAD Yayn lkeleri Yazarlar
5 41 77 97
113
137 151 165
181 183
Takdim
Saime Selenga GKGZ
Hacettepe niversitesi
Umberto Econun Ortaa Dlemek eserindeki ilk denemesi Yzn Dili baln tar. Yz ruhun aynas mdr? Bizde de yle derler Denemesi, bizdeki ilm-i simann Batdaki karl olan fisionomonomiann bilimliinden yola kp katmanlatrarak, insan yznn ald ve sahip olduu duygu ve duygulanmlarn (dncenin de da vurumu) ifade olarak zmlenmesinin ne denli Bat dncesinin, en eski zamanlardan modern zamanlara yaznnda yer bulduunu ve pek bir nemsendiini, istenildiinde bu yz-ruh zmlemelerine yalnzca yaznda deil, baka mesleklerde de bavurulduunu (isabetli olup olmamas ayr bir mevzu tabi) rneklendirerek yazar ve tartr. Gln Adndan Foucault Sarkacna tm Eco Trkeye kazandrlm klliyat CTAD okurlarna ayrca nerilir. Econun bu denemesinin birinci ksmndan birka satr aktarmay tek bir sebepten istiyorum. Bir yaz okurunu kendisi seer, yaz yle veya byle okunur. Tarih mesleine ucundan kysndan yelken aanlarn, kendini Tarihin bir devrinde diyelim, olmu olan, bitmi olan bildik, kendisine retilen sorularla -retilmeyen sorular sormak da var bu meslekte elbette- zmleme iinde bu sorulara cevap verdii iddiasnda hl heveskr sebatkrlar olarak biteviye sanc ekenlerin yeniden, tarih okuru iin nesne kld bu kez tarihsel failinin yzn (bu artk de humana physiognomonia dnmek demek) bilmeyi, grmek istemeyi merak etmesi durumda znel tarih kurgusu ne olurdu? CTADn beinci ylnn dokuzuncu saysndaki emek rn makalelerin zaman-meknda karakter, nihayet ruh ve irade sahibi tarihsel faillerinin (olmu olan, bitmi olan gerekleyenler) insan olarak yzlerini; bu kimilerinin ancak portre fotoraflarndan, fotorafn icadndan (tabi dier plastik sanatlarda) nce ise ancak portre resimleriyle (varsa) bilebildiimiz, fiil hlindeki ifade tahlilini ilk anda belki g klan yzlerini, doal fizyonomilerini de, insan olarak kendilerini merak etmek de olurdu:
1.Fisionomonomia (ya da fisionomia ya da fisionomonica ya da fisionomica, ya da fisiomomia) ok eski bir bilimdir. Daha dorusu bilim olduu kesin deildir. Aristotelesin sayfalar kartrldnda (rnein, Analitici Primi II, 70b) tm doal sevgilerin bedeni ve ruhu ezamanl olarak etkiledikleri veri olarak alnrsa, bir insann ya da hayvann doasnn, bedensel yaps temel alnarak anlalabilecei grlr: Bylece yzn izgileri, ya da baka organlarn boyutlar bir i karaktere
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)
gnderme yapan gstergelerdir. Aristoteles, hi kukusuz yrekli bir hayvan olarak aslan rneini veriyor; bu yrekliliin dsal gstergesinin ne olacan soruyor kendi kendine. Bu gstergeyi el ve ayaklarn byklnde buluyor; bundan da ayaklar yere salam basan bir insann olsa olsa yrekli olaca sonucunu karyor. Baka bir deyile yz ruhun aynasdr. Bu uzlam bilimsel deildir. Hegelin doal fizyonomi adlandraca eyin bir parasn oluturur. Gnlk yaammzn ak iinde gzleri bulank, kan anana dnm, surat yara bere iinde, bask burunlu, dileri kpek dii gibi iri ve sivri, sakal terden diken diken birini, biriktirdiklerimizi gvenle kendisine brakabileceimiz ya da iinde ocuklarmzn bulunduu arabamz emanet edebileceimiz en son kii olduunu dnmekten kendimizi nasl alabiliriz? Bu doal eilimden kolayca bilime geilir, ne denli sezgisel olursa olsun: Fizyonomi bilimine Cicero, Quintilianus, Plinius, Seneca, Galenus, Albertus Magnus, Campanella, Darwine (baka trl de olamazd), Lombrosoya varncaya dek deinmilerdir. Bilimin yetkesine dayal doal fizyonomi dn bayram edebilir. On dokuzuncu yzyl banda frenolojinin (ileride greceimiz gibi) kafatasnn kntlar ile ruhsal eilim arasndaki denkliklerin aratrlmasn yreklendirmesinin ardndan ortaya kan halk anlats bir doal fizyonomi enliinden baka bir ey deildir. (Eco 1996: 7-8) [Umberto Eco, Ortaa Dlemek, ev. adan Karadeniz, stanbul: Can Yaynlar, 1996.]
Econun I misteri di Parigiden aktard bu halk anlatsn okumay CTAD okurlarna brakyorum. Bu sayda konu eitlilii sunan sekiz makalenin ayn CTAD okurlar, yazarlarnn ne kard fiil-faillerin tarihsel olarak kapladklar hacimle beraber, esasta ruh-karakterlerini de kendilerince tahayyl edebilirler.. Seyfi YILDIRIMn son Ermeni Patrii Zaven Efendinin siyas davasn Hatratn kaynak alarak ite tam da bu ruh hllerini bilmeyi ve anlamay mmkn klan bu kaynaa dayanarak betimleyip analiz ettii yazsn, Seluk URALn yazs takip etti. Uraln makalesi, vilyt- arkiye olarak vilyt- sittede, Mill Mcadelenin iki paasnn, Mustafa Kemal Paa ve Kazm Karabekir Paa, sair mahall ve merkez asker ve sivil faillerinin asayi ber-kemli salamak (ve tabi bunu engelleyenleri defetmek) iin nasl ortak ve merkezden evreye mutlak itaati gerektiren planlamann, stratejik dnmenin iinde olduklarn bize tanklyor. lk iki yaz birbiriyle ilikilidir.. Clausewitzin Harp zerinesi evirisinden de olsa bilinir. [ev. H.Fahri eliker, I.Cilt, Ankara: Genelkurmay Basmevi, 1984.] Bununla, snrl mdr, telif almalarmz var mdr bilmesem de, bizdeki Harp Tarihi incemelerinin durumu nedir sorusunu sorduran iki yazarl bir makalemiz var bu sayda. Burak INAR ve Haldun YALINKAYA, ordu-millet oluun tarihi zerine bilimsel almann, mesai sarfetmenin dayanlmaz arln hissettirdiler. Emperyal-ist ve ulus-devlet tarihlerinin harp boyutunu yazm, yazmaya da devam eden Batl bir tarih yazn var tabi. Bu bizi dndrmeli.. Yazarlar karlatrmal bir makale kaleme alarak Blitzkriegin ilk uygulamasnn Mill Mcadeleyi nihayetlendiren Byk Taarruz olduunu savlyorlar. Yazy ayrca Trk okunu Tatar okundan menzil farkn glmseterek bildirdii iin ayrca nemsediimi belirtmeliyim.
Saime Selenga GKGZ, Takdim
Bu saynn sair makaleleri de Siyasetin kelmla fikirle itigal eden sonra yine hep fiile kendine brakan boyutlarn ele alan almalar olarak durmakta. Mehmet ZDEN, nklbn rettiklerinin mmtaz muharriri, hukuku, adanm bir Cumhuriyet entellekteli Vasfi Rait Sevi ile bizi tantrd, hkmettii bu nklp Metnine discursive baklabileceini de gsteren bir yaz. Yazarn devrin bu nevi inklp metinlerini inceleyip tartt makaleleri olduunu biliyoruz. Trk nklbnn radikalleri, 20. yzyln bu arkl devrimcileri, phesiz her seviyede ve sahada kendini ifade edebilen mrettiplerdi de, her eyi sraya m koyarak dizdiler (toplumsal ihtiyalar bahsinde hi phesiz), uyumu mutlak gzeten oldular m peki? Uyum aray radikalin jargonunda var mdr ki? Vardr da, srete mutlak gzeltilmez ancak niha beklenti olarak ngrlen midir? Radikaller Yeni Trkiyenin inasnda hibir eyi atlamadlar, herhlde incelikli olarak tasarlayp ama-ara ilikilerini kurarak hayata geirme azmiyle hareket ettiler. Bu radikaller, amalar silsilesini gerekletirmek iradesini, aralar bahsinde model almalarla da kendilerini bize bildirdiler: Melek OLAK, Atatrk Trkiyesinde Macaristann sahasnda otorite bir bilgini iklim bilimci, meteorolog, havabakan Antal Rthlyin iklim bilimin ve meteorolojinin kurucusu olarak neden davet edildiini ve nasl bir yce gnllkle Trkiye Cumhuriyetinin davetini kabul ederek bu sahada nclk ettiini, yetimelerinde pay sahibi olduu Trk iklimbilimcilere ve meteorologlara yerini brakarak lkesine dndn Macar kaynaklarna bavurarak deerlendiriyor. Biz ise ona en gzel yaktrmay yapmz zannmca; Ak Sakall, yalnzca ak sakalndan tr olmasa gerek. Yz ruhun aynasdr.. Halil MEK, Cumhuriyetin Lozanla hukuklarn tand Trkiye Yahudi aznl tarihinin (ve tabi Emperyalden Cumhuriyete gayrmslim tebaa siyasetlerinin-aznlk siyasetlerinin tarihsel incelemelerinin) bir paras olan 1934 Trakya Olaylarn anakkale zemininde, 1930lu yllarn Trkiyede tecrbe edilen arlnda ele alp deerlendirdi. Onun yazsn Makbule SARIKAYAnn Trkiye Himaye-i Etfal Cemiyetinin yayn sesi olarak neredilen Grbz Trk ocuu (19261936) dergisinde ocuk sal bahsine zelleerek betimledii makalesi izliyor. Makalesinin sonunda hazrlad tematik dizin, Trk nklbnn en erken bir zamanda ocuk gerekliine ykledii anlam ve bu anlama kendisini adayan doktor neferlerin sarfettii mesaide (bilimsel) bilginin (knowledge) deerinin nasl kavrandn olduu kadar eylemin ieriini bize tekrar fark ettirdi. Kendilerini ocuk sevgisiyle besleyen bu nc adanmlarn yorulmaz mesailerindeki yz ifadelerini ltfen tasavvur ediniz. Son yazmz ise, iki gen aratrmacnn Selahattin KAYMAKI ve Harun ERin, ne olduunu anlamaya altmz Trk nklbnn anlayp da retilmesi bahsine son 10-15 yldr Trk niversitelerinde verilen bilimsel almalarn ksa bir betimlemesini doktora ve bilimuzmanl tezlerini merkeze koyarak yaptklar bir makaledir. CTAD bahar saylar gecikmeli kmaya alt.. Okurlarmzdan ve yazarlarmzdan ve tabi ciddiyetle bilimsel yetkinliin daha bir olgunlamas iin yazarlarmza yol gsteren hakemlerimizden bu gecikme iin toleranslarn bekliyorum. Nice be yla diyerek esasta sk okur-yazar ilikisinin i ie, dergimiz zemininde devamn dileyerek emei geenlere teekkr ediyorum. 30 Austos 2009, Ankara
Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922

Seyfi YILDIRIM
YILDIRIM, Seyfi, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922. CTAD Yl 5, Say 9 (Bahar 2009), 5-40. Trkiye Ermenileri Apostolik Patrii Zaven Der Yeghiayan Osmanl Devletinin, II. Merutiyet dneminde iki defa; 1913-1916 ve 1918-1922 yllar arasnda Patriklik grevine getirilmi, ttihat ve Terakki iktidarnda olaylarn merkezinde yer alarak, Frkasnn Ermeni siyasetine, gel-gitleriyle beraber muhalif bir portre izerek kendi cemaatini siyaseten ynlendirmitir. Patrik Zaven Der Yeghiayan, Lozan Andlamasyla Ermeni Yurdu meselesinin bertaraf edilmesine kout bir zamanda, 1922 ylndan ok sonra, 1947deki lmnden hemen nce Osmanl Ermenilerinin yakn tarihine de k tutan ieriiyle bir Hatrat kaleme almtr. Bu Hatratnda Ermeni tehciri milat alnarak, tehcir ncesi, tehcir, tehcir sonras; Mondros Mtarekesinin imzalanmas sonras Ermeni olaylarn kendi tecrbe ve merceinden yanstm ve deerlendirmitir. Bu makalede sz konusu Hatratn bilgisi, anlats tarih kaynak olarak hatratlarn olumlu ve olumsuz ynleri de dikkate alnarak ve Ermeni meselesi zerine Trk literatrndeki almalarla sorgulanarak deerlendirilmitir. Ermeni Patrii kendi cemaatinin karlat, sosyal ve ekonomik sorunlar zmeye alt kadar bir tarih frsat olarak grd I. Dnya Sava sonras durumdan faydalanarak Byk Ermenistan kurulmas iin yurt ii ve yurt dnda youn abalar sarf etmitir. Ancak bir din adam olarak yrtt siyas faaliyetler zaman zaman rahatszlk dourmu ve Mill Mcadele sonrasnda Anadoluyu terk etmek zorunda kalmtr. Anahtar Kelimeler: Zaven Der Yeghiayan, Ermeni Meselesi, My Patriarchal Memoirs: Zaven Der Yeghiayan Armenian Patriarch of Constantinople, 1913-1922, Ermeni Tehciri, Ermeni Patrikhanesi. YILDIRIM, Seyfi, Political Activities of Armenian Patriarch Zaven Der Yeghiayan, 1918-1922. CTAD Year 5, Issue 9 (Spring 2009), 5-40. Zaven Der Yeghiayan was the Apostolic Armenian Patriarch in Ottoman Empire during the Second Constitutional Monarchy between the years 1913-1916 and 19181922. He had an important role with an opposing stance on ruling the Armenian people during the rule of the Union and Progress Party government. He has left a memoir behind when he passed away in 1947 which includes many topics related to the events that Armenian people in Ottoman Empire involved in such as Armenian displacement and signing of the Armistice of Moudros and afterwards. He narrates
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) his struggle to solve the social and economic problems of Armenian people and to secure an Armenian State under the idea of Great Armenia. In this study it is aimed to shed light on the memoir of Patriarch Zaven Der Yeghiayan by analysing it with respect to both negative and positive sides of memoirs as a historical source. Key words: Zaven Der Yeghiayan, Armenian Question, My Patriarchal Memoirs: Zaven Der Yeghiayan Armenian Patriarch of Constantinople, 1913-1922, Armenian displacement, Armenian Patriarchate.
Giri
Osmanl ynetimindeki Ermeni Patrikhanesinin hukuk konumunu tarihsel olarak evrelere ayrmak mmkndr. lk evre 1461 ylnda Fatih Sultan Mehmetin Ermeni Patrikliini kurarak Ermeni toplumunu bir millet olarak tanmas ve Patrii bu milletin temsilcisi hline getirmesi oluturur. kinci evreyi ise Tanzimatla balayan Osmanl gayrmslimlerinin hukuk dzenlemeleri erevesinde 1863 ylnda yrrle giren Ermeni Milleti Nizamnmesi ile beraber Anadoluda yaayan Ermenilerle ilgili nemli hak ve ayrcalklar getiren dnem temsil edebilir. nc evre ise ttihat ve Terakki iktidaryla 1908 devrimi sonras, I. Dnya Sava srerken, 1916 tarihinde 1863 Nizamnmesinin kaldrlmasnn ardndan Ermeni Mill Meclisinin tasfiyesi ve Patrikliin yapsnn deitirilerek Kudse nakledildii dnemdir. Bu son evrede 1918 Mondros Mtarekesi sonrasnda 1863 Nizamnmesinin yeniden yrrle konularak Ermeni Mill Meclisinin yeniden kurulduu, Patrikliin stanbula yeniden nakledildii yabanc bir mdahale de olmutur. Nihayet son evre ise, yalnzca Ermeniler iin deil dier Osmanl gayrmslimleri iin de Lozan sisteminin getirdii yeni dnemdir.1 Bu almada Mondros Mtarekesinden Lozan Antlamasna kadar geen be yllk srete; Ermeni cemaati ilikilerde Osmanl evresini temsil eden kiilik olarak son Ermeni Patrii Zaven Efendinin, greve yeniden geldii 1918 ylndan Anadoluyu terk ettii 1922 ylna kadar siyas faaliyetleri ele alnmakta ve esasta Zaven Efendinin siyas faaliyetleri kendi kaleminden Hatrat merkez alnarak irdelenmeye allmaktadr. Hatratn yan sra Ermeni Meselesi zerine kaleme alnan literatre de bavurulmutur.2 Bu almann Ermeni
1 Osmanl Devletinde gayrmslimlerin statleri hakknda bkz. Glnihal Bozkurt, Gayr- Mslim Osmanl Vatandalarnn Hukuk Durumu (1839-1914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989. 2 Bu konuda bkz. Recep Karacakaya, Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi (1908-1923), Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2005; Davut Kl, Tarihten Gnmze stanbul Ermeni Patrikhanesi, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2009. Trkiyede Ermeni Meselesi ile ilgili almalarda Mtareke dneminde Ermeni Patrikliinin faaliyetleri ile ilgili olarak kaleme alnm alma saysnn yeteri kadar olmadn sylemek gerekir.
Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 7
Patrikliinin faaliyetleri ile ilgili boluu ksmen de olsa doldurabilecei dnlmektedir.
Patrik Zaven Efendi ve Hatrat

Zaven Efendi aslen Siirtli ve Badat Murahhasa kaymakaml yapm olan Der Yayayan Avadis Efendi'nin olu olarak 1867 ylnda Badatta domutur. lkrenimini Badat'taki Ermeni mektebinde yapmtr. Erzurum, Van ve Diyarbakr murahhasalna (:Ermeni piskoposluu) seilmitir. 1910 ylnda Episkopos nvann almtr.3 Zaven Efendi Osmanl Ermeniliinin son patriidir. Onun 1913-1916 yllarn iine alan ilk Patriklik dneminde mparatorluk, gayrmslim tebaay iin de yeni bir siyasal ve ynetimsel, nihayet entellektel dzleme yerletirecek olan ttihat ve Terakki ynetimindedir. kinci Patriklik dnemine iaret eden 1918-1922 yllarnda ise Zaven Efendi baka bir siyasal dzlemin figrdr: Ermeni toplumunun gelecei zerine siyasal ve ideolojik hareketin ok boyutlu biimlendii, imparatorluun ykmn beraberinde getiren I. Dnya Sava sonras dvel-i muazzamann siyasal-militer tertip allaryla beraber igale urayan Anadolu Trkiyesinde Mustafa Kemal nderliinde rgtlenerek nitelii deien Trk Mill Mcadelesi balam. Bu ruhban ve politik figr, Osmanl-Trkiye Ermeniliinin tarihinde, bir eik dnemin merkez aktrlerinden ve fakat dorudan bu dnemi, zaman-mekn, taraf-aktrler, Ermeni toplumunun toplumsal katmanlaryla temsiliyet noktasnda tm siyaset edimlerini ierden de kavrayabilme bakmndan da ardndan Hatratn brakm bir figr olarak ele alnmaldr. Hatratn Ermenice asl Haziran 1947de, Kahirede My Patriarchal Memoirs Documents and Testimonies adyla yaynlanmtr. Eser, 2000 ylnda Ared Msrlyan tarafndan My Patriarchal Memoirs: Zaven Der Yeghiayan Armenian Patriarch of Constantinople, 1913-1922 adyla tercme edilmi, bu tercmenin notlu dzenlemesini Vatche Ghazarian yaparak 2002 ylnda Mayreni Yaynevi (Barrington) tarafndan baslmtr. Eserin ngilizce tercme nshas 320 sayfadr. Eldeki makalede bu tercme yayn kaynak olarak kullanlmtr. Hatrat, Zaven Efendinin 80 yanda lmne yakn bir tarihte tamamlanabilmitir. Bunun sebebini sz konusu tercmenin nszn kaleme alan yeeni II. Dnya Savann ortaya kard zorluklarla aklamaktadr. Zaven Efendi srarlar zerine hemen sava ncesinde hatratn yazmaya baladn ifade etmektedir. Ancak gerekli belgeleri elde etmenin zor olduunu ama birounu Kudse tanan Patrikhane evrakndan elde edebildiini de eklemektedir. Bu belgelerle birlikte Patrik Zaven Efendi, tutmu olduu gnlkten, hafzas ve
3 Kevork Pamukciyan, Biyografileriyle Ermeniler, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar IV, Aras Yaynclk, stanbul, 2003, s.210.
eitli yerlerden kendisine gelmi olan mektuplar hatratnda kullanmtr. Hatratn asl nshas Ermenicedir, Ermenice nszne 7 Mays 1947 tarihini not dmtr. Patrik Zaven Efendi, bir ay gibi ksa bir sre sonra 4 Haziran 1947de vefat etmitir. Hatratn evirmeni Ared Msrlyan ngilizceye evirirken asl nshada bulunan baz hatalarn giderildiini ifade etmektedir. Baz uzun cmleler ksaltlm, kii isimleri standart hle getirilmi, yine asl metindeki aklamalar tutularak ve bunlara yeni parantez veya dipnotlarla ilve aklamalar yaplmtr. Kapak sayfasnn hemen arkasnda Zaven Efendinin ruhbanlk giysi ve madalyonlu siyah-beyaz fotoraf resmi bulunmaktadr. Kitabn sonunda isim ve yer adlar dizini verilmitir. Hatratta zaman zaman baz belgelerin tam metin ierikleri de verilmitir. Hatratn sylemine milliyeti bir ruh hkimdir, Patrik Zaven Efendinin milliyeti bir ruhban olduuna sklkla tank olmak, ve fakat Hristiyanlk terminolojisini kullanmad dikkati eken bir husustur.4 Hatratn milliyeti ruhu artc olmasa gerektir. Osmanl Ermeni milleti de milliyetilikler an idrak eden toplumlarndan olacaktr. Ermeni patriklerinin bu idrakteki yeri ise nemlidir. Ermeni patrikleri Ermeni Millet Nizmnmesi ile 140 kiiden kurulu Ermeni Mill Meclisince seilmesi, patriklerin ruhban kimliinin yan sra siyasal bir kimlik hline gelmesine de yol amtr. Bylece Ermeniler arasnda yer alan eitli politik dncelere sahip Meclis yeleri sadece ruhan grevleri yerine getiren patrik adaylarn deil ayn zamanda kendi siyas hedefleri iin yaplacak faaliyetleri reddetmeyecek ve uygulayacak adaylar tercih etmilerdir. Bu bir bakma an sair emperyal yaplar iin de tehditkr olacak olan milliyetilik fikrinin Osmanl Ermeni unsuru da teet gemedii bir seviyede Ermeni patriklerini de, Ermeni milliyetiliinin en etkili taraftar ve uygulayclar yapmtr. stanbul Ermeni Patrii Malakya Ormanyan Ermeni Kilisesini kayp lkenin grnen ruhu olarak nitelerken Ermeni bamszlnn odak noktasnn Ermeni Patrikhanesi olduunu da ifade etmekteydi. Diyarbakr Murahhasas Piskopos Zaven Efendi de 85 yenin katld Ermeni Mill Meclisinin yapt seimlerde Tanak Partisi dndaki partilerin desteiyle toplam 64 oy alarak, 46 yanda stanbul Ermeni Patriklii'ne seilmitir.5 Zaven Efendinin bu ilk patriklik dnemi, seildii Eyll 1913 tarihinden 10 Austos 1916 tarihinde Adliye ve Mezahip Nezretinin bir tezkire ile grevinin bittiini kendisine tebli edilmesine kadar srmtr. Patrik Zaven
4 Zaven Der Yeghiayan, My Patriarchal Memoirs: Zaven Der Yeghiayan Armenian Patriarch of Constantinople, 1913-1922, Vatche Ghazarian (Ed.), Tr. Ared Msrlyan, Mayreni Publishing, Barrington, 2002. 5
Karacakaya, Trk Kamuoyu, s.164.
Der Yeghiayan6 ilk patriklik dneminde de siyas faaliyetleriyle n plana km, hedefledii Ermeni bamszlnda Rus yanls bir politika izlemitir. Dier yandan zellikle Osmanl Devletinin Almanya yannda yer almas bu durumu daha da glendirmitir. bana geldii ilk dnemde aslnda Osmanllk dncesinin artk uygulanamaz olduu kabulnn yaygnlat bir dnemdir. zellikle Balkanlardaki Osmanl yenilgisi ve toprak kayb Ermenilerin de kendi bamszlklarn kazanma yolundaki istek ve cesaretlerini arttrmtr. 1914 seimlerinde seilecek Ermeni mebuslaryla ilgili pazarlk ve grmeleri ttihat ve Terakki ile bizzat kendisi yrtmtr. Ayrca Patrik Zaven Efendi, bu dnemde Emiyazin Katogikosu (Tiflis) Kevork ile birlikte arlk Rusyasnn aktif desteini salamak iin aba gstermilerdir.7 Ermenilerle ilgili meselelerin tamamen hlledilmesinin Rusyann himyesi altnda olabilecei, bamszln kazanlabilecei, Bat Avrupal glerin Ermenilerle ilgilenmedii ve Ermenilerin yarsnn zaten Rus tbisi olduu Patriin Rus taraftarl dncelerini destekleyen hususlardr. Rus ordusu Trkiyeye ne kadar erken gelirse o kadar iyi olacaktr. Rusyann himyesi altnda Byk Ermenistan hedefini gerekletirmek iin Ermenilerin de kendi zerlerine deni yapmalar gerekmektedir. Rusya da kendi karlar asndan Patrik ve Ermeni Mill Meclisinin bu dncelerini desteklemekte, Trablusgarp ve Balkan Savalarndan kan Osmanlnn zor durumundan yararlanmak istemektedir. Rusya taraftarl Osmanl Ermenileri arasnda yalnzca din ve sivil temsiliyet, entellektellik iin deil, gittike halka da ynlendirilen bir politikaya dnmtr. Sava ncesinde gerekletirilemeyen Ermeni bamszlk hareketi ise sava baladnda gerekletirilir ve Osmanl karsnda Rusya ile birlikte hareket eden bir g olurlar.8 Patrik Zaven Efendi tara tekilt vastasyla, Ermeni komitaclarn ynlendirdii Osmanl topraklarnda meydana gelen olaylar Emiyazin Katogikosluuna bildirmektedir.9 Bylece Rus ordusu ile Ermeni asiler arasnda skan Osmanl ynetimi areyi Ermenileri Suriye
6 Zaven Efendinin Hatratndaki kullanm tasarrufudur. Kln eserinde (s. 260) ise Osmanl vesikalarndaki Zaven Der Yeyayan biimi kullanlmtr. Biz bu makalede Zaven Efendiyi kullanacaz. 7 Kl, age., s.266-270. Rusyann Ermeni siyaseti hakknda bkz. Suat Akgl, Rusyann Dou Anadolu Politikas, Ankara, 2001; Yenilerde baslan Osmanl arivlerinden bu meseleyi izlemek zere: Osmanl Belgelerinde Ermeni-Rus likileri (1841-1898) I, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu. 78, Babakanlk Basmevi, Ankara, 2006; Osmanl Belgelerinde Ermeni-Rus likileri (1899-1906) II, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu. 79, Babakanlk Basmevi, Ankara, 2006; Osmanl Belgelerinde Ermeni-Rus likileri (1907-1921) III, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu. 80, Babakanlk Basmevi, Ankara, 2006. 8 Seyit Sertelik, Rus ve Ermeni Kaynaklar Inda Ermeni Sorununun Ortaya k Sreci 16781914, TBMM Yaynlar, Ankara, 2009, s.285, 286. 9 Kl, age., s.270.
10
Eyaletine tehcir etmekte bulmu10 ve bir taraftan da Ermeni Mill Meclisini kaldrarak, siyasallaan Ermeni Patriklii zerinde yeni dzenlemelere bavurmu, Kuds Patrikhanesiyle birletirerek Kudse tamtr. Bu dzenlemelerle grevden alnan Zaven Efendi hkmet tarafndan Badatta mecbur iskna tbi tutulmutur.11 Bylece ttihat ve Terakki hkmeti Ermeniliin en byk ruhan makam olan Emiyazin Katogikosluu ile Ermeni Patriklii arasndaki ilikiyi keserek Rusya ile Osmanl Ermenileri arasndaki iletiimi ve etkilemeyi durdurmak istemitir.12
Patrik Zaven Efendinin kinci Patriklik Dnemi (1918-1922) ve Siyas Faaliyetleri

Sava sonrasnda yenilen Osmanl Devletinin zayf durumundan faydalanmak isteyen Ermeni Patrikhanesi, 1916 Temmuz'unda nerolunan Patrikhane nizamnmesinin kaldrlmas, eski patrik Zaven Efendi'nin vazifesine dnmesi, Patrikhanenin kaldrlan meclislerinin de ibkas (:yeniden devaml hle getirilmesi) ve Patrikhanenin yeniden stanbula getirilmesi hususlarn ieren bir takriri Adliye ve Mezahip Nezreti'ne vermitir.13 Patrik Zaven Efendinin stanbula geliiyle Ermeniler lehine bir takm yeni hukuk dzenlemelerin yaplmas da tasarlanyordu. Bu erevede 6 maddelik Ermeni Patrikhanesi mtiyaztnn ade-i Meriyeti Hakkndaki Nizamnme 18 Kasm 1918 tarihinde Takvim-i Vekayi'de neredilerek yrrle girmitir. Bu nizamnmeden sonra verilen takrir Meclis-i Vkelda grlm ve alnan karar 31 Aralk 1918
10 Tehcirle ilgili olarak pek ok almadan seki yaplmtr; Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu, stanbul, 1996, Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara, 1990; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul, 1987 ve Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul, 1987. Ayrca Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, stanbul, 1994. 11 1916 ylnda yaynlanan Ermeni Katogikosluu ve Patriklii Nizmnamesi ile, 1863 Nizamnmesiyle kurulan ruhan katogikoslukla siyas ve idar Patriklik makamlarn tek makamda; Katogikosluk-Patriklik Makamnda birletirmitir. Nizamnmenin 1. maddesiyle Akdamar (Van) ve Sis (Kozan) Katogikosluu birletirilerek Kudse tanmtr. Osmanl topraklarnda varln srdren stanbul ve Kuds Ermeni patriklikleri de tek makamda toplanlarak kurulan Kuds Katogikosluk-Patriklik makamnda birletirilmitir. Bu makamn merkezi de Kuds olmutur. Ayrca Patrikliin 140 kiilik Mill Meclis-i Umumsi kaldrlarak yerine 12 kiilik Ruhan Meclis ve Karma Meclis (Meclis-i Muhtelit) kurulmutur. Osmanl Devleti kendi topraklarndaki Ermenilerle Emiyazin Katogikosluu arasndaki balanty kesmitir. Bylece Rusyann Ermeniler zerindeki koruyuculuundan kurtarlmaya ve ate hattndaki asker ve ahalinin gvenlii salanmaya allmtr. Nizamnme 28 Temmuz 1332 tarih ve 2611 sayl Takvim-i Vekayi'de padiah iradesiyle birlikte yaynlanmtr. Bkz. Karacakaya, Trk Kamuoyu, s.268. 12 Rusyann Emiyazin Kilisesi vastasyla Anadoluda yrtt faaliyetler hakknda bkz. Davut Kl, Rusyann Dou Anadolu Siyasetinde Emiyazin Kilisesinin Rol (1828-1915), Ermeni Aratrmalar, Say 2 (Haziran-Temmuz-Austos), 2001, ss.49-64. 13 Recep Karacakaya, Ermeni Meselesi (Kronoloji ve Kaynaka), Gkkubbe Yaynlar, stanbul, 2005, s.308.
tarihinde yasalamtr. Bu yasaya gre, Zaven Efendi Ermeni Patriklii makamna yeniden getirilmi ve tehcir edilen Ermenilerin geri dndrlmesi karar alnmtr. 14 Bundan sonra Dhiliye ve Hariciye Nezretleri ile Ermeni Patrikhanesi Meclis-i Muhteliti, eski Patrik Zaven Efendinin stanbula gelmesi iin telgraf ekmilerdir.15 Patrik Zaven Efendi 19 ubat 1919 gn 52 gnlk uzun bir gemi ve demiryolu seyahatinin ardndan stanbula gelmi, bu gelii bir g gsterisine dntrlm, Galatadan Kumkapya kadar sren byk bir karlama treni yaplmtr.16 Dnemin artlar gerei tilf Devletleri ve Ermeni ileri gelenleri tarafndan yeniden Ermeni Patrikliine getirilen Zaven Efendi, bu tarihten itibaren Anadoluda ve yurt dnda Byk Ermenistan kurmay amalayan siyas faaliyetlerini yrtmtr. yle ki Patrik Zaven Efendi, henz Musuldan stanbula dn yolunda diplomatik ataa gemi, ngiliz ve Fransz yetkilileriyle grmtr. Bu erevede yer yer Fransayla temas etmekte, geleceini Fransada gren bir Ermeni milletinden sz etmekte ve Fransann koruyuculuunu temin etmeye almaktadr. Fransa da kendi menfaatleri erevesinde bu koruyuculuu sahiplenmitir.17 Zaven Efendi Fransayla kurmaya alt yaknla paralel olarak ngiltereyle de bir yaknlk kurmak iin uramtr. Zaven Efendinin stanbula geri dnnde ngiliz ve Franszlarn roln de grmek gerekir. Hatratnda ngiliz hkmeti Harp Dairesinin (War Office) kendisini stanbula gtrlmesi iin verdii emirden bahsedilmektedir. Bu emrin de Ermeni ileri gelenlerinin stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserliine yaptklar mracaat zerine verildii ifade edilmektedir. Nitekim Patriin stanbula dn Port Saidten stanbula creti ngiltere tarafndan denen Acacia isimli bir gemi ile getirilmesi bunu gstermektedir. Bar Konferansnda temaslarda bulunan Bogos Nubar Paa Zaven Efendinin Parise gelmesini istemektedir. Bu dnn ngiliz kontrolnde olmas, Parise gitmesinin engellenmesi ngilterenin Patrii kendi kontrol ve gzetimi altnda bulundurmak istemesi olarak deerlendirmek mmkndr. Zaven Efendi dnnde, Ermeni ileri gelenlerince Batl lkelerle yakn temaslarda bulunmak
Kl, age., s. 284, 285. Karacakaya, age., s.316. 16 Zaven Efendi stanbula, Musuldan 29 Aralk 1918 gn hareket etmi ve u gzergh izlemitir: 1 Ocak 1919da Badata gelmi, 9 Ocakta Badattan Basraya yarm saat uzaklkta Margile varm, 16 Ocakta Basraya ulamtr. Basrada 24 Ocaka kadar kalm, buradan 2 ubatta ayrlm, 3 ubatta Maskata ulam, buradan 12 gnde Sveye varmtr. 14 ubat 1919da Sveye gelen Zaven Efendi, burada ulam vastasn deitirmi demiryoluyla Port Saide gelmitir. Port Saidden yine gemiyle 14 ubat akam stanbula hareket etmitir. anakkale boazna 4 gnde ulaan Zaven Efendi bir gn sonra 19 ubat 1919da stanbuldadr. Zaven Efendi bu yolculuu ayrntl olarak izmitir, bkz. Yeghiayan, age., s.160-175. 17 Fransann Basra konsolosu H. Rouxnun 24 Ocak 1919 tarihli telgrafna 25 Ocak 1919 tarihli Zaven Efendinin cevab mektubu.Yeghiayan, age., s.166, 168, 169.
14 15
12
amacyla, Patrikliin dier lkelerle yabanc temsilcilerin ikamet ettii Beyolunda bir binaya tandn renmitir.18
Patrik Zaven Efendinin Anadoludaki Ermeni Cemaatini rgtleme Faaliyetleri

Ermeni Patrikliinin Patrik Zaven Efendi nderliinde Mtareke dnemi stanbul hkmetleriyle olan ilikisinin Ermenilerin gelecei noktasnda hangi zemine yerletii aslnda belirgindir. Patrik Zaven Efendinin faaliyetlerinin temelini gerek Kafkasya Ermenileri gerekse Anadolu Ermenileri arasnda balar kurmak suretiyle artlarn olgunlamasna kout olarak Byk Ermenistan kurmak vardr. Bu aktr. Bunun iin de ona gre hldeki artlar, Anadoludan nemli toprak paralarnn elde edilmesi iin ok uygundur ve bu hayali gerekletirmek iin byk bir frsat yakalanmtr. Mondros Mtarekesi'nin imzalanmas zerine Ermeniler, I. Dnya Sava ve ncesinde destekileri olan Rusyada meydana gelen Bolevik devrimi sonrasnda deien d siyasetiyle bamsz Ermenistann kurulmas yolunda bu lkeden mitlerini kesmiler, siyaseten ynlerini Anadoluyu igal eden ngiliz, Fransz ve Yunanllara evirmiler, onlarn yardm ve kkrtmalaryla yeniden rgtlenmeye balamlardr. Bu zeminde, ikili bir i politik durum sz konusudur. Bir tarafta igal altndaki stanbulda tilf devletlerinin dikte ettii politikalar dna kamayan ve I. Dnya Savanda Osmanl yenilgisini ve ortaya kan btn olumsuzluklar ttihatlara ykleyen stanbul hkmetleri bulunmaktadr. Dier tarafta Anadoluda Mtarekenin hemen ardndan balayan igaller karsnda, iddetle tavr alan, direnen, direnii Mustafa Kemal Paa etrafnda siyas ve asker olarak rgtlenen bir mill hareket sz konusudur. Bu mill hareket, Kuva-y Milliyeciler, Zaven Efendi tarafndan da nemsendii noktada, hareketin aktrleri, ngiliz jargonu izlenerek Hatratnda Kemalistler olarak nitelenmektedir. Zaven Efendi, phesiz tehciri yneten ttihatlar sulayacak olan Hrriyet ve tilf Frkasnn yneticileriyle temasa gemitir. Mtareke dneminde, ksa sreli kurulan hkmetlerin arasnda zellikle Damat Ferit Paa hkmetlerinin ttihat kartl ortak paydasnda Patrikhane ile uzlamaya alt grlmektedir. Damat Ferit Paa Osmanl Mebusan Meclisinde mebus olan Mantag Azaryan araclyla Zaven Efendiye ilettii mesajnda, Ermenilerle devletin dostane ilikilerine ttihatlarn zarar verdiini, imdi Bb- linin bu ilikileri dzeltmek ve Ermeni meselesini zmek istediini, bunun iin de aralarnda Ermeni temsilcilerinin de olduu bir komisyon kurduunu ifade etmitir. Ancak Patrik, hkmetin bu yaptklarn son derece yetersiz grm ve olumlu ilikiler kurulmasna scak bakmamtr. Bu noktada Zaven Efendinin Damat Ferit hkmetinden beklentisi tilf
18
Yeghiayan, s.161-162, 175.
devletlerinin kurulmas hedeflenen Ermenistana vermeyi taahht ettii topraklar hususunda itiraz etmemesidir.19 Ermeni Patriklii yurt iindeki tekiltlanmay gerekletirirken Hrriyet ve tilf Frkasnn ibirliini salad gibi ayn Frkann dolayl olarak balantl olduu ngiliz Muhipleri Cemiyetiyle de temasta olduu bilinmektedir. Hrriyet ve tilf Frkas ve Ermeni Patrikliinin Kuva-y Milliye dmanlnda bir ortak hareket noktas oluturduklar anlalmaktadr. Patrikliin egdmnde oluturulan Ermeni eteleri Kuva-y Milliyeye kar karlan isyanlarda kullanlm ve bu isyanlarda Frka da rol oynamtr.20 Ermenilerin siyas ve ruhan rgtlerini yeniden kurmalarna paralel olarak asker ve siyas faaliyetlerine ve terr hareketlerine kaldklar yerden baladklar grlmektedir. Tehcir edilen Ermenilerin tilf devletleri, Osmanl hkmeti ve Ermeni Patrikhanesinin gayretleriyle geri dnmeleri yeniden skntl bir srecin olumasna katk salamtr. zellikle ngiliz ve Fransz ordusunun igal ettii yerlerde Ermeni nfus ierisinden oluturulan etelerin faaliyetleri ile Mslman nfus zerindeki katliamlar yeniden balatlmtr. tilf glerinin ve Yunan ordusunun Anadolunun eitli yerlerini igale balamalar ve Osmanl ordusunun terhis edilmesiyle Ermeniler iin bir zafer beklentisi olaylar yeniden balatm ve asayisizlikler ortaya kmtr.21 1918de Kafkasyadaki Trk ordusunun geri ekilmesiyle Dou Anadoluda yeni bir Ermeni saldrs balam, daha sonra Anadolunun eitli blgelerini igal eden ngiliz ve Fransz igal gleriyle birlikte bu lkelerin asker niformalar giydirilmi ok sayda Ermeni militan Gneydou ve Akdeniz blgelerine getirilmitir.22 Yetim ocuklar, Ermeni Mallarnn adesi ve Tazminat Meselesi Zaven Efendinin ikinci Patriklik dneminde hassasiyet gsterdii ve sorun olarak grd nemli konulardan birisi hi phesiz 1915 tehciriyle g ettirilen Ermenilerin 1918 yl sonlarndan itibaren Anadoluya yeniden dnmeleridir. 21 Ekim 1918 tarihinde Dhiliye Nezreti tara tekiltna bir telgraf ekerek geri dnmek isteyen Ermenilere izin verildii ve geri dnle ilgili olarak gerekli tedbirlerin alnarak bunlarn iae ve ibatesinin salanmasn istemektedir. Ayrca Ermeni, Rum ve Ermeni Katolik patrikhanelerinden birer ye ile Aair ve Muhacirin Mdriyet-i Umumiyesi muavini Sabri Bey
Yeghiayan, s.192. Bu konuda bkz. Hacer Gl, Hrriyet ve tilf Frkasnn Program ve Politikasnda Ermeniler, Osmanl Siyasal ve Sosyal Hayatnda Ermeniler, brahim Erdal, Ahmet Karaavu (Ed.), IQ Yaynlar, Ankara, 2009, ss.159-184. 21 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, Cilt 1, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara, 1998, s. 32, 33. 22 Fransz-Ermeni ibirlii hakknda bkz. Yusuf Ziya Bildirici, Adana Ermenilerinin Yapt Katliamlar ve Fransz Ermeni likileri, KKSAV Yaynlar, Ankara, 1999.
19 20
14
bakanlnda bir komisyon oluturulmu ve bu komisyon marifetiyle Ermenilerin dndkleri yerlerde ihtiyalar karlanmaya allmaktadr.23 Ermeni Patrikhanesinde Patrik Vekili Cevahirciyan bakanlnda Ermeni ileri gelenlerinin katld bir toplant yaplm ve bu toplantda Beyolu, Samatya, Kumkap ve Galatada stanbula dnen gmenler iin Patrikhane idaresinde komisyonlar kurulmu ve Osmanl hkmetine mracaat edilerek geri dnle ilgili olarak gerekli tedbirlerin alnmas istenilmitir. 8 Mart 1920de kurulan Salih Paa hkmeti zamannda 335.000 Ermeninin memleketlerine geri dndrld aklanmtr.24 Osmanl hkmetinin salad katklar haricinde Patrikhane bu gmenler iin stanbul, Bulgaristan ve ngiltere Ermenilerinden paralar toplanmtr. Ayrca hkmetin izniyle 100.000 liralk bir piyango organize edilmitir.25 Bu durum hem tehcirden dolay byk sknt ve ac ekmi Ermeni toplumunun yaralarnn sarlmas olacak hem de Byk Ermenistann gereklemesi iin gereken belirli bir nfus younluunu salayacaktr. Ayrca Anadoluya dn salanan Ermeni ahali iinden bir ksm Ermeni komitaclar tarafndan kullanlaca gibi Ermeni topra olarak talep edilecek yerlerde belirli younlukta bir Ermeni nfus temin edilmi olacaktr. Patrik Zaven Efendi baz Ermenileri komitaclarn ynetimine sokabilmek amacyla emri altndaki ruhanileri kullanmtr. Bu ruhaniler vastasyla Ermeni toplumu isyan ve direnie sevk edilmekteydi.26 Zaven Efendi, Hatratnda geri dnen Ermenilerin uluslar aras ynetime emanet edildiini, bunlara salanan yardmlarn Gregoryen Ermeni Kilise yelerinin vergilerinden salandn, Katolik ve Protestan Ermenilerinden ok az sayda katlm olduunu belirtmektedir. Bunlar belirtirken Osmanl hkmetinin geri dnen Ermeniler ve yetim ocuklarla ilgili olarak yapt faaliyetleri nerdeyse yok saym ve zikretmemitir. Trklere binlerce Ermeni ocuunun hizmeti, evlatlk ve gen kzlarn metres olarak datldn, dnte bunlar yeniden Trklerin elinden almak iin harekete getiini bunun iin Yetim Bakm Acentesi ad altnda bir tekiltlanmaya gidildiini ifade etmektedir. Trklerden bazlar tilf devletleri tarafndan cezalandrlacaklarn dndklerinden ocuklar Ermeni kiliselerine veya Ermeni komularna teslim etmilerdir.27
Karacakaya, Trk Kamuoyu, s.284. Geri dnenlerle ilgili Ermeni ve Trk kaynaklarnda birbirine yakn olmayan rakamlar verilmektedir. Bu konuda son yaplan bir almada bu saynn 400.000 civarnda olduu ifade edilmektedir. Adem Gnaydn, The Return and Resettlement of the Relocated Armenians (1918-1920), Yksek Lisans Tezi, Ortadou Teknik niversitesi, Ankara, 2007, s.42. Bayram Aka, 1915 Ermeni Tehciri ve Mondros Mtarekesinden Sonra Kurulan Osmanl Hkmetlerinin Olaya Bak, Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, dris Bal, Mustafa ufal (Ed.), Lalezar Kitabevi, Ankara, 2006, ss.441-450, 446. 25 Patrikhanenin bu konudaki faaliyetleri iin bkz.Gnaydn, s.91-97. 26 Kl, age., s.288. 27 Yeghiayan, age., s.181.
23 24
Patrik Zaven Efendinin, Ermeni tehcirinin geride brakt birok sorunla da urat yine Hatratndan anlalmaktadr. Bu faaliyetlerinde Ermeni ileri gelenlerinden baz isimleri grevlendirdii grlmektedir. Zaven Efendi Paristen gelerek stanbul niversitesinde grevlendirilen Prof. Arakel akryan (Hatratta Chakrian olarak gemektedir.) Ermeni yetimlerinin toplanmas, hapisteki Ermenilerin serbest braklmas, kilisenin mallarnn geri alnmas, sulu grdkleri Trklerin tutuklanmasn salama, Patrikhane ve ngiliz temsilcilii ile ilikileri takip etmek, bunlarla ilgili raporlar yazmak ve bu raporlardaki taleplerin gerekleip gereklemediini kontrol etmek iin grevlendirmitir. akryan, Zaven Efendiye 4 Nisan 1919 tarihli bir rapor takdim etmitir. Raporda Ermeni Patrikhanesi adna yapt almalarda, 750 Ermeninin Trk evlerinden kurtarldn, 35 Ermeni hkmlden 18inin hapisten karldn, Ermeni kiliselerine ait eitli eyalarn geri alndn ve Mslman yapldn iddia ettii Ermeni ocuklarnn kaytl olduu Kadnlar slm Cemiyetine28 ait 4 kayt defterinin ele geirildiini bildirmektedir. Arakel ngiliz Siyas Temsilciliine sulu grd kiilerin cezalandrlmasyla ilgili dilekeler vermi ve bu kiilerin Dhiliye Nezreti vastasyla Divn- Harb-i rfde yarglanmasna almtr. Bu dilekelerde baka Ermenilerin ikyetlerini dillendirmekte zaman zaman da olaylarn iinde bulunmam kiileri dahi zarar grm kiiler olarak takdim etmektedir.29 Hem yetimlerin toplanmas, hem de kendilerine ait olduunu iddia ettikleri mallarn geri alnmasnda keyf davranlar sergilenmekte olup bu konularda Patrik Zaven Efendinin ngiliz otoritesine dayand grlmektedir. ngiliz Yksek Komiserliinde kurulmu olan Ermeni-Rum ubesi bir taraftan sulu grdkleri kiilerin listesini, dier taraftan da iade edilecek mallarla ilgili bilgiler toplayp bunlarn listelerini hazrlamlardr.30 Zaven Efendi yaklak 4000 Ermeni yetim ocuun stanbulda Trk evlerinde saklandn ortaya kardn ancak Kemalistlerin kontrolnde olan blgedeki Ermeni ocuklar iin bunlarn yaplamadn iddia etmektedir. Adanada kontroln TBMMye gemesinin hemen ncesinde ise oradaki yetimlerin Halepe gtrld, Batl ve Ermeni hayrsever kii ve kurumlar vastasyla ok sayda Ermeni ocuun Anadoludan toplanarak Lbnan ve Suriyedeki mevcut yetimhanelere yerletirildiklerini ifade etmektedir. Kendisi ve dier Batllarn yetimlerle ilgili faaliyetleri Hatratnda abartl bir ekilde ele
28 Cemiyetin ngilizce karlna da bal olarak Kadnlar ile karladmz kelime Kadnlar olarak yazlmtr: Womens Islamic Association bkz. Yeghiayan, s.284, dipnot 259. Osmanl Kadnlar altrma Cemiyet-i Hayriyesi kasdedilmektedir. (Yazarn Notu) 29 Feridun Ata, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 2005, s.122. Bu eserde bu ile grevli ahsn ismi akryan olarak verilmektedir. Bu da muhtemelen Hatratta verilen kii ile ayn ahstr. 30 ade edilen mallarla ilgili olarak bkz. Blent Bakar Mallarn adesi, Trk-Ermeni htilaf Makaleler, Hikmet zdemir (Ed.), TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 2007.
16
alnrken Osmanl hkmetinin bu konuda yapt abalar gz ard edilerek hkmetin Anadoludan toplayp stanbula getirdii yetim kafilesine elik eden ngilizlerden vgyle sz etmektedir. stanbul hkmeti tarafndan getirtilen ocuklarn tamam Ermeni olmayp neredeyse yarsna yaknnn Trk olduu da anlalmaktadr.31 Hatratlarn bir tarih kaynak olarak zelliklerinden birisi de yazar-kahramann olumsuz hareketlerini yanstmaktan imtina etmesi ve yaplan ilerin neredeyse tmnn kendi marifeti gibi aktarma tasarrufudur. Nitekim ngiliz kuvvetlerine dayanan Ermeni Patrikhanesi sahipsiz kalm Trk ocuklarn eitli yntemlerle karmak ve Hristiyan yapmak iin gayret sarf ettii grlmektedir. ocuklardan bir ksm stanbula getirilmi, Ermeni Patrikhanesi binasna ve genellikle stanbuldaki Ermeni yetimhanelerine yerletirilmilerdir. stanbul hkmeti ocuklarn milliyetini belirlemek zere Amerikal, Trk ve Ermenilerden seilmi birer kadn temsilciden oluan bir heyet oluturmutur. Ancak bu heyetteki Trk kadn ye dlanarak, tilf Devletleri zabtalarnn da yardmyla ierisinde baz evlerden zor kullanlarak ilerinde Mslman ocuklarnn da olduu yetimler toplanm, bu ocuklar Ermeni Patrikhanesi tarafndan Polis Mdriyetinin bile bilmedii bir yere yerletirilmilerdir. Ayrca stanbul Polis Mdriyetine Patrikhane tarafndan milliyeti pheli ocuklar tespit etmek zere akryan yetkili memur olarak grevlendirilmitir. Patrikhaneye yetim toplama konusunda Osmanl hkmeti tarafndan herhangi bir yetki verilmediini de burada zikretmek gerekir. Ermeni Patrikhanesi ve tilf gleri tarafndan destek gren Ermeni genleri Trklerin evlerine zorla girerek ocuklar ve gen kzlar karmlardr. akryan da yetkilerini ap tehcirdeki Ermeni zayiatn karlamak zere Mslman ocuklarnn zorla ailelerinden alnarak Hristiyanlatrlmasna almtr. Mslman olduu tespit edilen gen kz ve ocuklar ise ailelerine teslim edilmemilerdir. Zaven Efendi bu olaylar daha aktif olarak takip ve tespit eden Polis Mdriyetinin yetim meselesinden uzak tutulmasn Osmanl hkmetinden talep etmi, bylece daha rahat hareket etmeyi amalamtr. zellikle Mslman gen kz ve ocuklarn bu ekilde Patrikhane ile Rum ve Ermeni yetimhanelerine gtrlmesi 1922 ylnn balarna kadar srmtr.32 Yetimler meselesi Ermeni temsilciler tarafndan San Remo grmelerine de yanstlarak tilf devletleri tahrik edilmi ve bu konuda yaplacak niha bar
Yeghiayan, age., s.186da bu konuda geni bilgi verilmektedir. Zekeriya Trkmen, gal Yllarnda stanbuldaki Uygulamalar: Mtareke Dneminde Ermeniler Tarafndan Trk ocuklarnn Karlmas ve Hristiyanlatrlmas KK Aratrmalar, Cilt II, Say 2, Gz 2000, s.271-274. Trkmen, bu nemli makalesinde Osmanl arivlerini kullanmtr ve deerlendirmitir. Deerlendirmesinde Osmanl Dhiliye Nezretinin konuya dair ayrntl raporunda, karlan ocuklar arasnda Trk ocuklarnn da olduuna dair bilgiler bulunmaktadr. Tehcirin, zellikle soykrm tezini savunan Ermeni aratrmaclarca yrtlen tek tarafl edebiyatnda yetim ocuklar meselesi de tek ynl ele alnmaktadr. Fakat Osmanl ariv belgeleri bu meselenin bir de Trk-Mslman ocuklar boyutu olduunu aka gstermektedir.
31 32
anlamasna Osmanl hkmetine yaptrm getiren bir madde eklenmesine allmtr.33 Zaven Efendinin g ettirilen Ermenilerin mal ve eyalaryla da yakndan ilgilendii anlalmaktadr. Tehcir edilen Ermenilerden bazlar eyalarn kiliselere brakm bazlar da altn ve gm gibi deerli eyalarn Osmanl Bankasna yatrmlardr. Ermenilerin 1918 ylnn sonlarndan itibaren geri dnmelerinin ardndan Osmanl hkmeti bu eyalar sahiplerine tekrar teslim etmitir. Ayrca Ermeniler tarafndan yaptrlan sigorta polieleri de (Union, Rossia ve New York irketleri) hak sahiplerinin elinde bulunmaktayd. Patriklik bu polieleri miras sahiplerine lm ve miras sertifikalarn vererek sigorta polielerinden doan haklarn hak sahiplerine ulamasn salamaya almtr. Ancak sigorta irketleri tazminatlar demekten imtina etmiler ve Patrikliin verdii lm ve miras sertifikalarn kabul etmemilerdir. I. Damat Ferit Paa hkmeti dneminde (4 Mart-16 Mays 1919) Ermeni mallarnn iadesi iin bir komisyon kurulmutur.34 Zaven Efendi 1919 ylnn Temmuz aynda oluturduu politik bir komisyon vastasyla stanbul hkmetinden muhacirlerin ve yetim-kszlerin ihtiyalarnn karlanmas iin para yardm talep etmitir. Hkmet 2000 poundluk bir para vermeyi taahht etmi ancak bu para Patrikhane tarafndan az bulunmu ve bu sefer Ermenilerin yerletirildii ehir ve kasabalarda yer alan kilise ve manastrlarn gelirlerini talep etmitir. Osmanl Devletinin Patrikhanenin talep ettii yksek ve abartl miktardaki paray verememesi zerine konu Patrikhane tarafndan tilf devletlerine aksettirilmi, stanbul'daki Ermeni Patrikhanesi, Ortodoks, Katolik ve Protestan mezheplerine mensup Ermeni cemaati temsilcilerinin imzalad bir muhtray tilf devletlerine verilmitir. Bu muhtrada: Ermeniler, Osmanl hkmetinden muhtelif hesaplar dolaysyla talepleri olan meblalardan bir avans olmak zere imdilik 2.000.000 ngiliz lirasnn kendileri adna alnmas, ayrca Trkler tarafndan yama edilmi olan 309 manastr ile 2.000 kadar Ermeni kilisesi ve bunlarn ihtiva etmekte olduklar kymetli eyaya karlk gelen tazminat talep edilmektedir. Paris Bar Konferans Ermeni Murahhas Heyeti Reisi Bogos Nubar Paa, tilf devletleri yksek komiserlerinin Ermenilerin bu taleplerini desteklemekte olduklarn ve hatta ngiliz yksek komiserinin bu yolda yardmn ispat etmek
33 Bkz. San Remo Konferansna (18-26 Nisan 1920) Ermeni Temsilciler Tarafndan Sunulan 25 Mart 1920 tarihli Mektup; Osman Olcay, Sevr Andlamasna Doru (eitli Konferans ve Toplantlarn Tutanaklar ve Bunlara Ait Belgeler, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1981, s. 426. 34 Aka, agm., s.443.
18
zere Bab- Ali'ye bir nota verdiini husus bir mektup ile Meclis-i Ali'ye arz etmitir.35 Ayrca Patriklik 3 Ocak 1336/1920de Ermenilerin srgnden grd hasarlar anlatan bir takriri Osmanl hkmetine vererek 200 manastr ve 2000e yakn kiliseye ait mallarn iadesini talep etmitir. Salih Paa hkmeti (8 Mart-2 Nisan 1920) bu talebe olumsuz bakm ancak bu dnemde Ermeni Patrikhanesinin tehcir dneminde kaybolan eyas iin 500.000 lira tazminat denmesi iin bir Kanun tasars hazrlanmtr.36 ttihatlarn Yarglanmas Meselesi Patrik Zaven Efendinin bu dnemde faaliyet gsterdii dier bir konu ise tehcirle ilgili sulu saydklar ttihatlarn cezalandrlmasnn salanmasdr. Patrik stanbula henz gelmeden ttihatlarn cezalandrlmas hususu Mebusan Meclisinde Ermeni mebuslar tarafndan bir takrirle getirilmi, yine verilen bir dier takrirle Sait Halim Paa ve Talat Paa hkmetlerinin tehciri de iine alan sulardan yarglanmalar talep edilmitir.37 Talat Paa kabinesinden sonra hkmet eden Ahmet zzet Paa kabinesinin Dhiliye Nazr Fethi Bey mezalimi yapanlarn tedricen cezalandrlacaklarn ve mazlumlara da hkmetin elinden gelen yardm yapacan beyan etmitir.38 11 Kasm 1918de kurulan Tevfik Paa hkmeti aralarnda Rum ve Ermeni mebuslarnn da bulunduu Tahkik-i Fecayi Komisyonunu kurmu ve bu komisyonun Anadoluda on blgede aratrma yapmas kararlatrlmtr. Yine bu srecin bir sonucu olarak 16 Aralk
Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.360; ayrca bkz. mer E. Ltem, 1919 Paris Bar Konfreansnda Ermeni Talepleri, Ermeni Aratrmalar, Say 22, Yaz 2006. 36 Aka, agm., s.446. 37 Aka, s.441. 38 Karacakaya, age., s.309; 2 Kasm 1918'de, Kozan Mebusu Matyos Nalbantyan, Mara Mebusu Agop, zmir Mebusu Onnik hsan, Halep Mebusu Artin Bogezenyan, Erzurum Mebusu Medetyan ve Sivas Mebusu Dikran Barsamyan Efendiler, hkmete bir soru nergesi vererek; "vakt-i seferde icraat- hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyyece ittihaz olunacak tedbir hakkndaki kararnme ile ibu kararnme mucibince aher mahallere nakledilen ehsn emvl ve emlk ve matlubt- metrukeleri hakkndaki kararnmeye tevfikan yaplan mezalimin mrettip ve failleri ile dr- gadr olanlar hakknda" hkmete ne dnldn renmek istemilerdi. Bu takrire cevap veren Dhiliye Nazr Fethi Bey, "her hangi bir adam, her hangi bir memur, bir kimseye zulm ve gadr yapmsa bunun hakknda bizim yeddimizde tahkikat evrak var ise, sizi temin ederim ki bunlar muhakemeye bila tehir sevk edeceiz ve sevk etmekteyiz. Fakat hkmetin nazar- ttlandan hari kalm vukuat var ise evvelce de sylediim gibi herkes iin bb- ikyet aktr; hakkn mdafaa etsin ve bu lazmdr, bunlar mracaat etsin, biz de tahkik ederiz. Mesuliyetleri tahakkuk ederse bu gibilerini bila tereddt mahkemeye sevk ederiz. Zulm ve gadr yapm olan, hakszlk etmi olan memurlarn hi bir suretle kanunun penesinden kurtulmasn arzu etmiyoruz" demitir. Meclis-i Mebusn Zabt Ceridesi, Cilt 1, Devre: 3, tima Senesi: 5, s. 103.
35
1919da yeleri arasnda Rum ve Ermenilerin bulunduu stanbul ve stanbul dndaki baz merkezlerde divn- harp mahkemeleri kurulmutur.39 Ermeni Patrikhanesi, Ermeni Mill Meclisi ile dier ileri gelen baz Ermeniler zellikle Tahkik Heyetleri ve Divn- Harb-i rflerin kurulmasndan sonra zanl gsterilen kiileri ihbar ve ikyet etmek zere harekete gemilerdir. stanbuldaki ngiliz Yksek Komiserlii ise bnyesinde Ermeni-Rum ubesi adnda bir tekilt kurmu ve bylece Ermeni ve Rum Patriklikleri ile onlarn Anadoludaki uzantlar da ttihat ihbar ve av zerine almlardr. Kiilerin filendii bu ubeye bilgiler stanbuldaki Ermeni Haberleri Brosundan ya da stanbul dndaki Ermenilerden toplanmaktayd. zellikle taradaki Ermeni kilise cemaat reisleri konuyla ilgili olarak ihbarlarda bulunmular ve bu ihbarlar mahkemelerde deerlendirilmitir.40 Yarglamalarn ttihat dman olan Hrriyet ve tilf Frkas desteinde 4 Mart 1919 tarihinde kurulan Damat Ferit Paa hkmetinin iktidara gelmesiyle kovuturma ve cezalandrmalarn ap geniletilmitir. Bu dnemde stanbula dnm olan Zaven Efendi Ermenilere yaplan katliamn sulularn cezalandrlmasyla ilgili olarak Damat Ferit Paa hkmetine bask yapmaya balamtr. Nitekim ttihat dmanl yapan hkmet, Patriin bu taleplerini de dikkate alarak, tehcir sulularnn cezalandrlmas iin divn- harpleri ve nizamiye mahkemelerinde yarglamak zere zaman zaman Zaven Efendinin hazrlam olduu zanl listeleriyle tutuklamalar yapm ve bunlar mahkemeye sevk etmitir. ttihatlarn baz ileri gelenleri yine Patriin tazyikleriyle tutuklanp Maltaya srlmtr. Maltaya srlenlerin yarglanmas ve cezalandrlabilmeleri iin yaplan abalar ise boa gitmi, Ermeni patrikhanesinin verdii raporlardan baka bir delil bulamayan ngiltere, bu srgnleri serbest brakmak zorunda kalmtr.41 Ancak zellikle 5 Nisan 1920 tarihinde kurulan IV. Damat Ferit hkmeti dneminde divan- harplerin yetkileri arttrlarak, zanllarn savunmalar ellerinden alnm ve idam dhil ok sayda mahkmiyet karar verilmitir.42 Anadoludaki Ermenileri rgtleme Ermeni Patrii, Osmanl bakentinin Ermenilerin sava sonras ok gvendikleri tilf devletlerinin eline gemesi, Osmanl ordusunun datlmas ve Anadoluyu igale balayan Yunanllar ve Rumlarla ibirlii yaplabileceinin ortaya kmasyla, I. Dnya Savandaki gerekletiremedikleri siyas hedeflerine ok yakn olduklarn dnmektedir. Anadoluda yeni oluan Kemalist hareketi
Aka, s.443. Ata, age., s.121. 41 Kl, age., s.287. Ayrca yarglamalarla ilgili olarak bkz. Ata, age., Malta srgnleriyle ilgili olarak bkz. Bilal imir, Malta Srgnleri, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1985. 42 Aka, s.448.
39 40
20
hedefleri asndan son derece tehlikeli bulan Ermeni Patrii eitli vastalarla bu hareketi engellemeye almtr. Bu yeni oluum Zaven Efendinin kendi ifadesiyle Kemalistlerdir. Amasya Genelgesi ile Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarnda ise Ermenilerin isteklerinin kabul edilemeyecei ve bunun iin Trk milletinin direnecei karar Ermeni Patriinin Mill Mcadeleye kar olan fikirlerini daha da belirginletirmitir. Erzurum Kongresi sonrasnda 7 Austos 1919 tarihinde Mustafa Kemal Paann aklad 10 maddelik beyannmenin 3. maddesinde Her trl igal ve mdahale Rum ve Ermenilik tekili gayesine matuf telakki edileceinden mttehiden savunma ve direnme esas kabul edilmitir. Hristiyan halka siyas ve sosyal dengeyi bozacak surette yeni imtiyazlar verilmeyecektir denilerek Ermeni Patrikhanesinin ulamak istedii Ermenistan fikriyat nne bir set ekilmekteydi.43 Mustafa Kemal Paa, Erzurumda 22 Austos 1919da Mavri Mira adndaki rgt bnyesinde eteler oluturulduunu, miting ve propagandalar tertip edildiini ve Ermeni Patriinin de bunlarla ibirliine girdiini ifade etmitir.44 Sivas Kongresi kararlarnda Ermenilik ve Rumluk meselesi, madde biraz daha kuvvetli bir vurgu ile ifade edilmitir.45 Hrriyet ve tilf Frkas, Asker Nigehban Cemiyeti ve ngiliz Muhipleri Cemiyetlerinin katlmyla bir blok oluturulmu ve bu blok aznlklar Kuvay- Milliye aleyhine kkrtmaya almtr.46 Patrik bir taraftan da Mill Mcadelenin ttihat bir hareket olduu ve kurulacak Ermeni Devletine engel olaca gibi yorumlarla Kemalistleri tilf devletleri ve onlarn kamuoyu nezdinde batan sulu konumuna drmek istemitir. Ermeniler tarafndan yaplan sulamalarn banda Mill Mcadele ile I. Dnya Savanda balatlan soykrmn tamamland iddialar yer almaktadr. zellikle bu dnemde stanbul Ermeni Patrikhanesinin yaynlad Kemalist Mezalim adl kitapta, daha nce soykrm suu ileyen ttihatlarn Ankara hkmetinde nemli yerlere geldikleri, Anadoluda birok yerin Ankara hkmetinin eline getii, Kemalist Trkiyede Hristiyanlarn ldrlmesine devam edildii, bunun sebebinin Trkletirme siyaseti olduu, bunun btn Hristiyanlarn ldrlerek gerekletirilecei ifade edilmektedir.47 Patrik Zaven Efendi 3 Temmuz 1919 tarihinde stanbulda ngiliz Yksek Komiserliine verdii dilekeyle Ankara hkmetinin Hristiyanlara saldrmak iin ete ve milislerin tekiltlandrdn ifade etmitir. Ayrca ortaya kan asayisizlikten Trk hkmetinin sorumlu
43 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt II, Milli Eitim Bakanl, stanbul 1991, s.55. 44 Kl, age., s.287. 45 Tansel, age., s.104. 46 Aka, s.434. 47 Ali Gler, Suat Akgl, Sorun Olan Ermeniler, Berikan Yaynlar, Ankara, 1993, s.292. Bu sayfada kitabn ad, Les Atrocits Kemalistes, Patriarcat Oecumnique (Constantinople, 1922), s.117ye atfen verilmektedir.
olduu ama Dou Hristiyanlarnn koruyucusu ve mazlum milletlerin kurtarcs olan Mttefiklerin uygun grecekleri tedbirleri almalar iin istekte bulunmutur.48 Bylece igal devletlerinin eline igal iin nemli bir bahane de verilmi olacakt. 22 Ekim 1919da Mustafa Kemal Paa Zaven Efendinin yukardaki iddialarna verdii cevapta; Patrik Zaven Efendi, milletin srf mill hukukunu mdafaa emeliyle vcuda getirdii vahdeti bir Ermeni veya anasr- gayr- Mslime aleyhtarl ile abedr etmek istiyor. Bunun iin hakikati bu kere de ayrca aklamaya mecburiyet grmtr.49 tilf devletlerinin Osmanl zerindeki karlarn Ermeni karlarnn bir vastas olarak ynlendirmeye alan Ermeni Patrii, en bata basn kullanm ve Bat kamuoyunda yaygn bir Trk dmanl ile Ermeni mazlumiyeti tezini ilemeye almtr. Zaven Efendinin basn zerinden yapt olumsuz propagandalar yine basn yoluyla engellenmeye allmtr.50 Ermeni Patrii Zaven Efendi Neologos gazetesinde yaynlad bir mektubunda, son Mill Mcadele hareketinden dolay Ermenilerin g etmeye baladklarn iddia etmitir. Bu iddiaya kar Mustafa Kemal Paa da harekete gemi ve bu iddiann doru olmadn ortaya koyarak Ermeni Patrikhanesinin Mill Mcadele aleyhindeki olumsuz propagandalarn engellemeye almtr. Ankara hkmetinin stanbuldaki yarglamalara ve Ermeni Patrikhanesine verdii bir kar mesaj da, Divn- Harb-i rfde yarglanp idam edilen Urfa Mutasarrf Nusret Bey ve Boazlyan Kaymakam Mehmet Kemal Beyin ailelerine maa balanmasdr.51 Zaven Efendi, daha sonra Lozan grmelerinde Ermeni Delegasyonu bakan (Bb- li baskn ncesinde Hariciye Nazr da) olan Gabriel Noradungiann, eer ttihatlar gl kalm olsalard Ermeni corafyas iin uygulanacak olan hakem usulne raz olacaklarn ikna edildiini aktarmaktadr. Hatratta verilen bilgiye gre, ttihatlar Lozanda Talat Paann Berlinden gelerek katld bir toplant yapm, bu toplantdan sonra Noradungian, Cavit Bey, Necmeddin Molla ve dier birka ttihat ile grm, bu grmede, hem Bb- li hem de ttihat liderler ttihatlarn Ermenileri memnun etmek istemiler ve birka dou memleketini Ermenilere vermeye raz olmulardr.52
48 Erdal lter, Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, Ankara, 1996, s.68. 49 Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.340. 50 Karacakaya, Trk Kamuoyu, s.355-357. 51 Aka, agm., s.436. 52 Yeghiayan, age., s.217.
22
Ermeni- Rum birlii Patriin stanbula geri dn ile birlikte siyas grlerinin keskinletii grlmektedir. 21 Ekim 1919 tarihinde Pontus gazetesine verdii deme burada aktarlmaya deerdir:
Mslman vatandalarmzla terik-i mesi edemeyiz ve bize verilen vaatlere asla inanamayz, biz Ermeniler Karadeniz Rumlaryla birlikte hakkmzn yerine getirilmesini talepten geri durmayacaz, her iki milletin gn getike kuvvetlenen siyas dayanmas sayesinde emellerimizi gerekletirebileceiz, murahhas olarak gsterdiimiz Venizelos'a byk bir itimadmz vardr. Anadolu'dan pek az haber gelmekle birlikte alnan bilgilerden Ermenilere kt muamelelerde bulunulduu ve silah altna davet edildikleri bildiriliyor, ileride Ermeni Patrikhanesi'nin takip edecei yol, Rum Patrikhanesi'nin takip edecei harekete uygun olacaktr.53
Bu demeciyle Zaven Efendi, Osmanl Devletiyle artk kprleri attn, Anadolu Rumlar ve Yunanllarla Anadolunun paralanmas konusunda anlatn ve Anadoludaki Mslman toplumla birlikte yaama isteini sona erdiini ortaya koymaktadr. Ermeni Patrikhanesi sava sonrasndaki hedeflerine ulamak amacyla zellikle Rumlar, Yunanistan ve Rum Patrikhanesi ile ibirlii yapmtr. Mondros Mtarekesinden sonra Patrik Zaven Efendinin daha stanbula gelmesinden nce stanbulda Venizelosun atad Yunan temsilcisi ile Fener Rum Ermeni Patrikhanesi tarafndan ynetilen Rum-Ermeni Birlii Komitesi kurulmu,54 daha sonra Ermeni ve Fener Rum Patrikhanesinin idar meclisleri bir araya gelerek politik bir anlama tasla hazrlamlar ve YunanErmeni Anlamas olarak bu tasla onaylayarak Paris Bar Konferansna (18 Ocak 1919-24 Aralk 1920) sunmulardr. Bu anlama aslnda 1918 ylnda Venizelosun ortaya koyduu stratejinin nemli bir aamas olarak Cenevrede oluturulan Trkiyede zulme uram milletler birlii erevesinde oluturulmutur. Bu erevede ayn zamanda Trabzon Metropoliti Hrisontosun temsil ettii Rumlarla Ermeniler arasnda bir ibirlii salanarak Pontus Devleti ve Ermenistan nndeki engellerin kaldrlmas amalanmtr.55 Bu Anlama metninde aadaki hususlar yer almtr: Ermeniler ve Rumlar Osmanl Devletinde ayn ehir ve kylerde birbirine yakn ilikiler, komuluklar kurabilen iki toplumdur. Trklerin dier kalabalk slm milletleriyle tesis edemedikleri bir yaknl bu iki toplum salamtr. ki toplum da artk Osmanldan ayrlmak istemektedirler. nk yzyllarca bu iki toplum zerinde
Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.339, 340. Bige Skan Yavuz, Kurtulu Sava Srasnda Kurulmas Dnlen Rum-Ermeni Konfederasyonu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt XIX, Say 55, Mart 2003. 55 Yusuf Sarnay, Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt XI, Say 31, Mart 1995, ss.107-145, 125.
53 54
kt yntemler ve toleranstan uzak uygulamalar gerekletirilmitir. Yaplan reformlar, Tanzimat ve Anayasa dhil olmak zere bu durumu dzeltmemitir. Patrik, bir tarafta baskn Trkler dier tarafta kfir olarak nitelendirilen Hristiyanlar olduu eklinde bir tasnifleme yaparak Rum ve Ermenilerin dlandn dnmektedir. Rumlardan nfus olarak 2.5 milyonunun ve Ermenilerden 1.5 milyonunun artk bu topraklarda olmadn, Trklerin Ermenilerden beslenen parazitler olduklarn ve medeniyet iin hibir ey retmediklerini de ilve ederek, eer Ermenilerin ve Rumlarn kendi lkelerinde yaama imkn yoksa o hlde onlar Ermeni ya da Rum hkmeti altnda yaamak istemektedirler. Bu anlamayla Rumlar Ermenilerin Karadeniz ve Akdenizde bir limana sahip olmasn ve Kilikyann da Ermenilere verilmesini onaylyorlard.56 Zaven Efendinin Rum Patrikhanesi ve ona bal kiliselerde Trkler aleyhine dzenlenen toplantlara katlmtr. Bu ibirlii zellikle Trabzon konusunun iki toplumun kurmay dledikleri Pontus ve Ermenistan devletlerinin snrlar aknca bozulmutur. Trabzon Rum Metropoliti Hrisontos, kendi blgesinin Ermeni topra olmasna raz olmam ve 8 ay kald yurt dnda bunu engellemeye almtr.57 Ermeni-Rum ibirliinin salanmas iin gerekletirilen giriimler yannda Zaven Efendi Anadoluda dank hldeki Ermeni toplumunun birliini salamak amacyla dier mezheplere mensup Ermenileri bir at altnda toplamaya,58 Gregoryen dnda, Katolik ve Protestan Ermeni kiliselerini bir araya getirerek ortak hareket etmeyi salamaya almtr. Bunu mezhep ruhan temsiliyetinin kabul ettii bir anlama ile salamay da baarmtr. Bu anlama ile Ermenilerle ilgili meseleler (haberleme, vasilikyetimler, dullar ve snr d edilenler-, gmenler, Ermenilerin zararlarnn telafisi, Ermeni btesi ve dier konular) zerinde uyum iinde alma karar alnmtr. Bunun dnda nemli siyas konularn Paristeki Ermeni delegasyonuna ya da kurulmas hlinde Ermeni hkmetine braklmas da tasarlanmtr. Bu Ermeni Konseyi (Hamazkayin Khorkurt) drt Apostolik; iki Katolik ve iki Protestan Ermeni din adamndan oluacaktr. Bu organizasyonun grevi, mill istekleri Osmanl Devletine ve mttefik otoritelere iletmek, belirli konularda tavr belirlemek iin grmeler yapmaktr. Ermeni Konseyi Peradaki yeni binasnda Trk galibiyetine kadar Ekim 1922ye kadar her hafta toplanmtr. Ermeni Konseyinin sekreterliini yapmak zere yeni bir Bilgi Brosu kurulmutur. Broya bte tahsis edilmi, broda Ermeni dili uzman yannda, ngilizce ve Franszca bilen Ermeniler ve yetim toplama blm de almtr. Bro Renaissance adyla ksa sreli bir gazete bile karmtr. Yaplan anlamaya,
Yeghiayan, age., s.193. Ali Gler, Yakn Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terr rgtleri, Ankara, 1995, s. 108-111. 58 Yeghiayan, s.173.
56 57
24
Protestan Ermenilerin temsilcisi Z. Bezciyan, Katolik Ermenilerin temsilcisi piskopos Sayeghian ve Apostik Ermenilerin temsilcisi Zaven Efendi imza atmlardr.59 Patrik Hatratnda verdii baz belgeleri, Kasm 1922de Kudse gtrlen Patrikhane Arivinden 1938 yaznda aldn ifade etmektedir. Hatta bu arivin tasnif edildiini yazmaktadr. Ancak tasnif edildii ifade ettii bu arivlerin bugn aratrmaya ak olmamas dikkate deerdir. Bu arivde bulunan evraklarla ilgili olarak genel mahiyette eitli bilgiler de verilmektedir.60 Zaven Efendinin Rusya himayesiyle Ermeni bamszln elde etme hedefi, Kafkas Ermenileri ve Gregoryan Ermeniliinin en st ruhan makam olan Emiyazin Katogikosluu ile de sk ilikiler kurmasna sebep olmutur. 1916 ylnda Ermeni Patrikhanesinin statsnn deitirilerek stanbul dna karlmasnn sebebinin Rusya ve Emiyazin Katogikosluu ile ilikisini kesmek olduu yukarda belirtilmiti. Zaven Efendi ikinci patriklik dneminde Ermeni Cumhuriyetinin stanbuldaki temsilcileri ile de sk bir iliki ierisinde olmutur. Bu durum Tanak hkmeti devrilip yerine Bolevik yanls hkmet geldiinde de deimemitir. Bu dnemde de Ermeni Mill Meclisi bir temsilcisini Erivana gndermitir. Ayn ekilde yeni Bolevik Ermeni hkmeti de Tanu ahverdiyan adnda yeni bir temsilci gndermi ve rejim deiiklii Ermenistanla olan ilikileri olumsuz ynde etkilememi, Patriklik yeni ynetimle de iyi ilikiler iinde olmu ve temsilciden Ermenistanla ilgili dzenli bilgiler almtr. Trk ordusunun zmiri geri almasnn ardndan Ermenilerin stanbuldaki konumunun sarslmasyla Erivanla yeniden temas kurulmaya allmtr.61 Ermeni eteleri ve Terr Zaven Efendi, stanbula dnnden itibaren Anadoluda bir tekilt kurarak, silah, mermi ve para yardmlar toplamaya balamtr. Bir taraftan da emri altndaki din adamlarn Anadolunun eitli blgelerine grevlendirerek Ermeni etelerinin ve dier unsurlarnn tekiltlanmasna da aba gstermitir. Harbiye Nzr Cemal Paadan alnan izinle nce Diyarbakra gelmi olan ve buradan Harputa hareket etmi olan Kilikya Piskoposu Kevod Kendighian Efendinin Ermeni Patrii Zaven Efendiye yazd iki mektup blgedeki 13. Kolordu Komutanl tarafndan ele geirilmitir. Bu mektuplarda Ermeni Diyarbakr Kilisesinde komiteler tekiltlandrld, kyafet deitiren iki papazn Diyarbakra gizlice geldii, blgede bulunan ngiliz mfettilerine ek olarak, blgeye gelecek mttefik Fransz generali iin yer hazrland, ayrca blgeye Fransz mfettiler getirilmekte olup 18 Ocak 1920 tarihinde
Yeghiayan, s.188, 189. Yeghiayan, s.189. 61 Yeghiayan, s.236, 237.

59 60
gerekletirilecek Ermeni yortusundaki ayinde yaplacak iler planlanarak bir karklk karlaca ifade edilmektedir. Bu karkln krklenmesi iin Halepte oluturulmu Ermeni komitalar da iin iine katlarak blgenin Mttefik igaline girmesi salanacaktr. Btn bu faaliyetler iin Ermeni Murahhasas 6600 lira getirmi, fakir Ermenilere ve Ermeni komitaclara datmtr. Bylece Ermeni Patrikhanesinin kendisine bal din adamlarnn faaliyetlerini rgtledii Ermeni komitaclar vastasyla karklklar kararak Mondros Mtarekesi gerei Fransz igaline zemin hazrlanmak istendii anlalmaktadr.62 Zaven Efendinin terr faaliyetlerini destekledii Diyarbakr olayndan baka olaylarda da etkin rol oynad anlalmaktadr. Zaven Efendinin Sait Halim Paa, Bahaeddin akir ve Cemal Azimliyi ehit eden Ermeni katil Aravirle grt, kendisine pasaport ve para verdii, gidecei Paris ve Amerikadaki dernek ve kiilere vermek zere tavsiye mektuplar verdii ve takdis ettii, bizzat Aravir tarafndan ifade edilmektedir.63 Mustafa Kemal Paa 1 Mart 1920 tarihinde; Ermeni Patrikhanesinin yaymaya alt Anadoluda Ermeniler ldrld eklindeki haberler tm dnyay aldatmak iin kin ve hrsla yaratlan propagandalarn nitelii ile ilgili olarak uygarlk ve insanlk dnyasnn bir kere daha aydnlatlmas ve bu suretle hakszla uram Trk milletinin iren ve alak bir sulamadan arndrlmas iin tilf devletleri ile Amerika hkmetinin adaletseverlik duygularna mracaat ediyoruz demitir. Mustafa Kemal Paa 9 Mart 1920de Kilikya blgesinde Ermeni zulmlerinin bitirilmesi, ancak bu i yaplrken yaplanlarn Ermeni krm eklinde lanse edildiini, yaplanlarn yanl sylenti ve sulamalara yer brakmayacak ekilde idare edilmesi gerektiini kolordulara bildirmitir.64 Adana ve evresini igal eden Fransz ordusunun iinde gnll Ermeni milisleri ile ayrca 5000 Ermeni silah altna alnmtr. Ayrca Yunanistan, Ermenilere datlmak zere 5000 silah ve 8 milyon mermi vermitir.65 Ankara Antlamas ile ukurova Franszlardan ve onlarla birlikte hareket eden Ermeni etelerinden temizlenmitir. Ancak igal dneminde yerli halka byk bir mezalim yaatan Ermeniler blgeyi kendi kendilerine terk etmek zorunda kalmlardr. Yaklak 150.000 Ermeninin blgeyi terk ettii bilinmektedir.66 Patrikhane ve dier Ermeni ileri gelenlerinin fikirlerini kendi halkna da benimsettii anlalmaktadr. Ankara Anlamas ile hayal krklna urayan
BOA HR. SYS 2543-10/26.15, 16 Ocak 1920. Kl, age., s.290. 64 Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.365, 367. 65 Salhi R. Sonyel, Tehcir ve Krm Konusunda Ermeni Propagandas Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt, Belleten, Cilt XLI, Say 161, Ocak 1977, ss.137-156, 146, 157-175, 66 Uras, age., s.969.
62 63
26
Ermeniler dkknlarn kapam, bayraklarn indirmiler ve Patrikhanede matem ayini yapmlardr.67 Zaven Efendi Adanann boaltlmaya balamasyla birlikte buray boaltan Ermenilerin ncelikle stanbula getirilmeleri iin tilf Devletleri nezdinde abalara bavurmu ancak baarl olamamtr. Sonu olarak bu Ermeniler yeniden Suriyeye dndrleceklerdir.68 Mill Mcadeleden sonra Rum ve Ermeni ahalinin Anadoluyu terk etmeye balamasyla Rum Patrii Meletios ve Ermeni Patrii Zaven Efendi, Rum ve Ermenileri muhaceretten vazgemelerini salamak amacyla bir beyannme neretmiler ve bu beyannme btn kiliselerde okunmutur. Fakat bu tarz giriimler de sonu vermemi ve Ermenilerin byk bir ksm Franszlarla birlikte lkeyi terk etmilerdir.69 Ancak yine de Trkiyedeki btn Ermenilerin ayrlk, komitac olduunu ve Patrikhanenin etkisi altnda olduunu sylemek mmkn deildir. stanbulun igalinden sonra Bedros Zeki Karabetyan etrafnda toplanan Ermeniler Trk-Ermeni Teli Cemiyetini kurmular ve Anadoluda filizlenen Kuvay- Milliyeye yardmc olmulardr. Hatta Mustafa Kemal Paaya gnderdikleri telgrafla ballklarn bildirmilerdir.70 1922 ylnn Ocak aynda eski Kozan Mebusu Madreos Nalbandyan Ankara hkmetinin stanbul temsilcisi Hamit Beyi Patrikle tantrmaya getirmitir. Yaptklar toplant iki saatten fazla srm, toplantda sava ncesi olaylar, Ermenilerin Trkiyedeki durumu, sava srasnda Ermenilere uygulanan politikalar ve srgnler konuulmutur. Patrik Zaven Efendi Anadoluda soykrmlarn yaandn, Amasya ile Tokat ehirlerinde Ermenilerin srldn ve Kilikya Ermenilerinin de korku iinde kendi topraklarndan kamaya altklarn ifade etmitir. Hamit Bey ise Ermenilerin zm Avrupada deil Anadoluda aramas gerektiini ifade etmitir. Bu ifade zerine Patrik Eer azmz kapal tutmamz ve uygar dnyann nnde sizin aleyhinize konumamamz istiyorsanz bu zulme bir son verin demi ve karlnda da Hamit Beyin bu konuulanlar Mustafa Kemal Paaya ileteceini sylemesi zerine toplant bitirilmitir. Ancak Patriin ifadesine gre bu konu zerine yeni bir temas ya da sonu ortaya kmamtr. Zaven Efendi hem stanbul hem de Ankara hkmetleri ile yaplan temaslardan olumlu bir sonu alnamadn ifade etmektedir.71
Kl, age., s.289. Yeghiayan, age., s. 229, 230. 69 Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl IV, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1996, s. 733. 70 Kl, s.291. 71 Yeghiayan, s.193.
67 68
Ermeni Meselesinin Uluslararaslatrlmas

I. Dnya Savan bitiren mtarekelerin imzalanmasndan sonra yenik devletlerle yaplacak barn esaslarn tespit etmek zere balatlan grmeler Pariste 18 Ocak 1919da balatlmtr. Bir limana da sahip olabilecek Byk Ermenistan kurmak ve olabildiince geni topraklar elde edebilmek amacyla propagandalar yapmak iin Paris Bar Konferansnda ayr Ermeni heyeti faaliyet gstermitir. Birincisi Bogos Nubar Paa bakanlndaki Avrupa Mill Ermeni Delegasyonu, Ermenistan Cumhuriyeti Cumhurbakan Avedis Aharonyan bakanlndaki Ermeni Cumhuriyeti Delegasyonu ve Kilikya (Sis) Ermeni Katogikosu Paul Terziyan bakanlndaki Din Adamlar (Ruhan) Delegasyonu. Bu delegasyonlarn ortak istekleri tehcir ncesinde nfusun ounluunu Ermenilerin oluturduu Anadolu topraklar ile bu topraklarn denize almasn salayacak bir liman olan Trabzon vilyetini elde etmektir. Bylece byk Ermenistan Hazar Denizi, Akdeniz ve Karadeniz arasndaki topraklarda kurulmu olacakt.72 Bogos Nubar Paa I. Dnya Savanda Ermenilerin tilf gleri ile birlikte savatklarn, bamszla hak kazandklarn, Alt Osmanl Vilyeti, Kilikya ve Rusya Ermeniliinden oluacak bamsz bir Ermeni hkmeti kurulmasn talep etmi, bu hkmeti kurmak iin de dvel-i muazzamann ortak himayesi veya Milletler Cemiyetinin himayesi altna konulmasn istemitir. Zaven Efendi tespit edilecek Ermenistan snr iin hakemlik grevini kabul etmi, onun hakemlii de ABD tarafndan kabul edilmitir.73 Ermenistan kurulmas fikri tilf devletlerinin gerek sava ierisinde gerekse sava sonrasnda aslnda fikir birlii iinde olduklar bir konudur. Ermenilerin bu konuda Bat ve Amerikan kamuoyunu kazandklar ortaya kmaktadr. zellikle sava sonrasnda yaplabildii takdirde Anadoluda bir Ermeni Devleti kurulmas hem Trklerin etki alann daraltacak hem de Kafkasya Ermenistan ile birleerek Sovyet Rusyaya kar tampon bir lke olarak konumlandrlabilecektir. Ancak Anadoluda kurulacak bir Ermeni Devletinin dardan bir gce ihtiya duymas hlinde byle bir statnn varlndan imtina edilmitir. ngiltere ve Fransann Ermeni gcn kullanma taktii bu duruma taban tabana zttr. Bunu yerine byle bir devlet kurmak iin Anadoluya g kaydrma ihtimal d olacandan masa stnde yaplan btn Ermenistan kurgulamalar boa kmtr. Daha sonra ngiltere ve Fransa seenei yerine Amerikan faktrn mandater devlet olarak devreye sokma giriimi ise Amerikann meseleyi yerinden ve bir de Trklerin asndan deerlendirmesi
72 Hikmet ksz, Mehmet Okur, Milli Mcadele Yllarnda Ermeni Sorunu ve Ermenilerin Avrupadaki Faaliyetleri, Trk Yurdu, Cilt 26, Say 226, Haziran 2006, ss.99-104, 100. 73 Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.377.
28
zerine baarsz olmutur.74 Amerikann manda konusunu yerinde incelemek zere grevlendirdii General Harbordun banda bulunduu 46 kiilik heyetin 1919 ylnda verdii rapor zerine bu fikirden vazgemitir. 1 Haziran 1920de Amerikan Senatosunda yaplan oylamada Bakan Wilsonun Ermeni mandas nerisi oy okluuyla reddedilmitir.75 Ermeniler tilf devletleri tarafndan kk mttefik olarak grlmt. Paris Bar grmelerinde masada ortaya konulan Ermeni taleplerinin karlanmasnn yle kolayca yerine getirilemeyecei ortaya kmtr. Nitekim Lord Curzonun, Ermenilerin Kilikya (ukurova, Adana ve havalisi) ile ilgili olarak fazla umutlanmamasn, mttefik lkelerin bamsz Ermenistan iin dnlen topraklarn elde edilebilmesi iin kuvvet veremeyeceini, Ermenilerin kendi kuvvetlerinin de bunu salayamayacan ve var olan Ermenistan topraklarna az da olsa Anadoludan kk aktarmlarn yaplmasnn yeterli grlmesi gerektii konusundaki dnceleri Aralk 1920de Bogos Nubar Paa tarafndan Zaven Efendiye bildirilmitir. Zaven Efendi bu durum zerine Parise gitmeye karar vermitir.76 Zaven Efendi Parise giderken Ermeni Tanak ve Ramgavar Partisinin isteklerini de beraberinde gtrmtr. Bu istekler, Ermenistana mal yardm salama, Ermenilerle ilgili Mtareke artlarnn uygulanmadnn tilf devletlerine bildirilmesi, Ermeni katliam dolaysyla bir bildiri yaynlanmas ve protesto dzenlenmesi, Trk Ermenistannn gerek Ermenistan olarak tannarak, Ermenilerin ikamet ettii blgelerin zorla igal edilmesi ve Ermenilere verilmesi, ukurova zerindeki srarlar srdrlmesi, Ermenistann denize almnn salanmas ve Ermeni-Yunan dostluu srdrlmesidir.77 Paris Bar Konferansnda Ermeniler lehine ortaya kan gelimeler zerine grmelerin bir sonraki aamas Londra Konferansdr. (12 ubat 1920-10 Nisan 1920) Bu konferanslara Ermeni temsilcisi olarak Bogos Nubar Paa, Ermenistan Cumhuriyeti temsilcisi Aharonyan ile stanbul Ermeni Patrikhanesi ve Anadolu Ermenileri temsilcisi olarak Patrik Zaven Efendi katlmlardr. Patrik Zaven Efendi Londradaki grmelerde Ermeni isteklerini dile getirmek zere Patrikhane Meclisi tarafndan grevlendirilmitir.78 Zaven Efendinin kendisinin ykml sayd problem, Paristeki Bogos Nubar Paa ile Ermenistan Cumhuriyeti Cumhurbakan Avedis Aharonian arasndaki eitli sebeplerden dolay ortaya kan uyumsuzluklar gidermek ve onlarn birlikte
Olcay, age., s.XXII. Harbordun almalar iin bkz. Ali Karayaka, Harbord ve King-Crane Heyetleri, Bakent Klie ve Matbaaclk, Ankara, 2001. 76 Yeghiayan, s.203. 77 Yeghiayan, s.205. 78 Uras, age., s.678.
74 75
almasn salamaktr.79 Patrik Zaven Efendi 12 ubat 1920de stanbuldan hareket etmi, nce Parise, oradan da Londraya gemitir. Yola kmadan nce verdii beyanatta Milletin elem verici durumu malumdur. Dnyann geleceini ellerinde bulunduran zevata bunu anlatmak iin Parise gidiyorum. Londraya da gitmem pek muhtemeldir ifadesini kullanmtr. Zaven Efendiye Pariste Ermeni Katolik ve Protestanlarndan birer temsilci katlacaktr.80 Zaven Efendinin Paris ve Londrada bu balamda eitli temaslar olmu, bir taraftan Londra Konferansnn alt komisyonlarnda bilgi vermi, dier taraftan da eitli st dzey devlet ve din adamlar ile grmeler yapmtr. Patrik Zaven Efendi Londra Konferansnda Ermenistan snrlarnn izildii toplantlarda (ilk katlm 26 ubat 1920) blge corafyasyla ilgili bilgiler vermitir. Kurulda Ermeni corafyas olarak gsterilen topraklarda balangtan beri ne kadar Ermeni bulunduu sorulmu ve ne kadar Ermeni varsa o kadar toprak kazanlaca ifade edilmitir. Ayrca Ermenilerin blgedeki Krt, Yezidi ve Alevilerle olan mnasebetleri gndeme gelmitir. Patrik Zaven Efendi zellikle Alevilerle tarihte dmanlk yaanmadn tam tersine samimiyet ierisinde bir hayat srldn ifade etmektedir.81 Patrik, Konferans kurullarnda katld toplantlardan baka ngiliz Lord Cecil, Lord Curzon ve onun yardmcs Lord Harding, Fransz Chambon ve Babakan Millerand ve Yunan Babakan Venizelos gibi eitli st dzey devlet adamlar ile de grmtr. 1 Mart 1920 tarihinde Bogos Nubar Paa, Aharonyan ve dier Ermeni yetkilileri Yunanistan Babakan Venizelosun daveti zerine yemekli bir toplant yapmlardr. Bu toplantda birok siyas konu yannda ibirlii, Giritte ok sayda Ermeni nfustan, yeni bir Trkiyede yer alacak Ermeni ve Yunanllarn vatandalklarndan bahsedilmitir.82 Lord Cecil ile 5 Mart 1920 tarihindeki grmesinde Kilikya hakknda konuulmu, Fransann kendisini Trkiyeye sevdirme politikasnn yanll zerinde yorumlar yaplm ve eer Ermeniler zamannda silahlandrlsayd, onlarn Fransann onuru iin savaabilecekleri belirtilmitir. Bu grmede Zaven Efendi Trklerin stanbuldan karlmasn, Trk Devletinin ikinci dereceye sahip bir devlet hline getirilmesini istemi ve bylece slm tehlikesinin ortadan kaldrlacan da ifade etmitir.83 8 Mart 1920 tarihinde ngiltere Kral V.Georgeu ziyaret etmitir. Bu ziyarette Patrik, ngiliz ordusunun birok cephede Ermenilere verdii destee teekkr etmi ve Kraln Trklerin stanbulda bulunuu ile ilgili sorduu soruya; Trklerin stanbulu
Yeghiayan, s.231. Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.362. 81 Yeghiayan, s.208. 82 Yeghiayan, s.208. 83 Yeghiayan, s.208, 209.
79 80
30
boaltmasyla slm tehdidinin azalacan ifade etmitir. Kraln kendilerinin birok Mslman vatandalar olduu szne ama ayn zamanda ngilterenin Hristiyanlarn korunmasndan da sorumlu olduu szyle karlk vermitir.84 Patrik 7 Nisan 1920 tarihinde beraberindeki Bogos Paa ve Aharonyanla birlikte ngiliz Dileri Bakan Lord Curzonla 40 dakika sren bir grme yapmtr. Bu grmede Kilikya blgesine mdahale edemeyeceini ifade eden Curzon kendi sorumluluunun ancak Kuzey Ermenistanla snrl olduunu belirtmitir. Kafkasyada bir savan olduunu, bu savan durmas iin ngilterenin snr konusunu bir sonuca gtrmesi gerektiini ifade eden Ermeni heyetine Curzon, blgedeki ngiliz temsilcisi Oliver Wardropun gnderdii bir telgrafla cevap vermitir. Bu telgrafta Wardrop, Ermenistan ve Azerbaycan arasndaki ilikilerin olduka gergin olduunu ve gerginlik sonucu yol kacak bir savan blgede Bolevik istilasna yol aaca endiesi tandn, Fransz Yksek Komisyon yesiyle olas bir sava birlikte engellemeye altn belirtmektedir. Lord Curzon ayrca Ermenilerin blgedeki Tatarlara ok sayda saldrda bulunduunu, Tatarlar ldrdklerini ve kylerini yktklarn belirterek, bu davranlar yznden Ermenilere silah, cephane ve asker kuvvet vermekten kanldn belirterek Bu sorunlar, benim Ermenilere olan sempatimi engelledi eklinde bir ifade kullanmtr.85 Patrik Zaven Efendi bu grmelere ramen kendi faaliyetlerinden rahatsz olan Fransann Romadan Katolik Terziyan ve Adanadan Katolik Barahip Sahag getirttiini ve bylece kendilerinin Fransa zerindeki etkilerinin azaltldn ifade etmektedir. Patrik Zaven Londradayken 13 Mart 1920 tarihinde Katolik Sahag Adanadan ayrlp Parise hareket etmitir. stanbul Katolik Ermenilerinin din lideri olan Terziyan da Parise gelmitir. Zaven Efendi Terziyann Fransann Roma bykelisi tarafndan davet edildiini ve bu davetin altnda kesinlikle bir maksat olduunu ifade etmektedir. nk Terziyan Parisdeki Ermeni Mill delegasyonunun toplantlarna katlmam, gruba yanamamtr. Ayn ekilde Sahag da Ermeni delegasyonunun almalarna katlmamtr. Sahag Fransz Cumhurbakan Deschanel ve Babakan Millerandla toplantlar yapmtr. Zaven Efendi Kilikya konusundaki telgraf ve dilekelerin kopyalarn da ekleyerek Katolik Sahaga gndermi, kendisine Ermeni delegasyonunun pozisyonunu alp almayacan sormu ve ald cevapta; Sahagn bir k yolu sunamadn ifade etmitir. Londradan Parise dnd Kilikya konusunda yaplmas gerekenleri tespit etmek iin 16 Nisanda Ermeni delegasyonunun yapaca toplantya onu da davet etmi, fakat Sahag st dzey Fransz makamlaryla yapaca toplantlarda olacandan bu toplantya gelemeyeceini ve Adanadan gelen rapor ve telgraflardaki bilgilerin abartl olduu eklinde bir cevap vermitir. Yine Sahag, Katolik Ermenilerin
84 85
Yeghiayan, s.209. Yeghiayan, s.210.
rahat durduklar ve bu yzden de rahatsz edilmedikleri, Fransaya kar olumsuz hareketler iinde bulunmayacaklar, Trklerle birlikte yaama isteinde olduklar, ancak dier Ermeni kamuoyunda hain iln edilmemek iin bunu aka syleyemediklerini ifade etmektedir. Katolik Sahag delegasyondan ayr olarak faaliyetlerini srdrmektedir. Venedik, Londra ve Manchestere gitmi, Fransann Kilikyay boaltmas durumunda buradaki Ermenilerin savunmas iin ngiliz hkmetinden ricac olmutur. Sahag 18 Mays 1920de Ermeni delegasyonu toplantsna katlm, bu toplantda Fransz hkmetiyle birlikte Kilikyann i ileriyle ilgileneceini, nk kendisinin Kilikya Ermenilerinin temsilcisi olduunu ifade etmitir. Toplant da Sahagn Kilikyadaki durumu Fransz Dileri Bakanna iletmesi kararlatrlmtr. Sahag Londra ve Mahchesteri ziyaret ettikten sonra ukurovaya dnm ve Franszlar protesto etmemitir. Bu durum aslnda ngiliz ve Fransz rekabetinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. Bu rekabetin temeli daha nceki yllara hatta Tanzimat dnemine kadar uzanmaktadr. Her iki devlet Ermeni heyetleri ierisinde kendilerine daha yakn grdkleri kii ve gruplar destekleyerek yrttkleri politikann dayana yapmaya almlardr.86 Bir din adam olarak yapt siyas faaliyetlerin yan sra Zaven Efendi Londrada byk bir gce sahip olan ngiliz Ruhban snfnn st dzey temsilcileriyle de temaslar olmu, nitekim Anglikan Kilisesi Canterbury Bapiskoposu ile grmtr. lk grmesi 27 ubat 1920de olmu, bu grmede Londra Bapapaz ile grerek Fransadan mit kesildiinden ngiliz Mandacl fikrini ilemeye balamtr. Buradan konunun Lordlar Kamarasna iletilecei szn almtr. 1 Mart 1920 tarihinde Londra Bapapazn ziyaret ederek, ondan Trklerin Ermenilere yaplan katliamdan dolay cezalandrlmalarn, eer cezalandrlmazlarsa ayn eyi baka yerde yeniden yapacaklarn bunun iin de yardm etmesini istemi o da konuyu Lordlar Kamarasna gtrecei szn vermitir. 9 Mart 1920de yine Dou Hristiyan ehitlerinin hatrasn anmak amacyla Cantenbury Bapiskoposunun bakanlnda yaplan yine katlmtr. Bu ayinde Venizelos, Bogos Paa gibi birok katlmc bulunmaktayd. Ancak daha sonraki toplantlarda Patriin bu faaliyetleri Ortodoks Kilisesinin dier mezheplere bak asn sorgulayan soru ve eletirilerle, pek de istedii gibi sonulanmamtr. 12 Mart 1920 tarihinde Patriin verdii bir davete ok sayda davetli katlmtr. Bunlar arasnda Trabzon Rum Metropoliti Hrisantos, Asurlu Piskopos Yeprem Barsum, ngiliz Kilisesinden pek ok piskopos ve manastr temsilcileri bulunmaktayd. Bu toplantda da Zaven Efendi Gregoryan mezhebinin dier mezheplere bak asndan dolay eletirel sorulara muhatap olmu ve din evrelerinden elde ettii destein bu toplantyla birlikte istedii dzeyde olmad fikrine ulamtr. 13 Mart 1920de Anglikan Kilisesi Patrik onuruna Lambeth Saraynda bir
86
Yeghiayan, s. 208, 209, 225, 226.
32
resepsiyon vermi, bu yemekte Venizelos ve Trabzon Rum Metropoliti Hrisantos da bulunmutur. Yemekte Anglikan Kilisesi lideri ve Venizelos birer konuma yapmlardr.87 Mttefik lkeler talyann bakanlnda Londra grmelerinin bir devam olmak zere San Remoda (18-26 Nisan 1920) Osmanl Devleti ile yaplacak barn son eklini kararlatrmak zere toplanmtr. Bu toplantda da Ermeni heyetleri, Londra grmelerinde elde edilen sonular pekitirmek ve gelitirmek iin yer almlardr. talyaya Bogos Nubar Paa ve Aharonyan gitmi, Zaven Efendi Londrada kalm ve gelimeleri buradan takip etmitir. Ermeni heyeti talyada Londrada Ermenistan corafyas ile szl karara balanlan hususlarn yazya geirilecei midini tamaktadr Ancak San Remoda Ermenilerin istekleri yeniden mzakere konusu olmu, ngiltere ve Fransa Ermeni delegasyonunun szlerinden ziyade kendi asker uzmanlarnn verdikleri raporlar dikkate almlardr. Bu raporlarda Ermeni isteklerini yerine getirebilmek iin gerekli asker g hesaba katlm ve Ermeni delegasyonunun Londrada verilen szlerin gerekletirilemeyecei sz konusu olmutur. zellikle blgedeki Ermeni nfusu zerinde delegasyonunun mttefikleri ikna etme abalar olduu ve bir takm istatistikler sunduklar anlalmaktadr. Vilyat- Sittenin, esasta muhtemel kurulacak Ermenistann bakentinin Erzurum olarak belirlendii bile bilinmektedir. Kurulacak Ermenistann bakenti olacak Erzurumun Ermeni gleriyle ele geirilmesi mmkn olmadndan muhtemel snrlar dna karld. ki Ermeni heyetinin verdii btn garantilere ramen ngiliz asker uzmanlar Foch ve Wilsonun raporlarna gre Ermenilere verilmesi kararlatrlan blgeyi ele geirmek iin Mustafa Kemale kar 300.000 kiilik bir asker gce sahip olunmas gerektii ortaya konulmu ve bu sonuca gre Konseyin tereddd artmtr. Trkiyeden alnp kurulacak Ermenistana verilecek topraklar meselesi Amerika Birleik Devletlerinin hakemliine havale edilmitir. Zaven Efendi bu durumda Ermeni davasnn taraftar olan Bakan Wilsonun hakemlii kabul etmesinden son derece memnun olup Wilsonun hakemliinden kazanl klacan dnmektedir.88 San Remo Toplantsnda, Ermeni delegasyonun baars Osmanl Devletini sulayan ifadelerin kmasn salam olmalardr. Osmanlnn eitli bahanelerle 800 bin Ermeniyi yok ettii ve 200 bin Rum ve Ermeninin yurtlarndan srld ve bu sebeplerle de Trklerin dier uluslar zerindeki hkimiyetlerine son vermek gerektii ifade edilmitir.89 Gneydou Anadolu ve ukurovadan ekilme hazrlklarna balayan Fransann Ankara hkmeti ile yrtt mzakereler Zaven Efendi ve dier Ermeni delegasyonunun zellikle Fransa nezdindeki abalarn sonusuz
Yeghiayan, s.212, 213, 215. Yeghiayan, age., s.217. 89 ksz, Okur, agm., s.100, 101.
87 88
brakmtr. Patrik ve dier Ermeni temsilcileri, tilf devletlerinden bamsz bir Ermenistan kurulmas iin gerekli olan destei alamayacaklarn anlamalarnn ardndan tek k yolunun kendi gleriyle Ermeni Cumhuriyetini kurma ve glendirmek olduu, zzet Paa hkmetinin buna fazla itirazkr olmayaca dncesindedirler.90 Bu grmelerden sonra Londradan ayrlarak yeniden Parise gelen Patrik Zaven Efendi, Kilikya konusunda ald haberler zerine eitli yerlere mracaat etmeye balam ve bu konuda 6 Mays 1920 tarihinde Bogos Nubar Paa, Dikran ayianla birlikte Fransa babakan Millerandla bir grme yapmtr. Yaplan grme, Fransann ukurovay boaltmasndan sonra oradaki Ermenilerin durumu zerinde younlamtr. Fransann yannda savaan ve bu yzden Trkiyenin dman olan Ermenilerin dmanlarna direnemeyeceklerini ve ldrleceklerini ifade etmitir. Millerand, Kilikyann Trk egemenliinde kalacan, Fransz ordusunun ekiliinden sonra tedbir olarak oradaki Ermenilerin silahlandrldn, aznlk haklarnn anlamayla garantiye alndn, Boleviklerin Kafkasyada ilerlediini ve Ermeni Cumhuriyetinin de tehlikede olduunu, Kilikya blgesinde en az 100.000 kiilik bir kuvvet gerektiini ve talya ve ngilterenin blgeye kuvvet gndermek istemediini, bunu Fransann da salayamacan ifade etmitir.91 10 Mays 1920de ayn heyet bu defa, Fransa Cumhurbakan Deschanel ile grmtr. Patrik Zaven Efendi bu grmede ekilme sonrasnda Ermenilerin korunmas ile ilgili ne yaplabileceini gndeme getirmi ancak Cumhurbakan Deschanel ok fazla kolonileri olduunu, bunlarn Fransaya ok geldiini ifade etmi ve ekilme sonrasnda alnacak tebdirleri Babakan Millerand ve Genelkurmay Bakan ile grlmesinin daha uygun olabileceini ifade etmitir. Zaven Efendi sonu itibariyle I. Dnya Sava sonrasnda madd ve manev alardan yorgun olan Fransann ukurovadan ekilmesini engellemenin imknsz olduunu kavram ve bylece zellikle Kilikya konusunda ngiltere ve Fransada yaplan giriimlerin nafile olaca dncesine sahip olmutur. Franszlar blgedeki Hristiyanlarn gvenlik ve huzurlarn temin etmeden blgeden ayrlmayacaklar konusunda Ermeni delegasyonuna gvence vermilerdir.92 Zaven Efendi 27 Mays 1920 tarihinde son Ermeni delegasyonu toplantsna Pariste katldktan sonra 5 Haziran 1920 tarihinde stanbula dnmtr. Bu toplantda kendisinden stanbula Ermeni Mill Meclisine Trkiyeye barl bir politika izlenmesi gerektii, Kilikyadaki Ermenilerin savunmadan vazgemeden saldr hlinde olmaktan kanmalar gibi hususlarn aktarlmas istenilmitir. Zaven Efendi 11 Haziran 1920de Ermeni Mill Meclisine Avrupadaki temaslaryla ilgili bilgiler sunmutur. ncelikle balangta geni topraklara sahip
Yeghiayan, s.224. Yeghiayan, s.211. 92 Yeghiayan, s.212, 218.
90 91
34
bamsz ve birleik bir Ermenistan konusunda aldatldklarn ifade etmektedir.93 Patrik Zaven Efendi, Ermenistan hududunun tayini iin teklif olunan hakemlik vazifesinin Bakan Wilson tarafndan kabul olunduundan bahsederek, bu konuda verilecek kararn uygulanmasnn zorluklarla karlamayacann zannedildiini ve bu hudut meselesinin zmlenmesinin Trkiye'nin menfaatlerine de uygun dtn beyan etmitir. Ayrca Kilikya katogikosu ile Ermeni Katolik patriinin de Kilikya meselesi hakknda teebbslerde bulunduklarn sylemitir.94 Ancak Ermenistan meselesinin zlmesi iin nerilen Amerikan mandas Amerikan senatosunda reddedilmitir.95 Bamsz Ermenistan yolunda 1921 Nisannda Lordlar Kamarasnda Lord Curzonun ukurovada ounluun Trklerde bulunmasndan dolay blgenin Trklere terk edileceini iln etmesi ve ardndan Fransa ile yaplan anlamann gerei olarak Franszlarn blgeden ekileceinin anlalmas zerine, Patrik Zaven Efendi ile dier din adamlaryla dier Ermeni evrelerinin Paris Konferansna ektikleri telgraf ve gnderdikleri mektuplarn nemli etkisi olmutur. Bylece 22-26 Mart 1922de Fransa Babakan ve Dileri Bakan Raymond Poincar, ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon ve talya Dileri Bakan Schanzerden oluan Paris Konferansnda Milletler Cemiyetinin Ermeni Oca konusundaki kararna bal kalnaca kabul edilmitir. Bylece Byk Ermenistan projesi rafa kaldrlm ve ocak gibi belirsiz bir kavram ortaya atlmtr.96 Zaven Efendinin Sevr konusundaki grlerini de burada aktarmak gerekir. 10 Austos 1920de imzalanan Sevr Antlamas ile Trabzon dhil olmak zere nemli bir toprak paras Ermenilere braklmt. Sevr Anlamas, Ermenistann sadece bamszln deil ayn zamanda varln da tanmtr. Ermenistann dier Kafkas devletleriyle olan snrlarnn belirlenmesinde nemli bir gvence vermitir. Bu Anlama Trkiyede yaayan Hristiyanlar iin nemli avantajlar iermektedir. Anlama hem Ermeni Mill Meclisinin yelerine hem de Ermeniler aleyhine olabilecek noktalar tespit ederek ilgili devletlere bildirmek amacyla yetenekli hukuku ve diplomatlara da sunulduunu ifade etmektedir.97
Yeghiayan, s.219. Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.376. 95 ksz, Okur, agm., s.102. 96 Gler, Akgl, age., s.308, 309. 97 Yeghiayan, s.217.
93 94
Mudanya Mtarekesi, Lozan Grmeleri ve Patrikhane

11 Ekim 1922de imzalanan Mudanya Mtarekesi sonrasnda Mill Ermeni Meclisi ve Ermenistan Cumhuriyeti Temsil Kurulu yaplacak yeni bar anlamasnda Sevr Anlamasnn Ermenistan ile ilgili ksmlarn kurtarmak iin admlar atm ve bu da Patrik Zaven Efendi tarafndan desteklenmitir. Ancak stanbulda Ankara hkmetinin ordusu ile ehre gelmi olan Refet Paay ve ngilterenin ekingen hlini grdkten sonra midini kesmeye balamtr. Ekim 1922den sonra Ermeniler Trkiyeyi terk etmeye balamlardr. Zaven Efendinin bundan sonra Ermenilerin nereye yerletirilecei ile ilgili abalarn younlatrd grlmektedir. Zaven Efendi stanbulda bulunan Amerika Yksek Komiseri Amiral Bristol ile bir grme yaparak Anadoludan ayrlacak olan Ermenilerin nereye yerletirilmesi gerektii konusunu gndeme getirmi ve bu amala henz tilf devletlerinin elinde olan Trakyay istemitir. Bristol Patriin bu isteini gittii Lozanda gndeme getireceini ifade etmitir. Ancak Lozanda Trk milliyetilerinin Trakyaya da geme ihtimali Patriin bu beklentisini de boa karmtr.98 Bu arada Rusya bir ksm Ermenileri yerletirmek iin ifti Ermenileri kabul edeceini bildirmi ve Patrik Zaven Efendi Lozanda bulunan Amerikan Ermeni Dernei bakan George R. Montgomeryi blgeye gndermitir. Yunan ordusunun yenilmesi ve Bat Anadoludan tahliye edilmesiyle birlikte bu blgelerdeki Ermenilerden bazlar stanbula bazlar da Yunanllara katlmtr. Daha sonra yerli ve mlteci Ermeniler Bat Trakya, Makedonya ve Bulgaristana g etmilerdir.99 Lozanda Ermeni isteklerini savunmak zere son bir mitle Ermeni Cumhuriyeti heyeti ve Ermeni Mill Heyeti faaliyete gemilerdir. Aralarnda saladklar ittifakla daha nceki btn istekleri yeniden gndeme getirilmilerdir. Heyet, birleik ve mstakil bir Ermenistann tahakkuku, geici bir are olarak mill ocan kurulmas ve Lozan Konferansna taraf olarak kabullerini salamaya almtr.100 Ermeni sempatizan olan devletlere yeniden mracaatla birlikte Lozandaki Trk heyeti ile de mzakere edilmitir. Ayrca davalarn mdafaa etmek zere btn Ermeni kurulularn temsilcilerinin Lozana gelmeleri salanmtr. Bu grmelerde Ermeni heyeti tarafndan Anadolu dnda kalan 700.000 Ermeni iin yer istenilmitir. smet Paa Lozanda Ermeni yurdu ve aznlklar hukukunu batan reddetmi, Ermeni yurdu iin Trk anayurdunda ayrlabilecek bir kar toprak bulunmadn, Ermenilerin Trkiyede yaamas iin hibir engel olmadn, bu erevede dou vilyetleri ile ve Kilikyann Trkiyeden ayrlmasnn kabul edilemeyeceini ifade
Yeghiayan, s.239. Yeghiayan, s.238. 100 Gler, s.311.

98 99
36
etmitir.101 Dr. Rza Nur aznlklar alt komisyonunda Ermeni heyetinin konumas isteine iddetle kar km, Ermeni heyeti Trk heyetinin bulunmad bir oturumda tal komisyonda konuturulmutur. Lord Curzonun Dilerinin Ermeni-Trk konusu ile sorumlu olan yardmcs Okporn ile yaplan grmelerde artk Ermeni meselesinin mttefikler iin hayat bir mesele olmad ve bu yzden Trkiye ile ilikilerin kesilmeyecei ifade edilmitir. Lozan grmeleri esnasnda Anadoluda kalan Ermeni says son derece az olduundan Antlamada Ermenilere aznlk hakk verilmitir. Lozan grmelerine katlan Ermeni Heyetinin btn abalarna ramen Anlama metninde Ermenilerle ilgili herhangi bir ifade yer almamtr. 2 ubat 1923 tarihinde Ermeni heyeti bir bildiri yaynlayarak Lozan terk etmitir. Sonu itibariyle ngiltere, Fransa ve Rusyaya gvenerek Anadolu ve Kafkasyada kurulmas dnlen byk Ermeni Devletinin gereklemeyecei ortaya km oldu. Lozan Bar Antlamasnda, Trk tezi kabul edilmi ve Ermenilerin hibir ayrcalk kabul edilmeden, Trkiyenin ayrlmaz bir btn eklinde, tam bir vatandalk hukuku ierisinde yaamalar salanmtr. Lozan Antlamasnn imzalanmasndan sonra Trk hkmeti geri dnenlere iki yl sre ile vatandalk hakk vermesine ramen Ermenilerin ounluu artk Anadoluda iki toplum arasnda bar olamayaca iin geri dnmemiler, kalanlar da yurdu terk etmilerdir. Ermeni nfusunun ounluu Anadoluyu boaltrken kalmay dnen baz Ermeniler Ankara Hkmeti ve Millet Meclisi ile yaknlamak istemilerdir. Bu arada Levon Paalyann Kemalistleri ldrmek iin stanbula birka kii gnderdii ve yine Lozanda Tanak ve Hnak yesi iki Ermeni grubunun Lozana getikleri ve Trk heyetine bir suikast planland haberi verilmitir. Bu gerginliin giderilmesi iin Ermeni ileri gelenleri Zaven Efendinin stanbulu teslim alan komutan Refet (Bele) Paay ziyaret etmesini istemiler ve O da grmtr. Baka bir kaynakta Zaven Efendinin 4 Aralk 1922 tarihinde Refet Paa tarafndan arld yazlmaktadr. Yaplan grmede bu ihbarn aslsz olduu, Ermenilerin Trkiyeye bal olduu, yaplan hatalarn Tanaklara ait olduu Patrik ve yanndaki Mosdichian Hamamcyan tarafndan ifade edilmitir. Patrik Zaven Efendi Ankara Hkmetinin kendilerine pheyle baktn ve bu durumun kendilerini skntya soktuunu, lkenin bir kesinin kendileri iin dzenlenmesi gerektiini, bu yerin hkmetin takdirinde olduunu ve bunun iin Ermenistan snrlarnn geniletilebilecei ifade edilmitir. Bu ekilde bir toprak talebi Refet Paay kzdrmtr. Dier kaynakta verilen bilgiye gre, Refet Paa kendisinden Lozandaki Nuridingiyan bakanlndaki Ermeni delegasyonuna bir telgraf gndererek, Trk Ermenilerini temsil etmeye yetkili tek delegasyonun smet Paa delegasyonu olduunu ifade etmesini istemi ve O
101
Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.409-410.
da bunu reddetmitir.102 Daha sonra yapt temaslarda Refet Paa Patriin istifa etmesi gerektiini ve yeni seilecek Patriin Ermeni Mill Meclisini fesh etmesi gerektiini ifade etmitir. Zaven Efendinin bu grmesinden sonra Ermeni ileri gelenleri, Ermenilerin Ankara hkmetiyle ilikilerinin yetersiz olduunu ve daha sk bir ilikinin gerekletirilebilmesi iin Zaven Efendinin bir engel tekil ettiini dnmektedirler. Bunun sebebinin de Zaven Efendinin Osmanl ve Ankara hkmetinden ziyade Fransz ve ngilizlerle ibirlii ierisinde olmas olarak gsterilmekteydi. 50 yeli Ermeni Meclisinden oylamaya katlan 28 kiinin katlmyla yaplan toplantda Patriin istifa karar kmtr. Bu durum zerine Patrik Zaven Efendi daha Lozan grmeleri srerken istifa etmeden 10 Aralk 1922 tarihinde ngiliz korumasnda stanbuldan firar etmitir. Varnaya ulatnda bu defa Lozandaki Ermeni heyetiyle grmeler yaparak etkinliini devam ettirmek istemitir. stifa etmeden ayrln Avrupadaki Ermeni Mill Temsil Heyetini ve stanbul Ermeni Patrikhanesini korumaya balamaktadr. Ancak Bulgaristanda bulunurken stanbul Ermeni Meclisinin ald karara istinaden 20 Mart 1923de istifa etmek zorunda kalm ve Lozan Antlamas imzalannca Bulgaristandan nce Kuds'e sonra da memleketi olan 29 ubat 1923e Badat'a ulam ve lmne kadar burada yaamtr.103 Bir boaz hastal nedeniyle konuamaz hle gelen Zaven Efendi, Badat'ta vefat etmitir. Naa 10 Haziran 1947'de Kuds'e nakledilerek orada topraa verilmitir.104
Sonu
Osmanl Devletinin klasik devrinin tebaay ynetme metodu olan millet sistemi ni devam ettirmek iin yapt abalar, Tanzimat ve sonrasndaki reformlar, devletin gayrmslim unsurlaryla olan ilikilerinde cidd bir dnme de iaret edecektir. Nitekim 1863 Ermeni Milleti Nizamnmesi ile, devlet Osmanllk emsiyesi altnda tutmaya alt Ermeni milleti ierisindeki milliyetilik akmn ve bu akmn getirdii ayrlk hareketleri engelleyememitir. Devletin gcnn tkendii I. Dnya Sava sonrasnda Kayp lkenin grnen ruhu olarak grlen Ermeni Patrikhanesi ve Patrik Zaven Efendi Anadolunun dousu ile Karadeniz ve Akdenizde nemli limanlar da iine alacak Byk Ermenistan kurulmas iin byk aba sarf etmitir. Zaven Efendi hem 1915 tehcirinde hem de sava sonrasnda Patriklik grevinde bulunmutur. 1863 Nizamnmesinin ortaya koyduu yapnn da bir sonucu olarak ruhan kimliinin yan sra Ermeni milliyetiliinin bir odak
Salhi Sonyel, Minorities and The Destruction of The Ottoman Empire, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993, s.427. 103 Yeghiayan, s.239-241, 245, 262. 104 Pamukciyan, age., s. 210, Yeghiayan, age., s.239, 240, 241, 245.
102
38
noktas olan Patrikhane ve Patriin kurum ve kii olarak Ermeni meselesi ile ilgili sre ve olaylarn tam merkezinde yer almtr. Ermeni Patrii Zaven Efendi de yeniden greve geldii 1918 ylnn sonlarndan 1922 ylnn sonlarna kadar tehcire sebep olan olaylardan, I. Dnya Sava sonrasnda yeniden dnn organizasyonu, yetimlerin korunmas, Ermeni birliinin kurulmas, Byk Ermenistann kurulmas ve olabildiince geni tutulacak snrlarnn denize de kn salayabilmek iin Rum-Yunanllar, ngiltere, Fransa ve talya ile ibirliinin salanmas, Ermeni komitaclnn desteklenmesine kadar birok faaliyeti yrtmtr. Bunlar yaparken artk yok sayd Osmanl Hkmeti ile ancak yrtt faaliyetlere destek olduu oranda temas salarken ynn tamamen Ermeni Cumhuriyeti, ngiltere, Amerika ve Fransaya dnmtr. Yurt ii ve yurt dnda yrtt faaliyetler sonucunda hedeflerine bir adm kala devreye giren Mill Mcadelenin ortaya koyduu baaryla abalar sonusuz kalm ve yurt dna kamak zorunda kalmtr. Kaynaklar
AKA, Bayram (2006) 1915 Ermeni Tehciri ve Mondros Mtarekesinden Sonra Kurulan Osmanl Hkmetlerinin Olaya Bak, dris BAL, Mustafa UFALI (Ed.), Dnden Bugne Trk Ermeni likileri, Lalezar Kitabevi, Ankara, 441-450. AKGL, Suat (2001) Rusyann Dou Anadolu Politikas, Ankara. AK N, Sina (1998) stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, Cilt 1, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara. ATA, Feridun (2005) gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, Trk Tarih Kurumu, Ankara. BAKAR, Blent (2007) Mallarn adesi, Trk-Ermeni htilf Makaleler, Hikmet ZDEM R (Ed.), TBMM Kltr Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara. Babakanlk Osmanl Arivi [BOA, stanbul] Hariciye Nezreti Siyas Ksm Evrak-Dosya Envanteri [BOA HR. SYS], 2543-10/26 15/16 Ocak 1920. B LD R C , Yusuf Ziya (1999) Adana Ermenilerinin Yapt Katliamlar ve Fransz Ermeni likileri, KK Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Vakf Yaynlar (KKSAV), Ankara. GL, Hacer (2009) Hrriyet ve tilf Frkasnn Program ve Politikasnda Ermeniler, Osmanl Siyasal ve Sosyal Hayatnda Ermeniler, brahim ERDAL, Ahmet KARAAVU (Ed.), IQ Yaynlar, Ankara, 159-184. GLER, Ali (1995) Yakn Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terr rgtleri, Rizeliler Kltr ve Dayanma Dernei Yaynlar, Ankara. GLER, Ali, AKGL Suat (1993) Sorun Olan Ermeniler, Berikan Yaynlar, Ankara. GNAYDIN, Adem (2007) The Return and Resettlement of the Relocated Armenians (19181920), Yksek Lisans Tezi, Ortadou Teknik niversitesi, Ankara. LTER, Erdal (1996) Ermeni Kilisesi ve Terr, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Yaynlar, Ankara. KARACAKAYA, Recep (2005) Ermeni Meselesi (Kronoloji ve Kaynaka), Gkkubbe Yaynlar, stanbul.
Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 39 KARACAKAYA, Recep (2005) Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi (1908-1923), Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul. KARAYAKA, Ali (2001) Harbord ve King-Crane Heyetleri, Bakent Klie ve Matbaaclk, Ankara. KILI, Davut (2001) Rusyann Dou Anadolu Siyasetinde Emiyazin Kilisesinin Rol (1828-1915), Ermeni Aratrmalar, Say 2 (Haziran-Temmuz-Austos), Ankara, 4964. KILI, Davut (2009) Tarihten Gnmze stanbul Ermeni Patrikhanesi, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara.
LTEM, mer E. (2006) 1919 Paris Bar Konfreansnda Ermeni Talepleri, Ermeni Aratrmalar, Say 22, Yaz.
Meclis-i Mebusn Zabt Ceridesi, Cilt 1, Devre: 3, tima Senesi: 5. KE, Mim Kemal (1996) Ermeni Sorunu, Uluslar Aras Boyutlaryla Anadolu-Kafkasya Ekseninde, z Yaynclk, stanbul. OLCAY, Osman (1981) Svres Andlamasna Doru (eitli Konferans ve Toplantlarn Tutanaklar ve Bunlara Ait Belgeler, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, Ankara. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920) (1994) T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu. 14, Babakanlk Basmevi, Ankara. Osmanl Belgelerinde Ermeni-Rus likileri (1841-1898) I (2006) T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu. 78, Babakanlk Basmevi, Ankara. Osmanl Belgelerinde Ermeni-Rus likileri (1899-1906) II (2006) T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu. 79, Babakanlk Basmevi, Ankara. Osmanl Belgelerinde Ermeni-Rus likileri (1907-1921) III (2006) T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu. 80, Babakanlk Basmevi, Ankara. KSZ, Hikmet, OKUR, Mehmet (2006) Milli Mcadele Yllarnda Ermeni Sorunu ve Ermenilerin Avrupadaki Faaliyetleri, Trk Yurdu, Cilt 26, Say 226 (Haziran), 99104. PAMUKC YAN, Kevork (2003) Biyografileriyle Ermeniler, Ermeni Kaynaklarndan Tarihe Katklar IV, Aras Yaynclk, stanbul. SARIHAN, Zeki (1996) Kurtulu Sava Gnl IV, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. SARINAY, Yusuf (1995) Pontus Meselesi ve Yunanistann Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt XI, Say 31 (Haziran), 107-145. SERTEL K, Seyit (2009) Rus ve Ermeni Kaynaklar Inda Ermeni Sorununun Ortaya k Sreci 1678-1914, TBMM Yaynlar, Ankara. SONYEL, Salhi R. (1977) Tehcir ve Krm Konusunda Ermeni Propagandas Hristiyanlk Dnyasn Nasl Aldatt, Belleten, Cilt XLI, Say 161 (Ocak). SONYEL, Salhi R. (1993) Minorities and The Destruction of the Ottoman Empire, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
40
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) SKAN, Yavuz Bige (2003) Kurtulu Sava Srasnda Kurulmas Dnlen RumErmeni Konfederasyonu, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt XIX, Say 55 (Mart). SSL, Azmi (1990) Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara. M R, Bilal (1985) Malta Srgnleri, Bilgi Yaynevi, Ankara. TANSEL, Selahattin (1991) Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt II, Milli Eitim Bakanl, stanbul. TRKMEN, Zekeriya (2000) gal Yllarnda stanbuldaki Uygulamalar: Mtareke Dneminde Ermeniler Tarafndan Trk ocuklarnn Karlmas ve Hristiyanlatrlmas, KK Aratrmalar, Cilt II, Say 2 (Gz). URAS, Esat (1987) Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul. Zaven DER YEGHIAYAN (2002) My Patriarchal Memoirs: Zaven Der Yeghiayan Armenian Patriarch of Constantinople, 1913-1922, Vatche GHAZARIAN (Ed.), Tr. Ared MISIRLIYAN Mayreni Publishing, Barrington.
Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 19191920

Seluk URAL
Kafkas niversitesi
URAL, Seluk, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920. CTAD Yl 5, Say 9 (Bahar 2009), 41-76. Osmanl Devleti, Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra pek ok sorunla kar karya kalmtr. Bunlarn banda devletin btnlnn korunmas; asayi meselesi geliyordu. Baka bir deyile asayi meselesi Sevre giden yolun en nemli konusu olmutur. Zira Ermeni ve Rum taleplerinin ete faaliyetleriyle desteklendii bir ortamda devletin eli kolu mtarekeyle balanm durumdayd. Mtarekeyi takiben Paris Bar Konferansnda Osmanl devletinin paralanmasnn yolunu aan aznlk talepleri dile getirildi. Osmanl Hkmeti gerek bu talep, gerekse ordularn yeniden tekilatlandrlmas erevesinde Trabzon, Erzurum ve Van vilyetlerinin sorumluluunu 9.Ordu/15. Kolorduya, Diyarbakr, Bitlis ve Elaz vilyetlerinin asayiini ise 6. Ordu/13. Kolorduya brakt. 15. Kolordu Pontus ve Ermeni tehlikesini nlemekle, 13. Kolordu ise ngiliz, Nasturi ve Krt ayrlklarna kar blgeyi korumakla grevlendirildi. ngiliz makamlar Trkiyenin paralanmas dorultusunda mtarekenin eitli maddelerini bahane ederek kolordularn tekilt ve grevlerine ynelik itirazlar ileri srdler. Buna karn Harbiye Nezreti ve Genelkurmay Bakanl ngiliz entrikalarn sonusuz brakmaya abalarken Sadrazam Damat Ferit Paann 23 Temmuz 1919 tarihli beynt lkede aknla yol at. Beyntta Mill Mcadeleyi ezmek adna Anadolunun dousunda asayisizliin yaand iddia edilerek tilf devletlerinin Osmanl devletini paralamasnn n almtr. Anahtar Kelimeler: Mondros Mtarekesi, Vilyt- arkiye, Osmanl Devleti, ngiltere, Ermeni, Rum. URAL, Seluk, Public Security Problem in Eastern Provinces, 1919-1920. CTAD Year 5, Issue 9 (Spring 2009), 41-76. After signing Moudros Armistice, Ottoman government faced many problems. The first one was the protection of the State unity. The issue of public security was an important matter leading to Svres Treaty. Because the situation was tense for Ottoman government with Armenian and Greek demands supported by the band organizations. However, through making various precautions in order to protect public security, demands of Christian minorities were not permitted. At Paris Peace Conference, held after the Armistice, the minority demands seeking the collapse of Ottoman Government were again declared. In line with both these demands and
42
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) reorganization of the Army, Ottoman Government assigned the public security of Trabzon, Erzurum and Van to 9th Army/15th Army Corps and public security in Diyarbakr, Bitlis and Elaz were under the responsibility of 6th Army/13th Army Corps. 15th Army Corps was responsible for preventing Armenian and Pontic Greek threat, and 13th Army corps was to protect the region against English, Nestorian and Kurdish separatists. Seeking collapse of Turkey, English authorities referred to the various acts of the Armistice to raise their objections to the tasks and organizations of Army Corps. While Ministry of Defense and General Staff were trying to compete against English intricacies, Grand Vizier Damat Ferit Pachas declaration on 23 July 1919 confused the country. Claiming that there were public security problems in the East, this declaration aimed the defeat of Turkish National Struggle and led the disintegration Ottoman Government by Allied Countries. Key words: Moudros Armistice, Eastern Provinces of Anatolia, Ottoman Government, Britain, Armenians, Pontic Greeks.
Giri
Mtareke dneminde asayi denince akla hi kukusuz Vilyt- arkiye (Dou vilyetleri) gelmekteydi. nk 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesinin 7. ve zellikle 24. maddesi blgeyi dorudan doruya tilf devletlerinin hedefi hline getirmiti. Dolaysyla sz konusu maddeler hkmete ve yerel makamlara ar sorumluluklar yklyordu. 24. madde kapsamnda alnan nlemlere deinmeden nce Mondrostaki mzakerelere deinmekte fayda vardr. Zira 30 Ekim sonras yaanan siyas ve asker gelimelerin kaynan bu maddenin ierii oluturuyordu. ngiliz Harp Dairesi (War Office) tarafndan hazrlanan taslakta madde iki ktan oluuyordu; Ermeni Vilyt- Sittesinde itia zuhurunda mezkr vilyetlerin itilf kuvvetleri tarafndan igali ve yedinci, onuncu ve onbeinci maddelere ilveten Sis, Hain, Zeytin ve Ayntabn igali. 28 Ekimde madde zerinde sz alan Rauf Bey, dou vilyetlerinde muhtemel bir igalinin dzensizlii nlemeyeceini aksine Ermenileri martarak kargaay artracan ileri srd. Amiral Calthorpe ise, maddenin ngiliz ve Amerikan kamuoyunu yattrmak iin konulduunu ve blgeye asker gndermek niyetinde olmadklar karln verdi.1 Madde hakknda 29 Ekimde stanbuldan gnderilen talimatta unlar yazyordu: Vilyt- arkiyede mtemekkin bila tefrik cins ve mezhep btn ahalinin imdiye kadar ektikleri alm ve mesibin tahfif ve tehvin edilecei bir zamanda emniyet ve asayiin teminine elimizdeki btn vesaitle alacamz tabidir. dareye nezret etmek zere bir ngiliz kontrol heyetinin akt-i
1 Ali Fuad Trkgeldi, Moudros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara, 1948, s.48; Rauf Orbay, Cehennem Deirmeni I, Emre Yaynlar, stanbul, 1993, s.123.
Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920
43
sulhe kadar orada bulunmasna muvafakat edilebilir. Mtareke eriti meynnda byle bir kaydn mevcudiyeti korkulan itia ve ihtilli teshil eyleyecei iin oralardaki mslim ve gayrmslim ahalinin menfaati bundan sarf- nazar olunmasn icap eder. Rauf Bey talimat erevesinde drdnc oturumda hkmetin teklifini ngiliz heyetine iletti. Amiral Calthorpe, teklifi gz ard ederek maddenin olduu gibi braklmasn ve hkmetinin dnda Amerikallarn da dhil olduu bir kontrol heyetinin blgeye gnderilmesini nerdi. Osmanl heyeti ise istediini alamayacan anlayarak heyet meselesinin iki hkmet arasnda halledilmek zere sonraya braklmasn istedi. Sonu itibariyle 24. maddenin (a) fkras olduu gibi braklrken (b) fkras 16. maddeye dhil edildi.2 Osmanl heyetinden Sadullah Bey, son oturumda Ermenilerin ete faaliyetlerine arlk vereceklerini belirterek en azndan maddenin gizli tutulmasn istedi. Fakat Amiral Calthorpe, Wilson ilkelerine ters dt gerekesiyle teklifi geri evirmitir.3 Batumun igali Elviye-i Selsenin tahliyesini gndeme getirebilecekken, 24. madde ngiliz nfuzunun Anadolunun ilerine kadar uzanmasna yol aabilirdi. Bu nedenle Enver Ziya Karal maddeyi Anadolunun paralanmas, Metin Ay ise Ermenistann Dou Anadoluya doru geniletilmesi projesinin arac grmektedir.4 Trk tarihilerine ramen Ermeni tarihisi Hovannissiana gre, ngiltere ve ortaklar Ermeni taleplerini grmezlikten gelerek Osmanl Devletine taviz vermilerdir. Arnold Toynbee ise Trklerin Rus topraklarndan (Gney Kafkasya kastediliyor) ve ukurovadan karldn, buna karn 24. maddenin Ermenilerin gvenliini salamadn iddia etmekteydi. Toynbeeye gre, Trkleri alt vilyetten (vilyt- sitte) karmak iin g kullanm gerektii ama blgenin ngilterenin etkili harekt dzenleyebilecei alann dnda kalmaktayd. Bu eksiklik Gney Kafkasya ve Karadenizde kurulacak sk bir kontrolle giderilebilirdi.5 Pariste (Bar Konferans iin) bulunan Ermeni heyetleri maddenin tad riskleri grmezlikten gelerek Byk Ermenistan kurmak iin alt vilyeti istemekten ve bu ekilde Anadolu sorununa dhil olmaktan ekinmedi. 26 ubatta Bogos Nubar Paa ve Aharonyan, Paris Bar Konferans Yksek Konseyinde Trkiyeden Vilyt- Sitte ile Elviye-i Selseyi, Grcistandan
Trkgeldi, age., s.53; Rauf Orbayn Hatralar, Yakn Tarihimiz, I, stanbul, 1962, s.402. Bu ifade grnte asker endieden kaynaklanan maddenin gerekte siyas bir hedef gzetilerek kaleme alndn gsteriyordu. Bu hedef Ermenistann bytlmesinden baka bir ey deildi. Trkgeldi, age., s.62; Rauf Orbayn Hatralar Yakn Tarihimiz II, stanbul, 1962, s.48; Orbay, age., s.145. 4 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi IX, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1996, s.561; Metin Ay, Mareal Ahmet zzet Paa (Askeri ve Siyasi Hayat), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997, s.173. 5 Kaya Tuncer alayan, British Policy Towards Transcaucasia 1917-1921, Ph.Diss., Edinburg, 1997, s.137-139.
2 3
44
Tiflis vilyetinin gney ksmlar ve Erivan vilyetinin Azerbaycan topraklarnda kalan ksmlarnn Ermenistana katlmasn talep ettiler. Fakat Wilson Prensipleri asndan meseleye bakldnda topraklarn bykl ile Ermeni nfusu arasnda bir denge kurmak mmkn olmad gibi Ermenistan sz konusu blgeleri ynetebilecek alt yapdan da yoksundu.6 Paristeki Ermeni heyetleri Trkiye Ermenilerinin kaderini Ermenistann kaderiyle birletirmenin peinde koarken Erivan hkmeti ise bamszln birinci yl dnmnde (28 Mays 1919) Trk vilyetlerinin ilhakn ve tek Ermenistann kurulmasn ieren kararnmeyi kabul etti. Bylece Ermenistan toprak meselesinin dnda siyaseten de Kafkaslarn dna kararak Trkiye meselesine dhil oldu. Trkiyede mill mcadelenin henz balamad bir ortamda alnan bu kararda; Ermenistann btn hlde yeniden kurulaca ve Ermeni halkna refah salanaca iddia edilirken Paristeki Ermeni heyetlerinin bu ama dorultusunda ortak hareket etmeleri temin edildi.7 Aslnda kararnme Nisan 1919da Tifliste gerekleen Mavera-y Kafkasya Konferansnn bir uzantsyd. Konferans ngilizler tarafndan Kafkasyada Grc-Azeri- Ermeni atmasna son vermek amacyla tertiplenmiti. 25 Nisan 1919da balayan grmelerde Grc-Ermeni anlamazl Boral ve Ahlkelekteki toprak dei-tokuuyla hlledildi. ngilizler, Azerilerle sorunlar zmek adna Ermenilere benzer bir teklif yaptlar. Karaba ve Zengezoru Azerbaycana brakmalar karlnda Ermenistana Elviye-i Selseyi brakmay teklif ettiler.8 Bu ekilde Ermenistann ilgisi batya yneltilirken dou vilyetleri hususunda daha cretkr politikalar izlemesinin n ald. 13 Nisan 1919da Karstaki Trk ynetimine son verilmesi Erivan hkmetini 24. maddenin sayesinde dou vilyetlerini ele geirebilecei hususunda cesaretlendirdi.9 Mtarekenin ardndan geen 6 ay iinde Trk ordusu Bakden Karsa oradan da Erzuruma, 1914 snrna ekildi. Yeni dnemde 1914 snrlarnn korunmas devletin ve blgenin gelecei asndan son derece nemliydi. nk ngilizlerin karlar dorultusunda mtarekeyi ihll ettikleri ve edecekleri Musul ve Elviye-i Selsede yaanan siyas ve asker olaylar aka gstermiti. Artk verilecek yeni bir tavizin Anadolunun paralanmasna yol amas kanlmazd.
6 Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988, s.126; Yves Ternon, Ermeni Tabusu, ev. Emirhan Ouz, Belge Yaynlar, stanbul, 1993, s.349. 7 Cemil Hasanl, Azerbaycan Cumhuriyeti: Trkiye Yardmndan Rusya galine Kadar (1918-1920), ev. Aslan Erturun, Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar, Ankara, 1998, s.260; Albayrak, 28 Austos 1335/1919, 23. 8 Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Snrlar, ev. irin Tekeli, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, ev. s.320; Richard Hovannisian, The Republic of Armenia, University of California Press, London, 1982, s.154-155. 9 ATASE SH K.80/G.33/B.33-2; Yerasimos, age., s.320-321; Esin Day, Elviye-i Selsede Milli Tekilatlanma, Erzurum, 1997, s.136; Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1986, s.44.
45
Anadolunun gvenlii, snr hattnda bulunan Trabzon, Erzurum ve Van vilyetlerinin durumuyla yakndan ilgiliydi. nk bu vilyetlerde asayiin temini hem i gvenlik hem de snrlarn korunmas noktasnda etkili nlemler alnmasn gerektiriyordu. Mtareke gerei i gvenlik jandarmann, snrlarn emniyeti ise kolordularn sorumluluuna brakld. Fakat ngilizlerin mdahaleleri ve engellemeleri ad geen kurulularn sorumluluklarn yerine getirmelerini zorlatryordu. Asker nlemlerin banda snr gvenliinde temel unsurlardan biri olan snr karakollarnn kurulmas geliyordu. Harbiye Nezreti 17 Ocak 1919da snr karakollarnn kurulmas karar ald. 9. Ordu Komutanl 13 ubatta tmenlere gnderdii yazda; snr boyunun her noktasnda ihlllere meydan vermemek ve snr kontrol altnda tutmak zere karakollar tesis edileceini belirterek 5. Tmenin deniz sahilini takiben 2. ve 3. Tmenin Tortum mntkasnda 5. ve 11. Tmenin Elekirtin kuzeydousundan balayarak snra doru 4. ve 12. Tmenin ise Pasinler ovasnda belirlenen yerlerde snr karakollar kurmasn emretmitir. Yaznn devamnda karakollarn grevleri balkta ele alyordu:
1. Huduttan gemek isteyenler sk bir kontrol ile ifadeleri alndktan sonra orduya bildirilecek ve alnan cevaba gre hareket edeceklerdir. 2. Harice kmak isteyenler de mutlaka karakollara sevk edilecektir. Karakollar bunlardan orduya mensup olmayanlarn yedilerinde mlk amirlerin, ordu mensubu olanlarn da frka, ordu komutannn verdii vesikalar varsa ve bunlarda pheden ve tereddtten ar ise kendilerine msaade edilecektir. 3. Bu karakollara hkmete gmrk memurlar tayin edilecektir. Onlarla askeriye mtereken alacaktr.10
Karakollarn kuruluunu tmenlerin snr hattnda konulandrlmas izledi. Grcistan ve Ermenistann blgeye ynelik taleplerini dikkate alan Harbiye Nezreti, asayiin korunmas ve snr tecavzlerinin yaanmamas iin tmenlerin snr boyunca konulandrlmasn planlad. Buna karn ngiliz Genel Karargh, iki tmenin Erzincan ve Elaza nakledilmesini gndeme getirdi. Bu talebin aznlklarn beklentilerine uygun olduu Harbiye Nezretinin Sadarete gnderdii 30 Nisan tarihli yazsna konu edildi. Harbiye Nezreti Byk Ermenistan hayali peinde koan Ermenilerin blgede huzuru karmak ve vilyetlerin savunmasn zaafa uratmak iin birliklerin i kesimlerde konulandrlmasna altklarn iddia ederek douda ve Kafkasyada yeni atmalara meydan vermemek iin ngilizlerin uyarlmasn talep etti.11 Yazda iki husus ne kmaktadr. Birincisi ngiliz talebinin arkasnda Ermenistann kuvvetlendirilmesi hedeflenmektedir. ngiltere, blgede etkili bir harekt dzenleyecek kuvvetten yoksun olduuna gre Ermenistan Osmanl
10 11
ATASE SH K.394/G.221/B.221-1. ATASE SH K.26/G.117/B.117-5.
46
devleti karsnda stn bir konuma getirebilmek iin 15. Kolordunun sava kabiliyetini zayflatmaya almaktadr. Dikkate alnmas gereken ikinci husus ise yeni atmalarn kma ihtimaliydi. Ermeniler 24. maddenin ieriine uygun kargaalk kararak bunu dou vilyetlerine tayabilirlerdi. Harbiye Nezreti ve Genelkurmay Bakanl blgede stnl korumak ve yeni sorunlar yaamamak iin 15. Kolordu Karargh ile 9. Kafkas Tmeni Erzurumda, 12. Piyade Tmeni Horasanda, 11. Kafkas Tmeni Vanda ve 3. Kafkas Tmeni Tortumda konulandrld.12 Trabzon Vilyetinde Pontus tehlikesinin ba gstermesi zerine 15. Kolordu Komutan Karabekir Paa, ngilizlerin itirazlarn grmezden gelerek 3. Kafkas Tmenini Trabzona kaydrarak kolordunun konumunu glendirdi. 3. Kafkas Tmeninin naklinin muhtemel bir ngiliz igaline kar vilyetin savunmasn kuvvetlendirdii de gz ard edilemez. nk ngiliz askerlerinin 4 Mart 1919da Samsuna kmas bir sonraki hedefin Trabzon olaca izlenimini veriyordu.13 Tmenlerin konulandrlmas esnasnda ngilizler kolordu mevcudunun drlmesini gndeme getirdiler. Buna gre igal edilen blgelerden gelen askerlerin terhis edilmesi gerekiyordu. Bunun arkasnda Ermenilerin kuvvetlendirme dncesi yatmaktayd. Karabekir Paaya gre mevcutta indirime gidilmesi asayi ve snr gvenliini zaafiyete uratacandan uygulanmasna imkn yoktu.14 9. Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa ise 24 Mays 1919da Genelkurmay Bakanlna gnderdii telgrafta; Ermeni mezaliminin snra dayand ve etelerin Erzurum ve Vana szmaya alt bir ortamda muhtemel bir Ermeni saldrsnn pskrtlebilmesi iin kolordunun mevcudunun artrlmas gerektiini ifade ederek, ngilizlerin bu yndeki bavurularna itibar edilmemesini istedi.15 Grlyor ki, Mustafa Kemal Paa aynen Karabekir Paa gibi Ermenilerin hazrlklaryla kolordunun mevcudunun azaltlmas arasnda dorudan bir iliki kurmakta ve ngilizlerin dolayl yollarla Ermenilerin Vilyt- arkiyeyi igal etmeleri iin uygun zemin hazrlanmaya alldna inanmaktayd. Mtareke gerei i gvenlik Dhiliye Nezretinin gzetiminde jandarma tekiltnn sorumluluuna braklyordu. 26 Ocak 1919da kesinlik kazanan yeni tekilta gre 78. 000 olmas planlanan orduda nizam birlikler 41.000, jandarma
ATASE SH K.27/G.6/B.6-1. ATASE SH K.32/G.67/B.67-1. 14 ATASE SH K.195/G.240/B.240-1. Karabekir Paa, Harbiye Nezretine gnderdii 25 Mays tarihli telgrafta; dier kolordulara nazaran mevcudun fazlaln drt tmene ve Erzurum Mstahkem Mevki ile Demiryollar Mdriyetinin varlna balad. Buna karn sorumluluk blgesinin geni ve sorunlu olmasn gereke gstererek mevcudun korunmasn gerektiinin altn izdi. ATASE SH K.175/G.114/B.114-1, 2. 15 Harp Tarihi Vesikalar Dergisi [HTVD] Say 4, Haziran 1953, Belge 77.
12 13
47
tekilt ise 37.000 civarnda bir mevcuda sahip olacakt16. Grlyor ki, silahl kuvvetlerin aa yukar yars jandarmada istihdam edilecekti. Dolaysyla terhisle birlikte jandarmann kuvvetlendirilmesine ynelik emirlerin yaynlanmas tesadf deildi. 5 Kasmda Mstear smet ( nn) Bey ordu komutanlklarna gnderdii yazda tmenlerde istihdam edilen jandarma subaylarnn jandarma komutanlna iadesini emretti.17 smet Bey 7 Kasmda ise iki gn nceki emrin derhal yerine getirilmesi ve nakli gerekleen askerlerin says hakknda Jandarma Genel Komutanlna bilgi verilmesini istedi.18 27 Kasm 1918de 1301-1309 doumlularn terhisine balanrken ayn zamanda Padiahn tahta kt tarih olan 3 Temmuz 1918den nce firar edenlere ve bakaya durumundakilere af getirildi. Bu kararla bir yandan terhis srasnda yaanmas muhtemel firarlarn nne geilmesi dier yandan sava srasnda askerden kaan ve mtareke dneminde asayiin nnde cidd bir engel tekil eden firarileri topluma kazandrmak hedefleniyordu. Gayrmslimler arasnda kaak ve bakaya durumunda olanlarn okluu dikkate alnrsa, affn etecilii zayflataca ve jandarma tekiltnn ykn azaltaca rahatlkla sylenebilir.19 Harbiye Nezretinin btn bu karar ve abalarna ramen Dhiliye Nezretinin dou vilyetlerindeki jandarmann kuvvetlendirilmesi hususundaki almalar ihtiyac karlamaktan uzakt.20 Esasnda bu tarihlerde zaaf ierisinde olan sadece Dhiliye Nezreti deildi. Yerel makamlarda da bir nemelazmclk ve tembellik kendini hemen gsteriyordu. 9. Ordu Komutan Yakup evki Paa 28 Ocak 1919da Harbiye Nezretine gnderdii raporda mevcut hli yle tasvir ediyordu:
Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis Vilyetlerinin dmandan geri alnmasndan bir sene getii hlde, hi bir i grlmedi. Halen tekmil memurlar bir ey bekler gibi bo durmakta ve kendi menfaatleriyle megul olmaktadrlar. Ahali, emkin, arazi perian, i ok, ihtiya fazla, fakat kimsede faaliyetten eser yok. Suiistimal namtenahi devletin, milletin ve vatann hayat idamesi tehlike tevlit edebilir. Bu mahzurlarn nn almak iin acilen bu mntkalara muktedir adamlar tayini nemlidir. Bu mntkada idare amirlerinin hemen deitirilerek yerlerine muktedir ve namuslu adamlarn tayini muktezidir
Bu nedenlerden tr Sadaret, Harbiye Nezretinden jandarmaya verdii destei artrmasn istedi. Talebin tam manasyla yerine getirilmesi mmkn gzkmyordu. nk 9. Ordu snrn korunmasnda sorun yaarken bir de
ATASE SH K.27/G.9/B.9-1, 2, 3, 4, 5, 6. ATASE SH K.9/G.59/B.59-4. 18 ATASE SH K.9/G.59/B.59-7, 8. 19 Hadisat, 28 Terin-i sani 1334/28 Kasm 1918, 40. 20 ATASE SH K.10/G.145/B.145-1, 2.
16 17
48
jandarmann grevini stlenmesi blgenin gvenliinde cidd zaafiyetler meydana getirebilirdi. Bu sebeple Harbiye Nezreti, dou vilyetlerindeki eksikliin baka kaynaklardan giderilmesini talep etti.21 Fakat eldeki imknlarla jandarma tekiltnn takviyesinin zaman alaca anlalnca Harbiye Nazr Ferit Paa, 26 Ocak 1919da 9. Ordu Komutanlna asayiin korunmasnda ortaya kan sorunlarn hkmeti zor durumda brakacan haber vererek tilf mdahalesine maruz kalmamak iin mlk idareye yardm edilmesini emretti. Harbiye Nezreti yazsnda u hususlara yer vermekteydi:
Son gnlerde memleketin baz taraflarnda apulculukta mtevellid bir takm asayisizlik yz gstermeye balad. Mtareke esnasnda vuku bulan bu gibi halet hkmeti mkil bir vaziyet ve belki de bir mdahale karsnda bulundurabilir. Bunun iin hkmet-i mlkiyeye orduca azam muavenet icab etmektedir. Nezretin 22/2/35 tarih ve 823 numrolu tamimi vehile umum efrd kamilen teslih edilmi bulunacaklarndan muaveneti yalnz muharib piyade ve svari ile deil icabnda topu, mitralyz, nakliye ve gayr muharib efrd ile de yapmak mecburiyeti vardr. Buna nazaran ihzart yaplp lzum hlinde her trl muavenetten geri durulmamas rica olunur.22
9. Ordu Komutanl, 6. Ordu/13. Kolordunun sorumluluk blgesinde olmasna karn ordunun arkasn emniyete almak amacyla Beyaztta bulunan istihkm taburunu Bitlis vilyetine gnderdi.23 stihkm taburunun naklinden yaklak iki ay sonra General Allenby, 12 ubat 1919da Hariciye Nezretine gnderdii notada; 6. Ordu Komutan Ali hsan Paann grevine son verilmesini, ordunun ve jandarmann lavedilerek silahlarnn teslimini talep etti.24 Beklenmedik bu gelime zerine Bitlis ve Elaz vilyetleri 17 ubat 1919da Dhiliye Nezretine General Allenbynin notasnn yeni igallere zemin oluturacan beyan ederek buna engel olmak zere ad geen vilyetlerin sorumluluunun 9. Orduya braklmasn talep ettiler. Dhiliye Nezreti, konuyu derhal Sadaret makamna ve Harbiye Nezretine iletti.25 Harbiye
Trk stiklal Harbi I, Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara, 1999, s.248; Yakup evki Paann ikyetine konu olan hususlarda bir yl boyunca iyileme grlmedii Fevzi Paann bakanln yapt tahkik heyetinin Vilyt- arkiyede yapt incelemeler sonucunda kaleme ald 12 Aralk 1919 tarihli raporunda bir kez daha ortaya kmtr. BOA DH. .UM 19-10/1-23. 22 ATASE SH K.17/G.31/B.31-1. 23 ATASE SH K.1/G.17/B.17-1. 24 BOA DH.KMS 50-1/83; Mtarekede kltlmesi ngrlen ordu, notada ortadan kaldrlmaya allyordu. Jandarma kuvvetleri de, terhis edilmek suretiyle kolordu blgesinde mevcut huzur ve gven ortam yok edilerek, asayisizliin kk salmas arzulanyordu. Byle bir ortamda dou vilyetlerinin tamam ngiliz mdahalesine ak hle gelecekti. Ayrca mlk memurlar, ngiliz generalinin emirlerini dikkate almaya zorlanmaktayd. Bu durumda Osmanl hkmetinin blgede gc ve sz hakk kalmayacakt. 25 ATASE SH K.21/G.58/B.58-5.
21
49
Nezreti, 9. Ordunun bu yk kaldramayacan, birliklerin Ermeni ve Grc tehdidi ve iae temini gibi hususlar gzetilerek konulandrldn, mevcut yapyla ad geen vilyetlerin asayiinin salanamayacan ne srerek talebi geri evirdi. Ayrca ngiliz kuvvetlerinin Diyarbakr igal etmeleri durumunda 6.Ordunun bu vilyetlere ekilmesinin planlandn belirterek iki vilyetin 9.Orduya balanamayacan belirtti.26 General Allenbyin 6. Orduya ynelik talepleri Diyarbakr, Elaz ve Bitlis vilyetlerinde jandarma tekiltlarnn sratle takviyesini gerektiriyordu. Aksi takdirde gney vilyetlerinin igaline zemin hazrlanacak ve 15. Kolordu iki ate arasnda braklacakt.27 Bu tehlikelere karn Diyarbakr Vali Vekili Mustafa Nadir Bey, 13 Mays 1919da Dhiliye Nezretine gnderdii telgrafta; jandarmann artrlmasna ynelik isteinin dikkate alnmamasndan ikyet ederek, ngilizlerin vilyet dhilinde balattklar siyas giriimler ve kkrtmalara karlk kendilerinin de kamuoyunu aydnlatmak iin eitli heyetler tertip ederek zellikle Mardin ve Siverekte halkla temasta bulunulmasn nerdi.28 ngilizler ile Osmanl hkmeti arasnda 13. Kolordunun lavedilmesine ynelik grmeler Eyll ayna kadar devam etti. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa 13. Kolordunun lavedilmesi durumunda dou vilyetlerinin btnyle tehdide ak hle geleceini savunuyordu. Bu nedenle 3.Ordu Mfettii Vekili sfatyla 9 Austos 1919da Harbiye Nezretine gnderdii telgrafta kolordunun lavedilmesinin blgede ikinci bir zmir olayna neden olabileceine dikkat ekerek kolordunun 3. Ordu Mfettiliine balanmasn talep etti.29 15. Kolordu, Sivas kongresinden ardndan Bitlisi yeniden takviye etmek ihtiyac duydu. nk Elaz Valisi Ali Galip Beyin, ngiliz subay Binba Noelin kkrtmasyla Sivas Kongresini basma giriiminin engellenmesinden sonra blc faaliyetlerin kolordu blgesine sramas ihtimaline kar Bitlisteki tabur 19 Kasm 1919da bir piyade taburu ve bir batarya ile takviye edildi.30 Asayiin korunmasnda ne kan hususlardan biri de Ermeni gmenlerinin iskn meselesiydi. Blgeye gmen kisvesi altnda komitaclarn szarak yeni bir Trk-Ermeni atmasndan ve 24. maddenin tatbikine zemin hazrlanmasndan cidd ekilde endie ediliyordu. Dolaysyla hassas durumdaki snr vilyetlerine
ATASE SH K.21/G.58/B.58-1, 2. ATASE SH K.55/G.61/B.61-3. 28 BOA DH.EUM.AY 16/5. 29 ATASE SH K.28/G.81/B.81-1. ngilizlerin, 13. Kolordunun lavedilmesine dair talepleri Franszlarla 15 Eyll 1919da imzaladklar Suriye Anlamasna kadar devam etti. Bu anlamayla ngilizler, Musul vilyeti dhil btn Irakn hakimiyetini ele geirirken, Anadolunun gney sancaklar Franszlara brakld. Bylelikle kolorduya ilikin sorunlar, Franszlara havale edilse de blgede yaanan Trk-Fransz mcadelesi bu sorunu tamamen gndemden drmtr. 30 BOA DH.KMS 54-3/43.
26 27
50
muhacir iskn edilmek istenmiyordu. Harbiye Nezreti, 15 Haziran 1919da Sadarete gnderdii yazda endielere yer verdii gibi vilyetlerin hem iktisaden hem de barnma hususunda iskna elverili olmadn ifade etti:
Bayezidden ba gstermee balayan Ermeni sznts az zamanda Vandan Hopaya kadar btn hudut zerinde tevess edecek bir mahiyettedir. Buna mmanaat resm kuvvetlerimizin her trl teebbst- mukabelesiyle kabil olacaktr. 9 Haziran 35 tarih ve 343317/415 numaral emr-i Sadaretpenahi zerine Nezret-i acizi tedbir-i lazime ittihazn Kolorduya tebli etmitir. Ancak bu mntkaya bir de Ermeni muhacirinin avdeti meselesini de halletmek lazmdr. Ordu-yu Osman Erzurum ve havalisini istirdat ederken Mslman halk kendi kylerini harap bir hlde grnce ksm- azam mecburen bo olan ve tahripten kurtulmu bulunan Ermeni kylerine yerlemilerdir. Bugn Ermeni muhacirleri avdet edecek olurlarsa, Mslmanlar kmilen akta kalacaklardr. Binaenaleyh evvel emirde bu Mslman halkn iskn meselesini temin eylemek lazmdr. Kafkasyaya hicret eylemi bulunan Ermenilerin elyevm akta bulunduklar mevzu- bahis olamaz. nk Sarkam, Kars, Gmr, Erivan ve Ahlkelek Idr vesaire gibi Ermeni idaresi altnda bulunan kasabalardaki kla ve hastahaneler iki yz bin kiiden fazla insan istiabna kfidir. Bu husus kk bir tetkikatla meydana kar. En mhim olarak iae meselesini de dnmek iktiza eder. Zira tahlis olunan menatkdaki ahali-i slmiye bugn dahi alktan krlmakta berdevamdr, bir de bu mntkaya Ermeni nfusu ilve olunursa bu hl teeddt edecektir. nk vesait fkdanndan nai Van, Erzurum, Bitlis vilyetlerine mevd- iae sevki kabil olmad hlde her tarafa imendferleri olan Kafkas mntkasna yardm pek kolaydr. te bu gibi zaruretler Ermenilerin bu sene iin memlik-i Osmaniyeye alnmamalarn katiyen icap ettiriyor ki, mesken ve iaeye taall eden mtealata her sahib-i insafn hak verecei de phesiz gibidir...31
Vilyetlere denek tahsisi asayi hususunda ne kan baka bir nlemdi. 9. Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paa, 24 Mays 1919da Sadarete yapt bavuruda; Asayiin temini iin siyas ve husus komitalarn efl ve teebbstn istitl ve casus tekiltnda ve mfrezelere rehberler tedarik ve msademtta son derece yararlk gsterenlerin taltifine ait olarak mestureden mnasip bir miktarda bir mebln bu menabiden mahrum olan vilyt ve Elviye-i mstaklleye itas(n) istedi. Meclis-i Vkel talebi yerinde bulunarak Diyarbakr, Bitlis, Van, Trabzon, Sivas Ankara, Elaziz, ve Kastamonu vilyetlerine gereken denein gnderilmesine karar verdi.32
31 32
HTVD, Say 4, Haziran 1953, Belge 84. HTVD, Say 5, Eyll 1953, Belge 88-89.
51
3. Ordu Mfettiliinin Kuruluu

Mondros Mtarekesinden cesaret alan Rumlar ve Ermeniler, Anadoluda szde devletlerini kurmak iin ite ve dta geni apl faaliyetler yrtmeye balamlard. ngiltere blgesel karlarn gzeterek bunlara anak tutmaya alyordu. ngiliz temsilcileri, Elviye-i Selsede ve Dou Karadenizde gerekletirilen ete hareketlerini arptarak stlerine Trkleri zalim, Rumlar ve Ermenileri mazlum olarak tantyorlard.33 ngilizlerin 9 Mart 1919da Samsuna kuvvet karmalar Rumlarn cretini artrd. ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe, artan ete faaliyetlerinden hkmeti ve Trk milletini sorumlu tutarak 21 Nisan 1919da Hariciye Nezretinden Dou Karadeniz ve Dou Anadoluda asayie ynelik nlemlerin artrlmasn talep etti:
Ekselans, Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Sivas blgelerindeki asker durumun memnuniyeti mucip olmadn zati asilnenize sayglarmla bildiririm... 3. imdi mteaddit kaynaklardan rendiime gre Erzurum, Erzincan, Bayburt ve Sivasta badan baa kurulan ralarca bilhassa Trk Ordusundan itibar mstakil ve fakat asker kontrol altnda devirme asker toplanmtr. Bakumandanlktan kan talimatlarna aykr olan bu kaamak hareketler arzuya ayan olmaktan tamamyla uzaktr; eer bu hal derhal durdurulamayacak olursa iler ciddiyet kesbedebilir. 4. Bu ar durumu Ekselansnzn ttlana arzetmekle beraber sz konusu ralarn asker toplamalarn men iin ilgili makamlara derhal talimat verilmesini rica ederim. 5. Bu durumla alkal olarak yaplacak teebbsler hakknda mmkn mertebe sratle malmat verilmesini de temenni etmekteyim.34
Harbiye Nezreti, notann arkasndan Samsundaki igalin i ksmlara doru genilemesinden endie duyarak 30 Nisanda Sadarete gnderdii yazda iddialar reddettii gibi yine de yerinde incelemeler yapmak ve gerekli nlemleri almak zere Mustafa Kemal Paann 9. Ordu Ktaat Mfettii sfatyla blgeye gnderilmesine karar verildiini ifade etti.35 6 Ocak 1919da ngilizlerle varlan mutabakat uyarnca dokuz kolordu ve yirmi tmenden oluan Osmanl kuvvetlerinin mfettilie balanmas kararlatrlmt. Birincisi stanbulda, ikincisi Konyada teekkl ettirilen
Jaeschke, age., s.102-103. Jaeschke, s.104. 35 Harbiye Nezreti iddialar yalanlad yazsnda u hususlara yer vermekteydi: 1. uralarn asker toplamas ile Osmanl Hkmeti arasnda bir iliki yoktur, 2. General Milneye verilen bilgi dnda devletin herhangi bir yerde tekilt yoktur, 3. Van ve Erzurumda asayi mkemmeldir. Trabzon ve Sivasta bir iki soygunculuktan baka bir olay meydana gelmemitir, 4. lkede Kafkasyaya hcum etmek iin asker toplanmamaktadr. Byle bir teekkl de yoktur. ATASE SH K.26/G.117/B.117-1, 2, 3, 4, 5.
33 34
52
mfettiliklerin ncs 30 Nisan tarihli tezkerede ngrld gibi Dou vilyetlerinde konulandrlan birliklerin sorumluluunu stlendi. 30 Nisanda yaynlanan irade-i seniyye ile Mirliva Mustafa Kemal Paa, 9. Ordu Ktaat Mfettiliine tayin edildi.36 Mfettilik talimat ise 7 Maysta yaynland.37 Harbiye Nezreti, ngilizlerle yeni przlere yol amamak ve mfettilikler arasnda uyumu salamak amacyla 29 Maysta sorumluluk blgelerini tespit ederek Meclisi-i Vkelda kabul edilmesini salad. Buna gre mfettiliklere bal birlikler ve sorumluluk blgeleri yle tarif edildi:
13. Kolordu mstakilen nezrete merbut olmak zre mtebaki sekiz kolordu 1, 2 ve 3. Ordu Mfettilii namyla mfettilie taksim olunmutur. mfettiin mahiyetinde bulunacak ktaat ve hudutlaryla Nezrete merbut kolordunun hududlar ber-vech-i atidir: 1. Ordu Ktaat Mfettilii: 25., 1. ve 14. Kolordulardan mrekkeptir. Mntkas btn Rumeli ve Anadoludan, skdar, zmit ve Bolu livalarn Hdevendigr Vilyetiyle Karesi ve anakkale Mutasarrfl ve zmir-Afyonkarahisar hattnn imaline zmir Vilyeti ksm havidir. 2. Ordu Ktaat Mfettilii: 12. ve 20. Kolordularla 17. Kolordudan mrekkeptir. Mntkas zmir Vilyeti, Mentee, Antalya, Silifke, Afyonkarahisar, Ktahya, Eskiehir, Nide, Kayseri Mstakil Mutasarrflklarn, Konya, Ankara, Kastamonu Vilyetlerini, zmir Vilyetinin zmir-Afyonkarahisar hatt hari cenubdaki ksmn ihtiva etmektedir. 3. Ordu Ktaat Mfettilii: 15. ve 3. Kolordulardan mrekkeptir. Mntkas Sivas, Trabzon, Erzurum, Van Vilyetleriyle Canik Mutasarrfln ihtiva eylemektedir.
Osmanl Genelkurmay bu ekilde bar tekiltn btnyle hayata geirmi oldu. Ayrca dou vilyetlerinin asayiinden sorumlu kolordularn etkinletirilmesi ve gerekli nlemleri zamannda alabilmelerinin yolu ald. Mustafa Kemal Paa, Rum ve Ermenilerin faaliyetlerini artrd ve zmirin igalinden sonra devlete kafa tutmaya baladklar bir zamanda gayet ar bir grev stlendi. Samsundaki mlk idare boluunu doldurmakla ie balayan Mustafa Kemal Paa, Refet Beyi geici olarak mutasarrfla atad.38 Fakat Refet Beyin iki grevi bir arada yrtmesinin zor olaca anlalnca bu greve eski
36 HTVD, Say 1, Eyll 1952, Belge 1; Atatrk ile lgili Ariv Belgeleri, Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn, Ankara, 1982, s.21-22. 37 Talimat 17 Mays 1919da Meclis-i Vkelda kabul edilerek Harbiye ve Dhiliye nezretlerine gnderildi. Mnir Sirel, 19 Mays ve Atatrk, Belgelerle Trk Tarih Dergisi, Say 2, Kasm 1967, s.7. 38 M. akir lktar, Atatrk Samsun ve Havzada, Trk Kltr, Say V/49, Kasm 1966, s.32; Mehmet zdemir, Refet Bele, Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Ankara, 1992, s.25.
53
Dhiliye Mstear Hamit Beyin atanmasn temin etti.39 19 Maysta ilgili makamlardan bu tarihe kadar ne gibi nlemlerin alndn sordu.40 Karabekir Paa 24 Maysta asayi ve uralara ilikin sorulara aklk getirerek asayiin temininde bir sorun yaanmadn ve mtarekeye aykr olarak asker celp edilmediini bildirdi.41 Mustafa Kemal Paa grmelerinin sonucunda elde ettii bilgileri 21 Maysta hkmetle paylat. Rapora gre; Samsun ve civarndaki Rum ve Ermeni etelerinin byk ksm siyas nitelik kazanmtr. Pontus devleti kurmaya ynelik faaliyetler Samsun Metropoliti Germanos tarafndan ynlendirilmektedir. Rum cemiyetleri muhacir sevk ve isknna arlk vermektedirler. Mevcut asker kuvvetler yetersiz olduundan Rum etelerinin tecavzleri durdurulamamaktadr. Rumlar hkmet otoritesini tanmazken Trkler korku ierisinde geleceklerinden endie etmektedir.42 Rapor Samsunda asayisizliin ngiliz Yksek Komiserliinin iddia ettiinin aksine Rumlarn faaliyetlerinden kaynaklandn ortaya koymaktayd. Rapordan gn sonra (24 Maysta) stanbula iki telgraf gnderen Mustafa Kemal Paa, hem 15. Kolordunun hem de ordunun genel mevcudunun drlmek istenmesine ynelik ngiliz taleplerine tepki gstererek bunun asayi zerinde olumsuz etkiler yaratacana dikkat ekti. Ayrca Samsun ve Amasya sancaklarnda dzenin salanmas iin birka bin erin silah altna alnarak bir ksmnn jandarmaya ayrlmasn teklif etti.43 Mustafa Kemal Paa 5 Haziranda gnderdii bir baka raporunda ise Sivas Vilyetinin Amasya ve Tokat Sancaklarnda Rumlarn siyas tekiltlar meydana getirdiini, bunlarn d mdahaleye zemin hazrladklarn, tilf subaylarnn gayrmslimlerle yakn ilikiler kurarak hkmetin nfuzunu zayflattklarn ve durumun her geen gn ktletiini ifade etmekteydi.44
39 Hamit Bey, Defter-i Hatrat, s.121; Dursun Ali Akbulut, Hamid Beyin Canik Mutasarrflnda Karlat Sorunlar, 19 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu, Samsun, 1994, s.3; BOA DH.KMS 52-2/83. 40 HTVD, Say 4, Haziran 1953, Belge 62. 41 HTVD, Say 4, Haziran 1953, Belge 67. 42 Mustafa Kemalin Samsundan Gnderdii ki Mhim Rapor, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say13, Ekim 1968, s.5-7. 43 80. Yl Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara, 1999, s.118. 44 Raporda 15. Kolordu blgesi hakknda u tespitler yer alyordu: Trabzon Vilyetine gelince slmlardan birka ete var ise de soygunculuk maksadna istinat ediyor. Tehcir ilerinden dolay hali firarda olan Topal Osman Aann etesi mhim olup Giresun ve ark civarnda mhim bir hdise grlmemitir. slmlar arasnda birbirini katl mnferit bz vukuat gibi srf adliyeye ait vekayi-i diye ksa da bunlarda ne ekavet ne de siyas mahiyet yoktur. Rumlarn vilyetteki tekilt da aynen Canik ve Amasya tekilt gibi siyasdir. Vukuatlar ve etelerin faaliyeti azdr. O da Trabzon Vilyet halknn uyanklndandr. Yalnz Krolu Efdalidis namndaki otuz kiilik Rum etesi Gmhane Zanta taraflarnda pek mezbuhane vukuat yapyor. imdiye kadar az vakitte onbe slm katletmitir, maksat asayii muhtel gstermektir; takibat
54
Trabzon Vilyetinin Asayi Durumu

15. Kolordu blgesinin kuzeyinde yer alan Trabzon stratejik konumu nedeniyle Samsundan sonra Pontus faaliyetlerinin odanda yer alan bir vilyetti. Patrikhane, metropolitler ve Rum cemiyetleri Pontus Devleti kurmak iin Rum unsurunu etelere katlmaya ve asayii ihlle tevik ediyorlard.45 Coraf yaknlndan dolay Trabzona ynelik faaliyetler Batumda planlanmaktayd. Rum eteleri Batumda eitildi ve ihtiyalar Yunan hkmetince karland.46 Ayrca Batumdaki Osmanl depolar yamalanarak etelere silah datld.47 Blgedeki tilf temsilcileri raporlarnda Trkleri saldrgan, Rumlar ise mazlum gstererek Pontus hareketine destek veriyorlard. Fener Patrikhanesi ise kampanyann merkezinde yer alyordu. Dhiliye Nazr Adna Mstear Kefi Bey tarafndan 9 Temmuz 1919da Trabzon Vilyetine gnderilen bir telgrafta Fener Patrikhanesinin ahalinin oktan beri hkmet memurini tarafndan teslih edilmekte olduu ve zmirin igali tahakkuk eder etmez slm ahali beyninde mthi bir galeyn- efkr hkmferma olarak Hristiyanlar mahvedeceklerini.. iddia ettiini belirterek durumun aratrlarak sonucun en ksa srede bildirilmesini istiyordu.48 tilf temsilcileri, patrikhane ve metropolitler Rum etelerinin faaliyetlerini Trklere kar Rumlarn kendilerini korumas eklinde gstermeye alt. Bylelikle Osmanl Hkmeti, Avrupa kamuoyunda zalim bir ynetim olarak tantlmakta ve adm adm tilf mdahalesine zemin hazrlanmaktayd.49 Batumda kurulan ve Trabzondaki Rumlarla ibirlii iindeki Pontus Cemiyetinin almalar da yakndan izlendi. Cemiyetin kard gazetenin blgeye sokulmas yasakland. Metropolit Hrisantosun Kafkasyadaki almalar yakndan izlendi. nk metropolitin almalar Yunanistann, Osmanl Devleti aleyhine Grcistan ile bir dostluk ve ittifak anlamas yapma
yaplmaktadr. Erzurum vilyetine gelince; slm etesi varsa da siyas bir maksat takip edilmeyp ahlkszlk ve aln tevlid ettii ekaveti diyedir. Erzincan livas da ayn derecededir. Van vilyetine gelince; vukuat diye ve ayan dikkattir. Ermenistan ve Grcistan ile hemhudut olan ibu vilyetin (Van, Erzurum, Trabzon) arknda ve Kafkas tarafnda Ermenilerin faaliyet ve istihzarat vardr. HTVD, Say 4, Haziran 1953, Belge 64; ayrca bkz. Atatrk ile lgili Ariv Belgeleri, s.35-36. 45 BOA DH.KMS 49-2/42; 46 Bu hususla ilgili olarak Karabekir Paa Yunan Salib-i Ahmer (Kzlha) tekiltnn Batumda ve Trabzonda ok aktif olarak altn, Rum etelerine her frsatta silah, iae ve dier malzemeleri getirdiini ve hatta kendilerine ait gemilerle bu eteleri Karadenizin muhtelif yerlerine karmaya altn, Harbiye Nezretine gnderdii telgrafta aka belirtmekteydi. BOA DH.KMS 55-2/7. 47 ATASE SH K.5/G.175/B.175-1. 48 Mesut apa, Veysel Usta, Milli Mcadelede Trabzon Vilayetiyle Yazmalar, Trabzon Valilii Yaynlar, Trabzon, 1995, s.4. 49 BOA DH.KMS 51-2/19.
55
plannn bir paras olarak grlmekteydi. Zira Rum-Ermeni ibirliinin Trabzon yznden ihtilafl hle gelmesi zerine, hem Yunan Hkmeti, hem de Rum cemiyetleri kendi karlar asndan Grcistan ile ibirliini gndeme getirdiler. Rum-Grc ibirliinin olmamas iin grnrde hibir engel yoktu.50 tilf mdahalesini amalayan Yunan-Rum ittifak 9 Mart 1919da Samsunun igaliyle faaliyetlerinde nemli bir stnlk salad.51 nk Trkleri karalama kampanyas ve ete faaliyetleri devam ettirilirse Samsundaki harektn bir benzerinin Trabzona yaplmamas iin bir neden yoktu.52 zmirin igaliyle iyice cesaretlenen Pontus eteleri Trabzon ve Sivasa arlk vererek aktan aa ihtill karmak iin faaliyetlerini artrdlar.53 Rum tekiltlarnn gmen kisvesi altnda komitac ve eteleri Trabzona sevki tepkiye neden oluyordu. nk blge savan dourduu sorunlar henz atlatabilmi deildi.54 Byle bir ortamda Rum muhacirlerin getirilmesi iae, barnma ve salk alanlarndaki sorunlar artrmaktan baka bir ie yaramayacakt.55 Buna ramen ngilizler, muhacirlerin isknnda srar ediyorlard. ngiliz Yksek Komiserlii eitli tarihlerde oluturduu heyetler eliyle almalar denetledi.56 ncelemelerin amac Rum gmenlerinin saysn artrmak ve buna engel olmak isteyen yerel ynetim zerinde bask kurmakt.57
50 ATASE SH K.100/G.19/B.19-1; 18 Aralk 1919da, ngiliz ve Yunanllarn desteiyle Batumda Sarraf Yuvanidis Efendinin bakanlnda Pontus-Rum Hkmetinin kurulduu iln edildi. Ayn gn Harbiye Nezreti, Sadarete gnderdii tezkerede; Yunan Hkmetinin Amerika ve Gney Rusya Rumlarn Dou Karadeniz ile Bat Anadoluya yerletirmek niyetinde olduunu belirterek, gerekli nlemlerin alnmasn istedi. Meclis-i Vkelda tezkere tartmaya alarak Rumlarn iaeleri iin lkenin ekonomik durumunun uygun olmadna ve gelenlerin asayi asndan byk sakncalar douracana kanaat getirilerek, gmenlerin yetkili makamlarca geldikleri yerlere iade edilmelerine ve bu hususta tilf komiserlikleri nezdinde Hariciye Nezreti tarafndan lazm gelen giriimlerde bulunulmasna karar verildi. Bylelikle hkmet bu kararla Mart 1919dan beri kstlamaya alt Rum gn tamamen yasaklad. 51 Mesut apa, Pontus Meselesi Trabzonda ve Giresunda Milli Mcadele, 1. Bask, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1993, s.52. 52 stanbuldaki Fransz gal Kuvvetleri Komutanl, Samsunun igalinden hemen sonra Trabzondaki temsilcisinin raporuna istinaden Osmanl Hkmetine bir nota vererek yerel makamlarn Rumlarn katli iin Trk ahaliyi silahlandrdklarn iddia etti. Samsun Mutasarrfl ve Trabzon Valilii 5 Nisanda Rumlar hakknda katliam icras iin imdiye kadar hibir taraftan slm ahali arasnda bir kkrtma olmad gibi, byle bir tasavvur ve temayl de mevcut deildir cevabyla iddialar reddettiler. BOA DH.KMS 50-1/79. 53 BOA DH.KMS 54-2/74; BOA DH.EUM.AY 9/11. 54 ATASE SH K.10/G.14/B.14-1, 2; apa, Usta, age., s.10. 55 ATASE SH K.100/G.19/B.19-1. 56 ngiliz Yksek Komiserlii, Osmanl Hkmetine verdii bir notada, ngiliz Hkmetinin Hristiyan Osmanl tebaasnn sava srasnda tehcir ve ldrlmelerinden doan sorumluluun uluslararas bir sorun olarak grdn, Rum ve Ermeni muhacirlerin eski yerlerine iade edilmesinin salanmay da komiserliin grevleri arasnda zikretmekteydi. BOA BEO 346480. 57 ngiliz Yksek Komiserliinin emriyle, ngiliz ordusuna mensup Binba Smith ile Deniz Yzbas Slayttan oluan bir ngiliz heyeti 6 Temmuz 1919da muhacir ve mlteci durumunu incelemek amacyla Sinopta incelemeler yapt. Binba Smith, burada asker ve mlk amirlerle
56
Vilyetin sorunlaryla ilgilenen tekiltlardan biri olan Trabzon Muhafaza- Hukuk- Milliye Cemiyeti, hkmete sunulmak zere kaleme alnan 19 Nisan 1919 tarihli raporda; asayiin temininin mevcut jandarma tekiltyla mmkn olmadn, bu tekiltn yirmi yan bile doldurmayan genlerden oluturulduunu, bunlar askerlii zoraki bir hizmet grdkleri iin gerek etelerin takibinde ve gerekse dier olaylarn nlenmesinde baarl olamadklarn iddia etti. Cemiyete gre asayiin muhafazas iin Maal Muvazzaf Muhafz Tekilt vcuda getirilmeli ve yeterli maa verilerek ahaliden bu ie uygun ahslarn muhafz olmas salanmalyd.58 Trk makamlar mlk nlemler kapsamnda Rum gne nce snrlama, daha sonra yasaklama getirdi.59 Bylelikle etelerin insan kaynann kurutulmas hedefleniyordu. Meclis-i Vkel, Harbiye Nezretinin gnderdii tezkere erevesinde, hangi sebeple olursa olsun Gney Rusyadan g eden Rumlarn lkeye kabul edilmemelerine ve tilf Devletleri yksek komiserliklerinin bundan haberdar edilmesine karar verdi.60 Meclis-i Vkelnn karar Trabzon Vilyetine gnderilen 18 Haziran tarihli telgrafta yle ifade edilmekteydi:
Rusya tarafndan gelip Trabzon ile alakas olmayan ve Yunan tbiliine haiz bulunan ve bir maksat- siyasiye msteniden hicret ettirildikleri anlalan ehsn suret-i kfiyede kabul edilmeyecei, Trabzonlu Rumlara gelince bunlarn avdetlerine mukaddema msamaha olunmusa da mesken ve iae buhran dolaysyla hl-i hazrda bunlarn dahi avdetleri tecviz olunamayaca ve hkmetin bu babdaki nokta- nazarna mzaheret olunarak Trabzondaki mmessillere talimat ilnyla, dvel-i itilfiye mmessillerine ir klnmtr. Hkmetin emri lazime-i kati bulunduu cihetle oradaki mmessillerin beyntna baklmayarak ve emr-i hkmete itaatleri lbed bulunan kaymakamlklara da evmir-i katiye verilerek vesit-i mmkne ile Rumlarn Trabzona kmamalarnn temini ehemmiyetle matlubdur.61
Mlk nlemler asker nlemlerle desteklenmedii srece arzulanan sonucun alnmas mmkn deildi. 15. Kolordu Komutanl Mays ay banda snrlarn
yapt grmede Rusyadan gelmekte olan Rum muhacirlerin Trabzon bata olmak zere btn Karadeniz blgesinde iskn ettirilmesinin ngiliz Hkmetinin bir politikas olduunu ima etmitir. 20.Kolordu Kumandan Ali Fuat Paa heyetin bu ama dnda Boleviklerin Batum ve civarn tazyik etmeleri zerine bu durumun Karadeniz sahillerine tesirini renmek ve Mdafaa-i Hukuk- Milliye tekiltlaryla ahali elinde silah bulunup bulunmadn nlemek istediklerini yazmaktadr. Ali Fuat Paa, heyetin 15 gn sonra tekrar Trabzondan Sinopa kadar btn Karadeniz kylarn inceleyeceklerini belirtmekteydi. ATASE SH K.47/G.18/B.118-1, 2, 3. 58 BOA DH. .UM E-51/74. 59 BOA DH.FR 91/150. 60 BOA BEO 345705. 61 BOA DH.FR 100/142; 1 Eyll 1919da Harbiye Nazr Sleyman efik Paa, Dhiliye Nezretine gnderdii yazda; Kafkasya ve Elviye-i Selseden g ettirilerek Dou Karadeniz bata olmak zere zmir ve stanbula yerletirilmesi planlanan Rumlarn kesinlikle kabul edilmemelerini istedi. BOA DH.KMS 54-3/33.
57
gvenliini tehlikeye atmadan Pontus hareketinin Trabzona sirayet etmesini nlemek ve Erzurumun iae skntsn hafifletmek iin 3. Kafkas Tmenini Trabzona nakletme karar ald. Karabekir Paa, 7 Maysta Harbiye Nezretine gnderdii yazda; bir alayn Hopa-Arhavi, dier bir alayn Trabzon-Gmhane mntkasnda ve tmen kararghnn Trabzonda bulunmasna karar verdiini, dolaysyla Trabzonda bulunan 3. Kolorduya ait birliklerin ise Samsuna hareket ettirildiini bildirdi.62 Bu dzenlemeyle Trabzon emniyet altna alnrken, Samsuna kaydrlan birliklerle Pontus hareketine kar etkili bir mcadelenin yrtlmesinin kaps araland. Ayrca bu kararla ngiliz igalinin kolordu blgesine sirayet etmesi nlenmi oluyordu. 3. Tmenin konulandrlmas ve jandarma tekiltnn kuvvetlendirilmesiyle asayite fevkalade bir iyileme gzlendi. Harbiye Nezreti tarafndan Sadarete gnderilen bir raporda vilyette bir iki soygunculuun dnda herhangi bir olayn yaanmad ve siyas nitelikli hareketlerin grlmedii belirtilerek Trabzondaki asayiin gayet iyi olduu vurgulanyordu.63
Erzurum Vilyetinin Asayi Durumu

Erzurumun durumu Trabzondan ok daha iyiydi. Denilebilir ki lkenin asayi asndan iyi durumda olan vilyetlerin banda Erzurum geliyordu. Bunun iki nemli sebebi vard. Birincisi asayiin bozulmasnda etkili olabilecek miktarda Hristiyan unsurun olmay, ikincisi ise etkili asker ve mlk nlemlerin alnmasyd. Bunlarn dnda Mdafaa- Hukuk tekiltlarnn varl ile bunlarn mlk ve asker makamlarla uyumlu almalarnn asayiin salanmasnda cidd katklar olmaktayd.64 Erzurum Vilyeti ierisinde Erzincan Sanca hassas bir noktadayd. Sancaa bal olan Tercan (Mamahatun), Erzurumu Erzincana balayan yolun gvenlii asndan stratejik bir mevkiye sahipti. Yolun ak tutulabilmesi Tercann gvenliiyle dorudan ilgiliydi. Ayrca Tunceliye yerlemi olan ekya etelerine engel olabilmek iin Tercanda hatr saylr bir birliin bulundurulmasna ihtiya
ATASE SH K.40/G.66/B.66-1. ATASE SH K.26/G.117/B.117-3. 64 Erzurumun asayiinin mkemmel derecesinde olduu Rawlinson bata olmak zere vilyete gelen btn yabanc subay ve temsilcilerce kabul ve takdir edildii gibi, mlk idarenin saysz defalar Dhiliye Nezretine gnderdii yazlarda ve raporlarda grmek mmkndr. Bu yazlardan biri de 16 Austos 1919 tarihlidir. Vali Vekili Hurid Efendi tarafndan gnderilen telgrafta; vilyet dhilinde asayii bozucu bir olay olmadn, mtareke hkmlerine aykr bir duruma meydan verilmediini ve ilgililere gereken tavsiyelerde bulunulduunu yazyordu. Telgrafta en dikkat eken husus Vali Vekilinin ngiliz Yksek Komiserliinin Trklerin Ermenileri katlettii ynndeki iddialarn yalanlamas ve gerekte aksinin meydana geldiini ne srmesiydi. Hurid Efendi, Ermenilerin blge ahalisine yaptklar mezalimi gizlemek ve sorumluluu Osmanl Devletine ykmak iin bu tr yalan propagandalar rettiklerini belirtmekteydi. Bu da ngilizlerin Ermenilerle Vanda ve Erzurumda ayn oyunu oynadklarn ve birlikte hareket ettiklerini ortaya koymaktayd. BOA DH.KMS 53-2/86.
62 63
58
vard. Bu amala Karabekir Paa, bir svari alayn blgede konulandrd. Kolordunun geri blgelerine yapt denetlemelerde birlie tatbikatlar yaptrmay da ihmal etmedi.65 Erzincann gney kesimlerinde gvenlii salamak ve istenmeyen bir olaya meydan vermemek iin Elaz Valilii de almalar yrtmekteydi.66 Dersim ekyasnn yol at huzursuzluk 1919 yl boyunca hem Kolorduyu hem de Harbiye Nezretini megul etti. Huzursuzluun zamanla genilemesinden ve siyasilemesinden cidd ekilde endie duyulmaktayd. Zira ekyann Kemah, Erzincan, Refahiye, Ein (Kemaliye) ve Kuruay kazalarnda yapt eylemlere kar nlemlerin yetersizlii zerine Elaz Valisi Ali Galip Bey, 15. Kolordunun baarsz olduunu iddia ederek 3. Kolordunun Elaza nakledilmesini istedi.67 Harbiye Nezreti, Ali Galip Beyin kolorduyu thmet altnda brakan telgraf karsnda her iki kolordunun stlendikleri grevleri laykyla yerine getirdiini, 13. Kolordunun durumunun ngilizlerle tartld bir ortamda 3. Kolordunun Elaza naklinin mmkn olmadn bildirdi.68 Ali Galip Beyin teklifinin Nezrete reddedilmesine karn, Erzincan Sancanda ekyalk olaylar her geen gn artyordu. Erzincan Mutasarrflndan Dhiliye Nezretine gnderilen 28 Austos tarihli telgrafta; gerek jandarmann yetersizliinden, gerekse nizam birliklerin sevki zor olduundan 50 ile 70 kiilik gruplar halindeki etelerin Kemah, Erzincan ve Karaay kazalarna bal kylere saldrdklar, ahalinin eya, erzak ve hayvanlarn gasp ettiklerini belirtiyordu. etelerin yakalanmas iin sevk edilen seyyar jandarma birlikleri coraf artlarn elverisizlii ile morallerinin yeterince yksek olmamas nedeniyle istenilen baary elde edemiyorlard. Mutasarrflk tarafndan jandarmann takviyesi iin bir takm giriimlerde bulunulmasna karn madd imknszlklar yznden yeterince gnll bulunamamaktayd. Dhiliye Nezreti, btn bu sebeplerden tr nizam birliklerden yararlanmay zorunlu grerek Tercandaki svari alaynn Kemaha naklini Harbiye Nezretinden talep etti.69 Harbiye Nezreti, 3.Kolordunun nakline scak bakmazken 2 Eyll 1919da 15.Kolordu Komutanlna gnderdii yazda; ekyalarn tecavzlerini Kemah, Erzincan ve Kuruaya kadar genileterek kylere musallat olduunu ve bu
Kazm Karabekir, stikll Harbimiz I, stanbul, 1993, s.149. Blgenin gvenliiyle ilgilenen sadece 15. Kolordu Komutanl deildi. Elaz Valilii ile 13. Kolordu Komutanl da Tunceli blgesindeki ekyann gneye inmemesi iin Arabgir, emikezek ve Eine birer tabur piyade askeri ile bir miktar svari yerletirdi. Buradaki birlikler eitli defalar mlk amirlerce denetlenerek ihtiyalar giderildi. BOA DH. .UM E-50/31. 67 HTVD, Say 10, Aralk 1954, Belge 237. 68 HTVD, Say 10, Aralk 1954, Belge 238- 239. 69 HTVD, Say 9, Eyll 1954, Belge 207.
65 66
59
nedenle eteleri ortadan kaldrlmas iin Tercandaki svari alaynn Kemaha nakledilmesinin dnldn belirterek Karabekir Paann grn sordu.70 Tuncelideki etelerin 1919 ylnn son aylarnda bile aktif olduu blgeye gnderilen Tahkik Heyetleri ve mlk makamlarn telgraflaryla tespit eden Dhiliye Nezreti, 11 Aralkta Harbiye Nezretinden etelerin ortadan kaldrlmas iin asker makamlarn mlk idareye yardmc olmas iin talimat vermesini istedi.71 Harbiye Nezreti, bu konuda her trl yardma hazr olduu iin 13. ve 15. Kolordulara gnderdii yazda, mlk makamlarla temas kurmalarn ve gerekli nlemleri ortaklaa almalar emrini verdi.72 1919 ylnn son gnlerinde Bayburtun Hart (Aydntepe) nahiyesinde patlak veren eyh Eref Olay, Kolorduyu cidd ekilde endielendirmitir. eyh Erefin din kimlii ve Bayburtun Erzuruma yaknl olay nemli hle getirdi. nk isyana verilecek bir halk destei kolorduyu madden ve manen yprataca gibi, Erzurumun ve blgenin gvenliini tehlikeye drebilirdi. Bayburt kaymakamnn 6 Austos 1919da eyh Erefi sulamasyla balayan gelimeler 9 Aralk 1919da isyana dnmtr. eyh Erefi Bayburta getirmekle grevlendirilen 50 kiilik mfreze 9 Aralkta, 9/10 Aralk gecesi ise Gzel Sflaya gnderilen 60 kiilik mfreze mritlerin basknyla esir edildi ve btn makineli tfek ve silahlarna el konulmutur. Karabekir Paa, hadiseyi stanbul-Sivas ekimesinin sonucunda stanbul tarafndan ortaya karlm gerici bir hareket olarak yorumlar. Bu nedenle dier yerlere sramadan ve baka gerici hareketlere meydan vermeden iddetli ekilde ezilmeliydi. 9. ve 3. Tmenlerden tahsis edilen topu ve piyade kuvvetleri derhal Harta sevk edilmitir. Kuvvetlerin bykl dikkate alndnda harektn 1015 gn srecei ve gericilere kar kolordunun g gsterisinde bulunaca anlalmaktadr.73 Kolordu tarafnda bu hazrlklar srrken eyh Eref ise Bayburt ahalisine hitaben eski Hart Nahiye Mdr smail Hakk Efendi araclyla bir mektup gndererek halk yanna ekmeye alyordu. 20 Ekimde eyh Erefi ikyet eden smail Hakk Efendi imdi onun mektubunu getirmesi tereddtlere neden oldu. Karabekir Paa gerekler ortaya kncaya kadar smail Hakk Efendinin tutuklanmasna karar vermitir.74 Harekta memur edilen kuvvetler 12/13 Aralk gecesi Bayburta vararak gerekli tahkikata balanmtr.75
HTVD, Say 9, Eyll 1954, Belge 208. HTVD, Say 11, Mart 1955, Belge 257. 72 HTVD, Say 11, Mart 1955, Belge 258. 73 Karabekir, age., s.409-410. 74 ATASE SH K.201/G.133/B.133-1, 2. 75 ATASE SH K.201/G.137/B.137-1.
70 71
60
3. Tmen Komutan Miralay Rt, 9. Tmen Komutan Yarbay Halit, Nakliye Taburu Komutan Yarbay Niyazi, stinaf Mahkemesi Savcs ve Erzurum kads Hurit Efendiden oluan bir heyet 13 Aralkta olayla ilgili tahkikata balam; heyet eyhin Bayburt jandarma temeni Salih Efendinin hakaretlerine tepki olarak bu ie kalktn, olayn siyas bir ynnn bulunmadn ve Srmene erafndan Kadoullar ile smailoullarndan 200 kiilik bir kuvvetin eyhe destek verdiini tespit etmitir.76 Karabekir Paa 19 Aralkta Harbiye Nezretine gnderdii raporda ise eyh olayn kendisi asndan ktletiini grdn, hayatn kurtarmak dncesiyle etrafa haberler gnderdiini ve ahaliyi isyana tevik ettiini ne srmekteydi.77 eyh Eref, esir ald erlerden yaklak 40 kiiyi din telkinlerde bulunduktan sonra serbest brakm, fakat subaylar alkoymaya devam etmitir. Karabekir Paa, heyetten eyhin ve yandalarnn teslimine gayret etmesini isterken, teslim olacaklarn Divan-i rfiyede yarglanmalar iin Harbiye Nezretine bavurdu. Meclis-i Vkela, teklife onay verirken tazminatn Hart ahalisinden tahsilini kanunlara aykr bularak reddetmitir.78 24 Aralkta 28 ve 29. Alaylar Halit Beyin komutasnda Hart ky sarlarak harekt balatld. eyhin teslim olmay reddetmesi zerine topu atyla balayan harekt gece yarsna kadar devam etti. Topu atei sonucunda eyh, iki kz, iki olu ve mritlerinden be kii lnce kydeki direni krld. Sa kalan mritler hkmetin af ve merhametine sndlar. Esir subaylar tamamen serbest brakld. Harektn sonucunda 3 subay, 43 er yaral ve 18 er ehit olmutur.79 9 Ocak 1920de eyh Erefin mritlerinden Srmeneli Ali Rza ile Polat Srmene hkmetine teslim oldular. Yakalanan dier 65 mrit nceden verilen sz zerine ellerindeki silah ve cephaneyi teslim ettikten sonra yarglanmak zere Harttan Erzuruma sevk edildi. Ali Rzann yakalanmasyla tam bir ay boyunca kolorduyu megul eden eyh Eref olay sona ermi oldu.80
Van Vilyetinin Asayi Durumu

Irakla dorudan snr olmas, dou-gney ynnde ngiliz- Ermeni tahriklerine ak olmas Van Vilyetini, 15. Kolordunun sorumluluk blgesi
ATASE SH K.201/G.146/B.146-1, 2. ATASE SH K.201/G.238/B.238-1; Karabekir Paa raporda eyhin siyas bir ama takip etmediini belirtirken, yllar sonra kaleme ald hatrasnda ise hareketin siyas maksatl olduunda srar etmekteydi. 78 ATASE SH K.204/G.125/B.125-1. 79 Karabekir, age., s.421-423. 80 ATASE SH K.203/G.7/B.7-1; ATASE SH K.203/G.55/B.55-1.
76 77
61
ierisinde en hassas vilyet hline getirmiti. ngilizlerin airetlere ynelik faaliyetleri ve Ermenilerle yaanan sorunlar asayii olumsuz etkiliyordu.81 Vilyetin asayiini temin noktasnda 11. Kafkas Tmeninin konulandrlmas ve kuvvetlendirilmesinin nemi bykt. Ama ikinci kn temini o kadar kolay gzkmyordu. nk vilyetin nfusu, Rus ve Ermeni mezaliminden dolay bir hayli azalmt. 19 Ocak 1919da Dhiliye Nezretine gnderilen yazda; Vilyetin Jandarmay takviye edecek gc bulunmad ve ilkbaharn gelmesiyle asayiin zorlaaca belirtilerek 9.Ordudan jandarmaya takviye istendii, fakat olumlu cevap alnamad belirtiliyordu.82 Dhiliye Nezreti de Harbiye Nezretine bavurarak 29 Ocakta 9. Ordudan 400 erin jandarmaya devrini, 9 ubatta ise 11. Kafkas Tmeninin btn mevcuduyla jandarmaya ilhak edilmesini talep etti.83 Harbiye Nezreti, tmenin asl grevlerini yerine getiremeyeceini ne srerek ilhak nerisini reddetti.84 Buna karn 13 ubat 1919da 9.Ordu Komutanlna; dou vilyetlerinde asayisizlie meydan verilmemesi, Ermenilerin gz diktii Van Vilyetinde bu hususa ok dikkat edilmesini emretti. Dou vilyetlerinde kadroya vefa edecek jandarma bulmak mmkn deildir. Bundan dolay ordu icabnda jandarma gibi vazife grmek mecburiyetindedir. Kta komutanlar ve Vanda bulunan 11. Kafkas Tmen Komutan her vakit vilyetle temasta bulunarak, asayisizlii nlemelidir demek suretiyle 11. Kafkas Tmeninin nceden olduu gibi jandarmaya yardmc olmasn emretti.85 11. Tmenin stlendii grevleri laykyla yapabilmesi iin er saysnn artrlmasna ihtiya vard. 23 Martta Van Vilyetinden asker celbi iin gerekli yardm ve kolayln salanmas istendi.86 Van Vilyeti gemite yaanan skntlar gereke gstererek buna imkn bulunmadn bildirdi.87 Bunun zerine Harbiye Nezreti 10 Nisan 1919da 15.Kolordu Komutanlna Van Vilyetinden asker celp edilemeyeceini, 11.Tmenin ykn hafifletmek iin bir tmenin vilyete yaklatrlmasn, bu tmenin naklinden doacak boluun ise dier blgelerden asker celp edilerek kapatlmasnn uygun olacan bildirdi.88 15. Kolordu Komutan Karabekir Paa, 3. Tmenin Trabzona kaydrlmasndan sonra, Ermenistan cephesinin iki tmen ile Beyaztta bulunan
BOA DH. .UM 20-18/12-86. ATASE SH K.32/G.43/B.43-4. 83 ATASE SH/K.32/G.43/B.43-3. 84 ATASE SH/K.32/G.43/B.43-1, 2. 85 Trk stikll Harbi I, s.249. 86 ATASE SH K.185/G.114/B.114-1. 87 ATASE SH K.77/G.1777/B.1777-1. 88 ATASE SH K.185/G.246/B.246-1.
81 82
62
11. Tmene ait birliklerle korunaca fikrindeydi ve bu nedenle yeni bir nakle kar kt.89 Mtarekeyle birlikte Ermeni muhacirlerin eski yurtlarna dnmeleri ynnde Osmanl Hkmetinin ald kararlar ve salad kolaylklar, dier dou vilyetlerinde olduu gibi Tanak Ermenilerinden sknt ekmi olan Van ahalisi tarafndan scak karlanmyordu. nk halk, iskn yeni katliamlarn habercisi olarak grmekteydi.90 Tanak etelerinin Kars ve Ardahandan sonra, Van da Byk Ermenistann paras yapacaklar ynndeki propagandalar bu dnceyi hakl karyordu. Vali Haydar Bey, 5 Haziran 1919da Dhiliye Nezretine gnderdii yazda; ki ngiliz subaynn Mak Serdar ile bir araya gelerek Vana muhacir getirmek iin Ermenistan ile Beyazt arasnda bir koridor amaya altklarn belirtti.91 ngilizler ilerleyen aylarda benzer bir almay Nahvan-Beyazt yolu iin yapacaklard.92 ngiliz propagandalarnda sk sk Vann Paris Konferans kararyla Ermenistana verildii ve 11. Tmenin Vandan ayrlaca iddia ediliyordu.93 Ama halkta devletin kendilerini korumad/koruyamad hissini uyandrarak devlet ile halk arasna ikilik sokmakt. Bir baka ama ise Trk-Ermeni atmas
89 Karabekir, age., s.68; Karabekir Paa 30 Temmuzda Van Vilyetine gnderdii yazda kararn ve gerekesini yle aklyordu: Ermenilerin Oltudan Beyazt hududuna kadar olan havalideki harekt ve icraat- muameleleri elan devam ediyor. ngilizler Ermenileri ve havalideki Krtleri teslih ve aleyhimize tevikden bir an hali kalmyorlar. Binaenaleyh bu taraflardaki vaziyetin nezaket ve ehemmiyeti gittike artyor. Bu ahval karsnda zaten azl malum olan 11. Frkadan bir ksm kuvvetin Beyazt havalisinden alnarak Bakale mntkasnn takviyesine tahsis ve u srada mmkn olamayaca ve aksi halde zuhur edecek tehlikelerin tevelld edecei netayic-i vehime zt- alilerince de takdir buyrulur. Esasen ngilizlerin telkinat ve ifalatna kaplan Seyit Taha, Simko ve bunlar gibilerin tebdil-i fikirleri ve hkmete teyid-i sadakatleri iin tamamen icraata balayamadklar sralarda yedlerinde ve aralarnda yaplacak teebbsat ve tesirat siyasiye daha ne kadar messir olaca zt- alilerince de malumdur. Ahvalin daha ziyade inkiafna intizaren mezkr frka vaziyet-i hazrasn imdilik muhafazaya mecburdur. Mamafih Van havalisinde topu bulundurmak iin Beyaztde bulunan bir kudretli bataryann Vana sevki ile 34. Alayn takviyesini frka kumandanlna yazdm. Bundan baka Ernisde dahi bir topu kuvveti bulundurulmas temin edilecektir ki bu tedbirle arzu- alileri dairesinde tertibat ittihaz edilmi olacaktr. Hakkri ve havalisinde yeni ve tehlikeli bir gailenin hdsuna mani olacak suretde ittihaz- teebbsat ve tedabir ve iknalarn devam halinde imdiye kadar esar ve fevaidi grlen en nafi semeratn bademeda inkiaf eyleyeceine emniyetim ber-kemaldir. ATASE SH K.345/G.182/B.182-1, 2. 90 Osmanl Belgelerinde Ermeniler, s.184; BOA DH. .UM, 11-4/6-92. 91 BOA DH.KMS 53-1-39. 92 Dhiliye Nezreti, Ermenilerin ngiliz subaylar komutasnda hareket ettiklerinin tespit edilmesinden sonra, Hariciye Nezreti nezdinde giriimde bulunarak tilf Devletleri temsilcilerinin bu hususta uyarlmasn ve Trklere kar yaplan saldrlarn durdurulmasn istedi. BOA DH.KMS 53-1/56. 93 ngilizler bu propagandalarn planlaycs ve hatta uygulayc olduklarn saklama gerei bile duymuyorlard. Beyazt Mutasarrfn ziyaret eden bir ngiliz subay Beyazt ve Vann Konferans kararyla Ermenilere verildiini ve yaknda kendilerine de duyurulacan ifade ettikten sonra Ermeni muhacirlerin Ermeni askerlerinin refakatinde Vana geleceklerini iddia etti. BOA DH.KMS 53-1/39.
63
karmakt. Bunun olmas hlinde Mtarekenin 24. Maddesi uygulanabilirdi.94 Haydar Bey, muhtemel bir Ermeni saldrsna kar milis tekilt kurmaya ve gnll kaydna baladktan sonra95, 4 Haziran 1919da Dhiliye Nezretine gnderdii telgrafta; alnan nlemler sayesinde asayiin bozulmasna frsat verilmediini, fakat her ihtimale kar skynetim iln etme yetkisinin verilmesini istedi.96 ngiliz ve Ermeni propagandalarna kar Vanllar, 21 Maysta Sadarete gnderdikleri telgrafla; Osmanl Devletinden ayrlmamak iin ellerinden gelen her trl abay sarf edeceklerini bildirdiler. 4 Temmuzda da bir miting dzenleyerek blgeyi ve vilyeti son nefer kalana kadar savunacaklarn iln ettiler. Karar, Mft Ziya, Mdafaa- Hukuk ubesi Reisi Tevfik ve Belediye Reisi Dervi Bey imzasyla Dhiliye Nezretine bildirildi. Nezret, 15 Temmuz 1919da verdii cevapta hkmetin bu ynde herhangi bir karar bulunmadn, aslsz bu tr szlere asla itibar edilmemesini bildirdi.97 ngilizlerin emdinana Van vilyetinin gneyi- ynelik faaliyetleri Temmuz 1919da tehlikeli bir hl ald. Revandiz Siyas Temsilcisi, emdinan Kaymakam Mehmet Efendiye bir heyet vastasyla gnderdii mektupta; kazann ngilterenin idare ve himayesine verildiini ifadeyle Osmanl asker ve jandarmasnn derhal blgeyi terk etmesini istedi.98 Ortada geerli bir neden yokken ngiliz siyas temsilcisinin byle bir istekte bulunmasnn nedeni ahaliyi tedirgin etmek ve airetler zerinde bir g gsterisinde bulunarak Osmanl Hkmetinin itibarn zayflatmakt. Talebin Erzurum Kongresinin bir ka gn ncesine rastlamas da ilginti. Bylece airetler kadar Erzurumdaki delegelere de bir mesaj vermek istendii dnlebilir. 11. Tmen Komutan Cavit Bey, yeni bir igale meydan vermemek iin Hakkri Jandarma Komutann yeterli miktarda milis ve jandarmayla beraber kazaya gnderdi. Ayrca Vanda 20 kiilik bir grubu emdinana hareket etmek zere hazrlatt.99 Bu gelimelerin ardndan 15. Kolordu Komutanl bir inceleme balatt. Aratrmalarn sonucunda hkmet tarafndan mlk makamlara bu hususta herhangi bir emir gnderilmedii ve heyetin ngiliz kyafetleri giymi Ermeniler olduu anlalmtr. Komutanlk, Van Vilyetini ve 11. Tmeni bu bilgiler
BOA BEO 343078. zmirin igalinin duyulmasndan sonra ayn eyin Vann da bana geleceinden endie eden Vali Haydar Bey, tmene yardmc olmak amacyla ilk etapta 250 kiiyi milis kuvveti hlinde tekiltlandrd. Tmenin Karakiliseye nakledilmesi halinde milislerin saysn artrmaya ve bunlarn iaelerini ordudan salamaya alyordu. BOA DH.KMS 53-1/156. Haydar Bey, ngilizlerin bu tekilttan rahatsz olduklarn belirtmeleri zerine Haziran balarnda bunlar jandarmaya dhil etti. BOA DH.KMS 53-1/39. 96 BOA DH.KMS 53-1/66. 97 BOA DH.KMS 53-2/16. 98 BOA DH.KMS 50-3/25. 99 Karabekir, age., s.121.
94 95
64
nda uyararak yeniden benzer bir olay olursa buna neden olanlarn tutuklanmasn emretti.100 Harbiye Nezreti, Hariciye Nezretini bilgilendirirken ngilizlerin emdinan olayyla eyh Mahmudun yerine Seyit Tahay ne karmak ve onun vastasyla politikalarn hayata geirmek istediklerini iddia etti.101 Ermeni etelerinin Van vilyetinde giritii eylemlerin bir benzeri Cizrede meydana geldi. 9 Eyll 1919da Diyarbakrdan Harbiye Nezretine gnderilen telgrafta; ngilizlerin Zaho taraflarnda silahlandrlan Ermenilerin Nasturilerle beraber geceleri Silopi nahiyesine bal kylere hcum ederek deerli eyalar gasp ettikleri bildirildi. Buna karlk asker makamlara airetlerin karlk vermesi durumunda ngilizlerin kacak kargaay bahane ederek Cizreyi igal edebilecekleri uyarsnda bulunularak yerel mlk makamlarn ie el atmas ve gerekirse karma bir heyet marifetiyle blgede incelemelerde bulunulmas teklif edildi.102 ngilizler, Nasturileri de airetlere saldrmalar hususunda kkrtyordu. Van Vilyeti, 15. Kolordu Komutanlna gnderdii yazda; snr boylarndaki airetlerin kendilerini savunmalar iin bunlar Tekilt- Milliye eklinde tekilatlandrmaya altn belirterek, komutanln grn sordu. Karabekir Paa 5 Kasm 1919da Harbiye Nezretine gelimeleri sraladktan sonra Valiliin plann benimsediini ifade etti.103 Harbiye Nezreti 10 Kasmda Sadarete bavurduu yazsnda, Vanda yaananlarn hkmeti skntya sokacan, bu nedenle ngilizlerin faaliyetlerini durdurmas iin giriimde bulunulmasn istedi.104 11. Tmen Komutanl Ermeni ve Nasturi taarruzuna kar izlenecek yolu tespit ederek 20 Aralk 1919da birliklere gnderdi. Buna gre;
1. Dzenli ngiliz kuvvetleri Van Vilyetine giremeyeceklerinden Ermeni ve Nasturi kuvvetlerine ngiliz ss verilerek ve hatta ngiliz kyafetleri giydirilerek vilyet snrlar dhiline girerlerse bunlara kar savunma ve karlk vererek slm ahalinin katliamdan kurtulmas zorunlu bir grevdir. 2. Bu durum meydana gelirse emdinanda ki mfreze komutan saldrganlar ikaz ederek -Mtarekeye aykr, ekilin- diyerek uyaracak, eer dinlemezlerse kendilerine silahla karlk vermek iin tmen komutanlndan emir alm olduunu belirtecekti. Eer bu ikazda etkili olmazsa silah kullanmna yetkili bulunacakt.
ATASE ATASE 102 ATASE 103 ATASE 104 ATASE

100 101
SH K.98/G.30/B.30-2, 3. SH K.98/G.30/B.30-1. SH K.196/G.157/B.157-1. SH K.37/G.77/B.77-3. SH K.37/G.77/B.77-1, 2.
Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920 3. atmann kmas halinde airet alaylarnn da vatan savunmas iin atmaya katlmalar tabi ise de, alaylar ancak mfrezenin ekilmesi durumunda ihtiyaca gre emdinan mfrezesi emrinde hareket edeceklerdi.105
65
Sadrazam Damat Ferit Paann Asayie Dair Beynt ve Ortaya kan Tepkiler
Yukarda ifade edildii zere 15.Kolordu Komutanl ve blge valileri btn imknszlklara ve tilf temsilcilerinin entrikalarna kar asayii salamak iin fedakrene alyorlard. Byle bir ortamda Paristen dnen Sadrazam Damat Ferit Paann 23 Temmuz 1919da ajanslara yansyan beyntyla lkede byk aknla yol at. Sadrazam beyntnda asayi ve Mill Hareket hakknda eitli iddialar gndeme getirdi:
Paris kongresinde bulunmas hasabiyle alt hafta devam eden mddeti gaybubetimden Anadolunun iktisap etmi olduu tezebzp ve itia, badi-i teessf azimdir. Cmlemizin itaatla mkellef olduumuz kanun-u esas hkmnce stanbul ehri payitaht- saltanat- seniyye olduundan heyet-i teriiyenin zt- akdesi hmaynlar marifetiyle kd edilmesi musarrah ve mertebe-i vcuttadr. Bu vehile kanun- mezkr hkm-i mnifine ve Efendimizin arzu ve irade-i ahanelerine ve menafi-i aliyye-i vataniyeye tamamiyle muhalif olan hareket-i vakann meni hal ve maslahat icab olmakla ona gre vilyet-i aliyelerine mnhak bil-cmle mutasarrf ve kaymakamlklara tebligt- ekide ve edide icras hassaten atan tavsiye olunur. Murahhaslara harcrah ithas icap edip ancak hkmne gelince, essen hilaf- meruiyet ve merutiyet olan byle bir hareket- kanun-u iknanenin teshil deil meni bilcmle mlk ve asker hkmet memurlarnn vazifesi icabndan olmakla bu tavsiyeler hkmne gre hareket edilmesi hassatan ve katiyyen ihtar olunur.
Sina Akin, Damat Ferit Paann beyntn stanbul Hkmeti ile Mill Hareket ilikisi asndan ele alarak mutlakyetilerin merutiyetileri ezme giriimi olarak deerlendirmekteydi.106 Mill Mcadelenin szcs durumundaki Albayrak gazetesi beynt Erzurum Kongresine kar bir giriim olarak grmekteydi. Osmanl Hkmetinin Paristen eli bo dnd ve tilf devletlerinin yeni igallerle konumlarn kuvvetlendirdikleri bir ortamda Damat Ferit Paa hkmetinin derin bir acziyet ve atalet iinde milletin vicdanndan doan meru savunma isteklerini kargaalk ve kanunsuzluk olarak gstermesini milletin kabul
105 106
ATASE SH K.449/G.65/B.65-1. Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cilt I, Cem Yaynevi, stanbul, 1992,
s.437.
66
edemeyeceini savunuyordu.107 Beyntn zamanlamas dikkate alndnda Sadrazamn Paris Bar Konferansndan dner dnmez dikkatleri dou vilyetleri zerinde younlatrmak istedii izlenimini kuvvetlendirmekteydi. Tayyib Gkbilgin Milli Mcadele Balarken adl eserinde soruna hkmetKuva-yi Milliye ilikisi asndan yaklaarak Damat Feritin Mill Mcadeleyi engellemek iin beynt yaynladn iddia ediyordu: Mustafa Kemal Paa, tekilt meselesiyle megul oluyor ve hummal bir faaliyet gsteriyordu. Fakat daha kongre hazrlklar yapld gnlerden itibaren Damat Ferit Paa hkmeti, bu milli harekete ve milli mcadele kararna kar aleyhte bir cephe almt.108 Bu tespit Mustafa Kemal Paann istifas sreci gz nne alndnda ngilizlerin ve hkmetin Mustafa Kemal Paa ve Mill Mcadeleye kar izledikleri dmanca tavr dorulamaktayd. Damat Ferit Paa, iktidara geliiyle birlikte hkmetin meruiyetini tartmaya amamak iin Mill Mcadeleyi isyan ve onun liderini asi gsteren bir politika izlemeye balad. Mustafa Kemal Paann istifasn frsat bilerek onu tutuklatmak iin verdii emrin Kzm Karabekir Paa tarafndan yerine getirilmemesi zerine byle bir giriime imza att.109 Baka bir ifadeyle Hkmet siyas gcn kullanarak Mustafa Kemal Paa ve arkadalarna kar rtl bir iktidar mcadelesine girimiti. Bylece Hkmet-Mustafa Kemal Paa ilikisinde ikinci safha balatlm oldu. lk safha 8 Haziranda balayp 8 Temmuzda Mustafa Kemal Paann istifasyla sona ermiti. Beyntla balatlan ikinci safhada Mustafa Kemal Paann halkn gznden drlmesi ve Mill Mcadelenin karalanmas hedefleniyordu. Ayrca harekete destek veren Karabekir Paa gibi st dzey komutanlara gzda verilerek yola getirilmek isteniyordu. Dolaysyla nc safhada szde sulu yaftas yaptrlan Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn tutuklanmas kolaylaacakt. Siyas yorumlarn dnda beyntn bir de asker boyutu vard. Devletin iinden getii badire dikkate alndnda bu boyutun en az siyas boyut kadar nemli olduu gzden karlmamaldr. uras aktr ki, asayi meselesi gndeme getirilerek Mustafa Kemal Paa ve Karabekir Paann ahsnda asker kesimler ve mlk makamlar hedef gsteriliyordu. Sadrazam Erzurum kongresini hkmete alternatif yaratma projesi olarak kabul ederken esasen dou vilyetlerinin koparlmasna neden olabilecek 24. maddenin uygulanmas iin tilf devletlerine koz vermekteydi. Fakat O, Mill Mcadeleyi yok etmek iin admlar atarken hkmetin sorumluluunda olan asayite gedik atn ve devletin paralanmasna neden olabilecek bir sreci balatabileceini hesap edememekte veya nemsememekteydi. Baka bir ifadeyle aynen zmirde
Albayrak, 21 Austos 1335/1919, 21. Tayyib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken I, Ankara, 1959, s.169. 109 HTVD, Say 3, Mart 1953, Belge 58; Karabekir, s.132-133.
107 108
67
olduu gibi blge ahalisinin haklarn ve gvenliini yine onun dmanlarna havale etmekten ekinmeyecekti. Sadrazam byk bir aymazlk ierisinde 26 Temmuzda Meclis-i Vkelda Tarada baz yerlerde skn ve umum asayii ihll edebilecek baz hller, hadiseler ve muameleler vukua gelmekte olduu haber alnd cihetle bu trl hadiselerin sebep, mahiyet ve saikleri hakknda mahallerinde etraflca soruturma yaplmasyla tahkikat neticesini mufassal ve mterek bir raporla bildirmek ve bu arada mhim ve mstacel grecekleri eyleri telgrafla sorup icabnda buradan vuku bulacak tebligat dairesinde gerekli teebbsler ve telkinler ifa etmek zere Dhiliye Nezretince mlkiye memurlarndan ve kyaset ve rviyet erbabndan intihap edilecek birer zat ve keza Hariciye Nezretince matlup efsaf haiz erkn ve mer-y askeriyeden seilecek birer zattan mrekkep tahkik heyetleri tekil edilmesini ieren bir karar kartarak Trabzon ve Erzurum vilyetlerine eski Lazistan mutasarrflarndan Ziya Bey ile Konya eski valilerinden Yusuf Rza Paann gnderilmesini uygun buldu. Yusuf Ziya Paann grevi reddetmesi zerine yerine Mirliva Ali Fevzi Paa tayin edildi.110 Tek bana bu karar bile Damat Ferit Paann sorumsuzluunu ve yeteneksizliini ortaya koymaya yetmektedir. nk Ermeniler doudaki drt vilayeti (Erzurum, Van, Trabzon ve Sivas) Osmanl devletinden koparmak iin ite ve dta btn vastalarn seferber ederken Sadrazam asayisizlik olduunu iddia ettii bu vilyetlerde iddiasn destekleyecek deliller bulmak amacyla tahkik heyetleri grevlendirmekteydi. Sadrazam beyntn amacna ulatn dnerek 29 Temmuzda Meclis-i Vkeldan Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin tutuklanmalarn ieren yeni bir karar kard. Kararda yle deniyordu: Mustafa Kemal ve Rauf Beylerin, hkmetin kararlarna ve teblilerine aykr hareket ve tahriklerde devam ve srar etmekte olduklar imzalar altnda ner eyledikleri beyannmelerle mahallerinden vukubulan iarlardan anlaldna binaen, kendilerinin hemen ele geirilerek stanbula gnderilmeleri Harbiye Nezretinden mahall kumandanlklarna ve Dhiliye Nezretinden mlk memurlara telgrafla bildirilmesi ve Hariciye Nezretine de malumt verilmesi kararlat. Dhiliye Nazr Adil Bey ise 1 Austosta gazetecilere verdii beyntta Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn sadece hkmete deil lke aleyhinde hareket ettiklerini, son yaptklaryla parlak mazilerine leke srdklerini ve bilhassa Mslmanlar ile Hristiyanlar arasnda tahriklere devam ettiklerini iddia etti.111 Harbiye Nazr Nazm Paa hi vakit kaybetmeden 30 Temmuz 1919da 15. Kolordu Komutanlna gnderdii telgrafta Mustafa Kemal Paa ile Rauf Beyin tutuklanmalar iin mahall makamlara emir verildiini belirterek
Gkbilgin, age., s.60-61. Erzurum Vali Vekili Kad Hurit Efendi cevabnda; Mustafa Kemal Paa ve Rauf Beyin lkeye saysz hizmetlerde bulunduklarn, tutuklanmalarnn ahali arasnda heyecan ve nlenemez olaylara neden olacana dikkat ekerek emrin uygulanamayacan bildirdi. Gkbilgin, age., s.170.
110 111
68
kolordudan buna yardmc olmasn istedi.112 Karabekir Paa talebe iddetle kar kt. Mustafa Kemal Paann halk ve ordu tarafndan ok sevildiini ve tutuklanmasna kendinin ve kolordunun asla yardmc olmayacan ifade etti.113 Beynta verilen cevaplarn genel erevesi hakknda iki hususa deinmekte fayda vardr. Birinci husus cevaplar grnte savunma, znde ise saldr stratejisiyle kaleme alnmtr. Ama henz fikr ve tekilt alt yaps oluum aamasndaki Mill Mcadelenin ezilmesine frsat vermemek ve hatta baarlabilir ise bu mcadeleden kazanl kmakt. Siyas cevaplarda Paris Konferansnn sonucunun ne karlmas ve Erzurum Kongresi delegelerinin tartmaya dhil edilmesi hkmeti halk-ordu-mlkiye ittifak karsnda yalnz brakmay hedefliyordu. kinci husus ise Mustafa Kemal Paann siyas, Karabekir Paann asker boyuta ilikin cevaplar vermesi aralarnda konumlarna uygun bir yetki ve alan paylam yaptklarn gstermektedir. ki komutann bamsz gibi gzken cevaplar dikkatle incelendiinde bunlarn birbirini tamamlad kolayca anlalmaktadr. Beynta ilk tepki Karabekir Paa tarafndan dile getirildi. Karabekir Paa 24 Temmuzda bir suretini Sadarete, dier bir suretini Harbiye Nezretine gnderdii telgrafta Damat Ferit Paann tutumunu u szlerle eletirdi:
Ahiren vekleti uhde-i cizneme tefviz buyurulan nc Ordu Mfettiliinin ihtiva eyledii ark vilyt ve elviye-i mstakile mntkasnda hl-i itiatan bir tek eser bile grlmedii cihetle byle gayr- vki ve memleket iin bad-i felket olabilecek bir hdise-i meumenin ajanslar tarafndan nerinde mutlaka bir hata veyahut ara-sra vaki olduu zere bir sehiv ve tasni olduunu zan ve kabul ediyorum. Mtarekenmenin 24. maddesini aynen burada arz ve tahrire mecburiyet gryorum: Yirmi drdnc madde: Vilyt- Sittede itia zuhurunda mezkr vilyetlerin herhangi bir ksmnn igali hakkn tilf devletleri muhafaza eder. te itiaa fiilinin makam- celil-i sadr- devletten kabul ve neri gibi tarih ve fevkalde tehlikeli bir hadiseye ehemmiyetle celb-i dikkat eylerim. Vilyt- arkiyenin hibir tarafndan itia mahiyetinde bir gna macera olmadndan sarf- nazar, Harb-i Ummden evvel ve Mtarekeden sonraki vekayi ve hdist, cizlerince tamamen malm olmasndan ni bu mntkadaki bu gnk vaziyet-i Dhiliyemiz kadar sknetli ve emeniyet-bah bir safha tasavvur ve kyas edilemez. Mfettiliin daire-i nfz ve mesuliyetine msadif vilyt ve elviye-i mstakileden de imdiye kadar buna dair bir gna rapor ve malmat alnmad cihetle byle bir raporun Babliye de iblna ihtimal veremiyorum.
112 113
Atatrk, Nutuk, Cilt I, stanbul, 1983, s.71. HTVD, Say 3, Mart 1953, Belge 58; Karabekir, s.132-133.
Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920 Herhlde devlet ve milletin hakk- mukaddesini vikyeten keyfiyetin lisn- resm-i sadr- devletten mstacelen neir ve tekzibini ve aksi takdirde Maazallah memleketin daima bahane arayan tilf kuvvetlerince hemen igal altna alnmas iin gayr- kabil-i red ve itiraz bir vesika-i tarihiyye tekil edeceine binen bunun sar ve netyicinden pek ziyade memul olan galeyna ve hunin vekayi ve hadist zemin ve sebebiyet verilmemesini pek ok merbut olduum din ve vatanmn selmeti namna zt- devletlerinden arz ve istirham eylerim.114
69
Telgrafn btn ele alndnda drt nokta dikkat ekmektedir. Birincisi Karabekir Paa zerinde bulundurduu iki hassas grevi ifa eden komutan sfatyla Sadrazam yalanlamakta ve haberin kastl olarak karldn ne srmekteydi. kincisi bilginin yanllndan hareketle 24. maddenin tad riske dikkat ekerek tilf devletlerine aradklar frsat verecekleri uyarsnda bulunuldu. nc nokta beynta kaynaklk tekil etmesi gereken herhangi bir raporun kaleme alnmad ifade edilerek beyntn idar dayanaktan yoksun olduu belirtildi. Karabekir Paa son olarak devletin bekasndan sorumlu bir devlet adamn bu tr bir beynt veremeyeceini ve lkede istenmeyen olaylarn yaanmamas iin gerekli teebbste bulunmasn istiyordu. Karabekir Paa, kongre esnasnda ve sonrasnda Harbiye Nezretine gnderdii telgraflarda Trabzondaki ufak tefek adi amal olayn dnda sorumluluk blgesinde asayiin son derece mkemmel olduunu yazd.115 Szlerini Rawlinsonun ifadeleriyle de desteklemeyi ihmal etmedi.116 Mustafa Kemal Paann beynta tepkisini Nutuktan takip etmek yararl olacaktr: Efendiler, biz, kongrede hulsa ettiim bu kararlar (kongre kararlarn kastetmektedir) ve bu prensipleri tesbite alrken, Sadrazam Ferit Paa da ajanslarla birtakm beynt nerediyordu. Bu beyanata, sadrazamn, milleti jurnal dense sezadr. 23 Temmuz 1919 tarihli ajansla, dnyaya unu iln ediyordu: Anadoluda itia zuhur etti. Kanunu Esasiye muhalif olarak Meclis-i Mebusn nam altnda itimat vukubuluyor. Bu hareketin, memurin-i mlkiye ve askeriye tarafndan meni icap eder. Buna kar icap ed en tedabir alnd ve Meclis-i Mebusnn itimaa daveti talebolundu.117 Mustafa Kemal Paann icap eden tedbir alnd cmlesiyle kastettii nlem Erzurum Kongresi delegelerinin Padiaha, Sadrazama, belediye bakanlarna, cemiyetlere, mlk amirlere ve kolordulara 24 Temmuz 1919da gnderdii telgraft. Kongre adna gnderilen telgraf ile Karabekir Paann
ATASE SH K.45/G.22/B.22-1, 2; Karabekir, s.119-120. ATASE SH K.98/G.49/B.49-1. 116 Rawlinson, Karabekir Paa ile yapt grmelerde 15. Kolordunun sorumluluk blgesinde asayiin mkemmel olduunu kabul ve teyit etmekteydi. Buna karn Elviye-i Selsede ve Kafkasyada anarinin hkm srdn, Ermenilerin silahsz insanlara kar devaml tecavzde bulunduunu ne srmekteydi. ATASE SH K.191/G.83/B.83-2. 117 Atatrk, age., s.66.
114 115
70
kaleme ald telgraf birbirinin adeta bir kopyas gibidir. Bu durum her iki telgrafn ayn kaynaktan neet ettiini gstermektedir. Telgraflarda yer alan gl ifadelerin ve ayrntlarn Mustafa Kemal ve Karabekir Paalar tarafndan belirlendiine iaret etmektedir. Erzurum Kongresi delegeleri Vilyt- arkiyede asayi ve huzurun yerinde olduunu beyn ettikten sonra, saltanat ve hilafete ballklarn iln etmi olan kongrenin Meclis-i Mebusn eklinde gsterilmek istenmesine kar ktlar ve esasen bir yldan beri hkmetin Kanun- Esasiyeye muhalefet ederek milletin haklarn inediini iddia ettiler.118 Mustafa Kemal Paa kongre araclyla hkmeti kendi silahyla vurarak Mebusn Meclisinin almasn gndeme getirdi. Bylece Amasya genelgesinde ortaya att Mebusan Meclisi meselesinde yeni bir taktik sava balatm oldu. Mustafa Kemal Paa nn, 16 Austos 1919da kaleme ald telgraf hem beynta hem de hkmetin dier icraatlarna cevap nitelii tamaktadr. Bu telgraf iki noktada nem tamaktayd: stanbul hkmetini mill teebbsleri engellemekten vazgeirmek, Fransz babakannn mektubu devletin taksim ve imha edilmek istendiini gstermektedir. Trk milleti bunu kabul edemez. Telgrafta; Erzurum kongresi milat kabul edilerek son ay iinde kaydedilen ilerlemeler sayesinde milletin gelecee daha mitli baktna dikkat ekilerek
118 Kongre heyetinin gnderdii protesto telgraf yleydi: Dn intiar eden 23 Temmuz 1335 tarihli ajansta zt- sadaretpenahinin Anadoluda itia zuhur ettiine ve Kanun- Esasiye muhalif olarak Meclis-i Mebusn nam altnda ictimat vuku bulduuna ve hukuk- ehriyati ve menafi-i aliye-i vataniyeye muhalif olan bu hareketin memurin-i mlkiyye ve askeriyye tarafndan meni icab edeceine dair vilayata, elviye-i mstakileye tebli klnan beyntn hal-i inikatta bulunan kongremiz huzurunda keml-i tevahhut ve hayretle mevzu-i bahs eyledik. Cenb- Hakkn bir ltf-u mahsusu olarak millet-i necibelerinin avakib-i umuru derk ve taayyn eylemesi cihetiyle en sakin zamanlarda bile emsaline tesadf edilemeycecek derecede skun ve asayie mazhar olan vatanmzn hkmet-i seniyyemizle Dvel-i tilfiye arasnda akdedilen Mtarekenmenin yirmi drdnc maddesi ahkmna idhal edilmesini adeta temin ve teshil edecek mahiyette bulunan beynt- vakann devlet ve memleketin mesuliyet-i mutlakasn deruhde buyuran zt- sami lisnndan suduru, mvacehe-i millete gayr-i kabil-i af ve telafi netayic-i mellime tevlid edebileceine kanaat ederek hakikate mugayereti ecnebilerin de taht- tasdikinde bulunan ibu meselenin lisan- kati-i devletle tekzibini istirham eyleriz. Makam- mualla-y hilafete ve saltanatlarna ilelebed muti ve mnked olacan her suretle teyid ve tecdid eyleyen ve akibetin havf ve deheti nnde mill hissiyt ve efkrn irae eylemek zere ictima eden ve mmessili bulunduklar vilyt- ahaneleri efkrn bihakkn temsil eyleyen kongreyi Meclis-i Mebusn mahiyetinde gstererek esasen bir seneye karip mdetten beri her dakika Kanun- Esasnin madde-i malmesine muhalil hareket eden hkmetin bigayr- hakkn milletine atf- crm eylemesi hakikatin ne derecelerde tahrif edildiine bariz bir nmunedir. Memurin-i mlkiyye ve askeriyyenin menafi-i aliye-i vataniyeyi muhafazay hadim heyetlerden ibaret olmas itibariyle de ayn gayeyi temine matuf olan mekasid-i milliye iin ellerinden gelen shulet ve muaveneti ibraz eylemeleri icab ederken men ve zecr ile ihtr buyurmalar ezhn- beerin hsn-i tevile kudretyab olamayaca mesaildendir. Millet, ezheri cihet, muhill-i hukuk ve muhalif-i siyaset ve itiyat olan beynt- vakann tashih ve tekzibini ve keyfiyetten Bab- li canibinden kongremize itminan baholacak vechile malumt ita buyurulmasn ve mdafaa-i hukuk- milliyyeden iltizam- basiret ve teenni olunmasn ve efkr- umumiyeyi tatmin etmek zere Meclis-i Mebusnn bil ifte-i zaman ictimaa davet edilmesini derkr olan hakk- tabiisine istinaden hkmetten istiham eylemekte yok zebandr sevgili Padiahmz. Karabekir, s.120.
71
dokuz aydan beri ibana gelen kabinelerin mill iradeye dayanmadklarndan zaaf iinde olduu belirtildi. Buna son vermek iin Mebusn Meclisi en ksa zamanda toplanmalyd.119 Bundan sonraki adm tahkik heyetinin Mill Mcadele lehinde rapor vermesini salamakt. Bu beklenildii gibi zor olmad. Ali Fevzi Paa bakanlnda Erzuruma gnderilen tahkik heyeti incelemelerinde Karabekir Paay dorulayan delillere ulaarak bunlar iki telgrafla hkmete bildirdi.120 Ali Fevzi Paa, 22 Austosta Trabzondan gnderdii ilk telgrafnda u tespitlerde bulunuyordu: 1. Etniki Eterya Cemiyeti, Samsun ve Trabzonda eteler tekil ve bunlar muhacir kisvesi altnda Rusya ve dier yerlerden Anadoluya sevk etmektedir. Bu suretle Pontus hkmeti kurmaya gayret etmektedir. 2. Ermeni komiteleri Dou vilyetlerinde bir Ermeni hkmeti kurmak iin almaktadr. 3. Aznlklarn almalarndan hakl olarak endieye kaplan slm ahali hilafet ve saltanat makamna olan ballklarn srdrmek ve vatann yksek karlarna aykr bir hlin meydana gelmemesi iin eitli cemiyetler kurmulardr. Blgede slmlar tarafndan kurulmu siyas nitelikli herhangi bir ete yoktur.121 Ali Fevzi Paa, Erzurumdaki incelemelerini kapsayan raporunu ise 30 Austosta gnderdi. Raporda aynen ilki gibi hkmetin beklentilerine cevap vermekten uzakt:
1. Erzurum havalisinde tekil olunmu eteler yoktur. 2. Tabur mevcutlar 70 nefere indirildiinden hkmetin ve mmessillerin malmat tahtnda drt senelik nizam yalarda muayyen tarihten sonra firar etmi olanlarn celplerine teebbs olunmutur. Bayburtta askerlik dairesi bakanlnda yaptm tahkikatta ayda sadece iki nefer celp ve sevk olunmaktadr. Buna gre asker celbi aiyas bundan km olmas gerektir. 3. Kuva-y Milliye nam ile dahi ortada bir ey yoktur. Ancak zmir faciasna ilve olarak terk edilmi olan Sancakta Ermeniler tarafndan imha usul tatbik olunduu havadisinin burada ayi olmas ve Ermenistann dahi buralara kadar ilerleyecei rivyet ve endiesi ve hl hanelerde maazalarda yzlerce yn hlinde olan mazlum ehitlerin manzaras zaten mteekkil olan Vilyt- arkiye ve Mdafaa-i Hukuk-u Milliye cemiyetlerinin kongre hlinde toplanarak baz kararlar ittihazna mecbur eylediini ve cemiyet kendinin
Atatrk, age., s.74-75. Heyetin almalar hakknda geni bilgi iin bkz. Fahamettin Ylmaz, Anadolu Tahkik Heyetleri, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi, Erzurum, 1994, s.124-143. 121 Gkbilgin, age., s.178.
119 120
72
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) akdolunan kongresinin hkmetin nizamlarna ve medeni kanunlara muvafk olduunu bildirmektedir. 4. Bil-cmle slm ahalinin halifelerine ve devletlerine ballkllar sarslmaz derecede olup, glk karmamak iin son derece sabr ve skneti muhafaza etmektedirler. Bu babta mahalli ulemann dahi krana deer hizmetleri vardr.122
Ali Fevzi Paann raporlar hkmetin iddialarn yalanlad gibi, blgedeki tekiltlarn aznlklarn faaliyetlerine kar bir tepki olarak ortaya ktn gstermekteydi. Bu tespitleriyle Karabekir Paa ve Kongre delegelerinin fikirlerini ve kayglarn paylat anlalyordu.123
Sonu
Mtareke dneminde asayi denince akla hi kukusuz Dou vilyetleri geliyordu. nk Mondros Mtarekesinin 7. ve 24. maddeleri sz konusu vilyetleri dorudan doruya tilf devletlerinin hedefi hline getirmiti. Mtareke mzakereleri srasnda Osmanl heyeti 24. maddenin dzensizlii nlemekten ziyade yllardan beri yksek sesle dillendirilen Ermeni isteklerini iyice artracan ve Trk ile Ermeni unsurlar arasnda yeni kavgalar tetikleyeceini ifade etti. Sz konusu madde ayn zamanda dier Hristiyan unsurlarn ve Krt ayrlklarn da harekete geirecekti. Mtarekenin uygulamaya sokulmasnn zerinden ok gemeden 26 ubat 1919da Paris Bar Konferansna davet edilmi olan Ermeni heyetleri Dou vilyetlerine ynelik taleplerini resmi azdan dile getirdiler. 24. madde kapsamnda i gvenlik jandarmann, snrlarn emniyeti ise kolordularn sorumluluuna brakld. Fakat ngilizlerin kendini gstermeye balayan mdahaleleri ad geen kurulularn yaplanlanmalarn ve sorumluluklarn yerine getirmelerini zorlatryordu. Harbiye Nezreti ve Genelkurmay Bakanl Trabzondan Van vilyetine uzanan snr hattnn sorunluluunu Erzurumda konulandrlan 15. Kolorduya havale etti. Bu dorultuda 15. Kolordu Karargh ile 9. Kafkas Tmeni Erzurumda, 12. Piyade Tmeni Horasanda, 11. Kafkas Tmeni Vanda ve 3. Kafkas Tmeni Tortumda konulandrld. Trabzonda Pontus tehlikesinin ba gstermesi zerine Mays 1919da ngilizlerin itirazlar grmezden gelinerek 3. Kafkas Tmeni Trabzona kaydrld. ngilizler, tmenlerin konulandrlmas esnasnda kolordu mevcudunun drlmesini gndeme getirseler de bunun arkasnda Ermenilerin kuvvetlendirme dncesi yatt kabul edilerek asayi ve snr gvenlikte zafiyet yaanmamas iin bundan sarf nazar edildi. General Allenby, 12 ubat 1919da Hariciye Nezretine verdii nota blgedeki dengeleri deitirecek nitelikteydi. Zira 13. Kolordunun lavedilmesi
122 123
HTVD, Say 11, Mart 1955, Belge 260; Ylmaz, age., s.137; Gkbilgin, age., s.179. HTVD, Say 47, Mart 1964, Belge 1092.
73
isteniyordu. Bunun uygulanmas halinde 15. Kolordunun cephe gerisi ngiliz mdahalelerine ak hle gelecekti. Bu nedenle 15. Kolordu Komutanl, Genelkurmay Bakanl ve Harbiye Nezreti Allenbyin isteine iddetle kar ktlar. Asayi noktasnda ne kan hususlardan biri de Ermeni muhacirleri meselesiydi. Trk yetkilileri mtarekenin yaratt kargaa iinde gmen kisvesi altnda komitaclarn getirilmesinden endie ettiklerinden blgeye muhacir isknna kar ktlar. Harbiye Nezreti, 15 Haziran 1919da Sadarete gnderdii yazda endielere yer verdii gibi vilyetlerin hem iktisaden hem de barnma asndan iskna elverili olmadn ifade edecekti. 15. Kolordu blgesinin kuzeyinde yer alan Trabzon, stratejik konumu nedeniyle Samsundan sonra Pontus faaliyetlerinin odanda yer alyordu. Patrikhane, metropolitler ve Rum cemiyetleri Rum aznl devaml surette devlete kar isyana tevik ediyorlard. ete hareketleri Batumdan idare ediliyordu. Blgedeki tilf temsilcileri de raporlarnda Trkleri saldrgan, Rumlar ise mazlum gstererek Pontus hareketine destek veriyorlard. 15. Kolordu Komutanl Pontus Cemiyeti ve onunla ibirlii iindeki Metropolit Hrisantosun almalarn yakndan izlerken ayn zamanda cemiyetin yaynlarnn blgeye sokulmasn yasaklad. Osmanl mlk idaresi de Batum ve Gney Rusyadan yaplan Rum gne nce snrlama, daha sonra yasak getirdi. 1919 yl iinde en sorunsuz vilyetlerin banda Erzurum geliyordu. Kolordu snr boyunca Ermeni faaliyetlerini izlerken dier taraftan ekya hareketlerini ortadan kaldrmak iin byk gayret sarfetti. nk bunlarn ngilizlerin eliyle aynen Pontus meselesinde olduu gibi siyasallamas ve bir Krt hareketine dnmesi mmknd. Van Vilyeti, ngiliz ve Ermeni tahriklerine ak olmas hasebiyle blgenin en hassas vilyeti durumundayd. ngilizlerin airetlere ynelik faaliyetleri ve Ermenilerle yaanan sorunlar asayii olumsuz etkiliyordu. 11. Kafkas Tmeninin burada konulandrlmas ngiliz ve Ermeni isteklerine nemli bir set ekmitir. ngiliz propagandalarnda Vann Paris Konferans kararyla Ermenistana verildii ve 11. Tmenin Vandan gnderilecei iddia ediliyordu. Ama halkta devletin kendilerini koruyamad hissini uyandrarak devlet ile halk arasna ikilik sokmakt. Bu ekilde kartlacak bir Trk-Ermeni atmas 24. maddenin uygulanmas iin olduka uygun bir zemin yaratacakt. ngilizler, Nasturileri de airetlere saldrmalar hususunda kkrtt. Airetlerin kendilerini korumalar iin bir takm askeri nlemler gndeme getirildi. Fakat bu tr nlemlerin hkmeti skntya sokacana kanaat getirilerek siyas nlemlerin alnmasna gayret edildi. Van Valisi Haydar Beyin bu yndeki gayretleri sayesinde blgede iki yl boyunca cidd herhangi bir olay yaanmamtr. Asker ve mlk makamlarn gayretli almalarna karn Sadrazam Damat Ferit Paann 23 Temmuz 1919da ajanslara yansyan beynt lkede byk
74
aknla yol amtr. Sadrazam beyntnda blgede asayisizliin yaandn iddia ederek bir nevi tilf devletlerinin politikalarna hizmet etmitir. Mill Mcadele taraftar basn beynt Erzurum Kongresine kar bir giriim olarak grmekte ve tilf Devletlerinin igaller iin abalad bir ortamda hkmetin acziyeti eklinde nitelendiriyordu. Beyanatn zamanlamas dikkate alndnda Sadrazamn Paris Bar Konferansndan dner dnmez dikkatleri Dou vilyetleri zerinde younlatrmak istedii izlenimini kuvvetlendirmekteydi. uras aktr ki, asayi meselesi gndeme getirilerek Mustafa Kemal Paann ahsnda asker kesimler ve mlk makamlar hedef gsteriliyordu. Sadrazam Erzurum kongresini merkez hkmete alternatif yaratma projesi olarak kabul ederken esasen Dou vilyetlerinin igali hususunda tilf devletlerine koz vermekteydi, Mill Mcadeleyi ezmek adna devletin paralanmasna yol aabilecek bir sreci balatabileceini hesap edememekte veya nemsememekteydi. Baka bir ifadeyle aynen zmirde olduu gibi, dou vilyetlerinin kaderini dmanlarna havale etmekteydi. Kaynaklar
AKBULUT, Dursun Ali (1994) Hamid Beyin Canik Mutasarrflnda Karlat Sorunlar, 19 Mays ve Milli Mcadelede Samsun Sempozyumu, Samsun, 1-8. AK N, Sina (1992) stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Cilt I, Cem Yaynevi, stanbul. AKYZ, Yahya (1988) Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Atatrk ile lgili Ariv Belgeleri (1982) Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Ankara. 80. Yl Atatrkn Samsuna k ve Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler (1999) Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara. Albayrak, 21 Austos 1335/1919, 21; 28 Austos 1335/1919, 23. ATATRK, Mustafa Kemal (1983) Nutuk, Cilt I, stanbul. AYIII, Metin (1997) Mareal Ahmet zzet Paa (Askeri ve Siyasi Hayat), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Babakanlk Osmanl Arivi [BOA, stanbul] Bb- li Evrak Odas Katalou [BEO] 345705; 343078. Dhiliye Nezreti Emniyet-i Umumiye Asayi Katalou [DH.EUM.AY] 16/5; 9/11. Dhiliye Nezreti dare-i Umumiye Katalou [DH. .UM] 19-10/1-23; E-51/74; E-50/31; 20-18/12-86; 11-4/6-92. Dhiliye Nezreti Kalem-i Mahsusa Katalou [DH.KMS] 49-2/42; 50-1/79; 50-1/83; 51-2/19; 52-2/83; 53-1-39; 53-1/56; 53-2/86; 54-2/74; 54-3/43; 54-3/33; 552/7; 53-1/66; 53-2/16; 50-3/25. Dhiliye Nezreti ifre Kalemi Katalou [DH-FR] 91/150; 100/142. ALAYAN, Kaya Tuncer (1997) British Policy Towards Transcaucasia 1917-1921, Ph.Diss., Edinburg.
Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920 APA, Mesut (1993) Pontus Meselesi Trabzonda ve Giresunda Mill Mcadele, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara. APA, Mesut, USTA, Veysel (1995) Milli Mcadelede Trabzon Vilayetiyle Yazmalar, Trabzon Valilii Yaynlar, Trabzon. DAYI, Esin (1997) Elviye-i Selsede Milli Tekilatlanma, Kltr Eitim Vakf Yaynlar, Erzurum. Genelkurmay Bakanl Askeri Tarih ve Stratejik Ett Dairesi Bakanl Ariv Mdrl Arivi [ATASE, Ankara], stikll Harbi Katalou [ATASE HS] K[atalog].1/G[mlek]17/B[elge] 17-1; K.5/G.175/B.175-1; K.9/G.59/B.59-4; K.9/G.59/B.59-7,8; K.10/G.145/B.145-1, 2; K.10/G.14/B.14-1; K.17/G.31/B.31-1; K.21/G.58/B.58-1, 2, 5; K.26/G.117/B.117-1, 2, 3, 4, 5; K.27/G.6/B.6-1; K.27/G.9/B.9-1, 2, 3, 4, 5, 6; K.28/G.81/B.81-1; K.32/G.43/B.43-1, 2, 3; K.32/G.67/B.67-1; K.37/G.77/B.77-1, 2, 3; K.40/G.66/B.66-1; K.45/G.22/B.22-1, 2; K.47/G.18/B.118-1, 2, 3; K.55/G.61/B.61-3;K.77/G.1777/B.1777-1; K.80/G.33/B.33-2; K.98/G.30/B.30-1, 2, 3; K.98/G.49/B.49-1; K.100/G.19/B.19;K.100/G.19/B.19-1; K.175/G.114/B.114-1, 2; K.185/G.114/B.114-1; K.185/G.246/B.246-1; K.191/G.83/B.83-2; K.195/G.240/B.240-1; K.196/G.157/B.157-1; K.201/G.133/B.133-1, 2; K.201/G.137/B.137-1; K.201/G.146/B.146-1, 2; K.201/G.238/B.238-1; K.203/G.7/B.7-1; K.203/G.55/B.55-1; K.204/G.125/B.125-1; K.345/G.182/B.182-1, 2; K.394/G.221/B.221-1; K.449/G.65/B.65-1. GKB LG N, Tayyib (1959) Milli Mcadele Balarken, Cilt I, Ankara. Hadisat (1334/1918) 28 Terin-i Sani/28 Kasm, 40. Hamit Bey, Defter-i Hatrat. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi [HTVD] (1952) Say 1, Eyll, Belge 1; (1953) Say 3, Mart, Belge 58; Say 4, Haziran, Belge 62; Belge 64; Belge 67; Belge 77; Belge 84; Say 5, Eyll, Belge 88-89; (1954) Say 9, Eyll, Belge 207, Belge 208; Say 10, Aralk, Belge 237; Belge 238- 239; (1955) Say 11, Mart 1955, Belge 257; Belge 258; Belge 260; (1964) Say 47, Mart, Belge 1092. HASANLI, Cemil (1998) Azerbaycan Cumhuriyeti: Trkiye Yardmndan Rusya galine Kadar (1918-1920), ev. Aslan ERTURUN, Azerbaycan Kltr Dernei Yaynlar No.48, Ankara. HOVANNISIAN, Richard (1982) The Republic of Armenia, University of California Press, London. JAESCHKE, Gotthard (1986) Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. KARABEK R, Kazm (1993) stikll Harbimiz I, stanbul. KARAL, Enver Ziya (1996) Osmanl Tarihi IX, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Mustafa Kemalin Samsundan Gnderdii ki Mhim Rapor (1968) Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 13 (Ekim), 5-7. ORBAY, Rauf (1993) Cehennem Deirmeni I, Emre Yaynlar, stanbul. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920) (1994) T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu. 14, Babakanlk Basmevi, Ankara.
75
76
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) ZDEM R, Mehmet (1992) Refet Bele, Doktora Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, Ankara. Rauf Orbayn Hatralar (1962) Yakn Tarihimiz, Cilt I, stanbul. Rauf Orbayn Hatralar (1962) Yakn Tarihimiz, Cilt II, stanbul. S REL, Mnir (1967) 19 Mays ve Atatrk, Belgelerle Trk Tarih Dergisi Say 2 (Kasm), 314. TERNON, Yves (1993) Ermeni Tabusu, ev. Emirhan OUZ, Belge Yaynlar, stanbul. Trk stiklal Harbi I (1999) Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara. TRKGELD , Ali (1948) Moudros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, Trk Devrim Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara. LKTAIR, M. akir (1966) Atatrk Samsun ve Havzada, Trk Kltr, Say V/49 (Kasm), 30-45. YERAS MOS, Stefanos (2000) Milliyetler ve Snrlar, ev. irin TEKEL , letiim Yaynlar, stanbul. YILMAZ, Fahamettin (1994) Anadolu Tahkik Heyetleri, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi, Erzurum.
Blitzkriegin II. Dnya Sava ncesi Uygulamas: Byz Taarruz

Burak INAR
Haldun YALINKAYA*
Kara Harp Okulu
INAR, Burak, YALINKAYA, Haldun, Blitzkriegin II. Dnya Sava ncesi Uygulamas: Byk Taarruz. CTAD Yl 5, Say 9 (Bahar 2009), 77-96. I. Dnya Savanda muharebeler siperlerde kilitlenmiti. Siperlere dayanan sava taktik ve teknolojik geliime ihtiya duyuyordu. Almanlar bu amaz I. Dnya Savana damgasn vuran Blitzkrieg ile giderdiler. Ancak Almanlardan yaklak yirmi yl nce, Trkler Kurtulu Savandaki Byk Taarruzda zaten siperleri amt. Bu Trk stratejik saldr dncesinin evrimlemesiydi ve Sarkam ile Byk Taarruzun planlarnda kendisini gstermiti. Baarl bir stratejik dnceye sahip olan Sarkam Harekt uygulamada baarsz olmu, Byk Taarruz ise kesin bir baarya ulamt. Bat Anadoludaki saldrnn stratejik sonuca ulamas ve Blitzkrieg ile benzerlikleri gz nnde bulundurulduunda, Byk Taarruzun Blitzkriege bir temel oluturduu sylenebilir. Blitzkriegin Byk Taarruzdan ayrld nokta, teknolojik geliimin savalara kazandrd tanklarn ok daha geni bir alanda kullanlabilmesi ve birden fazla yerde sklet merkezi oluturabilmesidir. Her ikisinin znde dman hatlarnn gerisine sarkacak hareketli bir birlik kitlesinin, dmann cephesiyle cephe gerisi arasnda adeta ikinci bir cephe hatt yaratarak ve asl kuvvetlerinin ikmal ve ka yolunu evirerek yok etmesi bulunmaktadr. Anahtar Kelimeler: Blitzkrieg, Byk Taarruz, Sava, Strateji, II. Dnya Sava. INAR, Burak, YALINKAYA, Haldun, Implementation of Blitzkrieg before Second World War: The Great Offensive in the Turkish National Struggle. CTAD Year 5, Issue 9 (Spring 2009), 77-96. Battles of the World War I were locked on trenches. The concept of war needed some improvements for tactics and technologies. The Germans accomplished this with Blitzkrieg. But approximately twenty years ago from the German, the Turks had already passed the trenches at the Great Offensive during the National Struggle. This was the evolution of Turkish strategic attack thought and had been shown in the operation plans of Sarkam and the Great Offensive. The Sarkam operation plan was successful without victory whereas the Great Offensive was victorious. By assessing the strategic end with success of the assault in West Anatolia and its similarities with the Blitzkrieg, it can be said that the Great Offensive had created the
78
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) basis of the Blitzkrieg. The difference between the Blitzkrieg and the Great Offensive is that tanks, which were gained in battlefields by technologic developments, can be used vast fields and compose more then one centre of gravity. In the essence of both is that a movable military unit, which can circuit behind the enemy lines, destroy the enemy initially by creating the second virtual front in the enemy lines between the front and back line and then by cutting the supply and run way of main forces of enemy. Key words: Blitzkrieg, The Great Offensive, War, Strategy, Second World War.
Giri
Trkler tarihleri boyunca birok sava yapmlar, bu savalardaki muharebelerde zaferler ve yenilgilerle karlamlardr. Klasik ya da modern savunma anlaynn hkim olduu dnemler, Trklerin baarszlklarnn daha ok gze arpt dnemlerdir. Hlbuki saldr anlaynn hakim olduu Ortaada, asker devrime1 kadar sren uzun bir dnem boyunca Trklerin sistemleen zaferleri grlmektedir. Hatta bu dnemde kurulan Osmanl mparatorluu on altnc yzylda ann en kuvvetli devleti hline gelmitir. Asker devrimin yayld Yenia ve Yakna dnemlerinde modern savunma anlaynn yerlemesiyle, Trklerin Avrupadaki asker g olarak gerilemeleri tesadf deildir. Bu durum Trklerin saldr anlayna yatkn bir dnce yapsna hkim olduunu aka ortaya koymaktadr. 19. yzyln ikinci yarsnda modern savunmann iyi rencileri olmalarna ramen, Trklerin stratejik dzeyde baary yakalayabilmeleri iin tekrar saldr dncesinin ne geirilmesi gerekmekteydi. 1915te Sarkam Kuatma Harektna yn veren, ancak baarsz olan bu anlay, Byk Taarruz ile birlikte gerekletirildiinde I. Dnya Sava boyunca arzulanan, ancak ulalamayan byk bir zafer elde edilmitir.
Bu alma, 12. Asker Tarih Sempozyumunda ( stanbul, 20-23 Mays 2009) sunulan Trk Stratejik Saldr Dncesinin Evrimi ve Modern Saldr Sistemindeki Yeri adl tebliden makaleleye dntrlmtr. * Makalede dile getirilen grler yazarn kiisel deerlendirmeleri olup, grev yapt kuruma ml edilemez ve kurumun resm grleriyle ilikilendirilemez.[Yazar notu] 1 Asker devrim 16. yzyln ikinci yarsndan balayarak, Avrupa savalarnda grlen deiimi ifade etmek iin kullanlan bir ifadedir. Bu dnemde kalelerin mimarisinde, ordularn yapsnda ve savalarda uygulanan taktiklerde dnmler yaanmtr. Bu durum ise Avrupal byk ordularn, ateli silahlar kullanarak ve buna dayanan yeni taktikler uygulayarak daha etkin savamaya baladklar bir dnemi ifade etmektedir. Asker devrim, Geoffrey Parker tarafndan Smrge a ve Sanayi Devrimi ncesinde Batnn ekonomik ve sosyal stnlnn 16. yzylda atlan temeli olarak grlmektedir. Bkz. Geoffrey Parker, Askeri Devrim, ev. Tuncay Zorlu, Kre Yaynlar, stanbul, 2006.
Burak INAR, Haldun YALINKAYA, Blitzkriegin II. Dnya Sava ncesi Uygulamas 79
I. Dnya Savanda muharebeler siperlerde kilitlenmiti. Siperlere dayanan sava, taktik ve teknolojik geliime ihtiya duyuyordu. I. Dnya Savann hemen ertesinde gelien Trklerin Byk Taarruzu, savunmadan saldrya geiin o dnemdeki ilk uygulamas olmutur. Baka bir deyile, Trklerin gelitirdii modern stratejik saldr dncesiyle Byk Taarruzda net bir ekilde stratejik sonuca ulalmt. Bu dnceyle, II. Dnya Savann harektlarna yn veren asker teknolojilerin geliiminden daha nce Trkler tarafndan gelitirilmi oluyordu. Yani modern stratejik saldr dncesinin gelitirilen teknoloji sayesinde Blitzkrieg ile sistemlemesinden yaklak yirmi yl nce, ayn dnce Byk Taarruzda Trkler tarafndan zaten gelitirilmi ve baaryla uygulanmt. almann ilk blmnde Trklerin stratejik saldr anlaynn lka, Ortaa ve Asker Devrim sonrasnda 20. yzyl balarna kadar geirdii evreler zetlenerek, stratejik sonuca ynelik - baarl ya da baarsz - eitli muharebelerden rnekler verilecektir. zleyen ikinci blmdeyse, yirminci yzyln balarnda Trklerin modern stratejik saldr anlayn gelitirmeleri, Sarkam Kuatma Harekt ile Byk Taarruz rnek alnarak aklanacaktr. Bu anlayn II. Dnya Savanda uygulanan Blitzkriege etkisi ise nc blmde tartlacaktr.
Tarihteki Olaylarda Trk Stratejik Saldr Dncesi

Henz Trk ismine yeni rastland M.. 1. yzyldan nceki dnemde, Trklerin atalar ve bozkr kltrnn ncelikli temsilcileri olan Hunlar, bozkrlarn hkimi durumundaydlar. M.S. 4. yzylda batya g Hazarn batsnda younlatnda, Hunlarn Avarlar ve Gotlar sktrarak Roma mparatorluuna doru ilerlemeleri, 378 ylndaki Hadrianopolis (Edirne) Muharebesini beraberinde getirmiti. Muharebede Got atllar Roma lejyonlarnn ounu yok ederken, atl birliklerin piyadeye stnl Sava Tarihinde yeni bir dnem amt.2 Svari birliklerinin ncelikli unsur olduu bu a, klasik saldr sistemi muharebelerinin youn yaand ve atl birliklerin dnya zerinde etkinliklerini hissettirdikleri bir dnem olarak 4 yzyldan 15. yzyla kadar srecekti. Svarinin ne kt bu dnemde, klasik Trk stratejik saldr dncesinin gelimesi sayesinde Trkler dnya tarihine damgasn vurmutur. Trklerin, konar-ger kltrn temsilcileri olarak sava tarzlar ve dnceleri de bu kltrn etkisinde gelimitir. Bununla birlikte daha ge olmakla beraber mild asrlarda slm, Dou ve Bat Roma emperyal ve nihayet Avrupa asker kltrleriyle etkileim iinde asker kltrleri giderek gelimi ve saldr arlkl sava tarz, 17. yzyldan sonra yerini savunma arlkl sava
2 Hadrianopolis Muharebesi iin bkz. C.W.C. Oman, Ok, Balta ve Mancnk, ev. smail Yavuz Alogan, Kitap Yaynevi, stanbul, 2002, s.14-23.
80
tarzna brakmaya balamtr. Ancak stratejik saldrnn damgasn vurduu Ortaa, bu sayede Trklerin yzyl olmu ve salam temellere dayal bir imparatorluk olan Osmanl mparatorluu bu kuvvetli asker kltr sayesinde ortaya kmtr. Arlkl olarak atl birliklere dayanan Trklerin savataki hedefi stratejik imhadr. Stratejik imha kabiliyeti atl birliklerin hareketliliinden ve buna dayal gelitirilen taktiklerden ileri gelmekteydi. Trkler, Batdaki ordularn karlkl olarak muharebe alannda dizilip g gsterisi yapmalarnn aksine, glerinin bir ksmn saklayarak kuvveti dk bir ordu grnm verir ve buna dayal taciz ve sahte ekilme safhalarn uygularlard. Arlkl olarak birbirinden farkl piyadelerden oluan dman ordusu, ekilmekte olan atllara yetiebilmek iin takip ederken dzenini bozmak zorunda kalrd. Ar zrhl savalar ortalarda, hafif savalar ileride ve ihtiyat geride olmak zere uzayan bir ip gibi dzen aldnda, sakl olan atl okular kanatlardan ortaya karak saldrr, mmknse arkadan evirirler ve dman ordusunu paralara ayrarak yok etmeye balarlard.3 Malazgirt gibi stratejik imhann, saysal dezavantaja ramen byk bir baarya ulamas bu tarz dncenin bir sonucuydu. Malazgirtten 23 sene sonra Urfa yaknlarnda Hallarla yaplan muharebede de ayn taktikle ayn sonuca ulalmt.4 Saldryla stratejik sonuca ulatklar savalar, Trkleri 8. yzyldan balayarak yava yava dnyada nemli bir g hline getirmeye balamt. 1071de Malazgirt zaferi ile Bizans ordusunun yok edilmesi, Anadoluya kesin yerlemenin nn anca, Anadoluda kurulmaya balayan gl Trk hkimiyeti nce Seluklu, sonra da Osmanl mparatorluunda vcut buldu. Stratejik saldrlarn sonucunda elde edilen baarlar Osmanly imparatorlua tad. Kosova (1389), stanbulun fethi (1453), Otlukbeli (1473), aldran (1514), Ridaniye (1517), Moha (1526) ve Preveze (1538) gibi muharebeler
3 Bu tarz taktiklere Batda da rastland sylenebilir. Ancak Trkler bunu sistematik bir ekilde uygulayarak bir aa adlarn yazdrmlardr. Bununla birlikte M.. 216 ylndaki Cannae Muharebesinde, arkasn nehre dayayan Hanibalin Kartaca ordusu, benzer bir aldatmayla Roma Ordusunu imha etmeyi baarmtr. Cannae Muharebesi iin bkz. The Ancient World at War, Philip de Souza (ed.), Thames & Hudson, London, 2008, s.147-150. Bu muharebenin Trklerin uygulad tarzdan fark, Kartaca birliklerinin karlkl olarak Roma ordusu ile alanda dizilmi olmas ve Roma ordusunun paralanmadan bir btn hlinde imha edilmesiydi. Bir orduyu tek para hlinde imha etme giriimi hafif atllarn youn olduu bir ordu iin her zaman risk tamaktadr. Paralayarak yok etme taktiinin bir rnei de 1939 Aralknda Suomussalmide Finler tarafndan uygulanan motti taktiinde grlmektedir. Finler burada atl okularn yerine hareket kabiliyeti yksek olan kayaklar kullanarak uyguladklar vur-ka saldrlaryla Ruslar motti dedikleri gruplara blm ve imha etmilerdi. Bir buuk alay gcnde ve kayaklarn arlkta olduu Fin kuvveti, ilerinde tanklarn bulunduu mekanize birimlerle desteklenen iki Sovyet tmenini yok etmiti. Motti taktii iin bkz. Barry Gregory, Mountain and Arctic Warfare, Patrick Stephens Limited, Northamptonshire, 1989, s.102. 4 Ahmet zdal, Trklerin Sava Sanat: Aldatc Taktikler ve Farkllaan Stratejiler, Doruk Yaymclk, stanbul, 2008, s.110.
Trkleri Osmanl mparatorluu ats altnda sper g yapan stratejik sonulu muharebeler oldu. Bunlardan Kosova, Otlukbeli, aldran, Ridaniye ve Moha, Malazgirtteki klasik Trk stratejik saldr tarznn, - Bizansn da etkisiyle Osmanl anlayyla gelitirilmi hli olup, svariler saysal olarak orduda ounlukta olan kesimdi. Ancak Otlukbeli ve aldran gibi baz muharebelerin kazanlmasnda ateli silahlarn oynad nemli rol genel bir deiimin habercisi gibiydi.5 Trk tarihinin Osmanl devrinde 15. yzyldan itibaren deien bu anlay Trklerin kullandklar silahlara gre de farkllamtr. zellikle hafif svari arlkl ordular, Trklerin imha savalar yapmasn kolaylatryordu. Atl okularn kullandklar ve dnyadaki rnekleri arasnda en mkemmeli olduu kabul edilen Trk yay, etkili menzilinin benzerlerinin iki il kat olmas ve buna ramen uzun yay gibi ar yaylardan ok daha hafif olmas, hafif donanml svarilere imha muharebesinin evreleri olan taciz, aldatma, ypratma hareketlerine hzllk kazandryordu.6 Bununla birlikte Osmanl dneminde savunmann kuvvetlendirilmesi bir deiimin habercisi olmutu. 14. yzyl sonlarndan itibaren Yenierilerin ve topunun birlikte kullanlarak sert savunmann oluturulduu yeni taktiklere ramen asker devrim balayana kadar svari mevcudunun yksek olmas, Osmanlda sz konusu dnemde hl saldr dncesinin ar bastn gstermektedir. Osmanllarda savunma arlkl dnceye gei Avrupadan bile erken balasa da, bu dncenin 18. yzyla kadar sava tarzna tamamen hkim olduunu sylemek zordur. Bununla birlikte, gitgide muharebe kazanmalar zorlasa da, Osmanllarn asker sisteminde 17. yzyln sonlarna kadar cidd bir d olduu gzlemlenmemitir. 16. yzylda balayan asker devrim sayesinde klasik saldr sistemi yerini modern savunma sistemine terk ederken, bunun paralelinde Osmanl mparatorluu modern sava konusunda gereken nitelii gstermekte bir sreklilik yaayamam ve modern savunma anlayna sahip olan Batdan yava yava geri kalmaya balamtr. Bunun sonucunda Trk stratejik saldr dncesi de derin bir uyku dnemine girmitir. Prut Nehri Muharebesi (1710) haricinde stratejik saldr
5 aldran Muharebesinin kazanlmasnda sahra toplarnn ve tfenkli Yenieri kuvvetlerinin ciddi bir etkisi olduu ortadadr. Bu muharebe asker devrimin balamasndan yaklak yarm yzyl nce vuku bulmutur. 6 ngilizlerin 13. yzyl sonunda gelitirdikleri ve ilk kez skolara kar 1298deki Falkirk Muharebesinde kullandklar, burada olduka etkili olarak Fransadaki 100 Yl Savalarna da damgasn vuran uzun yay azam 255 metre menzile sahipti. Tatar yaylarnn menzilleri de 360 metreyi buluyordu. Bunlara gre ok daha hafif olan Trk Yay, svariler iin adeta biilmi kaftand ve muharebelerdeki menzili 400 metreyi bulmaktayd. Bkz. Weapons, The Diagram Group, St. Martins Press, New York, 1990, s.99, 103. ngiliz kaynaklarnda III. Selimin Trk Okunu 800 yarda (732 m.) att belirtilmekte, Trk oku ile 800 metrenin tesinde menzil rekoru krld kabul edilmektedir. Bkz. Sir Ralph Payne-Gallwey, The Projectile-Throwing Engines of the Ancients, Rowman and Littlefeld, New Jersey, 1973, s.22-23.
82
konusunda baar yakalayabildii ikinci bir saldr grlmemekle birlikte, Sarkam haricinde stratejik sonu almaya ynelik cidd bir saldr giriimi de pek gze arpmamaktadr. Ancak Zenta (1697) ve Nizip (1839) gibi bozgunla sonulanan baz muharebelerde, dman devletin belkemiini tekil eden bir kuvveti yok etmeyi hedefledii iin, gerekilie sahip olmayan ya da beklenmedik bir ekilde sonulanan bir stratejik saldr giriiminden sz edilebilir. Avrupadaki yeni model ordular 17. yzyldan balayarak artk sadece akmakl tfek, top ve svarilerden oluurken, muharebe dzeninde tabur ve tugay sistemini oturtmulard. 18. yzylda oluturulan tmenlerin ve daha sonra kolordularn kullanllar Napolyon Savalar srasnda Msr ve Filistindeki muharebelerde Osmanllarn stratejik savunma haricinde modern ordulara kar duramayacan gstermiti. Dolaysyla Osmanllarn zlme dnemi boyunca saldr dncesi ar basan harektlara girimesi, muharebe dzeni ve taktik anlayta gelitirdikleri savunma anlayyla aray am olan Batya kar riskli bir giriim olmaktayd. Bu tarz bir riske, 19. yzyl boyunca Osmanl Ordusunun Avrupallar tarafndan modernletirilmesine duyulan gvenle I.Dnya Savann banda Sarkamta (1914) giriilmi, ancak stratejik saldr dncesi tayan bu giriim de baarsz olmutu.
Modern Trk Stratejik Saldr Dncesine Gei

Sarkamtan Byk Taarruza giden yol, Kut zaferi ve Megiddo yenilgisiyle birlikte Trklerin tarihte yeniden stratejik saldr dncesini gelitirebileceinin iaretlerini vermitir. Fevzi Paa Sarkam inceleyerek harektn eletirisini yapmt.7 Mustafa Kemal Paa, Blitzkriege bir n oluturduu dnlen8 Megiddoda hem svarilerin stratejik saldrda oynayacaklar rol, hem de Hava Kuvvetlerinin geleceini grmt.9 Burada Arap svarilerinin, sol kanadn Akdenize dayam bulunan Osmanl Ordusunun sa kanadn aarak arkasna sarkmasyla birlikte ngiliz kuvvetlerinin saldrya gemesi, ordunun dengesini bozarak hzl bir ekilmeye ve ok sayda kayba neden olmutur.
7 Konu iin bkz. Fevzi akmak, Birinci Dnya Savanda Dou Cephesi 3. Ordu Harekt, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 2005. 8 Bryan Perrett, Megiddo 1918, Osprey Publishing, Oxford, 1999, s.84-86. 9 Trk 7. Ordusunun Fara Vadisinde ekilmekte olan bir kolu tespit edilerek, 21 Eyll 1918de ngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri (RAF) uaklarnca gn boyunca sren iddetli bir saldrya uram ve bunun sonucunda kilometreyi geen bir enkaz kolu olumutu. yle ki, enkazdan yz topun karlmas gnler almtr. Bu hava baskn, bombardmanla bir unsura indirilen ilk byk darbe olarak tarihe gemitir. Perrett, age., s.56.
Baarsz rnek: Sarkam Kuatma Harekt

I. Dnya Savana Osmanl Devletinin giriinin hemen ertesinde, Osmanllar ve Ruslar 20. yzylda ilk defa kar karya getiren ve Anadolunun dousunda yaanan Sarkam Harekt, ada dnemdeki Trk stratejik saldr dncesine verilebilecek ilk rnektir. 22 Aralk 1914 ile 15 Ocak 1915 arasnda gerekleen harektn ncesindeki duruma baktmzda, I. Dnya Savana giren Osmanlya kar Rus kuvvetlerinin 1 Kasm 1914 tarihinde Dou Anadoluda taarruza getii grlmektedir. Esasen 29 Ekim 1914te Alman sava gemileri Goeben ve Breslaun Trk Boazlarndan geerek Osmanl donanmasna ait sava gemileri Yavuz ve Midilliye dntrlmesi akabinde bu iki geminin Rus limanlarn bombalamas, Osmanl Devletini fiilen I. Dnya Savana sokmutu. Osmanl Devletinin Savaa girmesiyle Almanlarn Galiyada almay bekledii Osmanl destei, Ruslarn Kafkasyadan Dou Anadoluya taarruza gemesi sonucunda gerekleememiti.10 nk Dou Anadoludaki Rus taarruzu Osmanl Ordusunun dikkatinin bu blgeye evrilmesine neden olmutu. Ruslarn bu igalinin balangcnda Kprky (7-12 Kasm) ve Azap Muharebeleri (17-20 Kasm) ile Osmanl Ordusu, Ruslarn geri ekilmesini salayarak durumu duraan hle getirmiti. 20 Kasm itibariyle oluan bu gelime, I. Dnya Savann banda Osmanl Ordusu iin olumlu bir durum yaratmt. Bunun zerine Dou Cephesinde Ruslarn imhas iin Bakomutan Vekili Enver Paa tarafndan Ruslara kar bir taarruz harekt planland. Bylece, birinci aamada 1877-1878 Osmanl-Rus Savanda kaybedilen topraklar (Kars, Batum, Artvin ve Ardahan) geri alnabilecek ve ikinci aamada Kafkasyaya ilerlemek mmkn olabilecekti. Sarkam Harekt ncesi dnemde blgede Trk 3.Ordusuna bal 9, 10 ve 11. Kolordular ile 2. Svari Tmeni bulunuyordu. 3. Ordunun muharip birlikleri yaklak 75.000 askerden, Rus Kafkas Ordusu ise 62.000 muharip askerden olumaktayd.11 Trk Ordusunun plan Ruslarn cepheden 2. Svari Tmeni desteindeki 11. Kolordu tarafndan tespiti ve 9 ile 10. Kolordularnn kuzeyden Ruslar kuatmasyla cephe gerisindeki (3035 km. kadar bir mesafe) Sarkamn ele geirilerek evrilen dmann imhasna dayanmaktayd. Bu zelliiyle kuatmaya dayal bir taarruz planyd. Kuvvetlerin ounluu kuatma harektnda
10 Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi IX, kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava (1908-1918), 2.Bask, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1999, s.414. 11 Yarbay Selahattin, Kafkas Cephesinde 10. Kolordunun Birinci Dnya Savann Balangcndan Sarkam Muharebelerinin Sonuna Kadar Olan Harekt, Zekeriya Trkmen vd. (Yay. Haz.), Genelkurmay Bakanl ATASE Yaynlar, Ankara, 2006, s.88-90.
84
kullanlarak sklet merkezi oluturulacakt ve plan bu manevraya dayanmaktayd. (Bkz. Kroki-1) Plann uygulamada aksatlmas sonucu12 ve blgenin coraf koullar ile Aralk aynn iklim artlarnn etinlii13 nedeniyle Allahuekber Dalarndan Sarkama inen 10. Kolordunun byk zayiatlar vererek harekt Trk taraf asndan baarszlkla neticelendi.14 Aslnda 10. Kolordunun Sarkama varmasndan nce (28 Aralk) 9. Kolordu bu noktaya ulamt. (25 Aralk). Ancak cidd bir zayiatla blgeye ulaan 10. Kolordu ile 9. Kolordu planlanan ortak harekt hi bir zaman icra edemediler ve sklet merkezini oluturamadlar. Bu aamadan sonra cepheden 11. Kolordunun Svari Tmeninin desteinde Ruslara taarruz tasarlanm ama bu, harekt alannda durumun gelitirilememesi nedeniyle mmkn olmamtr.15
Kroki 1-Sarkam Harekt Pln
12 10. Kolordu Komutan olan Albay Hafz Hakk Beyin muharebe alanndan kamakta olan bir Rus Tugayn harekt plannda ngrlmemi olmasna ramen kovalamaya kalkarak kuatma cephesini geniletmesinin, Sarkam Harektn eletiren Kprll erif lden tarafndan her eye ramen zaferle talanabilecek olan harektn gidiatn etkileyen nemli bir hata olduu belirtilmektedir. Kprll erif lden, Sarkam, Sami nel (Yay. Haz.), 5.Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2006, s.170-171. 13 Sarkam Harekt ncesinde Bakomutan Vekili Enver Paa tarafndan Aralk 1914te Ruslara taarruz edilmesi istendiinde nc Ordu Komutan olan Hasan zzet Paa harektn bahara braklmasn nermi ve bunun zerine grevden alnmt. 14 Yarbay Selahattin, age., s.189. 15 Yarbay Selahattin, s.192-195.
Sarkam Harekt sonrasnda Ruslar Dou Anadolunun bir ksmn igal ettiler ve 1915 ylnda mttefiklerinin anakkalede cephe amasn saladlar. Sarkam Harektnda Trk Ordusunun 60.000 civarnda, Rus Ordusunun ise 30.000 civarnda kayb oldu.16 Trk saldr dncesinin dnce olarak gzel bir rnei olan Sarkam Harekt, zaman ve iklim artlarnn iyi deerlendirilememesi nedeniyle baarszla uramtr.
Baarl rnek: Byk Taarruz Kuatma Harekt

Trkiye Cumhuriyeti tarihinin balang noktasnda Trk stikll Harbi bulunmaktadr. Trk stikll Harbi 19 Mays 1919da Mustafa Kemalin Samsuna kmas ile balar ve 30 Austos 1922de elde edilen zafer sonrasnda nihayetlenir. Bu sre zarfnda diplomasi ve sava, d politikada sorun zme yntemi olarak kullanlmtr. Ancak savan ounlukla kullanlm olmas bu dneme Trk stikll Harbi ad verilmesine neden olmutur. Aslnda Trk stikll Harbinde gerekletirilen, I. Dnya Sava sonunda uluslararas politikada ortaya kan durumun Trkiye tarafndan revize edilmesiydi. Trkiyede cumhuriyetin iln edilmesi ile baarya ulaan sz konusu revizyonist eylem dier Avrupal aktrler tarafndan hemen ilk dnya savann sonunda gerekletirilemedii iin II. Dnya Savana giden yol almtr. Baka bir ifadeyle, II. Dnya Savann balamas revize edilen I. Dnya Sava sonunda hakszlklarla oluturulmu uluslararas politik duruma iaret eder. I. Dnya Savanda sava alannda siperlere kilitlenen harekt neticesinde savamak eyleminin uluslararas politikada sorun zme yetisinin yetersizlii idrak edilmi ve diplomasi eylemi sorun zmede tercih edilmek durumunda kalnmtr. nk bu dnemde stratejik ve taktik adan sava alanlarnda ordular siperlerin arkasna saplanmlard. Siperlere saplanan ordularn ihtiyac olan teknolojik ve taktik geliimdi. Bunu ise tank ve uaklarla ordusunun manevra kabiliyetini ykselten Almanya baard.17 Bylece revizyonist Almanya tarafndan gelitirilen teknoloji ve taktikler sayesinde savamak eylemi ile uluslararas politikada deiiklik yapmann mmkn olaca kestirildiinde de sava, hakszlklar ve uyumazlklar giderecek bir yol olarak yeniden grlm ve II. Dnya Sava patlak vermitir. Trkiye II. Dnya Savana katlmamtr. Her ne kadar bu tartma bu yaznn konusunu oluturmasa da Trkiyenin bu savaa katlmamasnn bir nedeni de buna gerek duymamasdr. nk Trkiye Trk stikll Harbi ile I. Dnya Savann sonunda ortaya kan durumu zaten revize etmiti. Trkiyenin
16
Hikmet zdemir, Salgn Hastalklardan lmler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005,
s.185.
17 Haldun Yalnkaya, Sava: Uluslararas likilerde G Kullanm, mge Kitabevi, Ankara, 2008, s.181-186.
86
uluslararas politikadaki durumunu revize etmesini salayan ise Byk Taarruzun neticesinde elde edilen zaferdi. Trk stikll Harbinin genel gidiat bu almann ana konusunu oluturmadndan detaya girilmemitir. Ama 1921 ylna gelindiinde Anadolunun dousundaki durum Kars Antlamas ve gneydeki ise Ankara Antlamasyla hlledilmiti. Her ne kadar Karadenizin dousunda Pontus Rum ayaklanmalar olsa da bu durum merkez ordunun kuvvetlerini batda odaklamasna engel deildi. Byk Taarruz ncesi 1921 yl itibariyle genel manzaraya baklacak olursa sorunun batda olduu grlmektedir. Ege ve Trakya Yunanllarn, Boazlar ise esasen ngilizlerin igali altndayd. Yunanllarn Bat Anadoludan atlmas ilk aamada gerekleirse ikinci aamada Trakya igalden kurtulabilirdi. Ksacas 1921 ylna gelindiinde Bat Cephesi nem arz etmekteydi.18 1921 yl Bat Cephesi iin olduka hareketli gemitir. Bu dnemde 1. nn (10 Ocak), 2. nn (1 Nisan), Ktahya-Eskiehir Muharebeleri (10-20 Temmuz) ve Sakarya Sava (23 Austos-13 Eyll) gerekleti. zellikle Sakarya Savann bandaki Polatl-Haymanaya kadar varan Yunan ilerleyiinin savan sonunda Eskiehir-Seyitgazi istikametine kadar pskrtlmesi Trk tarafnn ilerleyiinin balangcn oluturmutu. Sakaryann ertesinde Trk tarafnn taarruz etmesi beklenmeye balamt. Bu beklenti ise SAD Plan olarak adlandrlan bir taarruz plannn ortaya kmasna neden oldu.19 Byk Taarruzun plannn temelini oluturan SAD Plan gerek gz 1921de iklim artlarnn etinlemesi ve gerekse de lojistik ihtiyalarn karlanamamas nedeniyle uygulanamad. Ama Byk Taarruzun temelini oluturmas bakmndan nemli bir karargh deneyimi olmutu.20 1921 gz ile 1922 yaz arasnda eitli gerekletirilen diplomatik giriimler, beklenen Trk taarruzunun hazrl ve gizlilii iin nemliydi. Bu artlar altnda 1922 Austosuna gelinmesi sonrasnda 26-30 Austos tarihleri arasnda Byk Taarruz gerekleti. Byk Taarruzun son gnnde Bakomutanlk Meydan Muharebesi, sonrasnda ise 1-18 Eyll 1922 tarihleri arasnda takip harekt gerekletirildi. Bu baln ana konusunu 26-30 Austos 1922 tarihleri arasn kapsayan Byk Taarruzun plan ve uygulanmasnn asker taktik ve strateji asndan
brahim Artu, Byk Taarruz, Kasta Yaynlar, stanbul, 1986, s.15. Sakarya Sava sonrasnda Yunan ordularnn yeniden toparlanmasna mahal vermeden bir kar taarruz yaplmas fikrinden hareketle 15 Ekim 1921 tarihinde Cephe Komutanlna bir direktif verilmiti. Cephe Komutanl da kolordulardan gr istemi ve tm yazmalarda gizlilik iin Osmanl alfabesindeki sad harfinin ifre olarak kullanlmas emredilmiti. Harekt plannn ad SAD, Sandkl blgesi nedeniyle seilmiti. zden alhan, Byk Taarruz ncesi Askeri Faaliyetler ve Taarruz Plannn Hazrlanmas, Byk Taarruz, 70. Yl Armaan, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1992, s.69-79. 20 Ayfer zelik, Byk Taarruza Hazrlk (SAD Taarruz Plan Tasars), Byk Taarruz 70. Yl Armaan, s.97-101.
18 19
incelenmesi oluturmaktadr. Bu plann temel zellii stratejik bir saldrnn kuatma harekt ile uygulanmasdr. Bu harekt esnasnda I. Dnya Savann siperlerine aklm piyadeleri yerine, svariler sklet merkezinde kullanlmtr. Bu yntemi II. Dnya Savanda svari yerine tank ve uaklar kullanan Alman ordusu da tercih etmiti. Gneyde Yunanllarn sa kanad svari kolordusunun desteindeki Birinci Ordu tarafndan kuatlmtr. Manevra, baskn, sklet merkezi ve gizlilik prensiplerinin uygulanmas sayesinde yldrm harbinin icras gerekletirilmitir. Byk Taarruzun detayl planna bakacak olursak ncelikle Trk ve Yunan kuvvetlerini gz nnde bulundurmamz gerekir. Trk tarafnn 18 piyade tmenine karlk Yunanllarda oniki piyade tmeni mevcuttu. Ancak Trk tarafnda yaklak iki yz bin er varken, Yunanllarn er saysnda on dokuz bin erlik bir stnlk mevcuttu. Bununla birlikte Trk taraf subay saysnda iki bin kadar stnle sahipti. En arpc stnlk Trk tarafnn be svari tmenine karlk Yunanllarn sadece bir svari tmenine sahip olmasyd.21 Trk Ordusu, Bakomutan Mustafa Kemalin komutasnda Bat Cephesi Komutanl eklinde araziye yaylmt. Bat Cephesi drt unsurdan olumaktayd: Kocaeli Grubu, kinci Ordu, Birinci Ordu ve Beinci Svari Kolordusu. Kocaeli Grubunda bir piyade ile bir svari tmeni vard ve Eskiehirin kuzeyinde tertiplenmiti. kinci Ordu; on bir piyade ve bir svari tmeninden teekkl etmi drt kolordudan olumaktayd ve Eskiehir-Afyon Hattnda konulanmt. Birinci Ordu ise tmenli bir kolordu, mstakil piyade tmeni ve bir svari tmeninden oluuyordu. Menderes Nehri kysnda konulanmt. Svari Kolordusu ise svari tmeninden olumaktayd ve Afyonun gneydousunda tertiplenmiti.22 Yunan Kk Asya Ordusu ise iki grupta toplanmt. Eskiehirde karargh olan Kuzey Grubu, drt piyade tmeniyle bir svari tugayndan olumaktayd. Gney Grubunun iki kolordusu mevcut olup, bunlar Afyonun etrafnda konulanmlard. Kk Asya Ordusunun ayrca Uak blgesinde biri ihtiyattaki svari tmeni olmak zere iki tmeni daha vard. Bu yaylmadan anlald zere Trk ve Yunan ordularnn asl kuvvetleri Eskiehir-Afyon arasndaki cephede konulanmt.23 Bununla birlikte sklet merkezinde svarinin manevra gcyle birlikte hareket eden Birinci Ordunun piyade tmenleri, kuatma sonras yarma harektnn baaryla gereklemesini salamtr. 30 Austos 1922 ncesinde svari birlikleri tarafndan evrelenmi olan Yunan Kk Asya Ordusu, o gn Dumlupnarda gerekleen Bakomutanlk Meydan Muharebesi ile malup edilmitir. Byk
21 Trk stiklal Harbi Bat Cephesi: Byk Taarruz, Cilt II, Ksm 6, Kitap 2, Kemal Ni (Ed.) Genelkurmay Basmevi, Ankara, 1968, s.13. 22 Tevfik Ercan, Trk stiklal Harbi Byk Taarruza Hazrlk ve 26 Austos 1922, Byk Taarruz 70. Yl Armaan, s.103-118. 23 Ercan, agm., s.107-108.
88
Taarruz bu zellikleriyle tank ve uaklarla Almanlarn II. Dnya Savanda gerekletirdii Blitzkriegin (Yldrm Harbi) Trkler tarafndan stikll Harbinde ilk uygulamasdr. Byk Taarruzun Plan (Bkz. Kroki-2) Eskiehir-Afyon hattna yaylm geni cephede bulunan Yunan kuvvetlerinin byk ksmn 2. Ordunun oyalamasna, bu oyalamada 1. Ordu ve 5. Svari Kolordusunun Afyonun gneyinden kuatma harekt gerekletirmesine dayanyordu. Svarinin manevra yeteneine dayanan taarruzun sklet merkezini, Yunan cephesinin gneydeki sa kanadna saldr oluturuyordu. Bylece dman kuatlacak ve zmirle balants kesilecekti. Gerekten de taarruz planland ekilde icra edildi. Trk tarafnn sklet merkezini glendirmek iin ihtiyat kuvvetlerini kullanmas byk bir riskti.
K
Kroki 2- Byk Taarruz Plan
Modern Saldr Dncesinin Yeri
Sisteminde
Trk
Stratejik
Saldr
I. Dnya Savanda tankn ilk kez kullanlmasyla birlikte, baz subaylar bu yeni icadn siper savalarnn hkim olduu cephede bir trl yaplamayan yarma harektn gerekletirebileceini dnmlerdi. Ancak ngilizler bu icad destek amal grmlerdi. Tank temel alan taktik alm ise Almanlar
gerekletirmilerdi. General Heinz Guderiann ekil verdii bu yeni doktrin,24 1930larn sonlarna doru Blitzkrieg olarak Alman Ordusu tarafndan resmen benimsenmiti. Zrhl ve motorize birlikler konusunda derin aratrmalar yapan Guderian, daha nce ngiliz teorisyenler General J. F. C. Fuller ve Yzba Basil H. Liddelhartn yeni taktikler ve zrhl birliklerin geleceiyle ilgili yeni dncelerini incelemilerdi. Fullerin gelitirdii Plan 1919, hava gcnn yardmyla cephenin gerisindeki daha yksek karargh hedefleyerek hatlar delmek ve derine inmek, ardndan bozmak veya tutmak maksadyla dmann ana kuvvetleriyle karlaacak bir harektta bulunmak ve son olarak dman 240 km. kadar takip etmek eklinde safhadan oluuyordu. 25 Bu dnce daha sonra Guderiann gelitirecei Blitzkrieg iin temel tekil etmitir. Guderian, 1929 ylnda konuyla ilgili kendi dncelerini aklamt: Kendi balarna veya piyadeyle birlikte grev yapan tanklar hibir zaman hak ettikleri nemi kazanamazlar. Tarihi almalarm, ngilteredeki talimler ve bizim modeller zerindeki tecrbelerimiz, tanklar desteklemesi gereken dier silahlarn gerek srat, gerekse arazi performans bakmndan onlarn standardna eritirilmesi gerektiini ortaya koyuyordu. Aksi davran onlar tamamen faydasz hle sokabilirdi. Oysa silahlanma dzeni iinde, tank en n planda gelmeli, dier btn silahlar ise tanka yardmc olmaldrlar.26 Bundan tam on sene sonra Almanlar Polonyay silip sprdklerinde en nemli etkiyi yapan, her biri iki panzer tmeniyle bir motorize piyade tmeninin oluturduu tank kolordularnn27 srati ve yarma gcyd.
Blitzkrieg ve Modern Saldr Sistemine Gei

Blitzkriegte tanklar yarma harekt yaparak zrhl birliklerin ncs konumunda hareket ediyordu. Bu kuvvet kunda motorlu toplar tarafndan destekleniyorlard. Harekt u ekilde icra ediliyordu: nce dman hattnn belirlenebilen en zayf noktas hava kuvvetleri tarafndan vuruluyordu. Sonra bu blgede sklet merkezi oluturularak tanklarn ban ektii taarruz mihveri28 yarmay gerekletiriyor ve zrhl aralar hzla dmann gerilerine sarkarken, arkadan gelen destekli mekanize piyade tarafndan yark geniletiliyordu. Ksa zaman sonra tanklar cephe derinliinde ilerleyerek nceden buraya braklan ve
24 Blitzkrieg iin bkz. Heinz Guderian, Achtung Panzer!, ngilizce ev. Christopher Duffy, Arms and Armour Press, Londra, 1999. 25 Bryann Perrett, Knights of the Black Cross, Wordsworth Editions, Hertfordshire, 1997, s.34. 26 Kenneth Macksey, Panzer Birlikleri, ev. ahin Seluk Erengn, Baskan Yaynlar, stanbul, 1975, s.12-13. 27 Macksey, age., s.39. 28 Guderian, age., s.202-205. Trk asker literatrne taarruz mihveri olarak yerleen teriminin kkeni Almanca Stosskraft szcdr. ngilizcede strike power veya dynamic punch eklinde rastlanmaktadr.
90
mstahkem noktalar tutan paratlere ulayordu. kmal hatlarnn kesilmesi bu ekilde garantilendikten sonra mekanize piyade dmann gerisinden, piyade ise cephe hattndan dman kuvvetlerini topu ve hava desteiyle birlikte sktryor, ypranmakta olan, ancak ikmal ve iaeden yoksun kalan, iletiim olana son derece kstlanm, dengesi bozulmu ve tamamen evrilmi dman birlikleri sonunda kitlesel hlde teslim oluyorlard. (Bkz.Kroki-3) Gemite silahlarn ve buna bal taktiklerin gelimesi yava yava olmu ve taraflar birbirlerine ayak uydurabilmek iin zaman bulabilmilerdi. Bu yzden bir tarafn dier tarafa kesin stnl pek olmuyordu.29 Ancak tanklarla birlikte teknoloji odakl modern saldr sisteminin geliimi ve bunun sonucunda ortaya kan Blitzkrieg, ksa zamanda kesin sonucun alnmasn salyordu. Blitzkriegin II. Dnya Savana ekil vermesiyle, Sava Tarihinde yeni bir r almtr. 1939da Polonya, 1940ta Fransa, 1941de Yugoslavya ve Yunanistan bu ekilde teslime zorlanmlard. 1941in ikinci yarsndaki ayn tr baarlar Rusya bozkrlarnda de uygulanm, k bastrana kadar baarl bir seyir izleyen harektlarda be buuk milyona varan Kzl Ordu mensubu tutsak edilmiti. Bir nceki savan taktik ve harekt monotonluu sona ererken, modern savunma sistemi de bu sayede yerini modern saldrya terk etmiti.
Byk Taarruzun Blitzkriege Katks

Fullerin plan, hava gc desteinin haricinde Byk Taarruz iin hazrlanan SAD Planna son derece uymaktadr. SAD Plan, Plan 1919dan sene sonra ve bu dnce tarzndaki en karmak dzenlemelerin yer ald Blitzkriegten ise 17 sene nce baaryla uygulanmtr. Her iki plann Blitzkrieg ile arasndaki sre farknn bykln, teknolojik gelime, Almanyadaki revizyonist ve sava bir kadronun ibana gelmesi ve Almanlarn teknik dnce altyapsna uygunluuyla aklayabiliriz. Bu durumda Blitzkriegin balatt modern saldr sistemine giden yolda, ayn dnce alt yapsna sahip ilk uygulamann 1922de Byk Taarruz ile baaryla uygulandn ve stratejik sonuca ulaldn syleyebiliriz. 1939-1941 arasnda Alman Ordusunun baaryla uygulad Blitzkriegin hedefi savunan gcn tutsak almaya dayanyordu. Byk Taarruzun plan ile bu hedef 1922 gibi erken bir tarihte ayn strateji ile gerekletirilmitir. Blitzkriegte paratler iletiim, ikmal ve ihtiyat hareketini engelleyici tedbirler alrken, panzer kuvvetleri cepheyi yardktan sonra paratlerin tuttuklar kesimlere sarkarak buray kuvvetlendiriyor ve ayn zamanda dman savunmasnn gerisine sarkarak hzl bir ekilde evirme yapyorlard. letiimi ve ikmali kesilen birimler statik savunma yapmak zorunda braklyordu. kmal salanamad iin sonunda birlikler geriye doru bir k hareketine kalkmak
29
Macksey, s.225.
zorunda kalyorlard. Ancak geen sre, ilerlemelerini artk rahatlkla srdren panzer kuvvetleri sayesinde statik savunmayla ihtiyat arasndaki mesafe srekli uzadndan, ar silahlarn da brakarak iyice kan kaybetmi birimlerin bu geriye k hareketleri adeta hindi avna dnyor, piyade, motorize piyade ve zrhl birimler arasnda yok olmaktan kurtulamyorlard. Polonya, Fransa, Yugoslavya, Yunanistan ile savan erken dneminde Rusya ve Kuzey Afrikadaki Alman harektlarnn ortak paydas bu sava tarz olmutur.
Kroki 3- Blitzkriegin Harekt Dzeyindeki Evreleri (Kershaw 1968: 5)
92
Guderian, Blitzkriegin gerekletirilebilmesi iin gereken ncelikli faktr srpriz, kitlesel konulanma ve arazinin uygunluu olarak nitelemitir.30 II. Dnya Savandaki Alman Ordusunun baarl harektlarnda bu lnn nemi aka sergilenmitir. Fransadaki harekta giriilirken, taarruz mihveri iin seilen Ardennes blgesi ormanlk olmasna ramen srpriz orann artrmt. Onun dnda dz bir blge olup, gerisindeki Meuse Irma ald takdirde Fransann ovalarna sarklabilirdi ve byle de olmutu. Byk Taarruz iin de ayn l geerli olmutu. Taarruz mihveri Afyonun gneybatsnda toplanm, kuvvetlerin ounun buraya kaydrlmasndan dmann haberi olmad iin srpriz etkisi yaratlm, tepelerin arasnda kalan ovalk alan ise dmann arkasna dolalacak blge olarak seilmiti. Guderian srpriz iinde konulanmann gizli ve hzl yaplmasna deinmitir ki, Byk Taarruzun sklet merkezine yaplan ynaklamada bu hususlara zaten ncelik verilmitir.31 Byk Taarruzda da cephe sonradan II. Dnya Savanda bir rutin hline gelen, delmeye ynelik topu odaklanmas ve youn top ateiyle Afyonkarahisarn gneybatsndan delinmi, buradan kuzeye sarkan Trk Svari Kolordusunun svari tmeni, tpk sonradan Alman panzer-parat ortaklnn yapaca gibi Yunan asl savunma hattnn ana ikmal yollarn kesmeyi baarmtr. evrilen blgenin tutulmas iin Trk piyadesinin ilerleyerek Svari Kolordusu ile irtibatta kalmasyla ve dman yanlarna gelmesi muhtemel bir kar taarruza kar direnci artrabilmek iin de belirli tepeleri ele geirerek savunma hattn kuvvetlendirmeleri gerekmekteydi. Dman birimleri arasndaki mesafe ne kadar alrsa kar taarruzun etkisi o derece dk olaca iin, cephenin yarld blgede igal edilen alann her iki yana doru da geniletilmesi gerekiyordu. Blitzkriegte bu safha iin mekanize ve motorize piyade birimleri piyadenin nnden daha hzl ilerleyerek tanklarn at boluklar doldurmaktayd. Ancak Byk Taarruzda bunu gerekletirebilecek yarm paletli aralar ve modern kamyonlar olmad iin, Trk Ordusunda piyadenin bir ksm ok daha hzla ilerlerken, dierleri de bask yaparak dman oyalamak zorundayd. Dolaysyla svariyle arkasndan hzla ilerleyecek olan piyadenin arasnda ister istemez boluklar olumas kanlmazd ve dmann hava keif faaliyetleri sayesinde de bu boluklar bir risk oluturuyordu.
30 Guderian, s.205-206. Guderian, arazinin uygunluu ifadesiyle tanklarn hareketini engellemeyecek bir arazi yapsna ihtiya duyulduunu ima etmitir. Byk Taarruzdaki svariler iin de bu durumun geerliliinden bahsedilebilir. Svariler, ate gleri dk olduu iin tanklarn sahip olduu teknolojik avantajdan mahrumlard. Bununla birlikte, en nemli zellikleri hzd ve harekt seviyesindeki manevra kabiliyetleri her zaman piyadeden stn olmutu. Bu hzlarn en iyi dzeyde kullanabilmeleri hem svariler, hem de beraberindeki hafif topu iin ok nemli olduundan ovalk bir alanda yapacaklar harektta verimleri azam dzeye yakn olmaktayd. 31 Guderian, s.205.
Blitzkriegte baskn etkisinin hzl harekt kabiliyetiyle pekimesi son derece nemliydi. Mekanize piyade ve kunda motorlu topunun takip ettii tanklar, ikmal sisteminin iyi olmas ve dman tarafndan tehdit edilmemesi artyla bu hz yeterince salyordu. Dier lkelerin ordular eitli birliklerin ortak kullanlmasnda en dk hzdaki unsura gre hesaplarn yaparlarken, Guderian en hzl olanlar esas alarak tmenlerini mmkn olduunca hzl hareket ettiriyordu. Savatan sonra Liddelhart ile grmesinde, Guderian hareketlilik ve sratin Blitzkrieg iin ncelikli faktrler olduunu sylemitir.32 Byk Taarruzda ise svariler atba ilerlerken, piyadeler onlar takip etmek iin kendilerini zorlamlard. Bu adeta, Guderiann panzer tmenlerinin dier ordu ksmlarn pelerinden srklemesi gibiydi. Ancak Trk svarileri arkalarndan gelen piyadenin bir ksmnn almakta olan boluu doldurmas durumunda Yunan ihtiyatyla kar karya kalarak cidd bir tehlike yaayabilirlerdi. Bu yzden piyadenin hz da en az svarilerinki kadar nemliydi. Bu sorun Trk piyadesinin normalden fazla zorlanarak olaanst bir performans gstermesiyle alabilmitir. yle ki, svarilerin 26 Austostaki cephe gerisine kitlesel szmasnn ardndan piyade de gn iinde en nemli tepeleri ele geirerek byk bir hzla dman takibe koyulmay baarmtr. Byk Taarruzdaki harektn Blitzkriege gre biraz daha uzun seyretmesinin sebebiyse iki temelde teknolojiktir. Birincisi, yarma yapacak ve yaplan yarmay besleyecek motorize yap stikll Harbi srasnda Trk Ordusunda mevcut deildi. Dolaysyla hem yarma gc, hem de ikmal hz Blitzkriegtekiyle karlatrldnda son derece ilkeldi. kinci olarak da, (C)33 faaliyetlerinin ayn ekilde Blitzkriege gre ilkel olmasyd. Guderiann panzerleri muharebe sahasnda radyo haberlemesine34 ve amaca zel komuta-kontrol aralarna sahipken, Trk Ordusunun yarmada en byk paya sahip olan 5. Svari Kolordusu ile balants atl posta yoluyla kuruluyordu ki, svarilerle haberlemede yaanan sorunlar gnlerce ordu komutanlarnn birliklerin nerede olduklarn saptamasn gletirdiinden taktik seviyedeki planlarn aksamasna yol ayordu. O dnemki hava gc ise bu konudaki boluu doldurarak, haberlemeye bal komuta-kontrol sorununun kesin olarak zebilecek kuvvet ve genilikte deildi. II. Dnya Savanda Alman panzer kollarnn saysal olarak yetersiz olduklar zamanda aralarnda kalan dman birliklerini ekilmeye zorlayarak, ekilme esnasnda ypratmak suretiyle erittikleri ve paralanan kuvvetleri de arkadan
Len Deighton, Blitzkrieg, Jonathan Cape Pub., London, 1983, s.153. Komuta, Kontrol ve Muhabere (Command, Control and Communications) kelimelerinin ngiliz alfabesindeki karlklarnn ksaltmas iin kullanlan bir ifadedir. Komutanlarn birliklerini etkin bir iletiim sayesinde egdml bir biimde sevk ve idare etmesini ifade etmektedir. 34 Basil H. Liddelhart, Hitlerin Generalleri Konuuyor, ev. Mehmet Tanju Akad, Kasta Yaynlar, stanbul, 1996, s.95.
32 33
94
gelen destekle yok etmelerine de ska rastlanyordu. Byk Taarruzun ilk haftasndaki muharebelere bakldnda paralanan Yunan birliklerinin de benzer bir ekilde ekilme esnasnda ypratldklar grlmektedir. Bunun nedeni, hem Trk svarilerinin ate glerinin Alman panzerleri gibi yksek olmamalar sebebiyle Yunan piyadesinin inat direniini tek bir vurula aamamalar, hem de yukarda belirtildii gibi bir sonraki dnem ile karlatrldnda C faaliyetlerinin ilkel olmasndan kaynaklanan sorunlard.
Sonu
Trk stratejik saldr dncesinin geirdii evrim, 20. yzyln balarndaki Sarkam ve Byk Taarruzun planlarnda kendisini gstermitir. Baarl bir stratejik dnceye sahip olan Sarkam harekt uygulamada baarsz olmuken, ayn dnce iyi hazrlanm bir harekt plan sayesinde Byk Taarruzda kesin bir baarya ulalmtr. Byk Taarruzun baaryla stratejik sonuca ulamas ve Bat Anadolu genelinde uygulanan genel taarruzun Blitzkrieg ile benzerlikleri gz nnde bulundurulduunda, Byk Taarruzun Blitzkriege bir temel oluturduu grlmektedir. Blitzkriegin Byk Taarruzdan ayrld nokta, teknolojik geliimin savalara kazandrd tanklarn ok daha geni bir alanda ve ordunun byklne gre birden fazla yerde sklet merkezi oluturabilmesidir.35 Aradaki on sekiz yllk fark ve bu sre iindeki asker teknolojideki yenilikler gz nnde bulundurulduu takdirde, bu deiiklik normal karlanmaldr. Ancak her ikisinin znde dman hatlarnn gerisine sarkacak hareketli bir birlik kitlesinin, dmann cephesiyle cephe gerisi arasnda adeta ikinci bir cephe hatt yaratarak, asl kuvvetlerinin ikmal ve ka yolunu evirerek onu kitlesel olarak yok etmek bulunmaktadr. Byk Taarruz ile Almanlarn Fransadaki harektn karlatrdmzda, her ikisinin de bir taarruz mihveri ile belli bir blgede delme, yarma, szma ve evirme safhalarn uygulayarak kendinden biraz daha kalabalk bir orduyu yok etmeyi amalayan stratejik saldry baaryla uyguladn grmekteyiz. Byk Taarruzda svarilerin roln Blitzkriegte panzer birlikleri stlenmilerdi. Her ikisinde de stratejik saldr nceliine sahip olan taraflar, dmann asl kuvvetlerini yok etmek suretiyle savataki stratejik hedeflerine ulamlard. Trkler Anadoludaki Yunan varln yok etmeyi baarrken, Almanlar da o zamana kadar Avrupada kendisine en byk rakip olan Fransay igal etmilerdi. Trkler evrimletirdikleri stratejik saldr dncesi ile I. Dnya Savann hemen ertesinde Byk Taarruzda svariyi kullanarak Almanlarn tank ve ua dhil
35 Alman Ordusu kinci Dnya Savann balarnda Polonya ve Fransada Blitzkriegi kullanarak ok parlak stratejik baarlar elde etmitir. Ancak, Dou Cephesinde 1941 Haziran ile Kasm aylar arasnda Kzlordu birliklerine kar da bu stratejiyi baaryla uygulamalarna ramen birok nedenden dolay stratejik hedefe ulaamamlardr.
ederek gelitirdii ve II. Dnya Savanda baaryla uygulad Blitzkriegin ilk rneini baarl bir ekilde uygulamlardr.
Kaynaklar
ARTU, brahim (1986) Byk Taarruz, Kasta Yaynlar, stanbul. AKMAK, Fevzi (2005) Birinci Dnya Savanda Dou Cephesi 3nc Ordu Harekt, Genelkurmay Basmevi, Ankara. ALHAN, zden (1992) Byk Taarruz ncesi Askeri Faaliyetler ve Taarruz Plannn Hazrlanmas, Byk Taarruz 70.Yl Armaan, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 6979. DEIGHTON, Len (1983) Blitzkrieg, Jonathan Cape Pub., London. ERCAN, Tevfik (1992) Trk stiklal Harbi Byk Taarruza Hazrlk ve 26 Austos 1922, Byk Taarruz, 70.Yl Armaan, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 103-118. GEER, Kadir Trker, Abdlkadir TTER (Ed.) (2009) Tarih Atlas, Kara Harp Okulu Basmevi, Ankara. GUDERIAN, Heinz (1999) Achtung Panzer!, Tr. Christopher DUFFY, Arms and Armour Press, London. KARAL, Enver Ziya (1999) Osmanl Tarihi IX kinci Merutiyet ve Birinci Dnya Sava (1908-1918), 2.Bask, Trk Tarih Kurumu, Ankara. KERSHAW, Andrew (Ed.) (1968) Tanks at War 1939-1945, Phoebus Publishing Company, London. KPRLL, erif lden (2006) Sarkam, Sami NEL (Yay. Haz.), 5.Bask, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul. LIDDELHART, Basil H. (1996) Hitlerin Generalleri Konuuyor, ev: Mehmet Tanju AKAD, Kasta Yaynevi, stanbul. MACKSEY, Kenneth (1975) Panzer Birlikleri, ev. ahin Seluk ERENGN, Baskan Yaynlar, stanbul. N , Kemal (Ed.) (1968) Trk stiklal Harbi, Bat Cephesi, Byk Taarruz, II. Cilt, Ksm 6, 2.Kitap, Genelkurmay Basmevi, Ankara. OMAN, C.W.C. (2002) Ok, Balta ve Mancnk, ev. smail Yavuz ALOGAN, Kitap Yaynevi, stanbul. ZEL K, Ayfer (1992) Byk Taarruza Hazrlk (SAD Tarruz Plan Tasars), Byk Taarruz 70.Yl Armaan, Genelkurmay Basmevi, Ankara, 97-101. ZDAL, Ahmet (2008) Trklerin Sava Sanat: Aldatc Taktikler Ve Farkllaan Stratejiler, Doruk Yaynlar, stanbul. ZDEM R, Hikmet (2005) Salgn Hastalklardan lmler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. PERRETT, Bryann (1997) Knights of the Black Cross, Wordsworth Editions, Hertfordshire. PERRETT, Bryann (1999) Megiddo 1918, Osprey Publishing, Oxford. Trk stikll Harbi, Bat Cephesi, Taarruza Hazrlk ve Taarruz (1994) II. Cilt, 6.Ksm, 1.Kitap, Genelkurmay Basmevi, Ankara. The Diagram Group (Ed.) (1990) Weapons, St. Martins Press, New York.
96
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) YALINKAYA, Haldun (2008) Sava: Uluslararas likilerde G Kullanm, mge Kitabevi, Ankara. YARBAY SELAHATT N (2006) Kafkas Cephesinde 10. Kolordunun Birinci Dnya Savann Balangcndan Sarkam Muharebelerinin Sonuna Kadar Olan Harekt, Zekeriya TRKMEN vd. (Yay. Haz.), Genelkurmay ATASE Yaynlar, Ankara.
1930lar Trkiyesinde Fragmanter ve Retorik-Youn Bir Kemalizm rnei: Vasfi Reit Sevi ve nklplarn rettikleri
Mehmet ZDEN
ZDEN, Mehmet, 1930lar Trkiyesinde Fragmanter ve Retorik-Youn Bir Kemalizm rnei: Vasfi Reit Sevi ve nklplarn rettikleri. CTAD Yl 5, Say 9 (Bahar 2009), 97-111. 1933 yl Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun 10. yl olmas hasebiyle zel bir nemi haizdi. Trkiye Cumhuriyeti, I. Dnya Harbi, Mtareke ve igal yllarnn, Ankarada bu igale kar bir Meclis oluturmann, iktidar ve muhalefet arasndaki sert mcadelelerin, eski rejimin tasfiyesinin, sanayi planlarnn, yeni bir kimlik ihdas etme abalarnn vs. mirasna sahipti. Cumhuriyeti siyaset kendi ideolojik matrisini de oluturma yoluna gitti. Resm zne ve kurumlarn yan sra sivil kalemler de bu aba da rol aldlar. Zaten Trk nklbnn tarihsel bloku, asker-sivil brokrasi ile organik balar olan aydnlar da iermekteydi. Bunlardan biri milletvekili ve profesr olan Vasfi Rait Sevi (1887-1971) Beydir. Vasfi Rait Bey, Trkiye Cumhuriyetinin kurucu kadrosu gibi, eski rejimin rnyd. Ancak onun 1934te yaynlanan nkilplarn rettikleri balkl kitabnn bariz vasf, syleminin znelliidir. Bu sylem anti-sistematik, birbirinden kopuk paragraflar hlinde ilerlemektedir ve retorikyoundur, Fikir olarak muhafazakrla kar devrimciliin savunmasn stlenmitir. Bu savunma, ayn zamanda Trk devriminin Osmanl eski nizmna kar stnlnn savunmasdr. Anahtar Kelimeler: Trk nklb, Vasfi Rait (Sevi) Bey, nklplarn rettikleri, Devrimcilik, Kemalizm, ZDEN, Mehmet, An Example of Fragmentary and Rhetoric-intensive Kemalism in 1930s Turkey: Vasfi Rait Sevi and nklplarn rettikleri. CTAD Year 5, Issue 9 (Spring 2009), 97-111. 1933 was a year of particular importance since it was the 10th anniversary of foundation of Turkish Republic. The Republic of Turkey inherited WWI, years of armistice and occupation, the endeavor to form an assembly in Ankara in order to resist occupation, fierce conflict between government and opposition, elimination of previous rgime, plans of industrialization, the effort to create a new identity etc. Republican politics also attempted to build its own matrix. Along with official agents and institutions, the civic men of letters participated in this process. As a matter of fact the historical bloc of Turkish revolution included the intellectuals directly related
98
Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) to military-civic bureaucracy. One of them is Vasfi Rait Sevi (1887-1971), a member of parliament and professor. Like the founders of Turkish Republic Vasfi Sevi was the product of previous rgime. However, the obvious characteristics of his book; nklbn rettikleri (What Revolution Thought) which was published in 1934 is the subjectivity of discourse. The discourse is anti-systematical, made up of fragmentary paragraphs and densely rhetorical. In terms of opinion, it takes charge of defending revolutionism against conservatism. It was a defense of the superiority of Turkish revolution in comparison to previous Ottoman system. Key words: Turkish revolution, Vasfi Rait Sevi, nklplarn rettikleri (What Revolution Thought), Revolutionism, Kemalism.
Giri
In, gece ve gndzn nemli olduu bir maara deil de iinde hakim bir sesin yankland, itirazlarn iitilmedii bir salon hayal edilsin. Bu salon szgelimi, o sralar Halkevlerine dnen Trk Oca merkez binasnda yer alsn. kinci srada, protokole ayrlan yerin hemen arkasnda Ankara Hukuk fakltesinin gen asistanlar bulunsun. Salonun bir kesinde ise inklp yerine istikrar tercih eden tedirgin fakat cidd muhafazakrlar oturuyor olsun. n sray, protokole ayrlan yeri ise Millet Meclisinin Halk Frkal mebuslar igal etsinler. Krsde 47 yanda hem ebinkarahisar milletvekili ve hem de Hukuk Fakltesi hocas olan hatip de, 10. Yln idrak etmekte olan Trk nklb hakknda bir nutuk irad etsin. Nutkun muhteviyat, salonun kompozisyonuyla ahenkli olsun: Asistanlarna hocalaryla vnmeleri iin eski Yunandan modern Fransaya uzanan bilgi hazinesinden rnekler sunulsun, muhafazakrlara irticann fenalklar hakknda nasihatlar, ikazlar yaplsn ve mebuslara da Trk devrimine olan ballk gsterilsin. sylem tr i ie gesin, ancak her halkrda retorik hkim olsun, zgrce, mantk, sistematik kaygs gzetilmeden bol misal verilsin. Sonrasnda bu nutuk 42 sayfalk bir kitapta toplanm ve 1934 ylnda yaynlam olsun. Roma ve Meden Hukuk Profesr Vasfi Rait (Sevi) Beyin nklplarn rettikleri kitab iin bir senaryo yazlsa, bu herhlde en gerekilerinden biri olurdu..
Vasfi Rait Sevi Kimdir?

1303te (1887) Yemen-Menahe kentinde dodu. Emekli mutasarrflardan Mehmet Reit Paa ve Ltfiye hanmn oludur. lk ve orta renimini Galatasaray Sultansinde 1906da tamamladktan sonra stanbul Hukuk Mektebine girdi. 1909da Fransaya giderek Paris Hukuk Fakltesinden lisans diplomas ald (1912).
Mehmet ZDEN, 1930lar Trkiyesinde Fragmanter ve Retorik-Youn bir Kemalizm rnei Yurda dnnde 1. Dnya Sava seferberliinde 30 Austos 1914te talimgha alnd. Svari Astemen ve daha sonra Temen rtbesiyle Kafkas cephesinde savaa katld. 12 Aralk 1917de terhis edilerek Adliye Nezreti tarafndan Saksonya Mahkemelerinde staj yapmak zere Almanyaya gnderildi. 28 Eyll 1924te Berlin Elilii Tercmanlna atand. 23 Ocak 1925te Anadolu Ajansnn Paris Muhabiri oldu. 16 Austos 1926da, Lozan Bar Andlamasna gre stanbulda kurulan Muhtelit Hakem Mahkemelerinin Trkiye Ajanslna getirildi. 6 Aralk 1930da bu grevden ayrld. Yerel seimlerde CHP Adalar lesi aday olarak stanbul ehir Meclisine seildi. TBMMnin IV. dnem seimlerinde ebin Karahisar Milletvekili olarak 4 Mays 1931de Meclise katld. Dnem boyunca ileri Komisyonunda alt. Ayrca Kanunu Tasarsnn incelenmesi iin III. toplant ylnda kurulan geici komisyonda grev ald. Genel Kurulda eitli konularda 4 konuma yapt. V. Dnem seimlerinde Sivas milletvekilliine seilerek yasama grevini 2 Nisan 1939a kadar korudu. Bu arada 1935te Ankara Hukuk Fakltesi Roma Hukuku Profesrlne atanmakla, Meclisten ayrldktan sonra bu grevini srdrd. 1942de Ordinaryus Profesrle ykseltildi. 1943 ders ylndan itibaren Roma Hukuku yannda Meden Hukuk dersini de okutmas uygun grld. 30 Nisan 1947de Meden Hukuk Profesrlne getirildi. 29 Nisan 1957de, 70 ya snrn tamamlamas ile emekliye ayrld. Sonraki yaamnda avukatlna devam etti. 1965te Ankara Hukuk Fakltesi Profesrler Kurulu tarafndan Onursal Hukuk Doktoru payesi verildi. 23 Kasm 1971'de ld.1
99
Gazetecilik ve Matbaaclk T.A.. tarafndan stanbulda yaynlanan Vasfi Raitin nklplarn rettikleri kitabnn basm yl 1934tr. Ancak yazar tarafndan kitabn son satrnda Ankara: Xuncu yl ifadesine yer verildiinden nklplarn rettiklerinin de 1933te kaleme alnp bir yl sonra yaynland anlalmaktadr. Kitap 42 sayfadr ve ne bata ve ne de sonda indekilere yer verilmemitir. Bunun yerine her bir sayfann sa stne, her sayfada deien balklar konulmutur ki bundan murat o sayfann o balkta verilen konuya tahsis edildiidir. Bir eit indekiler sayfasn andran bu balklar srasyla yledir: Lzumsuz nklplarHakik nklplar, nklp- htill-Islahat, nklpta Kan Terr, Diktatrlk- Kuvvetli cra Reisleri, Kuvvet ve Hak, 1324 nklb, Hakik nklplar Sridir, Muvaffak olmu nklplar, Zihniyet Savalar, nklplar birer ilerlemedir, rtica korkun bir hatadr, nklb ve neticelerini korumak bortur, nklba ksenler, nklp bir btndr, Bykln hassas bytmektir.
1 Trk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dnem, 1931-1935, II. Cilt, Fahri oker (Haz.), TBMM Vakf Yaynlar, 1996, Ankara, s.535-536. Vasfi Rait beyin kendinden iki ya byk kardei Muammer Rait Sevi de arki Karahisardan milletvekilli seilmi ve stanbul niversitesi Devletler Hukukunda ordinaryus profesrle ykselmiti. Her ikisi hakknda bkz. brahim Alaettin Gvsa,Trk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedign Neriyat, s.451-452, yy, ty. Vasfi Rait Sevi hakknda ayrca bkz. Hasan Basri Erk, Mehur Trk Hukukular, Adana, 1958, 503-504.
100 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Kitabn mndericat aslnda iki hususu akla getirir; ilkin bu kitap Trk inklb ve/veya Kemalizmle dorudan ilikili deildir. Trk devrimine genel devrimler methiyesinden-devrim evrimden, devrimcilik muhafazakrlktan evldr-sonra sra gelir. Usule, biime gelince yazar kitap boyunca istikrarl bir savrukluk sergiler ve bu hliyle belirli bir dnya grne bal olmakla birlikte o dnya grn dillendirmede dank ve yorucu bir tarzn sahiplerini; bir hoca-insan tipini temsil eder. Metin bu yzden, inklplar zerine aforizmalar kolleksiyonu biimindedir. Ancak Vasfi Raitin aforizmalar Nietzche ve W. Benjaminde grdmz, okuyucunun felsef birikimini test eden zor cmlelerden olumaz. Bu sebeple onlara vecizeler demek daha uygun der. Dolaysyla o bir hermetik deildir. Kitabn ad pekl nklplarn rettikleri deil de nklplara Dair Muhtelif Zamanlardaki Mtalaalarm da olabilirdi. Fakat yazarn indlii ve kitabn paral bir zellik arz etmesi onun bir siyas amacnn, o danklk iinde bir ana fikrinin olmadn gstermez. Yazar Trk inklbn siyas olarak teyidini hep gzetmektedir. O bu adan engag bir yazardr. Yazar neticede, biim olarak fragmanter, ideolojik olarak muhafazakr bir metin kaleme almtr.
slup ve Fikir Asndan nklplarn rettikleri

Avrupada inklplarn ykt esaslara bal sadk kalanlar inklplarn bir ie yaramadn iddia ederler; beeriyet hep ayndr derler. Beeriyet inklp denilen sarsntlardan ve zorlu sraylardan biraz daha ezilmi ve birok daha esirlemi olarak tekrar eski hatal usul ve adetlerine der. Bu efendiler tabiatten misal getirirler ve derler ki: Topluluu yani cemiyeti idare eden kanunlar tabiat alemini idare eden kanunlarla ayn mahiyettedir. Tabiatte ise sray yoktur. (...) Bunun iindir ki her inklb mutlaka bir irtica takip eder, her inklbn peinden o inklbn yarattklarn yok etmee alan bir irtica koar. (Rait 1934: 1)
Vasfi Raitin kitab bu satrlarla balar ve bu satrlar zellikle, Fransz ve Rus devrimlerinin geride kald ve o devrimlere dair muhafazakr eletirilerden yazarn haberdar olduuna dair bir ima barndrr. Fakat yazar sadece Fransz devrimini kaale alr ve Edmund Burke veya Jean de Maistrein deil, Anatole France, Hyppolyte Taine ve kadim Yunan tarihisi Polybein (Polibios) isimlerini zikreder. A.France takdimi ise ilgintir:
stikbali ve gelecee ait olan ne var ise hepsini hayrete deer bir kudretle, sezen, gren ve anlyan Anatole France bile milletlerin tarihlerinin ac bir tenkidi olmak zere yazd Ile des Pingouinsnin sonunda, dehasnn gzerimini (ufkunu) daraltan karanlk bir fanteziye kaplarak sonsuz bir geri gelii kabul eder gibi bir netice karmakta ve lemde ayn teebbslerin ayn inkisarlarn ve ayn
Mehmet ZDEN, 1930lar Trkiyesinde Fragmanter ve Retorik-Youn bir Kemalizm rnei tatsz balaylarn bir daire-i faside hlinde tekerrr edeceini hissettirmektedir.2 (Rait 1934: 9-10)
101
Yazar daha sonra sz Taine ve takipilerine getirir. Taine, France kadar vgye deer bulunmaz, sadece fikirleri zetlenir. Taine de onun gibi hadiseleri kendi tabi aknda brakmak taraftardr. Yazar ise aksi iddiadadr: Bu iddialar doru olsa idi, inklplar zaman zaman mehdiliklerini iddia eden zavall lgnlar olurlard ve o takdirde onlar tmarhnelere kapatmak gerekirdi. Aadaki satrlarda inklpln felsef temellerine deinilir:
Herkes bilir ki, nevi birok cinslere ayrlr; cinsler de birok deiikliklere ayrlr. Cinslerde, deiiklikler birdenbire yaplan sert bir sray ile vcude gelir. Krenin hayatnda olduu gibi hayvanat ve nebatatn hayatnda da inklp vardr. Kinatn terakkisi ar bir ilerleme deildir. Kinatn terakkisi birbirinden az ok uzun aralklarla ayrlm sarsntlar srsnden, yani birdenbire yaplan ilerleme ve birdenbire yaplan durmalar serisinden ibarettir. (Rait 1934: 11)
Grlecei zere, insann hayvanat ve nebatatla; toplumun doayla birlikte ele alnmas uzviyetilii, sert sray ifadesi de Darwinci mutasyonu artrr. Fakat sadece artrr, dolaysyla metinde belirgin olan sosyal teoriyle kurulan diyalog deil yazarn kendi bana buyruk konumasdr. Bu ahval ve erait dhilinde esas cmle, inklb hayatn esas ve yine inklb, birdenbire yaplan ilerlemeler ve birdenbire yaplan durmalar serisi olarak tanmlad cmledir. lerlemeler ve durmalar nedense birdenbire olmaktadr. Yazarn uzviyetilii yrek zoru kavramn tedavle sokmasyla nkseder: nsan cemiyetleri de kendi aln yazlarna hakimdir; kendi terakkilerine sahiptir. Cemiyetler de kendilerinde tadklar zora, yrek zoruna gre terakkilerini yavalatabilir veya hzllatrabilirler.(Rait 1934: 11) Sert sray, yazarn cinsler iin uygun grd bu tamlama kendi slubu iin daha ok geerlidir. Yazar, idealist bir tarih felsefesi (!) ina ederken, normyoun cmleler kurar, onlar destekleyecek tal aklamalar kurmaz, onun yerine sert bir srayla yeni bir vecize retir. Sz gelimi cemiyetlerin kendi kaderlerine kendilerinin hkim olduklarn syledikten sonra, bu kaderi yrek zoruna balar. Zorlu yrek kavram aktr ki bir sosyal bilim kavram deildir; herhlde bununla deiim kapasitesi yksek cemiyetler kastedilmektedir. Yine de cemiyetlerin terakkilerini yavalatp hzlandrmalaryla yrek zoru arasnda
2 Cmlenin devam ise yledir: Hlbuki durmadan deien kuvvetlerin daima yeni biimler, taslaklar (ekiller) yaratabilmek kudretinde olduunu herkesten ziyade Anatole France bilir. Bu tr yazma biiminin; malumat tehirini esas alan dilin kusurlarndn biri, mantk yoksunluudur: Anatole France istikbali hayrete deer bir kudrette grmektedir. Ama nedense tarihin ksr dngden ibaret olduunu belirtmektedir. Hlbuki tarih deimedir. Ayrca tarihin deimeden ibaret olduunu herkesten ziyade Anatole France bilmektedir. O takdirde, Anatole France o kitab yazarken geici bir bunalmn etkisinde midir? Bu sorunun cevabn yazar vermemektedir. Bu mantkszln sebebi, yazarn A. France hayranl ile tarihin deimeden ibaret olduu fikri arasnda bocalamasdr.
102 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) nedensel bir iliki kurulmu deildir. Dil her halkrda grotesktir ve bu herhlde uzmanlk dili olan hukuk dili dnda yazarn baka bir kavramlar silsilesine aina olmadna iaret etmektedir. phesiz Yusuf Akura veya Falih Rfk gibi dnemin inklplar ayn fikri, slup ve mantk kusuru ilemeksizin kda dkerlerdi. Vasfi Raitin hr bir salonda hr bir hoca imgesi yeni bir balkta devam eder; Lzumsuz nklplar-Hakik nklplar. (Zira niyet birbirine zt iki inklb vurgulamak ise lzmsuz- lzumlu ya da sahte-hakik inklplar eklindeki balklar yazarn meramna biimsel-kavramsal adan daha uygun olurdu) Lzumsuz inklplar salt siyas, hakik inklplar ayrca itima olanlardr. Ancak iki inklp trn tanmlayna sfat ve retorik heveskrl elik eder: bereketli olmayan ksr inklaplarn zt kutbunda inklp ismini tamaa layk olan sarsntlar, uruna keder etmeden can vermee ve kan aktmaa deer inklplar (Rait 1934: 12) yer alr. lkine rnek Osmanl tarihindeki saray ihtillleri ve yenieri ayaklanmalardr. lerleme salamamtr. kincisine, yani hakik ve faydal olanna emsal ise Fransz ihtillidir. Zira sadece ynetimi deil, itima dzeni tamamyla deitirmitir. Fransz devriminin toplumsal dzende yol at kapsaml deiimlere hasredilen 3 sayfalk blm ise siyas tarih metinlerinin formatndan ayrlmaz. Yazar burada salondan ayrlr ve fakltedeki snfa ders anlatmaya gider. Ancak snfta Fransz ihtillini anlatan hoca Vasfi Rait, salonda asistanlarla sohbet eden Vasfi Raitin i denetimsizlik, kavramlarn keyf kullanm gibi zelliklerini srdrr. nklp, ihtill, darbe kavramlar birbirinin yerine geer. Ancak ona zel olan bizatih (fikrin deil) syleminin znelliidir. Ayrca znelliinin bir unsuru olan referans tutum; konuan-yazan znenin akademik bir zne olduunu hatrlatarak znellii merulatrmaya hizmet eden referanslk bu kez ve tekrar Polybee uzanr: sadan en aa 200 sene evvel dnyaya gelmi ok mehur Yunan mverrihi Polybe zamanna dair yazm olduu ve bugn elimize tamam olarak yalnz be kitab gemi olan umum tarihinde her dhil harpte esasl mesele servetlere yerlerini deitirmektedir der. (Rait 1934: 12) Referansn iktidarn temsili olarak sunulmas ksaca referanslk, yazarn retorik tutkusuyla birleir. A.France sadece bir yazar deildir; O stikbli ve gelecee ait olan ne var ise hepsini hayrete deer bir kudretle, sezen, gren ve anlyandr; Polybe salt bir Grek tarihisi deildir; ayn zamanda sadan en aa 200 sene evvel dnyaya gelmi ok mehur Yunan mverrihidir. Baka bir ifadeyle Vasfi Rait Bey sosyal bilimler lgti yerine kendi znel dilini kullanmakta ve bu znellik retorik ve referanslk zerinden tehir edilmektedir. Fikir ise hayatn znn inklp, inklbn bereketli olannn itima inklp, itima inklbn mmtaz rneinin Fransz ihtilli olduu ynnde seyretmektedir. Ancak yazarn devrim tanm, nazarn Fransz tarasnda yaklm derebeyi atolarndan, memurlar ehri Ankaraya evirdiinde deiir, itima inklp yerini hukuk inklba terk eder: Fakat tekrar edelim ki inklb yalnz mlkiyet dzeni aynasndan seyre kalkmak hatadr. Bunun iindir ki inklb hukukular gibi anlamak ve tarif etmek daha dorudur:
Mehmet ZDEN, 1930lar Trkiyesinde Fragmanter ve Retorik-Youn bir Kemalizm rnei
103
Cemiyetin dzenlerinin dayand temelleri yani prensipleri deitiren sarsnt bir ihtilldir. (Rait 1934: 15) Bu alnt, yazarn yazdklarn deil yazmadklarn ifa ettii, fikir aknda bir sapmaya iaret ettii iin nemlidir. Zira devrim ideal tip olarak sosyallik vasfyla ve sosyal devrim de Fransz devrimiyle zdeletirilmiti. Oysa imdi yazar baka bir kstas nermektedir ve ancak bu kstasla Trk nklb, inklp kategorisine dhil olabilmektedir. nk Trk nklb, inklp sosyal inklpla eitlendiinde inklp olmaktan kmaktayd. Dier yandan sosyal inklp olarak Fransz devriminin cemiyetin dayand hukuk prensipleri deitirmedii de iddia edilemez. Netice olarak savrukluk, tutarszlk slubu deil fikri de kuatmaktadr. nklp- htill-Islahat balkl tek sayfalk blm, ilk sayfada inklbn faideleri bahsinde yer almas gerekirken naslsa on beinci sayfaya dm bir derkenar gibidir. Bu kez lm Yunanllar, yaayan Franszlar mehaz gsterilmez, mecazlar inaat sektrnden temin edilir, fikir, inklbn yol at geici rahatszlklara ramen slahata tercih edilmesidir ve yazar bu kez niversite hocas gibi deil halk hatibi gibi misalli konuur:
Islahat ile inklp arasnda bir evi tamir etmekle bir evi batan aa kadar ykp yeniden, yeni temeller zerinde yapmak kadar fark vardr. Daha fazla bir sala, daha fazla bir sevince, daha fazla bir saadete yuva olacak bir binay kurmak iin eski binay ykanlara yok edici gzile bakmak doru deildir. Yeni inaatn kard toz ve dumann verdii geici huzursuzluktan mustarip olanlar, eski binay tutmakta menfaati olanlarn ettikleri bu iftiraya kolayca inanrlar. (Rait 1934: 15)
nklpta Kan-Terr ile Diktatrlk- Kuvvetli cra Reisleri fragmanlarnda yazar inklp mdafiidir. nklplarda kan dkmek ve terre bavurmak kural bazen kanlmaz olur ya da kan dkmek inklbn olmazsa olmaz art deildir. Ancak terr ktdr ve bu ktln sorumluluu inklplara deil inklba mukavemet edenlere aittir:
Terr elbette ki byk bir felakettir; fakat unutulmamaldr ki terr byk tehlikeler dourur; mesuliyeti, inklba tehlikeler geirtenlere aittir; dklen kanlar onlarn boynundadr. Kimse durup dururken kafalar keselim demez ve hatta kimse kafa kesmek istemez. Onun iindir ki kan dkmek yahut terr inklpta bir sistem olarak telakki edilemez. Bu sebepledir ki ihtill mahkemeleri de, divn harbi rfler de daraalar gibi muvakkat ve geici olarak tehlike mddetince kurulan kurum (messese) olarak kalrlar. Tehlikenin gemesinden sonra devam ettirilen Terr o zamana kadar hizmet etmi olduu inklba artk fenalk etmee balar. (Rait 1934: 17)
Yazar inklpdr fakat muhafazakr bir inklp. Kan dkmeyi ho karlamamakta ve fakat bu kt fiil gerekleirse suu kar devrimcilere yklemek iin hazrda beklemektedir. Onun iin ideal inklp, muhalifi olmayan
104 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) dolaysyla kan dkmeye gerek duyulmayan bir inklptr. Terr tehlike geinceye kadar srdrlmelidir, sonrasnda deil. Bu inklp trnn salt Vasfi Raitin icad olduunu sylemeye gerek yoktur. 1930lar Trkiyesinin, inklp ve istikrarl Trkiyenin hukuk profesr Vasfi Rait bey, gemie dnerek ihtill ve istikll mahkemelerine ye atar- ki bu konu bile yazarn tahayylnn neleri kapsadna dair yeni bir rnek oluturur. Mezkr ye hukuku deil inklb korumaldr: Bir ihtill mahkemesi inklp davasnda hkim olduu kadar taraftr. Bu sebepten ihtill mahkemelerini ihtillin emniyetini haiz olan kimselerden tekil etmek lazmdr. nklbn emniyetini haiz olmyan hkimlerden tekil edilen ihtill mahkemeleri itidali muhafaza edemezler. (Rait 1934: 17-18) lk cmle ile son cmle arasndaki eliki; hkimlerin taraf olmasnn memleketin itidli iin istenmesi yazara zg elikilerin, naifliinin yeni bir numunesi olmak gerekir. Zaten eliki; yazarn Trk nklb genel sylemi iinde kendi sylemine yer ama abasna iaret ettii gibi bu aba hayli znel bir dil zerinden ina edildiinden bu kerte tekrarland iin metnin bir zellii olmaktadr. Diktatrle dair cmle, belagatin ve ayrca muhafazakr devrimciliin (!) ifadesidir: Diktatrlk buhranlarn icap ettirdii muvakkat ve messir bir idaredir. mitsizlie yaklaan bir korkudan doan son aredir. Mucizeler yaratmak iin mracaat edilen bir maniveladr. (Rait 1934: 18-19) Kprl Mehmet Paa, Clemenceau, Poincar, III. Napolon; II. Abdlhmid deiik usullerle diktatrlk etmilerdir. 1930lar Avrupasnda Hitlerden Staline, Francodan Salazara kadar pek ok diktatrlk numunesi varken Kprl Mehmet Paann listeye dhil edilmesi, Levinasn glmseten anakronizm ifadesini hatrlatr. Dier yandan Atatrk diktatr deil kuvvetli icra reisidir, nk o anayasann kendisine tand yetkiler ve milletinin hudutsuz muhabbeti yznden devlet bakan olmutur:
Tekilt esasiyelerin kendilerine verdii salhiyet hudutlar iinde kalan ve vatan ml kuvvetli frkalarn banda bulunan kuvvetli icra reislerinin diktatrlerle kartrlmas caiz deildir. Bu kuvvetli efler milletlerinin hudutsuz itimat ve muhabbetini haiz bakanlardr. Eski ngiliz bavekilleri byle eflere gzel birer misal tekil ederler. Fransz bavekillerinden Herriot Trkiyeye ait yazd ok kymetli yazlarda Byk Gazimizi ok hakl olarak byle bir ef numunesi olarak gsteriyor. (Rait 1934: 20)
Umberto Eco, metin karsndaki statlerine gre okurlar ampirik okur ve rnek okur vs. olarak ayrmt3, Vasfi Rait ise kendi okuyucusunu eletirellie ve muziplie iter; onun rnek okuru ironik okurdur. ronik okurun i sesi, stteki alntya Franko ve Stalinin de kuvvetli frkalara dayanan kuvvetli icra reisleri olduklarn ne srerek itiraz eder ve bu zelliklerin bahusus diktatrlk almetleri olduunu syler. ses akabinde, diktatrlkle ilgili tartmann,
3 Ampirik okur, rnek okur kavramlar etrafnda metin analizleri iin bkz. Umberto Eco, Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti, ev. Kemal Atakay, Can Yaynlar, stanbul, 1996.
105
diktatrn partisinin ve/ya kudretinin zayf veya kuvvetli olmas etrafnda deil, tek parti ve tek adam karsnda baka parti ve kudretlere izin verip vermemesine bal bir tartma olduunu belirtir. Diktatrlk bahsini Kuvvet ve Halk, onu ise 1324 nklb izler. lk iki bahis Yurttalk Bilgisi, son bahis ise Siyas Tarihe uzanr, ancak her bahiste deimeyen, bir tezi yksek sesle; kimi profesrlere zg bir zgrlkle dile getirirken yazar kendi kendini tekzip de etmektedir. Kuvvet ve Halkn balang cmleleri retorik hevesinin anlamda birbirini tekzip etmesine rnektir: Meri hukuku hayatta gaye zanneden bir snf halk vardr. eriatiler bunlarn en gzel rneidir. Yanl telakkilerin kurban olan bu zavalllar her hukuk dzenin deimesine isyan ederler ve istemiyerek irticaa yardm ederler. Hukuk hayatta bir gaye deildir. Belki bir vastadr. Gaye itima hayatn muhafazasdr. (Rait 1934: 21) eriatlar hukuku gaye addettikleri iin istemeyerek irticaya yardm ediyorlar ve hukuk sosyal hayat muhafaza etmekle kmil anlamn buluyor. Ayrca meri hukukun neyi muhafaza etmedii sorusu akta kalyor. Birka satr sonra bir uygarlk felsefesi yine bir referansla ve yine birka satrla ina edilir: Medeniyet, on dokuzuncu asrn hukuk dehas addedilen Alman heringin iddiasna nazaran kuvvetlinin zayfa galebesiyle balamtr. Medeniyet batanbaa bir hodbinlik tarihinden baka bir ey deildir. Bizzat hodbinlik insana kendi menfaati iin kuvvet ve iddetini tadil ve tahfif eylemei ve malubunu ldrmekten ziyde ondan istifde etmei retmitir. (Rait 1934: 20) 1908 devriminin ele alnd 1324 nklb-Vasfi Raitin 1908 ylnda 21 yanda Hukuk Mektebi rencisi olduu hatrlanmaldr- balkl fragman, ileri srd fikirler bir yana, ekil ve fikr-i takip asndan belki de kitabn en nizam blmdr Fakat fikir ve mantk kusurlar, artk kusur olmaktan kp yapsallk kazanan, muhtelif sylemlerin retildii sabit bir alt metnin zellii olan kusurlar olurken ampirik okuru artmaya devam eder. Kusur burada da yazarn bilinli kusurudur, ancak bu Proust, Hegel gibi zor yazarlarn zahmetsiz okurlarnn; rnek okur vasf tamayan okurlarn bu yazarlarda grdkleri (szde) hatalara benzemez. Vasfi Rait bu blmde sz gelimi, 1908 merutiyetilerini neredeyse cumhuriyet iln etmemekle, esasl inklp olmamakla sular:
1324 merutiyet sarsnts hilfete dokunmad; saltanata dokunmad; hatta balangta hkmet takmn bile deitirmee cesaret edemedi. 1324 inklbnn itima sahada yapmaa cesaret ettii deiiklik ise erkeklerin gecelik entarisi ile sokaa kmalarn skdarda yasak etmekten ibaret kald (..) Franszlarn kendi inklplarndan bazlar hakknda kullandklar sz misalini 1324 hareketi hakknda da kullanarak diyebiliriz ki merutiyet saltanatn yatana sokulmutu.(Rait 1934: 23)
Oysa ampirik veya rnek okur ya da sadece nominalist okur, merutiyetiliin cumhuriyeti olmad iin merutiyeti olduunu, ve onlarn zaten saltanata dokunmayacaklar ynnde itiraz ederdi. Lakin hukuku
106 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) akademisyen yazar, ters bir retrospektif iinden konumaktadr. Hlden maziye baklmakta, hli, imdiki zaman belirleyen inklp saadet durumunun karsna mazinin, gemi zamann ktlkleri konmaktadr. Mazi salt saltanatlkla zdeletirilerek tarihsizletirilmekte, inklp imdinin meruiyet salamasna dntrlmektedir. Tarih, artk ideolojinin bir ilevidir. Bu grn karsna konabilecek makul bir tarihilik ise, sreci tersinden okur, 1908 Merutiyetinin 1923 Cumhuriyetine tesirleri zerinde durur ve sz gelimi ttihatlarn Meclis-i Mebusnn yetkilerini saltanata kar glendiren 1909 Kanun- Ess tadillerinden bahsederdi. Hakiki nklplar Sridir tam da Byle Buyurdum cmlesidir, yazar mutat olduu zere, ilkin norm koyar ve hakik inklb tanmlar, hakik inklbn mmtaz rnei Fransz devrimi bir kez daha vgye mazhar klnr (19. yzyl tarihi 1789 devriminin etrafa arpan ve serpilen dalgalarndan biridir; o inklbn teakubudur; o balangcn sonlardr. (s.26), istibdadn devrimci fikirleri yenemeyecei gen devrimcilere zg bir heyecanla vurgulanr ve Mithat Paann hatras yd edilir. Oysa yazar biraz nce 1908 devrimini yetersiz bulmutu. imdi ise 1876 Merutiyetinin Mithat Paasn tebcil etmektedir. Hakik inklplarn, yazarn deyimiyle rml inklplarn bir dier zellii, terakki yaratmalardr. Ayrca devrimler bazen snm gibi gzktkleri zaman bile klarn samaa devam ederler. Abdlhmid 1293 eflerini hapsedip srdrd hlde Kanun- Esasyi her sene devlet salnmesinde yaynlatmaya mecbur brakan gene o inklbn dsturlar deil midir? Yazar kl ve yangn metaforuyla inklplara moral verir: Hi bir zaman istipdat ve irtican kuvvetli tenkili inklbn zayf ta olsa inat mukavemetine galebe alamaz. stibdadn ldrtt ve bodurttuu o mehul-ve mehul olduklar nispette samimi-inklp ehitleri fedakrlklar ile bugnk byk yangnlar yapacak olan o gnk kl altna sindirilmi ateleri snmekten korumular ve beslemilerdir. (Rait 1934: 26) lk sayfalarda mutedil inklp, arada bizim onu Bastille veya Klk Sarayda hayal etmemizi salayan satrlarn yazar; imdi rasyonel devrimci olarak karmza kar. Devrimci ratio adna gemiin zihinlerden silinmesini talep eder.4 nk bir devrimin baars, o devrimin ykt eylerin tekrar ihya edilememesi ile llecektir:
nklplara, inklbn tisi hakknda byle bir emniyet gelmedike her eskiyi ykmakta devam etmeleri lzmdr. nk inklp zamanlarnda her eski dmandr. Yklan eski, devrilen mazi tam bir gszlk (aciz) hline eli gc yetmez hle gelmek suretile bir nevi masumiyet kazanmadka kendisinden efkatle ve rikkatle bahsedilmesi caiz olamaz. rtican en byk tabiyesi iadesini istedii mazinin byklerinden ve byklklerinden ok konumaktr.
4 Nurulah Ata da devrimin yerlemesi iin eskinin tasfiyesini elzem grr: Devrim, Szden Sze-Ararken, Varlk Yaynlar, stanbul, 1968, 179-183.
Mehmet ZDEN, 1930lar Trkiyesinde Fragmanter ve Retorik-Youn bir Kemalizm rnei Eski zihniyeti bsbtn kaldrmak isteyen, yeni bir kitap, yeni bir zihniyet ile yepyeni bir devir amak isteyen mutlak dimalar zamann henz ellerden ve dillerden drmedii eski eserleri zorla yok ederler. Trk nfusunu keyfiyet itibaryla arttracak, bir Trke birka Trk kuvvetini verdirecek olan harf inklbmz ve Trk cemiyetini aralarnda iltisak bulunmayan paralara ayrlmaktan kurtaracak olan dil inklbmz yeni Trk nesillerinin yeni eserler ve yeni zihniyetlerle yetimesini, ayr bir tedbir alnmasna hacet brakmakszn temin etmi bulunuyor. (Rait 1934: 27-28, 29 )
107
Belagat-fikir-misal lemesine bu kez de riayet edilir: Hz. merin skenderiye ktphanesini yaktrd doruysa, bunun amac da ayndr, der; Abdlhamid ve Papa da benzer saiklerle kitaplar yasaklatmtr. nk kendi zihniyetlerini hkim klmak ve srdrmek iin byle yapmak zorundadrlar. Zira zihniyet savalar savalarn en etinidir:
Bu itibarla bir memleket halknn zihniyetini deitirebilmek o memlekette ta, toprak ve demirden yapm madd ne varsa hepsini birden deitirmekten pek ok daha gtr. Koca bir halka taptn yaktrmak, koca bir halk yaktna taptrmak kolay baa kartlamayan bir davadr. (Rait 1934: 30)
Vasfi Rait bey devrimin akl hocas roln terk eder ve yeni aforizmalar yazmaya koyulur: Byk devrimler, byk davalar ve o davaya iman etmi byk adamlar ister. Tarih buna ahittir. Byk davalarn byk adamlar arasnda Hz. Muhammedi de zikreder: En byk Arap milliyetisi ve byk slm beynelmilelcisi, bu ilim ve hikmet timsali mmi.. (Rait 1934: 30) Arap milliyetisi ve slm beynelmilelcisi, ilim ve hikmet sahibi mmi; zt kavramlar telif ederek yerleik anlamlar yap-bozuma (deconstruction) uratr. Muvaffak olmu nklplar ve Zihniyet Savalarn yazarn devrim kavramn tanmlad normatif cmleler izler. Yeni blm nklplar birer ilerlemedir baln tamaktadr. lk cmle edebdir, kural koyucudur ve aslnda devrim vgsne tahsis edilmi ilk sayfalara uygun dmektedir: Hakik inklaplr ilhlar gibi varlklarnda ebediyeti tarlar: Yklmazlar, yok edilemezler. (Rait 1934: 31) zleyen cmle inklp dmanlarnn iddialaryla balar. Bunlara gre, her milletin deimez bir aln yazs ile takdir edilmi itima ve siyas ekilleri vardr. nklp dmanlarnn mezkr grn rtmek iin yazar ilk defa Fransz devrimi yerine Bolevik devrimini hatrlar ve onu Trk inklb ile ayn derecede yararl bir devrim olarak birlikte zikreder:
Acaba bilfarz Rusyaya yakk alan itima ve siyas ekil arlk m; Boleviklik mi? Aziz Trkiyemize yakk alan itima ve siyasi ekil saltanat ve hilfet mi; cumhuriyet mi? Akca gryoruz ki Rusyann deimez bir aln yazs dedikleri arla, Trkiyenin deimez bir kaderi dedikleri hilfete saltanata kar inklp zoru gsz kalmamtr. Rusyay ve Trkiyeyi ilerletmitir. nk her inklp bir ilerlemedir ve her inklp terakki yaratcsdr. (Rait 1934: 31)
108 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Tarih materyalist Rusyaya tevecchn hemen ardndan idealizme ynelir; inklplar madd menfaatlerin atmasndan deil fikirlerin arpmasndan tevellt etmektedir: Grlyor ki inklp madd acnn, aln ykselmi sesi deildir. Her inklp bir eyler isteyen fakat ne istediini bildiremiyen, muttasl kendini arayan sessiz bir fikrin hareketidir. (Rait 1934: 33) Bu yeni gr nceki kendi kaderine hkim insan nermesiyle eliir, sessiz fikir hareketi esrarengiz zelikler (bir eyler ister o fakat ne istediini bilemez, daima kendini arar vs.) kazanr. Kitabn sonlarna doru Trk inklbna dair dolayl ve/veya dorudan atflar/aforizmalar artar. rtica korkun bir hatadrda o halk hatibidir, ahalinin anlamas iin bol rnek verir. nce nklp m yoksa tahsil mi klarn mzakere ederken tekrar rasyonel devrimciye dnr, takdim-tehirde bulunur ve ncelii inklba verir:
nklba, tahsil ve terbiyenin takdim edilmi olmas ancak inklp formllerinin inklptan evvel bulunmu ve halk iine yaylm olmas ile mmkndr; bu ise daima mmkn olmaz. Eer her inklpta byle hareket edilmi, insanlk nazariyenin doumunu daima beklemi olsa idi imdiye kadar bin kere mahvolmutu. Tahsil uzun bir zaman ister; inklplar ise beklemezler. Onun iindir ki kalpler kazanlncaya kadar kafalar ezilir. (Rait 1934: 33)
Yazarn son cmlesindeki devrimci iddet, bir mddet sonra yerini tekrar misalli izahlara brakr. Fakat bu kez misaller fikri glgeleyecek bir zenginlik (!) kazanr. rtica hatadr, zira maziyi/ly diriltmek gibi beyhude ve zararl bir ynelie kap aar. rtica hakknda mkerrer reddiyeler kaleme almas sanki Trkiyede saltanat-monarist ve gl bir parti varm zehabn uyandrr. rnek ise fikirden daha zengindir:
Bilfarz saltanat, Trkiyemizde mn itibaryla Anadolu ve Rumelihisarlarndaki braklm kalelerden; kasabalarmzdaki yklm kale harabelerinden farksz deildir. (..) Sultan Fatihin kudret ve azminin abidesi olan Rumelihisarndaki kalelere bugn de, dnk kymeti harbiyesini gemi kymetini vermekle bir olur. phesiz ki her Trk bu kalenin serin glgelerinde tarihini hayal etmei sever; nk her Trk btn tarihini batan aa fahrile sever. (..) Fakat hangi Trk milletinin hlinin ve tisinin mukadderatn artk o kalelere emanet edebilir.(..) O kaleler Trkln mebbet burlar olmad gibi saltanat kurumu da Trkln mebbet burcu olamaz. Saltanat tekrar istemek memleketi tekrar Mondros mtarekesine srklemek olur. (..) Binaenaleyh saltanat ve hilfetin Mondrosa dmesi bir tarih zarurettir. Gazi elile kapanan bu yokluk kapsn tekrar amaa uramak bir cinayet deil midir? Trkn ve Trkiyenin yaamas iin inklp lazmd; lazm olan inklp yapld. (Rait 1934: 34-35)
Rumelihisarndan balayp Mondros limanna uzanan gzergh, eski rejimin midn doldurduu fikrini teyiden izilse de, tenkiti okur-yazarn Rumelihisarnn, saltanat gibi berhava edilmesini mi umduunu soracaktr.
109
Dikkati eken Vasfi Rait beyin ilgin benzetmelerinin glgede brakt bir muhafazakrln alt metin olarak varln srdrmesidir. Sz gelimi Her Trk btn tarihini batan aa fahrile (vnle) sever vecizesi barizdir ki inklplar maziyi ykmaldr mealindeki st-metinle eliki iindedir. Keza Trkn ve Trkiyenin yaamas iin inklp lazmd cmlesinde devrimcilik kendinde bir gereklik olmaktan kar; Trkiyenin bekas iin zarur bir araca dnr. Aadaki satrlarda da bu nans kendini gsterir:
Osmanl saltanat bugn Osmanl padiahlarnn trbelerinden farkl bir ey deildir. (..) Mrteciler Fatihin Sleymann iskeletini tahta oturtmak ve devletin bana geirtmek isterler. nklplar ise byklkler yapm Trkn byk ruhunu, Atillalarn da, Fatihlerin de Sleymanlarn da ruhlarn, btn mazinin ruhunu alp Dumlupnarn kurtarc tepelerinden Akdenizin endie eken enginlerini ltaddlar ve sevindirdiler. (Rait 1934: 36-37)5
Mrteciler sulanr lkin takip eden satr, Trk bir dil iinde ve bir eit reincarnation ile Atilla, Fatih ve Kanunilerin ruhunu Dumlupnara balar. Vasfi Rait beyin devrimcilii ve o devrimciliin kopu ve farkllk sylemi, tarih sreklilie vurgu yapan gizil Trkl ile tahdit ve telfi edilir. Kemalizmin, Kemalist elite meruiyet salayan modernizm ve yenilik vurgusu, gemii no mans land hline getirirken, onun Trkl ise aksine byk adamlar etrafnda bir devamllk salar. Ne var ki yazarn murad felsefe deildir ve kitabn sonuna, finale yaklalmaktadr, umum inklp bahisleri yerine mellifin dorudan Trk inklbna ayracak sayfalar azalmaktadr. Nitekim sondan bir nceki blmde, nklp bir btndrde, retorik zenginlik (!) bir yana iddet iermeyen, kansz, makul bir devrim daha dorusu devrim olmayan bir devrim tekrar savunulur: nklp deniz gibidir. Pislik tutmaz. Fazla gayretle, halkn, kann gz brmesi tabirile ifade eyledii iddet taassubile tahrik edilmi veya ihtiras ve ehvet sarholuile bozulmu ihtill enerjileri, ihtill numunesi olarak tek bana (mnferit) tetkik olunamaz. Nasl ki denizden alnm bir tas pis su denizin misali olamaz. (Rait 1934: 38-39) Retorik iinde gizlenmi fikir, takip eden satrlarda bu kez salt retorie yerini brakr. Yazar, birlik ve btnle dair srarn srdrr. Nasl ki inklplar bir kldr, Trk nklb da, Gazi Mustafa Kemal de, vatan da bir btndr ve paralanamaz:
Trk vatann yaratan Trk inklb da o vatan gibi bir btndr. Mill mdafaa dediimiz o byk ihtillimiz, ufuklarn ereveleyemedii o engin kahramanlk denizi; o denizin ruhlara hayet veren dalgalar olan halkmz, o dalgalara idrkinden aciz kaldmz dzenini ve
5 Hatta yazar iin inklplar maziyi sevmek hususunda mrtecilerle hemfikirdirler: Mazinin gzelliklerini anlamakta mrteciler ile inklplar mterektir. Yalnz mrteciler o gzelliklere niha ve katidir derler. Dnmezler ki kendilerinden evvel ki mrteciler de daha eski gzellikler hakknda ayn hkm vermilerdi. Bir kere dnnz bu ihtiyar kre imdiye kadar ka Allah grd ve ka Allah gmd. (s.32)
110 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

hayatiyetini, tahlil ve terkip kudretini veren Yce Gazimiz de bir btndr. O btn ancak kalbimize milletimizin bykl ve kudreti hakknda verdii uur ve itimat ile sezebiliriz. (Rait 1934: 39)
Birlik ve btnln teminat altna alnmasndan sonra yazar, inklp nderlerinin masumiyetini garanti altna almak ister. nklp nderlerine hata isnat ettirilemez, bu yndeki rnei ise slm inklb ve peygamberidir: Hibir inklp byk nderine hata istinat etmez ve ettirmez. Eer byk Arap peygamberinin herhangi bir szne, herhangi bir fiilline hata istinat edilse veya edilmesine msaade olunsa idi o byk slm lemi daha kurulmadan yklmaz m idi? (Rait 1934: 40) Vasfi Rait Beyin Yemen doumlu bir Osmanl mutasarrfnn olu olduu hatrlanrsa, onun galip ihtimal Siyer kitaplar okuduunu ve byk Arap peygamberinin kimi dnyev kararlarna itiraz edildii malumatna sahip olduunu varsayabiliriz. Ancak bu husus bir yana, Mustafa Kemal Atatrk gibi ada-sekler bir liderin din nder- slm peygamberi rneinden merulatrlmasnda, misalcilik gayretinin yan sra muhafazakr bilinaltnn devreye girdiini de grebiliriz. Fakat tedirgin zihin hata bahsinde yeni bir sayfa aar, ayrca, der, hata kt bir ey deildir, grecelidir ve ilerlemenin ifadesidir: Hata olmasa idi ilerleme olmazd. Dil hatalar sayesinde yaar ve tekml eder. Yaayan, konuulan diller hatalarla beslenir ve gzelleir. (..) Her yeni eskiye nazaran bir hatadr. Demek ki hata tekmln ifadesidir. (Rait 1934: 40-41) Yazarn son vecizeleri, Trk inklbna ve Gaziye selam niteliindedir. Gazinin bykl Trk ruhu ve tarihinde sakl byklk cevherinin bir yansmasdr. Bu fikrin 1930lar Trkiyesinde bir ok mbeiri vard ve hep dendii gibi, ifade sadece Vasfi Rait beye zgdr:
Bykln hassas muhitini, etrafnda ne var ise hepsini bytmektir. Trk ve Trkiyeyi byten Trk inklbnn bykln yapan ite bu hassasdr. Gazinin bykl Trk byk tarihine lyk klm ve Trkn tarihine liykat kazanm olmasdr. O byk inklp kurucusuna bin bir minnet. Ankara: X uncu yl. (Rait 1934: 41-42)
Niha kertede Vasfi Rait Beyin nklplarn rettikleri kitab, konvansiyonel bir metindir; ierii kendisinin milletvekili ve akademisyen olarak grev ald Trk devriminin ierii ile uyumludur. Lkin asistanlara ders verir gibi malumtn tehir etme heveskrl, bir sonraki seimlerde mebusluunu garantiye almak ister gibi sert bir devrimci sylem kullanmas, muhafazakrlara hem havu ve hem de sopa gstermesi ksaca birbiriyle elien niyet ve sluplar kitaba zgnlk kazandrr. Bu zgnlk, rnek okuru muzip okura dntren, onu glmseten retorik hevesi ile fikrinin bir trl istikrar kazanamamasndan salanr. Fakat yazarn mezkr zaaflar, Recep Pekerin sistematik, boluklara yer vermeyen, otoriter nklp Dersleri ile kyaslandnda avantaja dnr. Kitabn Trk Tarih Kurumunda bulunan nshas, yazarn Yusuf Akuraya imzalad nshadr: stad Yusuf Akura Beye; derin Sayglarmla, Vasfi Rait
111
Hediye bir kitabn Trk Tarih Kurumuna nasl intikal ettiine dair bir bilgiye rastlanmamtr. Fakat Trk Tarih Kurumu bakan stad Yusuf Akura beyin, iir ve edebiyat diliyle fikir dilinin birbirine kartrlmasndan hazzetmediini biliyoruz. Kaynaklar
ATA, Nurullah (1968) Szden Sze, Ararken, Varlk Yaynlar, stanbul. OKER, Fahri (Haz.) (1996) Trk Parlamento Tarihi, TBMM IV. Dnem-1931-1935, II. Cilt, TBMM Vakf Yaynlar, Ankara. ECO, Umberto (1996) Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti, ev. Kemal ATAKAY, Can Yaynlar, stanbul. ERK, Hasan Basra (1958) Mehur Trk Hukukular, Adana. GVSA, . Alaattin, Trk Mehurlar Ansiklopedisi, Yedign Neriyat, yy, ty. (SEV ) VASF RA T (1934) nklplarn rettikleri, Trkiye Gazetecilik ve Matbaaclk A.., stanbul.
Atatrk Dnemi Trkiyesinde Bir Macar Meteorolog: Aksall Havabakan Antal Rthly (Macar Kaynaklarna Gre)
Melek OLAK
Mula niversitesi
OLAK, Melek, Atatrk Dnemi Trkiyesinde Bir Macar Meteorolog: Aksakall Havabakan Antal Rthly (Macar Kaynaklarna Gre). CTAD Yl 5, Say 9 (Bahar 2009), 113-136. Macar meteorolog Antal Rthly (1879-1975) Trkiye Cumhuriyetinin kurulu yllarnda Trk Hkmeti tarafndan lkede meteoroloji ann dzenlenmesi iin 1925-1927 yllar arasn kapsayan bir szleme ile Trkiyeye davet edilmitir. Antal Rthly, Ankarada Meteoroloji Enstitsn kurmutur. Gzlem istasyonlar oluturmak iin Anadolu gezisine km, hemen hemen btn Anadoluyu dolamtr. Bu yolculuklar srasnda gzlem istasyonlarnn yan sra, gittii yerlerin bitki rts, toprak yaps ve su kaynaklarn da yakndan incelemi, Anadolunun zengin kltrn yakndan tanmtr. Bu almalarnn yan sra meteorolojiye ait gzlem sonularn yaymlamtr. lkesinde ve dnya apnda tannm bir bilim adam olan Antal Rthly, iki yllk Trkiye ikametgh srasnda Trk meteorolojisine ok nemli hizmetler yaparak Trk meteorolojisinin gelimesine katkda bulunmutur. Trkiyedeki grev sresinin bitiminden sonra yaplacak ileri nedeniyle, ok istemesine ramen, Trk Hkmetinin nerdii yeni bir szlemeyi kabul edememi ve yurduna geri dnmtr. Trkiye ile ilgili anlarn ve Trk meteorolojisine ait deerlendirmelerini Macaristanda yaymlamtr. Macar kaynaklarna dayanarak Trk Macar ilikileri erevesinde onun Trk meteorolojisine katklar ele alnp deerlendirilmitir. Anahtar Kelimeler: Antal Rthly, Ankara Meteroloji Enstits, Trk Meteorolojisi, Trk-Macar ilikileri, Macar Uzmanlar. OLAK, Melek, A Hungarian Meteorologist in Turkey of Ataturks Era: Aksall Havabakan Rthly Antal (According to Hungarian Sources). CTAD Year 5, Say 9 (Spring 2009), 113-136. Hungarian meteorologist Antal Rthly (1879-1975), was invited to Turkey during the formative years of the Turkish Republic to establish and organize the meteorology network of the country in 1925-1927. He was the pioneer to found the Institute of Meteorology in Ankara. Antal Rthly travelled across Anatolia to construct observation stations. Besides the observation stations, he closely investigated the flora, soil structure and water sources of the country during his journeys. He got closely accustomed to the rich Anatolian culture. In addition to these investigations, he published observation results concerning the meteorology. Locally and nationally

well-known scientist, Antal Rethly made great contributions to Turkish meteorology and its development throughout his two-year residence in the country. Though he wished much, after he completed his contract time, he had to turn down an offer made by the Turkish State and turn back to his country due to some works to be done in his country. He published his memories and his evaluations of Turkish meteorology in Hungary. In the present study, in the context of Turkish-Hungarian relations at that time, the contributions of Antal Rethly to Turkish meteorology are presented to Hungarian sources. Key words: Antal Rthly, Institute of Meteorology in Ankara, Turkish Meteorology, Turkish-Hungarian relations, Hungarian experts in Ataturks era.
Giri
Cumhuriyet iln edildikten sonra Trkiye, pek ok Macar uzmana ev sahiplii yapt. Yaplan szlemeler erevesinde nemli ksm Trk Hkmetinin daveti zerine mimar, mhendis, makinist, teknisyen, tarm uzman, kimyager gibi pek ok grevli Trkiyeye geldi.1 Onlar frtnal modernizasyona tank olan Trkiyede altlar.2 Cumhuriyetin kurulu yllarnda Adana, Konya, Bursa, zmir, Uak, Edirne, Antalya, Diyarbakr, stanbul, Ankara bata olmak zere birok ehirde3 Trkiyenin yeniden yaplanmasna katkda bulundular. Bunlarn dnda anlama olmakszn ansn denemek isteyen isiz memur ve iiler de Trkiyeye akn etti.4 Mikusch von Dagobert bu yllarda Trkiyede 700-800 eker sanayinde almak zere 4000-5000 Macarn yaadn ifade etmektedir.5 Macar uzmanlar Trkiyede zellikle yar l saylan Anadolunun ortasnda 30.000 nfuslu nemsiz kk bir ehirden, birka yl iinde muazzam resm binalaryla, bakanlklaryla, niversite ve dier okullaryla 200.000 nfuslu bir ehir hline gelen ve hummal bir faaliyetin cereyan ettii yeni bakent Ankarann hzl inasnda grev aldlar.6 yle ki Macar Babakan Gyula Gmbs, 1933 ylnda yapt Ankara ziyareti srasnda, neredeyse kk bir Macar kolonisi ile karlat. Daha nce Macar insannn yalnzca gz pek Kk Asyal seyyah olarak adm
1 Istvn Kulin, Rthly Professzor Trkorszgban Akszakal Havabakan, Rthly Antal Emlkknyv, Magyar Meteorolgiai Trsasg, Budapest, 1975, s.61. 2 Naciye Gngrm, Magyar, Tudsok Szerepe a Trk Nyelvjtsi Mozgalomban Nemzetkzi Magyar Filolgiai Trsasg, III. Nemzetkzi Hungarolgiai Kongresszus, Augusztus 12-16, Szeged, 1991, s.1296. 3 Mikusch von Dagobert, Keml Atatrk, Gazi Musztafa Keml Fl vszzad Trkorszg Trtenelmeb l, Budapest, 1937, s.194. 4 Kulin, agm., s.61. 5 Dagobert, age., s.196. 6 Kulin, s.61.
Melek OLAK, Atatrk Dnemi Trkiyesinde Bir Macar Meteorolog
115
att bu ehirde, Atatrk dneminde ksa bir srede, yzlerce Macar grev ald.7 Ankaraya gelen bu Macar uzmanlardan biri, Macar meteorolojisinin sekin simas Prof. Dr. Antal Rthly (1879-1975) idi.8 (Bkz. Ek- 1)
Antal Rthly ve Trk Meteorolojisinin Kurulu almalar Antal Rthlynin Trkiyeye Gelii
25 Ocak 1925te kurulan Macar Meteoroloji Cemiyetinin (Magyar Meteorolgiai Trsasg) ilk genel sekreteri olan ve gerek lkesinde gerekse darda tannan ok ynl bir bilim adam olan Prof. Dr. Antal Rthly,9 Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti tarafndan 1925 Ekiminden 1927 ylnn Kasmna kadar uzman idareci olarak, Trk meteorolojisinin dzenlenmesi iin Trkiyeye davet edildi.10 Bylece Rthlynin, lkesinde 26 yl hizmetten sonra Trkiye yolculuu balam oldu.11 Rthlynin Ankaraya geliini, Ankarada tarm uzman olarak alan ve Atatrk birok kez gren bir baka Macar uzman Istvn Kulin yle anlatmaktadr:
7 Jzsef Kerekeshzy, Atatrk, Az Igazi Keml, Egy Kztrsasg Szletse, Terebess Kiado, Budapest, 2000, s.205. 8 Antal Rthly (1879-1975) 3 Mays 1879da Budapetede dnyaya geldi. Ortaokul renimini, daha sonraki ilk bamsz Macar Meteoroloji ve Jeomanyetik Enstits (Magyar Meteorolgiai s Fldmgnessgi Intzet) mdr Guido Schenzlin mdrln yapt Ferenc Toldy Yksek Okulunda (ad yksek okul olmasna ramen Macaristanda 1945 ncesi 8 snfl ortaokul.) tamamlad. 1898de devlet hizmetine girdi. Budapete niversitesi Corafya Fakltesinde renim grrken, Rthly, nl jeolog Lajos Lczy, corafya literatrnn en sekin temsilcisi Jen Cholnoky, sekin jeofiziki Lornd Etvs, jeolog Antal Koch, Budapete niversitesi Deprembilim Rasathanesi kurucusu Rad Kvesligethy, statistiki ve corafya bilgini Gusztav Thirring gibi sekin hocalardan ders ald. Gen Rthly bu sayede yerbilimlerine kar geni apl ilgisini kantlad. 1900de 21 yanda Mill Meteoroloji ve Jeomanyetik Enstitsnde (Orszgos Meteorolgiai s Fldmgnessgi Intzet) almaya balad. Btn dnyada tannan fiziki ve astronom Thege Mikls Konkoly, onu hesap uzman olarak ie ald. Konkoly, olaanst alkan Rthlynin niversiteye ait aratrmalarnda etkili bir ekilde yardm etti. Rthy 1902de asistan oldu. Bu dnemde daha kk deprem ve iklimle ilgili almalar yaymlad. 1903-1904 yllar arasnda Konkoly tarafndan kurulan gyalla Rasathanesinde alt. 1906 ve 1907de Strasburg, Mnih ve Laheyde aratrma yapt. 1912 ylnda doktor nvann ald. 1913te ilk Macar bilimsel Adria Aratrc Ekspedisyonunda (Adria-Kutat Expedicin) meteorolog olarak yer ald, 1914te I. Dnya Savanda uzman meteorolog olarak alt. 1918de ba asistanla atand. 1917de Devlet Bahecilik retimi Enstitsnde (llami Kerteszeti Tanintzet) meteoroloji ve klimatoloji derslerini, ilk meteorolog retim yesi olarak verdi. 1920de yeni kurulan ktisat Fakltesinde dersler verdi. 1921de ilk meteoroloji el kitab Id jrs s ghajlat adyla yaymland. 1923te Hollanda, Almanya ve Avusturyann meteorolojiye ait hizmetlerini aratrd. 25 Ocak 1925te kurulan Macar Meteoroloji Cumhuriyetinin ilk genel sekreteri olan Rthly, meteoroloji dergisi Id jrsn yaymlanmasnda nemli hizmetleri oldu. 1925-1927 yllar arasnda Trkiyede alt. Macar meteoroloji tarihinde almalaryla yeni bir dnem balatan kendi dilinde ve dier dillerde pek ok eser brakan ve hem Macar meteorolojisinin hem de dnya meteorolojisinin sekin bilgini Antal Rthly 21 Eyll 1975de 97 yanda vefat etti. Alfrd Zch, Dr. Rthly Antal letutja, Rthly Antal Emlkknyv, Magyar Meteorolgiai Trsasg, Budapest, 1975, s.5-15. 9 Zch, agm., s.5-15. 10 Zch, s.9. 11 Zch, s.9.

1925 ylnn bir Kasm gnnde, birka Macar arkadamla birlikte Ankarada, ortak Trk dostumuz Tevfik Beyin ticar yazhnesinde, yaz bandan beri tarm uzman olarak altm, ehirden 6-7 km. uzakta Ziraat Meslek Okulunun otomobilini bekleyerek oturup duruyordum. Anszn tiz bir haykrla bir vatandam seirti: -Prof. Rthly geldi! Ziraat Vekletinde gryor, sonra buraya gelecek. Daha birka hafta ncesi gelii hakknda haber almtk. Ve o zamandan beri byk heyecanla bekliyorduk. Ben adn daha nce bildiimden, yakn ahs bulumaya zellikle seviniyordum. Debrecen ktisat Akademisinde (Debreceni Gazdasgi Akadmia) birka yl nce yaymlanm Id jrs s ghajlat (Hava Durumu ve klim) isimli almas meteoroloji konusunda yegne el kitabmz idi. Ksa bir sre sonra Profesr bey, bir Macar uzman arkadam eliinde geldi ve yksek sesli Selamaleykmle bizleri selamlad. ok yaa! Ho geldiniz Profesr Efendi! diye selamna Trke olarak karlk verdik. - Bugn biraz iim oktu diye balad babacan bir ekilde. Devlet Mstear Sreyya ile grtm. Gerekten btn eski Franszca dil bilgimi toparlamam gerekti. Fakat nihayet iyi anlamay baardk ve anlaacaz. Ondan sonra ksaca genel hatlaryla Trkiyeye ait grev alann izdi. Trk Hkmetinin iki bakan, lkenin tm blgesini a gibi saran meteoroloji istasyonu kurulmas ve gzlemlerinin balatlmas iin, Budapetede 2 yllna i szlemesi yapmt. Prof. Rthly daha ilk bulumamz mnasebetiyle hepimiz zerinde en iyi etkiyi yapmt. Muntazam hatl, gen grnml ehresi, kr den uzun sakal, profesr rtbesi, yksek Trk devlet pozisyonu, itibar saan kiilii, bizde sayg uyandrmt. Samimi, dosta, babacan tarzda her gerginlii zerdi. Artk onu bunun zerine daha yal, babacan dostumuz saymtk. Ve bu iliki daha sonra gittike daha ok derinleti. Rthly o srada en aktif olgunluk anda, 46-47 yandayd. Ailesinin geliine kadar Ankaradan yaklak 7 km. uzakta bulunan Etlik isimli sayfiye yerinde, idarecisi bir Macar ba kimyager olan Merkez Kimya Laboratuar binasnda bir kat tutmutu.12
1925li yllarn Ankarasnn tan olan Macar tarm uzman Kulin, Rthlynin Trkiyeye geldii tarihte lke profilini izmekte, onun geldii ortamn atmosferi konusunda yle demektedir:13 Byle geldi Rthly Trkiyeye, iptida ve karmakark ilikilere artk aina; daha nceden gelen uzmanlarn dncesine gre pek zmlenemez ar
12 13
Kulin, s.59-60. Kulin, s.61-62.
117
grevlerle. Kulinin Rthlynin kiiliini tanmlarken kulland ifadeler, yeni batan kurulan bir lkenin koullarn ok iyi deerlendiren bir insan profili sunmaktadr.14 Antal Rthlynin Trkiyeye geldikten sonra, Macaristana gnderdii ve Trk meteorolojisinin dzenlenmesi iin yapt almalardan bahseden ve Az Idjrs adl meteoroloji dergisinde yaymlanan 11 Mart 1926 tarihli mektubu (Bkz. Ek-3), onun bu konuda neyi stlendiini ok iyi deerlendirdiini gstermektedir. Rthly mektubunda byle bir grevi kabul edi nedenini Trkiyede cereyan eden byk kltr faaliyetinde, gemiin aksine, karde bir ulusun yeleri sfatyla yer almak olarak aklamaktadr:15 Kulin, bu grev iin Rthlynin sahip olduu nitelikleri yle aklamaktadr:
Fakat elbette ok tannmayan veya sadece anlalmaz bir ekilde hissedilebilir zorluk ve tehlike, bolca dahi kacak. Acaba yeterli lde olacak m bunlar; mcadele iin meslek bilgisi, hayranlk uyandran balangc, sayg uyandran, prestiji olan sakal ve Trk Hkmetinin mhrl izni ve emri? Onlar ok yardm ediyorlar. Fakat byle byk giriim iin bunlar dahi yeterli deil. Fakat O, beraberinde iyi tedarik edilmi yolculuk daarcnda baka silahlar da gtrecek. 16
Rthlynin I. Dnya Sava ncesi Macaristandaki meslek tecrbelerinden bahseden Kulin, Trkiyedeki zorluklar karsnda, onun sahip olduu olumlu kiilik zelliklerine deinmektedir.17 Bu iyi nitelikleri Rthlynin ksa srede sevilmesine yol amtr. Kulin, bu konuda yle demektedir:
Rthly tipik profesre has grnyle Macarlar ve Trklerin muhitinde ayn ekilde ksa zaman iinde Ankarada, yredeki kylerde ve beldelerde n kazand. Douda byk drstlkten ibaret gzelce aaran sakal sradan ky halk erevesinde de byk sayg uyandrd, sade halkn ne Trk ne yabanc byk beylerden pek tecrbe etmedii nazik dosta tarz ise basit ekilde onlar byledi. Derhal ona isim de koydular. Havabakan (Leveg nz ), Havagzleyen (Id jrsfigyel ) anlamna gelen Havabakan ismini taktlar. Bu isim sonra silinmeksizin kald ve hemen btn evrede yayld. Rthly bunun haberini ald zaman en kk krlma olmakszn ok gld. Hatta, yabanc gvura ilikin byk bir sz olan bu isim takmayla, sade, iyi kalpli Trk halknn onu kalbine buyur ettiini iyi bilerek, onu memnuniyetle de kabul etti. Fakat o aynen Trklerin daha kltrl katmanlarndan da abucak tutuldu. Her yerde byk saygyla sk sk Aksakall Macar Profesr Efendiyi andlar. Bylece Profesr Rthlynin Anadoluya ait gsterili girii parlak bir ekilde,
14 15
Kulin, s.63. Dr.Rthly Antal Levele a Trk Meteorolgiai Szolglat Megszervezsr l, Az Id jrs, 1926, Kulin, s.63-64. Kulin, s.64-65.
s.39.
16 17

baaryla sonuland. lk byk savan kl darbesi olmakszn, oyun rahatl ile kazand. 18
Meteoroloji Ann Kurulmas ve Anadolu Yolculuklar

Ziraat Vekleti, Meteoroloji hizmetinin dzenlenmesini Antal Rthlye brakt zaman, Roma Uluslararas Tarm Enstitsnn istek ve kararlarn daima gz nnde tutmas gerektiini bildirmiti. Bundan sonra ilerde zel amalarn bekledii dzenlenmi istasyonlar adm adm bu dorultuda gelitirmek mmkn olabilirdi. Meteoroloji a ve hizmetinin dzenlenmesi ile Veklet bir taraftan onlarn gzlemlerine dayanarak ayda bir, ksa sre iinde havann seyri hakknda basit grnty elde etmeyi, dier taraftan ise istasyonlarn retim amalarna da hizmet etmesini istiyordu.19 Trk Hkmeti temsilcisi 1924 yaznda ilk defa meteorolojiye ait hizmetin dzenlenmesi iin Rthlyden bir plan talep etmiti. Bu plana gre ilk etapta yaplacak iler Rthlye gre yle olmal idi.
lk tavsiyeme gre rasathane kurulabilir: Ankarada, stanbulda ve Erzurumda. Yani biri batda deniz seviyesinde, okyanus ikliminde; dieri lkenin yeni bakentinde, 1000 m. ykseklikte, temiz karasal iklimle en karakteristik step blgesinde, ncs Erzurum, dou snrnda 2200 m. ykseklikte, artk yksek yere ait bir iklimde. Bu yer artk dnya var olduundan beri ncil kaytlarna gre en ok 40 gne kadar sren saanaklardan sonra, btn insanln ansna Nuhun gemisinin taklp kald Ararat dandan (Ar) gerekten uzak deil. Maysa ve Hazirana denk gelen yumuak halefi krk ikindi (40 gnlk leden sonraki yamur) olmasna ramen, gerekte de olduu gibi, bu byk yamurun hatras bugn bile halk sylencesinde de yayor. rasathane dnda on 1. ve ksmen 2. snf istasyon, ayrca 50 yamurler istasyonu planladm. 20
Rthlynin bu almalarndan bahseden ve 1927 ylnda Az Idjrs dergisinde yaymlanan raporuna gre (Bkz. Ek-4) onun, 1926 Ocanda yapt alma programna gre Ankarada Meteoroloji Enstitsnn kurulmasndan baka, stanbul yaknnda Halkalda ayrca Erzurumda birer rasathane niteliinde birinci snf istasyondan, bundan baka 12 ikinci ve 45 nc snf ve de 80 plviyometre (yamurler) istasyondan bahsetmesinden21 ilk plana nazaran ihtiyaca gre saynn artt anlalmaktadr. 22 Rthly dikkate alnrsa, 1926 Ocak aynda oluturulan plana gre yaplacak olanlar, plan sresince yrtlebilirdi. Ancak Trkiyenin olaanst zor mal
Kulin, s.60-61. Antal Rthly, Trkorsg Meteorolgiai Stzolglata, Az Id jrs, 1927, s.162. 20 Dr. Rthly Antal Levele a Trk Meteorolgiai Szolglat Megszervezser l, Az Id jrs, 1926, s.40. 21 Rthly, Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, Az Id jrs, 1927, s.162. 22 Dr.Rthly Antal Levele a Trk Meteorolgiai Szolglat Megszervezsr l, s.40.
18 19
119
idaresi hesaba katlrsa, bunun bir yl yerine iki yl yrtlmesi gerekiyordu.23 Rthly istasyonlarn lkenin btn blgesinde mmkn mertebe dzenli dalmas iin aba harcadndan sz etmektedir. Bylelikle hakl olarak istasyonlardan elde edilecek verilerin Anadolu ikliminin tannmas iin kymetli olmalar ve lkenin ikliminin ayrntl yazlmasna hizmet edebilecekleri umulabilirdi. Bu konuda Profesr Weickmann ve Prof. Zistlerin almalar temel olmasna ramen, yine de ilk cidd deneme saylabilirdi. Rthly, istasyonlar lke ikliminin tannmasna gvenilir malzeme ile hizmet edebilen ve uluslararas meteoroloji taleplerine her bakmdan cevap verecek bir meteoroloji a oluturmaya dikkat etmitir.24 Rthly bu arada Ankara Meteoroloji Enstitsnden yazd 11 Mart 1926 tarihli mektubunda geri dnnn belirsiz olduu ve Dernein nemli bir grevlisinin konumunu srekli ekilde bo brakmann mmkn olamayaca gerekesiyle Macar Meteoroloji Cemiyeti Genel Sekreterliinden istifasnn kabul edilmesini rica etmitir.25 Rthly Trk meteorolojisinin dzenlenmesi iin ilk aylarda yaplan organizasyon almalarndan da sz etmektedir.26 Fransz firmasndan her 13 istasyon iin dahi techizat sipari edildiinden ve bu cihazlarn zelliklerinden sz eden Rthly bu konuda ayrntl bilgiler vermektedir. Bu bilgiler ayn zamanda imparatorluktan devralnan meteoroloji hizmetleri hakknda ve yeni kurulan Cumhuriyet yneticilerinin bu alanda yapmaya altklar hakknda nemli veriler iermektedir.27 Bylece Rthly, nce Ankarada aa yukar deniz seviyesinden 970 m. ykseklikteki Etlikte, Merkez Kimya Laboratuvarnda yerletirdii, kendisiyle getirdii cihazlarla, hemen geliini izleyen gnlerde, dzenli meteorolojik gzlemlerine balamtr. Ayrca Ankarada termometre kulbeleri hazrlatarak seilen istasyon yerlerine datmtr. Cihazlar daha sonra bizzat kurmu ve asistan yardmyla gzlemleri retmi, Ankara merkezine gnlk ekilde hazrlad veri salamay balatmtr.28 Ankaradaki gzlem istasyonu 1926 yl Ocanda, bir lde almaya balad zaman stanbula gitmitir. Halkalda birinci snf istasyonu dzenleyerek birok barometreyi karlatrdktan sonra, Ocak ay sonunda gzlemlerin balad Edirneye gemi, Mays aynda Ankarada hazrlad btn barometrelerin Edirnedeki Fortin barometre ve hipsometre* ile olan karlatrmasndan sonra Eskiehirde tohum slah eden bir enstitde bir meteoroloji istasyonu kurulmasna balamtr. Rthlye gre istasyonun, ehrin tamamen dnda serbest bir alanda
Rthly, Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.162. Rthly, ayn yer. 25 Dr.Rthly Antal Levele a Trk Meteorolgiai Szolglat Megszervezsr l, s.43. 26 agm., s.40. 27 agm., s.40-42. 28 Kulin, s.68. * Hipsometre: Deniz seviyesinden olan ykseklii belirtmek amac ile kullanlan alet.
23 24
120 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) ideal bir mevkii vard. Gzlemleri de byk titizlikle yaptktan sonra, her zaman Anadolu ann nemli bir gz olacakt. Onun iin, burada termometreleri karamuk tr tadilat yaplm bir kulbeye koymas ilgin bir tesadf idi. nk bu kulbe, vaktiyle Prof. Obst tarafndan sava srasnda dzenlenen akademiye ait ebeke iin stanbuldan bir Macar marangozun hazrlad kulbelerden biri idi. Rthly onlardan sadece bunu, bir rneini bulabilmiti. Buradan, Anadolunun en nemli tahl yetitiren blgesine Konyaya, sonra lkenin ilk eker fabrikasnn ina edildii ve fabrikann Alman uzmanlarnn acilen istasyon kurulmasn istedikleri Alpulluya gitmitir.29 Rthlynin Eskiehir ve zellikle Konya izlenimi olduka ilgintir. O, Konyadaki almalar srasnda tank olduu ve Trk ve Macar uluslar arasnda var olan birtakm ortak zellikleri saptamtr:
Eskiehir istasyonunda yaplan ilk kontrol sonucu ok iyi idi. Bununla birlikte Konyada talimatlar vermenin yeterli olmadna, ayn zamanda son iviyi akmadka, btn direkler ayakta durmadka istasyonu terk etmemek gerektiine kanaat getirdim. nk her eye sz vermelerine ramen- Trk hayr demeyi bilmiyor- uygulama iin gerekli enerji eksik. Fakat, onu yurtta nbeti olarak yaptm yolculuklarmda ok defa tecrbe ettiim gibi, bu bizde de byle. Ne demiti Lajos Kossuth, ulusun bykl nnde diz kt zaman? gerekletirmek iin ayn enerji olsun. Bu enerjisizlik Trklerle karde izgimiz. Bylece Konyada istasyonu yeniden dzenlemek gerekiyordu. Ama maalesef burada bu sefer dahi ok ansm bile yoktu; nasl olabilirdi ki! Zira sadece Tarm okuluna belki haftalk bakan okulun mdr vard. Oysa yazlk iler devam ediyordu. 30
Bu arada stanbulda ziyaret ettii Kandilli Rasathanesinden ve idarecisi Gkbilimci Fatin Beyden (Gkmen) vgyle sz eden Rthly31, Temmuz ve Austos aylarnda Enstitnn atlgan ve becerikli asistan diye nitelendirdii Sreyya Bey ile Anadolunun gney ve bat blgesine daha uzun bir yolculuk yapt. Bylece Konyadan sonra ikamet yerleri Adana ehri idi.32 Rthlynin kaleminden adm adm bu yolculuu takip etmek mmkndr. Buna gre Rthlynin gzergh Adana ve Antalyadan sonra Denizli, Burdur, Aydn, Mula, zmir, Karacabey ve Bursa idi. ebekenin kuzey-dou ksmnn dzenlenmesi ise 1927 yazna kalmt. Rthlynin bu yolculuu yle devam etmitir:
Mays, Haziran ve Temmuz aylarnda bu tarafa sra geldi. stanbul yaknnda Boaziinin dou knda Bykdere var. Buradaki Belgrad
Rthly, Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.163. Rthly, agm., s.164. 31 agm., s.163. 32 agm., s.164.
29 30
Melek OLAK, Atatrk Dnemi Trkiyesinde Bir Macar Meteorolog Ormannda artk bir 1. snf istasyonun aygtlarn salayan Trk Ormanclk Yksek Okulu var. Onlar da yerletirdim ve bylece 1. snflarn says artk drde ykseldi. stasyon aa yukar 125 m. ykseklikte ok mkemmel bir ekilde bulunuyor. Karadeniz kysnda birka yamur len istasyonu hesaba katlmazsa Samsun, Trabzon ve Rize yeni istasyonlar. Bunlar arasnda Rize en ilginci. nk bu deniz yresi tamamen ok deiik bir iklim blgesi. Hemen hemen inanlmaz. Ama bunun da subtropik nitelii, Hazirandan Eylle dek aylk ortalama scakln 20Cyi at artk ksmen Trabzon evresinin de gsterdii Karadenizin dier gney sahil blgesinden gl bir ekilde farkllk gsteriyor. nk Trabzonda sadece 880 mm. yllk ya derken, Rizede (sadece 32 km. douda) 2000e yakn ve Batumda da artk 2400 mm. Kk Asyann bu kesinin ky boyu iklimi belki en ilginci, Kppen Virginia iklimi33 olarak adlandrlr. nk Virginia iklimiyle pek ok akraba izgisi var. Burada Rizede (ama artk Trabzonda da) ay, pirin (sulama olmakszn) yetiiyor; portakal, limon ormanlk korularn oluturuyorlar ve kendimde aalardan portakal kopardm. Bambu (hintkam) muazzam uzuyor ve muz da yar olgunlayor. Passifloralar ok gzel. Rize yaknnda ky, deniz zerinde ok dik bir ekilde ykleiyor ve ben oradayken maalesef kendimde bol bol yamuru yaadm. Gnlerce sk sk iseleyen yamur dt. (Hava basnc 763 mm. idi ki o bana Salzburgda bir tannm kk airi hatrlatt.) Dalardayken ince ince yaan siste insann yalpalamas hesaba katlmazsa, byle youn gnler boyunca iseleyen yamur dahi yoktu. Bir sonraki yeni kurulan meteoroloji istasyonlar Trabzon, Gmhane, Erzincan ve Kars idi. Erzincan (1.441 m.) Euphrat (Frat) yannda, ayrca Erzurum (1936m) kaytlarn da tutulduu tamamen donatlm istasyonlar. Erzurumda btn niteleri tutanaklarda kaydediyorlar ve Valilik rasathane gelitiriyor. Hatr saylr tarmsal retimin devam ettii verimli yaylalar da bulunuyor. Fakat ilkel ulam koullarnda ne burada ne Erzincanda tahl pazarlayamyorlar; ihtiyalarndan fazlas var. Ve tahln sudan ucuz fiyat var. Erzurumun da kn havas ok sert. Ocakta ortalama minimum -18C maksimum ortalamas da -9C, oysa yaz aylar iinde Temmuz ve Austos ortalama maksimumlar 25.1 ve 25.7C; yazn hatta kavurucu gn de ok. Yalarn yksekliini maalesef tam olarak dahi bilmiyoruz. nk klk gzlemler imdiye kadar daima belirsiz idiler; ama sadece 300-400 mm. civarnda olabilir; karakteristik, yksek yaylaya ait karasal iklim, kn alt aylk yalarla. stasyon kurduum en dou yer Kars idi. Bu ehir yalnzca hlihazrda Trk Milli Kurtulu Savandan sonra Ruslardan Trklere geti (1877de 3 defa Rus mlk hline geldi) 2000 m. yksekte bulunuyor, yalar da artk ok zengin ve olaanst verimli blgesi eski Kars vilyetinin. Gerekten ok az Avrupalnn ulaabildii bu asker idare altnda duran blgeden geri dnerken, douya ait sr vebasn yenen Alman uzmana tesadfen rastladm. Sz konusu kii burada sr vebasyla
33
121
Wladimir Peter Kppen tarafndan 1918 ylnda yaplan iklim snflandrmas ve haritas.

kar karya kalmt. Fakat tam da bu yazn kmak istemiyordu. ki istasyon dahi kurmam gerekiyordu; biri Kastamonu, Karadenize ait nebolu limanndan 93km. gneye, artk imdi Anadolu yaylasnn kuzey kysnda (800 m.) ayrca bugnk Trkiyenin en tipik bir Trk ehri, ilk sultanlarn payitaht, byk zira retimiyle, ok ho iklimiyle Bursada.34
Bu yolculuk srasnda Rthlyi zen bir olay Kastamonudan neboluya arabayla geri dnerken, bakalarnn hatas yznden, arabaya ilitirilmi valizlerden birinin muhtemelen dik bir uurumda kaybolmas idi. 1926 yll, hipsometre vb. nemli yaz ve kitaplar bu valizde idi.35 Rthlynin Anadolu yolculuu yle devam etmitir:
Bu yl yazn bu byk yolculuu bitirdiim zaman, her birini 1000 kmden daha fazla at arabas, demiryolu, araba ve gemi yolculuundan sonra eksiksiz ekilde belirlenmi istasyonlarda yerletirmeyi baardm 5 Fuess barometre ile Halkaldan tekrar 5 cva barometreyi Ankaraya tadm. Burada o srada ina edilen Meteoroloji Enstitsn ksmen dzenledim. Sonra Eyll aynda Bakan acilen Manisada (kuru zm yetitiren blgenin merkezinde) bir 1. snf istasyon dzenlemem iin grevlendirdi. nk bir 6 ay nce sipari edilen aygtlar tam da Avrupadan gelmiti. Btn cihazlar faaliyete geirmek baarl oldu. Anemometreyi (rzgrn hzn ve ynn len alet) yer termometresini koyduk. zel ama iin, gzlemleyen grevli yetitiren ilk istasyon bu idi. Lajos Kossuthun 2 yl boyunca enterne edildii Ktahyada da istasyon kurdum. Ama sadece bir zamanlar en byklerimizin en sekinine barnak sunan bu ehri grebilmek iin olduunu itenlikle itiraf ederek. Artk hatrasn hibir yerde bulmay bile baaramadm. Hi kimse artk onun hakknda bir ey bilmiyordu. Kossuth ve Polonyal mltecilerin hatrasn duyuran o hatra tabelay Rum Kilisesinin duvarndan olan kire gizlemiti. imdi Ktahyada yine ok Macar yayor. nk ok vatandamzn i elde ettii Ktahya-Balkesir demiryolu inas balad. 36
Rthlye gre Anadoluda dzenlenen istasyonlar daha balangta, en nemli meteorolojik unsurlarn yannda, tarma ait ilikisi phesiz nemli olan unsurlar da gzlemlediler. O zamana kadar bu bakmdan aslnda meteorologlarn tanmadklar yreler hakknda bilgi sundular. rnein yzeyinden 100 cm. derinlie dek topran scakl, gece s yansmas, gne scaklna ait maksimumlar, gne sresi ve buhar da muntazam bir ekilde, istasyonlarda gzlemlendi.37
agm., s.164-165. agm., s.166. 36 agm., s.165. 37 agm., s.162.

34 35
123
Ankara Meteoroloji Enstitsnn Kurulmas

12 Kasm 1925 tarihinden itibaren Ankarada dzenli gzlemler Etlik Laboratuvarlarnn binasnda balamt.38 1926 Ocanda Ankaradaki gzlem istasyonu artk bir lde Macar Meteoroloji Enstits tarafndan verilen aletlerle faaliyette idi.39 Rthly buradaki almalarn Ankara Meteoroloji Enstitsnden yazd 11 Mart 1926 tarihli mektubunda ayrntl olarak aklamaktadr.40 Rthly yeni rasathanenin donatlmas iin pek ok nemli cihazn 1926 yl iin alndn belirtmektedir.41 Rasadat- Cevviye ve Havaiye Dairesinin (Ankara Meteoroloji Enstits) mdr olan Rthlynin42 kurduu Enstitnn ileyebilmesi iin, ehil halefler yetitirmeyi planlad anlalmaktadr:
Tabi ki btn bunlarla ben bizzat tek bama alamayacam; artk ksmen ok yolculuum sebebiyle hi! Bununla birlikte artk iki uygun igcn de setim. Ki onlarn biri imdi Mhendislik Yksek Okulunda, stanbulda, matematik profesr ve kolejin birinde fizik reten sekin bir Trk bilgini. Memnuniyetle ba asistan olarak haleflik midiyle, yani o artla Enstitye geliyor. Bunun dnda, Enstitde daima uygun uzmanlarn olmas iin gelecek ylda iki genci yurtd aratrma gezisine gndereceim. Biri burada mezun olan mhendis, dieri burada mezun olan bir tarm uzman. Az insann olduu ve sz edilenlerin eitli ilerle uramalar gerektii Enstitde almalar iin onlar Mnih ve Frankfurta gndermeyi planlyorum. Burada ok byk nem vermem gereken tarma ait meteorolojiyi ancak uygun tarmsal n bilgilerle baarl bir ekilde edinmek mmkn olduu iin, tarmcy gndermeyi nemli sayyorum. Trk Enstitsnden ayrlmamdan sonra burann iyi ellere geeceine eminim. Ad geen bilgin Edirburgdan mezun oldu, uluslararas kongrede deerli bir konferans verdi. 167 mezunuyla ngiliz ve birok yabanc renci arasnda o, matematik dln kazand. Birka meslek kitab ve okul kitab yazd. Denizcilik Okulunu da bitirdi. Yetkin ve cidd bir insan.43
Etlik Laboratuvarlar binasnda devlet tarafndan Rthly ve asistanlar iin ayr daire verilmesine ramen, saylarnn gittike artmas zerine laboratuarn dier kollar iin de buradaki meteoroloji hizmeti zorlamaya balad. Rthlye gre bir Enstitnn ayet kendine ait bir meskeni varsa, ancak o zaman misyonuna uygun hareket edebilirdi. Bu yzden Rthly, Ankarada yeni bir enstits binas ina
agm., s.166. agm., s.163. 40 Dr. Rthly Antal Levele a Trk Meteorolgiai Szolglat Megszervezsr l, s.42. 41 agm., s.42. 42 Antal Rthlye Nafia Vekleti tarafndan verilen takdirnme (Bkz. Ek-6) (Magyar Meteorolgiai Intzet Levltra). 43 agm., s.42.
38 39
124 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) edilmesi meselesini ilk aylardan balayarak nemle takip ettiini sylemektedir. (Bkz. Ek-2) Fakat Ziraat ve Ticaret vekillerinin defalarca enstitye gelmelerinden ve nihayet mstear Sreyya Beyin 1927 baharnda Maliye vekilinin ziyaret etmesinden sonra, byle bir tasarnn acilen teklif edilebilecei ynnde haber gelmesi, Rthlynin bu yolda ar ileyen brokratik bir takm zorluklarla karlatn gstermektedir.44 Yaplacak yeni binann plann Nafa Vekletinde higrografi blmnn ba mhendisi Rthlynin damad Gyrgy Tittes hazrlad.45 21 Nisan 1927de yaplan ihaleyi bir Bulgar ve Trk mteahhit firmas kazand. Binann Etlik yamacnda olmasn isteyen Vekili, bu dncesinden vazgeirmeyi baaran Rthly, 3 Maysta Enstit binas iin yer tespit etti. Bu yer Ankaradan kuzey-douya, demiryolundan 2 km. uzaklkta tamamen dz bir arazide idi. Ankara Kale Tepesi, Enstitden gneye dyordu. Oradan kuzeye Austos ve Eyllde genellikle akllar altnda en ok bir kk suyun szd Tabak-suyu akyordu. Yeni rasathane ocak tandan ekilen temel erevesinde 125x 12.5m.2lik alana ina edildi.46 Bina hakknda ayrntl bilgi veren Rthlye gre sadece istasyonlar kurmak ve dzenlemek, o zamana kadar sk sk Trkiyede denediklerinden, yeterli deildi. Dzenli olarak ilemelerine de dikkat etmek gerekiyordu. Bunun bir n koulu gzlemlerle daimi temas idi.47 Rthly bu konuda 1927 ylnda Az Id jrsta yaymlanan yazsnda, arivlerinde kullanlan evrak saysnn 1600 atn, bunun bir nceki yl 995 olduunu vurgulamaktadr. Organizasyon ii iin ise Tarm Yksek Okulunu bitiren 5 asistan Rthlye yardmc oldu. Rthly, aralarnda en sekinlerinin resm saatler dnda da zveri ile alan Sreyya Bey ve Asm Bey olduunu belirtirken, onlardan gerek dayanam diye sz etmektedir.48 Istvn Kulin de Kk Sreyya diye anlan, devlet mstear ile ada, Avrupa dillerini konuan Sreyya Beyin Rthlynin iinde vazgeilmez yardmc meslekta olduunu vurgulamaktadr.49 Nihayet bu zverili alma meyvelerini vermeye balamtr. Enstitnn aylk raporlarn yaymlamlardr. Bu aylk raporlardan, istasyonlarn gzlemlerinin ve gzlem raporlarnn ilendii btn dardaki karde enstitlere gnderildii anlalmaktadr.50 Rthly, Trkiye ikametghnn son ayn telgraf eken istasyonlarn tertip edilmesine ve yeni Enstitnn dzenlenmesine harcad. Ayrca yolculuk srasnda kaybolan almanan yeniden kaleme almas gerektiinden, bunun zerine younlat.51 Rthlynin 26 Ekimde Vekile sunduunu belirttii 1926 ylna
Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.166. Kulin, s.70; Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.166. 46 Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.166. 47 agm., s.165-168. 48 agm., s.168. 49 Kulin, s.68. 50 Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.168. 51 agm., s.165.
44 45
125
ait meteoroloji yllnn, yeniden kaleme alnan bu yllk olmas gerekir. Sz konusu yllk, btn birimler hakknda, Ankaraya ait gzlemlerin saat deerleri, birok istasyon hakknda yllk deerlendirme, ya analizlerinin sonular, deprem verileri, ngiliz demiryollarnn verdii 15 yllk ya serileri, Erenkyde bir ngiliz tarafndan 16 yl boyunca yaplan dzenli meteorolojik kaytlarn yllk olarak incelenmesi ve ortalamalarn ieren ok zengin bir malzemeyi iermekte idi.52 Bylelikle ilk Trk hava durumu aylk blteni 1925 Kasmnda, ilk yllk 1926dan itibaren Antal Rthlynin editrlnde yaymlanmtr.53 Rthly, fenolojik* gzlemlerini de Enstitnn ileyii bnyesine almtr. stanbul Borsas ve Bayndrlk Bakanl Higrografi Mdrlnn istei zerine telgraf hizmetini de dzenli hle getirmitir. Artk uluslararas byk ve kk telgraf eken istasyonlar da bulunmakta idi.54 Telgraf eken istasyonlarn verileriyle bir harita oluturuldu. Gnlk gazeteler aylk hava durumu raporlarn gemi ay olarak yaymladlar. Enstit, almasnn ilk iki ylnda pek ok belge ve birok uzman gr yaymlad. Bunun dnda higrografiye ait meteorolojik hizmetin organizasyonu, Ankara sislerinin salk konusuna ait nemi, Anadolu iklimi, Ankaraya ait toz meselesi, rzgr motorlarnn kurulmas meselesi, merkezi stma, baraj kurulmas iin ya ve buhar gzlemleri vb. hakknda memorandum sundu. Yaynlar arasnda aylk raporlar Trk ve Alman dillerinde yaymland. Bunlarn dnda Enstitde 1925 Kasm ayndan beri ya ve bitki geliimine ait gzlemler iin talimatlar bulunmakta idi. Birok talimat oaltld, birok talimat da Rthlynin el yazs olarak kald.55
Antal Rthlynin Trkiyedeki Grevinin Trk Meteorolojisi ve Trk-Macar likileri Asndan Deerlendirilmesi
Antal Rthly, Trkiyede bulunduu iki yl iinde 17.000 km yol kat etti.56 Hemen hemen btn Trkiyeyi batanbaa dolat.57 Anadolunun deiik
agm., s.168. Zch, agm., s.9. * Fenoloji: Doal olaylarn tekrar etme zamann inceler. Birok olay iklimdeki kk deimelere hassastr. zellikle scaklk fenolojik kaytlarda birinci deerdedir. 54 Bunlardan birincisi, aralarnda Ankarann 7 istasyonun gzlemlerini radyoda gnlk verdii byk uluslararas telgraf eken istasyonlar idi. Ankarann gzlemleri 3 kez gnderiliyordu. Ankara iin anahtar: JJJ, BBBDD, TwwTT, cbWVP, AnaNf3, R2R2mmz. Edirne, zmir, stanbul-Halkal, Adana, Kayseri, Rize ve Erzurum iin: JJJ, BoBoBoDD, Fw TTd2, cbbR2R2, M2M2mm. II. Kk telgraf eken istasyonlar (btn II. ve III. dereceliler) iin anahtar: MaMi, NNN, WSH (NNN = ya onda bir milimetrede, W = rzgrn yn, S = rzgrn gc ve H = gkyznn durumu), bkz. Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.168. 55 agm., s.169. 56 Antal Rthlye Nafa Vekleti tarafndan verilen takdirnmeyi gsteren belge ile ayn sayfada yer alan Macarca metin, Magyar Meteorolgiai Intzet Levltra. 57 Zch, s.9.
52 53
126 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) yrelerini grd. Kulinin deyimiyle sadece btn Anadoluyu kaplayan koyun kokusuna alamad ve katlanamad.58 Rthly, 17.000 km. tutan bu yolculuklarnn sonucunda Trkiyede 4 birinci, 13 ikinci, 18 nc snf klima istasyonu ile 100 ya len istasyonu kurdu.59 1927 ylnda yaklak 100 yaler istasyon dnda, Trkiye u ekilde bir meteoroloji a ile rlm durumda idi:60 4 adet birinci snf istasyon: Halkal, Bykdere, Manisa, Erzurum; 13 ikinci snf istasyon: Edirne (Drinpoly), Alpullu, Bursa, Kepsud ve Eskiehir, zmir, Konya, Adana, Kayseri, Kastamonu, Rize, Erzincan, zmi; 18 nc snf istasyon: Ordu, Adapazar, Bilecik, Aydn, Mula, Denizli, Ktahya, Burdur, Antalya, Antep, Urfa, Diyarbakr, ankr, Bolu, Ankara-Orman iftlii, Trabzon, Samsun, Mara, umra ve ayrca Ankarada Meteoroloji Enstits. (Bkz. Ek-5) Bunlardan Halkal, Erzurum, Edirne, zmir, Adana, Kayseri, Rize ve Ankara Meteoroloji Enstits uluslararas meteoroloji istasyonlar idi. Bylece Rthlynin Ankarada kurduu Rasathane ve almaya balayan 135 istasyon, Trkiyedeki 2 yllk meteoroloji hizmetinin lmsz hatras olarak kald.61 Gelen verileri hazrlayp farkl uzmanlara ve ilgili makamlara sunan Rthlynin62 bu konuda ekonomik, coraf ve kltrel koullarn yaplmak istenilenleri ne derece kaldrabileceine vurgu yapmas olduka nemlidir.63 Kendi isteiyle yaplm ya gzleminin hazrlanmasyla stanbul-Erenky iklim balantlar hakknda tablo sunan Rthlynin, Ankara ehrinin sis oluumu sebepleri, insan organizmas zerine zararl sonularn, tehlikenin azalma imknlarn da tespit ederek gstermesi Macar uzmanlar tarafndan artk gnmzde kresel bir ekilde meydana kan evre korunmasnn erken belirtisi olarak deerlendirilmektedir.64 Rthly, 1927 ylnda Romada Uluslararas Tarm Kongresinde Trkiyeyi temsil etti. Trkiye adna bir seksiyonun bakan yardmclna seildi. 1927 yaznda baarl almalarndan dolay, Atatrk tarafndan birka Macar uzmanla birlikte
Kulin, s.68-70. Antal Rthlye Nafa Vekleti tarafndan verilen takdirnameyi gsteren belge ile ayn sayfada yer alan Macarca metin, Magyar Meteorolgiai Intzet Levltra. 60 Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.163. 61 Kulin, s.70. 62 agm., s.70. 63 Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.162-163. 64 Emlkbeszdek Rthly Antal Temetsn 1975. Szeptember 30-n., Rthly Antal Emlkknyv, s.251; Antal Rthlynin 30 Eyll 1975 tarihinde yaplan defin treni srasnda Lszlo Kdr tarafndan yaplan konuma.
58 59
127
yksek devlet nian ile dllendirildi.65 Nafa Vekleti tarafndan, yapt baarl almalardan dolay takdirnme verildi.66 (Bkz. Ek-6) Az Id jrsta yaymlanan ve Trkiyedeki almalarndan bahseden rapor niteliindeki yazlar gz nne alnd zaman67 Antal Rthlynin, birtakm zorluklara ramen68 Trkiyedeki grevinden ve Trklerden memnun olduu ortaya kmaktadr. Trk halknn gnlnde Aksakall Havabakan olarak taht kurmasndan da bu anlalmaktadr.69 Rthlynin beklentileri ile elde ettikleri arasndaki uyum, bu memnuniyetini yanstmaktadr:
Bir iki Peteli dostum buraya gelmem ve 26 yllk hizmetten sonra, grevimi brakmam konusunda beni ok ta caydrmt. Fakat iime ve becerime burada geni bir alan alacan mit ettim. Buraya geldim. Piman deilim. Gerekten inanamayacam anlayla karlatm. Btn nerimi kabul ediyorlar ve geree dntryorlar.. Burada sylenenlerle, Asyaya geldiimi zannettiim zaman ok yanldm kantlamak istedim. Hayr! Dndmden ok daha iyi ilikiler iine gelmiim.70
Rthly Trkiyeye ait almasn zetlerken byk bir alakgnlllkle almalarn bir at altnda toplayabilmesini kendisine yardmc olanlara balayarak, itenlikle teekkr etmektedir.71 Rthlynin Trkiye ikametgh srasnda dostlarndan biri olan Istvn Kulinin Rthly ile ilgili anlarnda uzunca sz ettii gibi, ailesi ve dostlarnn en byk yardmcs olduu anlalmaktadr. Kulinin,
Kulin, s.71; Zch, s.9 Macar Meteoroloji Enstits Arivinden elde ettiimiz 31 Ekim 1927 tarihli belgeye gre, Antal Rthlye, Nafia Vekleti tarafndan, yapt hizmetlerden dolay bir takdirnme verildii anlalmaktadr. Bu belgede yle denilmektedir: T.C. Rasadat- Cevviye ve Havaiye Dairesinin Mdr Prof. Rthly Efendi 1 Terinisani 926 tarihinden 31 Terini evvel 927 tarihine kadar Nafa Veklet-i Celilesi Nafa Mdriyet-i Umumiyesi rasadat- mteahss vazifesini ifa ederek mddet-i mezkre zarfnda su ilerine aid ve faideli yamur tebahhurat, hararet ve dier rasadat- havaiye ve cevviye hakknda istatistikler vcuda getirmi ve kendisine tevdi olunan bilcmle vazaif-i memnuniyeti bah bir suretle ifa etmi olduundan hsn hizmetini takdiren ve taltifen ibu vesika biltanzim yedine ita klnd. Osmanlca metnin yannda yer alan Macarca metnin alt ksmnda Trkiye Cumhuriyeti Bayndrlk Bakanlndan alnan takdirnmenin orijinal nshas ve metnin Macarca tercmesi denilmesine ramen yukarsnda yer alan Macarca metin Osmanlca metnin Macarca tercmesi deildir. Macarca tercmesi yaplmamtr. Ad geen Macarca metnin tercmesi yledir: Antal Rthly Trkiyede iki yllk grevi srasnda 17.000 km. yolculuk etti, 4 birinci, 13 ikinci, 18 nc snf klima istasyonu ayrca 100 yaleri kurdu. Talimatlarna binaen, Macar mhendis Gyrgy Tittesin planlarna gre Ankarada Meteoroloji Rasathanesi ina edildi, yayarak Macar Profesr Efendi Aksakall Havabakann (baka bir deyile Sakall Havagzleyen) hatrasn, Magyar Meteorolgiai Intzet Levltra, ad geen belge, (Bkz. Ek-6). 67 Dr. Rthly Antal Levele a Trk Meteorolgiai Szolglat Megszervezsr l, s.39-43; Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.162-169. 68 Kulin, s.70; Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.166. 69 Kulin, s.60-61. 70 Dr. Rthly Antal Levele a Trk Meteorolgiai Szolglat Megszervezsrl, s.43. 71 Trkorszg Meteorolgiai Szolglata, s.169.
65 66
128 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Rthly ve ailesi ile, dost evresine ait izlenimleri 1925li yllarn Ankarasnda var olan Trk-Macar ilikilerinin gzel atmosferini, ayrca Rthlynin ailesi ve dost evresini yanstmaktadr.72 Rthly, Kuline gre ok fedakrlk isteyen Trkiye almasn tamamladktan sonra73, Trk Hkmetinin yeni bir 5 yllk szlemesini Mdr Lajos Steiner ve Tarm Bakannn istei zerine74 ve yurdunda yaplacak nemli ileri nedeniyle kabul edemedi.75 1927 yl sonunda Macaristana geri dnnce Anadoluya ait faaliyetlerinden meteoroloji dergisi Id jrsta ve 1931de Kt vi a Kiszsiai Trkorszgban isimli brorde sz etti.76 Geri dnd zaman Macar Corafya Derneini (Magyar Fldrajzi Trsasg) genel sekreterlik krizinde bulan Rthly, kendisine nerilen genel sekreterlik grevini, meteorolog olduu hlde, memnuniyetle stlenerek 4 yl boyunca byk coku ve baaryla yerine getirdi.77 5 Nisan 1934te Macar Corafya Dernei onur yeliine, 1936 ylnda Mill evre Koruma Konseyi (Orszgos Termszetvdelmi Tancs), 1937 yl Eyllnde Uluslararas Barometre Mukayesesi Komitesinin (Nemzetkzi Kontinentlis Baromter sszehasonlit Bizottsg) ikinci Avrupal yeliine seildi. 60 yanda 2 gezgin barometreyi omuzlayarak kiisel olarak Budapete-Viyana-Venedik-Roma-Tripolis-Sofya-Atina- stanbu-Viyana ve Budapete arasndaki karlatrmalar bitirdi.78 Szlemesinin sresi bittikten sonra, yurduna geri dnnden nceki haftalarda Rthlyden ald meteorolojik bilgilerin daha sonra meteoroloji kariyerinin temelini meydana getirdiini syleyen Macar uzman Istvn Kulin, Rthly iin u deerlendirmeyi yapmaktadr:
Onun yreklendirmesi zerine ve tevik etmesiyle ya len ebekesini nce 1930lu yllarda, sonra 1938 sonras, Yukar Macaristan (Felvidk: bugn Slovakya), Karpatalt (Krpatalja, kuzeydou Macaristan, bugnk Ukrayna) ve Erdelin bir ksmnn geici balants mnasebetiyle ve nihayet kinci Dnya Savann tahribatlarndan sonra kez yeniden dzenlediim zaman, ok fedakrlk isteyen Trkiye almasn sadece evde gerektii gibi deerlendirebilmitim. Kendim de haftalarca sren yolculuklar srasnda cra kylere, u beldelere seyyah tarznda srt antasyla, at arabasyla, bisikletle ve pek ok mnasebetle yaya olarak oka gitmitim. Gecelerimi ok kez tahta kurusu olan kalabalk konaklama yerlerinde, pire ile dolu allarda, cra kk bekleme salonlarnn sralarnda ok kez uykusuz geirmitim. Veya Ruszinler (Macaristann kuzeydousunda yaayan bir aznlk) tarafndan yere dklen am
Kulin, s.64-68. Kulin, s.71. 74 Zch, s.9. 75 Kulin, s.71. 76 Kulin, s.71. 77 Emlkbeszdek Rthly Antal Temetsn 1975. Szeptember 30-n, Rthly Antal Emlkknyv, s.251; Antal Rthlynin 30 Eyll 1975 tarihinde yaplan defin treni srasnda Lszlo Kdr tarafndan yaplan konuma. 78 Zch, s.12.
72 73
Melek OLAK, Atatrk Dnemi Trkiyesinde Bir Macar Meteorolog srgnleri zerinde, rt olmakszn gece boyunca tir tir titremitim. Fakat her zaman g vermiti iime; mdrm, sonra mdrmn yreklendirmesi, Trkiye ve buradaki rnei.79
129
Rthlynin meteoroloji alannda deerli bilginler yetitirdiini vurgulayan Kulin80 yle bir deerlendirmeyi de ihmal etmemektedir:
Meslek bilgilerin tesinde bizlere uzun yaamn srrn da rettin. Ki o kanaatkr, tutkulardan muaf salkl yaam, i sevgisi, devaml gayretli ve onurlu bir ekilde alma ve bundan doan temiz sevinten baka bir ey deil. problemleri yoluna koyan, ak, bilge yaam felsefesi, insan sevgisi ve etraftan geri k saan sayg, onur ve sevgi! Bunlar besliyor, srdryor devinimde ve dengede yaam glerini!... 81
Bu kiisel zellikler, Aksakall Havabakan Antal Rthlynin kiiliinde rnek bir bilim adamnn portresini de ortaya koymaktadr. Bylece genlik anda Avusturya-Macaristan Krallnn, olgunluk anda iki dnya savann, yallk anda sosyalizm devrinin tan olan82 eyrek yzyla yakn meteoroloji almas srasnda olaanst ve her aratrmac iin rnek bir alkanlkla hareket eden Rthlynin83, en byk ve en kalc faaliyeti, gen aratrmaclara ahsiyeti ve tleriyle bilimsel alanda rnek olmas ve zendirmesi idi.84 Tpk yaam boyunca pedagojisinde temel ilke edindii u szde olduu gibi:85 Verba movent, exempla trahunt: Szler harekete geirirler, ama rnekler kendileriyle srklerler!...
Sonu
nl Macar meteorolog Prof. Dr. Antal Rthly, Trk Hkmetinin davetiyle meteoroloji ebekesini dzenlemek iin 1925-1927 yllar kapsayan bir szleme ile Trkiyeye gelmitir. Ankarada Meteoroloji Enstitsn kuran Antal Rthly, rgtlenme almalarn yrtmek iin Anadolunun hemen her tarafn dolam, meteorolojik aletleri bizzat kendisini kurmu; yapt yolculuklar srasnda Trkiyenin bitki rts, su kaynaklar, topran yapsn da inceleme frsat bulmu, Anadolunun zengin kltrn de yakndan tanmtr. Rthlynin bu bakmdan Anadolu gezisine ait izlenimleri sadece jeoloji, hidrografi, klimatoloji, meteoroloji
Kulin, s.71-72. Kulin, s.73. 81 agm., s.73. 82 Emlkbeszdek Rthly Antal Temetsn, s.249; Antal Rthlynin 30 Eyll 1975 tarihinde yaplan defin treni srasnda Lszlo Kdr tarafndan yaplan konuma. 83 Jzsef Bucsy, Peridusok s Szakaszok o Troposzfra Lgramlsban Budapest Fltt, Rthly Antal Emlkknyv, s.219. 84 Zch, s.11. 85 Kulin, s.73.
79 80
130 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) asndan deil, ayn zamanda tarih ve coraf adan da nemli veriler sunmaktadr. Rthlynin raporlarnda meteoroloji an kurmak iin yapt planlar ve sonuta Ankara Meteoroloji Enstits dnda yurt apnda kurulan 135 istasyon gz nne alnrsa Rthlynin iki yl iinde hemen hemen amacna tamamen ulat grlmektedir. Kurulan istasyonlar sayesinde gerekli meteorolojik veriler dzenli bir ekilde elde edilmeye balanmtr. Bu amaca ulama srasnda Rthly ekonomik, kltrel, coraf, brokratik bir takm zorluklarla karlamasna ramen, bir bilim adamnn sahip olmas gereken sabr, dayankllk, alkanlk, alakgnlllk gibi nitelikleriyle rnek bir kii olarak iki yllk Trkiye ikametgh srasnda Aksakall Havabakan sfatyla Trk halknn sevgisini ve saygsn kazanabilmi; kendisi de Trkiye ve Trkler hakknda gzel dnceler edinmitir. Bu bakmdan Rthlynin Trkiyede geirdii iki yl Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun ilk yllarnda TrkMacar ilikilerinin deerlendirilmesi asndan da nemlidir. Rthlynin Trkiyedeki iki yllk faaliyeti, Cumhuriyetin kurulu yllarnda lkenin inas iin nasl hummal bir almann devam ettiini, Rthlynin kiiliinde, bunun ne kadar byk zveri ile gerekletirildiini, kt kaynaklara ramen lkenin modernizasyonu iin en hakiki mridi ilim kabul eden Atatrkn bilimsellii temel alarak nitelikli insan gcnden yararlanma davasn, ve ada olan yakalama dncesini yanstmaktadr. 1925te Trkiyeye davet edilen Rthlynin o zamana dek 26 yllk tecrbesi olan ve hem lkesinde hem de dnya apnda sekin bir bilim adam olduu unutulmamaldr. Rthlynin kiiliinde beliren sabr, dayankllk, azim ve alkanlk duygusunun Cumhuriyetin kurulu yllarnda cereyan eden bu hummal faaliyetin temel dayana olduu grlmektedir. Bu faaliyetin iinde Rthly ve Macar uzmanlarn pay olduka fazladr. Rthly byle bir ortamda bitip tkenmek bilmeyen bir enerji ile alarak gnl huzuru ile lkesine dnmtr. Bu faaliyetlerin grg tan ve Rthlynin dostu, ayn zamanda rencisi Macar uzman Istvn Kulinin bu adan Rthlyyi tanmlarken Onun Anadoluda, antik kltrler arazisinde lmsz fidanlar diktii ve adn Trk meteorolojisine altn harflerle yazdrdn86 vurgulamas olduka yerinde bir tespittir. Antal Rthlynin lm (1975) mnasebetiyle, 30 Eyll 1975te yaplan defin treninde, Bla Bell, Rthlynin, lkesi iin nemini yle deerlendirmektedir:
Antal Rthly, Macar meteoroloji tarihinin tecessm idi. Zira bu tarihin drtte lk ksmnda, Antal Rthlynin kiiliinde 75 yl boyunca aktif tanna, ilk 30 yl boyunca alkan iiliine, 15 yl boyunca yneticiliine, eyrek yzyldan daha fazla hayran olunacak alkanlkta olan bilgin aratrmacsna sayg gsterdim ve gsterebiliriz. ada Rthly Antaln hayran olunacak hatras, geen tecrbelerinin zengin hafzas, anlarmzn objektif kayna idi. lmyle Macar meteoroloji tarihinin ilk, klasik a
86
Kulin, s.72-73.
Melek OLAK, Atatrk Dnemi Trkiyesinde Bir Macar Meteorolog kapand. O, bilimimizin kuruluunun, balangtaki baarlarnn ve zorluklarnn son yaayan tan idi.87
131
O sadece Macaristan asndan deil, Trkiye asndan da bir devrin tan idi. Atatrke hayrand. Onun yaptklarn iyi deerletirmiti. Grevi, zor artlara ramen kabul edi sebebi de, muazzam boyutta lkeyi modernletirme abas iin byk bir enerji ile alan Atatrkn yaptklarn takdir etmesi idi. Bu faaliyetin iinde yer alarak yeni bakent Ankarann deiimine tank olmu, Anadoluyu bizzat grmt. Bu yzden Aksakall Havabakan Antal Rthly, yeniden ina edilen bir lkenin, 1925li yllarn Trkiyesinin grg tan idi. Bunlardan karlabilecek sonu, bugnk nesillerin ada olan yakalama da bilimi ve bilimden elde edilen verileri temel yapan yeni Trkiyenin kurucularna; Trk meteorolojisinin ise bitip tkenmez bir enerji ve alkanlkla hizmet eden bu sekin bilim adamna kran borlu olduudur. Kaynaklar
BUCSY, Jzsef (1975) Peridusok s Szakaszok a Troposzfra Lgramlsban Budapest Fltt, Rthly Antal Emlkknyv, Magyar Meteorolgiai Trsasg, Budapest, 219-232. DAGOBERT, Von Mikusch (1937) Keml Atatrk Gazi Musztafa Keml Fl vszzad Trkarszg Trtenelmeb l, Budapesst, 1937. Emlkbeszdek Rthly Antal Temetsn 1975. Szeptember 30-n. (1975) Rthly Antal Emlkknyv, Magyar Meteorolgiai Trsasg, Budapest, 247-254. GNGRM, Naciye (1991) Magyar Tudsok Szerepe a Trk Nyelvjtsi Mozgalomban, Nemzetkzi Magyar Filolgiai Trsasg, III. Nemzetkzi Hungarolgiai Kongresszus, Augusztus 12-16, Szeged, 1295-1301. KEREKESHZY, Jzsef (2000) Atatrk, Az Igazi Keml, Egy Kztrsasg Szletse, Terebess Kiado, Budapest. KUL N, Istvn (1975) Rthly Professzor Trkorszgban Akszakal Havabakan, Rthly Antal Emlkknyv, Magyar Meteorolgiai Trsasg, Budapest, 59-73. Rthly Antal Levele a Trk Meteorolgiai Szolglat Megszervezsr l (1926) Az Idjrs, 39-43. Magyar Meteorolgiai Intzet Levltra [Macar Meteoroloji Enstits Arivi] RTHLY, Antal (1927) Trkorszg Meteorolgiai Szolglata (1927) Az Id jrs, 162-169. ZCH, Alfrd (1975) Dr. Rthly Antal letutja, Rthly Antal Emlekknyv, Magyar Meteorologiai Trsasg, Budapest, 5-15.
87 Emlkbeszdek Rthly Antal Temetsn 1975. Szeptember 30-n, Rthly Antal Emlkknyv, s.247-248; Antal Rthlynin 30 Eyll 1975 tarihinde yaplan defin treni srasnda Bla Bellin yapt konuma.
Ekler
Ek- 1: Antal Rthly (3 Mays 1879- 21 Eyll 1975) Rthly Antal Emlkknyv, Magyar Meteorolgiai Trsasg, Budapest 1975, s.39.
Ek- 2: Ankarada Meteoroloji Enstits Binas Trkorszg Meteorolgiai Szolglata Az Id jrs, 1927, s.167
133
Ek- 3: Rthly Antaln Trkiyedeki meteorolojik almalarndan sz eden yazs, Az Id jrs, 1926, s.39.
134 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Ek- 4: Dr. Rthly Antaln Trkiyedeki meteorolojik almalarndan sz eden yazs. [Az Id jrs, 1927, s.162.]
135
Ek- 5: Torszg Meteorolgiai Szolglata (Trkiyenin Meteorolojik A Haritas). [Az Id jrs, 1927, s.163.]
Trkiyenin meteorolojik a- 1927 a. Ankara, b. Birinci snf istasyon, c. II. snf istasyon, d. III. snf istasyon, e. Yamur ler istasyonu. 1 Meteoroloji Enstits: Ankara* 4 Birinci snf istasyon: I. Halkal*, II. Bykdere, III. Manisa, IV. Erzurum* 13 kinci snf istasyon: 1.Edirne*, 2. Alpullu, 3. Bursa, 4. Kepsud, 5. Eskiehir, 6. zmir*, 7. Konya, 8. Adana*, 9. Kayseri*, 10. Kastamonu, 11. Rize*, 12. Erzincan, 13. zmit. 18 nc snf istasyon: Ad= Adapazar, Bi= Bilecik, Ai= Aydn, M= Mula, D= Denizli, K= Ktahya, Bu= Burdur, A= Antalya, Ab= Antep, U= Urfa, D= Diyarbakr, Cs= ankr, Bo= Bolu, O= Ankara Orman iftlii, T= Trabzon, S= Samsun, Ma= Mara, Csu= umra. 36 daha yksek kategoride ki istasyon ve yaklak 100 yamurler istasyon, demiryoluna ait yamurler istasyonlaryla haritada grnr biimde belirtilmemitir. __________ *Uluslar aras meteorolojik telgraf istasyonlar.
136 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Ek 6: Antal Rthlynin baarl almalarndan dolay Nafia Vekleti tarafndan verilen takdirnme ve onun Trkiyedeki almalarn aklayan Macarca belge, Magyar Meteorolgiai Intzet Levltra; Budapete.
anakkale Balamnda 1934 Trakya Yahudi Olaylar

Halil MEK
anakkale Onsekiz Mart niversitesi
MEK, Halil, anakkale Balamnda 1934 Trakya Yahudi Olaylar. CTAD Yl 5, Say 9 (Bahar 2009), 137-150. 1934 yl Haziran aynda anakkalede balayan; sonrasnda Edirne, Tekirda ve Krklareli illerine yaylan olaylar, Cumhuriyet dnemi Yahudi aznln yaamnda nemli bir dnm noktas olmutur. Siyonizmin cemaat mensuplar arasnda gemie nazaran daha fazla ilgi grmeye balamas ve Filistine ilk kitlesel g taleplerinin ortaya kmas olaylarn iki nemli sonucu olarak deerlendirilebilir. almada Trakya Olaylar; balang, sonras aamalar ve sonularyla ele alnmtr. Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet Tarihi, Yahudi, Trakya Olaylar, anakkale. MEK, Halil, Jewish Events in Thrace in anakkale Context. CTAD Year 5, Issue 9 (Spring 2009), 137-150. The events starting in anakkale in June, 1934; and then spreading to the cities named Edirne, Tekirda, Krklareli became a turning point for the lives of Jewish minority of the republic era. Zionisms starting to get more attention than as in the past among the religious community members and the coming out of the first massive emigration requests to Palestine can be considered as two crucial outcomes of the events. In the study, the events in Thrace are dealt in terms of their beginning, post periods and outcomes. Key words: The History of Turkish Republic, Jewish, Thrace Conflicts, anakkale.
Giri
anakkalede balayp daha sonra Tekirda, Edirne ve Krklareline yaylan 1934 yl Haziran ayna tarihlenen Trakya Yahudi olaylarnn sonular itibaryla blgenin nfusunu ve ekonomik yapsn etkilemitir. Balangcnda basna aksetmeyen, sonra ise Hkmetin konunun zerine gitmesiyle gndeme gelen bu olaylar sonunda blgede ikamet eden on bin Yahudiden yaklak bini
138 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) bulunduklar yerleri terk ederek stanbula snmlardr.1 Alnan nlemler sonucu olaylar yatm ve stanbula snan bu kiiler evlerine geri dnmlerdir. Yaananlardan bir bakma daha nemli ve kalc olan o gne dein Trkiye Yahudileri genelinde iltifat grmeyen Siyonizmin ilgi grmeye balamasdr. Bu durum Musevi cemaati asndan deerlendirildiinde, II. Merutiyetten itibaren yaanan srete kkl bir deiim olarak deerlendirilebilir.2 Olaylar sonras Siyonizme kar balayan ilgi, beraberinde Filistine g de gndeme getirecek ve Trkiye Yahudilerinin ilk kitlesel g talepleri 1934 Trakya Olaylar sonras yaanacaktr. Bu balamda Trakyadan stanbula gelenlerin nemli bir blm daha sonra Filistine g edecektir.3
Trakya Yahudi Olaylar Balamadan: 1934 Yaz

Olaylarn meydana geldii 1934 yl yaz aylar blgede asker hareketliliin yaand bir dnemdir. talyada Mussolininin iktidara gelmesi ve izledii yaylmac politikalar blge lkeleriyle birlikte Trkiyeyi de savunma programlarn gzden geirmeye zorlamtr.4 Nitekim 1934 yaz anakkale Boaznn tahkim edilmesi iin faaliyetlere baland bir dnemdir. Sz konusu dnemde Trakyada milyon ton ham yn alm ve mekanize bir asker birliin kurulmas almalar yaplmtr.5 Tm bunlar blgenin muhtemel bir talyan saldrsna kar hazrlk almalardr. Bu erevede Avrupann II. Dnya Savana doru hzla yol ald bir dnemde, blgenin gvenlik ve savunmasna ynelik olarak aznlklarn g ettirilmesi de dnlmektedir. Resm makamlar byle bir dnceye iten temel faktr muhtemel casusluk faaliyetlerinden duyulan endiedir.6
Cumhuriyet, 16 Temmuz 1934, s. 1. Siyonizmin zellikle stanbul Yahudi cemaati tarafndan haberdar olup, ilgi gstermelerinin tarihi 1908 sonrasdr. ncesi itibaryla Siyonizm, Trkiye Yahudi cemaati mensuplar arasnda ok az bilinmektedir. II. Merutiyet sonrasdr ki Siyonistler yerel destek grmeye balayacaklardr. Bu dnemde Siyonist faaliyetlerin merkezi stanbul olacak tara bu konuda pasif kalacaktr. Bkz. Aron Rodrigue, Trkiye Yahudilerinin Batllamas, Ayra Yay., Ankara, 1997, s. 189-198. Trakya Olaylar, blge ve genel olarak tara balamnda Siyonizmin tannmas, Siyonist propagandalarn cemaat mensuplarnca kabul grmeye balamas balamnda nemlidir. 3 Siyonizme kar uyanan ilgi ve beraberindeki g talepleriyle ilgili olarak, almalar zellikle Yahudi ariv kaynaklarna dayanan Rfat N. Balinin eserlerine baklabilir. Bkz. Rfat N. Bali, Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni (19231945), letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 258265. 4 Mustafa Kemal Paa, Trkiyeye kar bir tehlikenin talyadan geleceini ve bu tehdidin ilk hedefinin de Trakya olacan dnyordu. Bkz. Faik Ahmet Barutu, Siyas Hatralar, Milli Mcadeleden Demokrasiye, Ankara, 2001, 21. Yzyl Yaynlar, s. 542. 5 Bali, Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylar, http://www.anarres.net/yah/tr/trol6/ html, 01.07.2005; Tarih ve Toplum, Cilt 31, Say 186, Haziran 1999, s. 4755. 6 Amerikan Mill Arivleri, 29 Haziran 1934 tarihli ve 867.4016/Jews/9 sayl belgeden aktaran Bali, Yeni Bilgiler (e-metin).
1 2
Halil MEK, anakkale Balamnda 1934 Trakya Yahudi Olaylar
139
Bu muhtemel casusluk faaliyetlerinden duyulan endieden olsa gerek Trk basnnda aznlklar ve casusluk ile ilgili haber ve tefrikalar da kmaktadr. rnein, 25 Haziran 1934 tarihli Cumhuriyet gazetesinde yaynlananCasuslar Arasnda adl dizi tilf devletleri Trkiyede yayan ekalliyetlerden hakik casus ordular tekil etmilerdi! bal ile verilmekte ve konuya dikkat ekilmektedir.7 yle anlalyor ki zerinden henz onbe yl gemi olan I. Dnya Savanda yaananlar hafzalardan silinmemitir. Gerek Dnya Sava ve gerekse Mill Mcadele yllarnda aznlklarla ilgili olarak yaanan olumsuzluklar kapya dayanan yeni bir dnya sava ncesi yeniden gndeme gelmektedir. Yine 11 Temmuz tarihli Cumhuriyet gazetesi, Trakyaya muhacir iskn zerinde durmakta ve gazete haberlerine istinaden Yugoslavya, Romanya ve Bulgaristandan 50.000 Trkn gyle ilgili olarak bu insanlarn nerelere iskn edilecekleri konusunda bir bilgi olmad ancak Tuna boyu ile Trakya arasnda iklim asndan fark olmadndan en uygun yerin Trakya olaca kaydedilmektedir. Devamla konu lke savunmasna getirilmekte, Trakya zerindeki Bulgar iddialarnn herkese bilinen bir gerek olduundan hareketle; Trkiyenin elinde Avrupada kalan son topraklarn muhafazas iin en byk istinatgh insan kuvveti, nfustur... Trklerin azndan Trakyann ismini iittike kpren Bulgarlarn bu ak ihtiras karsnda, Trakyay nfus itibarile kuvvetlendirmek, Trkln en byk, en mhim, en birinci vazifesidir. denilmektedir.8 1934 yl yaz aylar basnda Trakya zerinde Bulgar isteklerine dair haberlerin yer ald bir dnemdir. 28 Haziran 1934 tarihli Cumhuriyette, Trakyann ehemmiyeti balkl yazda, blgede Umum Mfettilik ihdas edilene kadar hatta ondan sonra da burasnn kymetinin anlalamadndan ikyet ediyor, Trkiyeye gelecek bir tehdidin Trakya zerinden geleceini, bundan dolay; ...Bunu bilen Trklk, Trakyaya btn kuvvetile ve smsk basmaa mecburdur. nk, dnyann en mhim deniz geitlerinden biri olan Boazlara hkim olduumuz iindir ki siyaset, sevklcey ve iktisat itibarile dnyada mhim bir mevkiimiz vardr. Trakyasz ve stanbulsuz Trkiye, Asyann ortalarnda yar mstakil Trkistan devletinden farksz olur... denilmekte ve Trakya Umumi Mfettiliinin oluturulmasnn yerinde bir karar olduu ifade edilmektedir.9 Abidin Daver, 6 Temmuz 1934 tarihli Cumhuriyette kaleme ald Bulgar dostlarmzn manasz hiddeti balkl makalesinde Bulgaristann Trakya zerindeki ihtiraslarndan bahisle yazsn; Trakya imar edilecek, nfusu, serveti artrlacak ve Edirne Trkln, garbe alan kaps ve Sultan Selim Camii de Trkln
Cumhuriyet, 25 Haziran 1934, s. 2. Cumhuriyet, 11 Temmuz 1934, s. 3. 9 Cumhuriyet, 28 Haziran 1934, s. 5.

7 8
140 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Avrupaya bakan abidesi olmak erefini ebediyen muhafaza edeceklerdir. ifadeleriyle tamamlamaktadr.10 Zamann nde gelen gazetelerinden Cumhuriyetin konuyu bu ekilde ele almas phesiz devlet ynetiminin politikalar hakknda ipular vermektedir. Olas bir sava ve ak olarak grlen talyan tehdidi yeni gvenlik politikalarn zorunlu klmakta, blgenin nfus yaps zerinde durulmas gereken bir nokta olarak deerlendirilmektedir. Bu balamda stratejik neme sahip anakkale Boaz ve civarnn nfus yaps gvenlik endiesi tayan kamuoyunun gndemindedir. Baz aratrmaclara gre11 Trakya Olaylarnn yasal gerekesi 14 Haziran 1934 tarih ve 2510 sayl skn Kanunudur.12 Konuyla ilgili olarak Zafer Toprak Ankara ulusal kimlik aray dorultusunda sava ncesi snr blgelerinde baz dzenlemelere gitmektedir. skn Kanunu bu yolu aan bir mevzuattr. demektedir.13 Dokuz fasl ve 52 maddeden oluan kanunun ilk maddesiyle, Trkiyede Trk kltrne ballk dolaysile nfus oturu ve yaylnn, bu kanuna uygun olarak, cra Vekillerince yaplacak programa gre, dzeltilmesi Dhiliye Vekilliine verilmitir.14 2510 sayl skn Kanununun ikinci maddesiyle lke iskn bakmndan mntkaya ayrlyordu. Buna gre; 1 numaral mntkalar Trk kltrl nfusun teksf istenilen yerlerdir; 2 numaral mntkalar: Trk kltrne temsili istenilen nfusun nakil ve isknna ayrlan yerlerdir. 3 numaral mntkalar ise yer, shhat, iktisat, kltr, siyaset, askerlik ve inzibat sebeplerile boaltlmas istenilen ve iskn ve ikamet yasak edilen yerlerdir.15 Bir numaral mntkalar Dou ve Gneydou Anadolunun tamamn iine almaktadr. ki numaral mntkalar, Ege, Marmara, Trakya ve Akdeniz blgeleridir. Kanunun 11. madde A fkrasna gre ise, Ana dili Trke olmyanlardan toplu olmak zere yeniden ky ve mahalle, ii ve sanat kmesi kurulmas veya bu gibi kimselerin bir ky, bir mahalleyi, bir ii veya bir sanat kendi soydalarna inhisar ettirmeleri yasaktr.16 13. madde, ikinci fkra, bendine gre, hars, siyas, idar,
Cumhuriyet, 6 Temmuz 1934, s. 1, 2. Bkz. Halk Karabatak, Trkiye Aznlk Tarihine Bir Katk 1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler, Tarih ve Toplum, Cilt 25, Say 146, ubat 1996, s. 68150; Avner Levi, 1934 Trakya Yahudileri Olay Alnamayan Ders, Tarih ve Toplum, Cilt 26, Say 151, Temmuz 1996, s. 11-17; Zafer Toprak, 1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve CHF'nin Sorumluluu, http://www.anarres.net /yah/tr/trol4.html, 03.12. 2005. 12 Bkz. Dstur, nc Tertip, Cilt 15, Ankara, 1934, s. 11561175. 13 Toprak, agm. 14 Dstur, nc Tertip, Cilt 15, Ankara, 1934, s. 1156. 15 Ayn yer. skn Kanunu ile ilgili bir deerlendirme iin bkz. Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, s. 88-89. Ayrca Faik Bulut, Belgelerle Dersim Raporlar, stanbul, 1991, Yn Yaynlar, s. 221. 16 Dstur, nc Tertip, Cilt 15, Ankara, 1934, s. 1159.
10 11
141
itima, asker, iktisad sebeplerle nakline lzum grlenler cra Vekilleri Heyeti kararyla nakil ve iskn edilebilirler. Yine ayn maddenin nc fkras gerei, Trk rkndan olmyanlarn serpitirme suretile kylere ve ayr mahalle ve kme tekil edemiyecek ekilde kasaba ve ehirlere iskn mecburidir.17 Son olarak 29. madde, B fkrasna gre, bir ve numaral mntkalardan iki numaral mntkaya naklolunanlar ...on yl sonra dahi, cra Vekilleri Heyeti karar olmadka baka yerlere gidip yurt tutamazlar.18 Grld gibi, savan yaklatn gren Trk hkmeti, bir nceki dnya savanda Ermeni meselesinde yaad tecrbelerin tekrarnn yaanabilecei endiesiyle 2510 sayl skn Kanunu ile tedbirler almtr. kacak byle bir savata birinci derecede tehdit alan Trakya ve Boazlar blgesidir.19 Trakya ve boazlarn tahkim edildiine dair haberler dnemin gazetelerine de yansmaktadr.20 Dier taraftan Kanun, Dou Anadoluda meydana gelen ayaklanmalar ile ilgili olmakla birlikte,21 esas olarak belirtileri ortaya km bir savaa hazrlk erevesinde isyann kt blgelerde kalc olarak asayii salamaya ve salkl asker teminine yneliktir denilebilir.22 Trakya olaylar zerine bir almas olan Halk Karabatak, olaylara bir hazrlk aamas olarak, 19 ubat 1934 tarihinde kabul edilen Umum Mfettilik Tekilatna Dair Kanuna istinaden kurulan, anakkale, Tekirda, Edirne ile Krklareli illerini iine alarak merkezi Edirne olan Trakya Umum Mfettiliini deerlendirmektedir. Amerikann stanbul konsolosunun raporlarna dayanarak verdii bilgilerle, blgeye ilk olarak tayin edilen brahim Tali (ngren) Beyin Mustafa Kemal Paa ve CHPne yaknln ve konsolos tarafndan grevi kamuoyuna bulank bilgiler vermek olan bir brokrat olarak tanmlandn23 aktaran Karabatak, Dhiliye Vekili kr Kayann Meclisteki konumasna da atf yaparak ...Buna gre, brahim Tali Bey, Trakyadaki iskn dzenlemelerinden birinci derecede sorumluydu. Rastlantya baknz ki, skn Kanununun kmasndan sadece iki ay nce Trakyada bir Umum Mfettilik kuruluyor, sonra da Kanunun 47. maddesi ile nakil ileri Umum mfettilerin sorumluluuna braklyor. demektedir.24
Dstur, nc Tertip, Cilt 15, Ankara, 1934, s. 1161. Dstur, nc Tertip, Cilt 15, Ankara, 1934, s. 1166. 19 Karabatak, agm., s. 70. 20 Trakya ve Boazlar tahkim ediyormuuz, Haber Akam Postas, 12 Temmuz 1934, s. 10. 21 Bkz. Faik Bulut, Belgelerle Dersim Raporlar, Yn Yaynlar, stanbul, 1991. 22 Airetlerin isknyla ilgili olarak almalar Trakya olaylarnn devam ettii ve Dhiliye Vekili kr Kayann inceleme amacyla blgede bulunduu Temmuz ay balarnda da devam etmektedir. Bkz. Akam, 10 Temmuz 1934, s. 2. 23 867.4016 Jews/9 No: 310, Eli Robert P. Skinnerdan ABD Dileri Bakanna, stanbul, 29 Haziran 1934den aktaran; Karabatak, agm., s. 71. 24 Karabatak, ayn yer.
17 18
142 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) zerinde durulmas gereken bir dier husus ise, Aydn Sefa Akayn deerlendirmesiyle, ktaya yaylm bir devletten nispeten kyaslanamayacak kadar kk bir toprak parasna ylm bir nfusun ulus-devlet olarak kurulan Trkiyedeki varldr. Yaklak on yl sren bir sava dneminde kontrolsz olarak gerekleen gler ve yerli nfusun neredeyse te birini oluturan gmenler, sistemli bir iskn politikasn gerekli klmaktadr. ...lke nfusunu Devletin mecburi iskna tbi tutmas, bunu yaparken etnik ve dil zelliklerini dikkate almas, nsan Haklar kavramnn bugn ulat noktada ho grlemeyecektir. Ancak gen Trkiye Cumhuriyetinin yukarda bahsolunan durumu, gerek 1934 ylnda tm dnya lkelerinin benzer olaylara kar davran biimi ve nsan Haklar kavramnn bunlara paralel konumu, en azndan normatif insan haklar hukuku bakmndan doal olarak kabul edilmektedir.25 Tm bu gelimeler bir arada deerlendirildiinde aznlklara kar Mtareke ve Mill Mcadele yllarnda ortaya kan gvensizliin de etkisiyle bir programn uygulamaya konulduu akla yatkn gelmektedir. Trakya Olaylarnn meydana gelmesinde bir baka etken de Almanyada Nazi Partisi ve Hitlerin iktidara gelmesi, bunun Trkiyeye etkisi ve lkedeki antisemit yaynlar gsterilmektedir. Bu balamda Cevat Rfatn Naziler tarafndan Almanyaya davet edilmesi ve dnnde Trkiyede bir Nazi Partisi kurma tasars, bol para, propaganda malzemesi ve antisemit malzemeyle Trkiyeye geri... dnd ifade edilmektedir.26 Cevat Rfatn Mill nklp adl dergiyi 1 Mays 1934 tarihinde karmaya balamas ve bu dergi vastasyla youn antisemitist yaynlara balamas ile Trakya Olaylarnn toplumsal altyapsn hazrlad iddia edilmektedir.27 Ancak 1930lu yllarn ulam ve basn datm imknlar dnldnde Mill nklp dergisinin bir ay gibi ksa bir srede Yahudilere kar tm blgede genel bir saldrnn dnsel altyapsn hazrlamas akla uzak gelmektedir. Dolaysyla byle bir toplu hareketi yalnz bana bu dergisiyle aklamaya almak olay basite indirgemek, dnem itibaryla Yahudi kart yaynlar, dolaysyla bunlarn Trakya olaylarna etkisini sadece bu bir aylk srede sz konusu dergisiyle snrlandrmak hata olur. Elza Niyego olaynda da grld gibi, 1922lerden balayarak zaman zaman dozu artarak devam eden ve 1934 Trakya olaylarndan Varlk Vergisi yllarna uzanan aznlk kart yaynlardan bahsetmek mmkndr. rnein Rfat N. Balinin verdii 6 Mays 1934 tarihli, Vakit gazetesinde anakkale kl bir haber ilgintir:
Bugn -bil mbalaa syliyebilirim ki- anakkale vilyeti iktisad cepheden tamamiyle Yahudilerin eline gemitir. Btn kyler ve hatta ehir halk bile bu bir avu Beni srail'in esareti altna
25 Aydn Sefa Akay, Trkiyede nsan Haklarnn Tarihi Geliimi 19191938, Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara, 2004, s. 544. 26 Levi, agm., s. 11. 27 Levi, s. 14.
Halil MEK, anakkale Balamnda 1934 Trakya Yahudi Olaylar girmilerdir. ki yz bin nfusluk koca bir vilyet, bu bezirgnlarn elinde inlemektedirler. te icra dairesinin dosyalar meydandadr! Bu dosyalar iinde en ok alacakl olanlar Yahudilerdir. Bezirgnlar 60 liralk senetleri 300 liraya karmlardr. Kylerde btn tarlalar Yahudilerin eline gemitir. Kyller bu tarlalar icarla kullanmaktadr. zbek iftlii de Yahudilere satlmakta iken yanl bir muameleden dolay durdurulmutur! Hkmetimiz buradaki alm satm muamelerinin iyzne bakmaldr. Bunlarn ou zavall halkn bir ka bezirgna hile yznden borlanmasndan dolay mallarnn yok pahasna satlmasndan baka bir ey deildir! Kyllerimizin muhtekirlerden kurtulmalar lazmdr. ki seneden beri bura icra memurluunda bulunan zzet Bey'in kanunun mul dairesinde halkn hukukunu muhafazaya almakta olduunu haber aldm. Fakat, ne de olsa onun bu gayretleri kylleri kurtarmaa kfi gelemez. Bu iler ancak hkmetimizin edit bir tedbiri ile hallolunabilir. 28
143
Blgede olaylarn balamasndan nce yani Haziran ay ortalarndan itibaren Hkmetin Yahudileri Trakyadan karmak istedii, ancak bunu kolluk kuvvetleriyle deil bask ve tertiplerle yapaca dedikodular yaylmaya balamtr. Esasen yeni kan skn Kanunu ile birlikte aznlklar arasnda bu trden bir endie yaanmaktadr.29 Dier taraftan Yahudiler, Uzunkprde Trklere kar Haziran ortalarnda boykot yapmlar buna kar nlem olarak Trkler, Sebzeciler Kooperatifi ve Kozaclar Birlii ad altnda iki irket kurmulardr. Cumhuriyet gazetesine gre Trklere kar boykotun bir sonu getirmediini gren Yahudiler Uzunkpry terk etmiler ve ilede 28 Haziran itibaryla lousa bir kadndan baka Yahudi kalmamtr.30 Sylentilerin yaylmasyla endieye den Musevi cemaati 25 Mays 1934 tarihinde Babakanla dileke vermi ve olaylarn balamasndan bir ay nce Hkmet, duyulan endieden haberdar edilmitir.31
28 Ragp Kemal, Kyl bezirgnlarn elinden kurtarlmaldr, Vakit, 6 Mays 1934ten aktaran Bali, Yeni Bilgiler., e-metin. 29 Karabatak, agm., s. 71. 30 Cumhuriyet, 12 Temmuz 1934, s. 3. 31 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 78.
Trakya Yahudi Olaylarnn anakkalede Balamas ve Dier llere Yaylmas

Olaylar 1934 Haziran aynn ikinci yarsnda anakkalede balamtr.32 lk aamada Yahudilere ehri terk etmelerini isteyen, bunun Hkmetin ve smet Paann arzusu olduunu ieren tehdit mektuplar gelmeye balamtr.33 21 Haziran 1934 gn tehditlere dvme olaylar ve yamalamalar eklenmitir. Olaylar vali ve CHP il merkezine ikyet edilmitir. Atatrkn 25 Haziran 1934 gn ehri ziyareti srasnda konu kendisine aktarldnda emri zerine Yahudi dkkn ve evleri gvenlik glerince koruma altna alnm ve olaylar bir sreliine yatmtr. Ancak devam eden gnlerde ehrin ileri gelen Yahudilerinin tekrar tehdit mektuplar almaya balamalar zerine bu lm tehditleri karsnda 1.500 Yahudi anakkaleyi terk edip stanbula snmlardr.34 anakkalede balayan olaylar, 30 Hazirandan itibaren Trakyaya sramtr.35 Yahudi kart bildiriler datlm ve iyerlerine boykot uygulanmtr. Birileri Yahudilere kar halk tahrik ediyor ve dier taraftan onlardan mal alnmamas hususunda tehditlerde bulunuyorlard.36 Bildiri, tehdit ve boykotlar baladktan drt gn sonra Krklarelinde 34 Temmuz gecesi yaananlar dierleriyle kyaslandnda ok daha byk boyutluydu.37 3 Temmuz akam balayan olaylar 4 Temmuzda da devam etmi, Yahudilerin evleri talanm, kap ve camlar krlmtr. Saldrya muhatap olan Yahudiler bir ekilde krlara kamlar ya da komularnn evlerine snmlardr. Sabah trenle stanbula gelen Yahudilerin anlattklarna gre 120 ev ocuklar tarafndan taa tutulmutur. Saldrdan kurtulan evler yalnzca polis evlerine komu olanlard. Olaylara mdahale eden polis ve jandarma ekipleriyle saldrganlar arasnda atma km ve bir jandarma onbas saldrganlar
32 Hkimiyeti Milliye, 15 Temmuz 1934, s. 1. Ayrca bkz. Esther Benbassa Aron Rodrigue, Trkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s. 242-244. 33 Karabatak, agm., s. 71. Yahudilere gelen bu tr tehdit mektuplar ilk deildi. 1923 ylnda Urla Yahudi cemaatinin yneticilerine de kasabay yirmi drt saatte terk etmelerini isteyen imzasz mektuplar gelmiti. Bkz. Henri Nahum, zmir Yahudileri, ev. Estreya Seval Vali, letiim Yaynlar, stanbul, 2000.s. 225. Benzer ekilde 1923 yl sonlar orluda resm merciler Yahudilere 48 saat sre vererek ileyi terk etmelerini istediler. Cemaatin hkmet nezdinde giriimde bulunmas zerine olayn gereklemesi engellenmitir. atalcada tekrarlanan olayda ise Yahudiler eyalarn brakarak ileyi terk etmilerdir. Expulsion of Jews from Thrace, The Jewish Chronicle, 7 Aralk 1923 ( s. 18)den aktaran Bali, Bir Trkletirme, s. 47. 34 Levi, agm., s. 13. Cumhuriyet, 12 Temmuz gnk basksnda anakkkale ve Geliboluda bir tek Yahudi kalmadn yazmaktadr. Cumhuriyet, 12 Temmuz 1934, s. 3. 35 Hkimiyeti Milliye, 15 Temmuz 1934, s. 1. 36 Karabatak, s. 76-77. 37 Trakya Olaylarn bizzat yaam olanlarn hayat hikyeleri iin bkz. Erol Haker, Bir Zamanlar Krklarelide Yahudiler Yaard..., letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 249-268.
145
tarafndan mteaddit bak darbeleriyle ldrlm,38 bir Yahudi de yaralanmtr. Olaylarda yaklak otuz kii gzaltna alnmtr.39 Olaylarn Trakyann dier illerine de yaylmas zerine 3 Temmuz gn cemaat nde gelenlerinden Gad Franko ve Mion Ventura Ankaraya gitmiler ve Mustafa Kemal Paadan randevu alp yardmn talep etmilerdir.40 anakkale ve Krklarelinde yaananlar Gelibolu, Babaeski, Lleburgaz ve Edirnede de meydana gelmitir. Blgeden stanbula kaan Yahudiler, Balat, Ortaky ve Kuzguncuk semtlerindeki akrabalarnn yanlarna yerlemilerdir.41 Nispeten fakir ve kimsesiz olanlar da Yahudi Hastanesi ve havraya yerletirilmitir.42 stanbulun gen Yahudileri, Sirkeci tren garnda ve otobs garajnda nbet tutup, gelenleri karlamtr.43 Bir ksm da otellere yerletirilen Yahudilerden sahip olduklar btn ticar eyalarn tren vagonlarna ykleyerek stanbula gelenler de olmutur.44 Lleburgazda elli hane olan Yahudilerden on hanesi, Uzunkprde yz haneden doksan bei polis ve jandarmann gayretlerine ramen stanbula kamtr. Edirnede kan olaylarda ise bin civarnda Yahudi ailesinden yz iki yz bulan saydakiler trenle stanbula snmtr. Babaeskide kan olaylar ise halkn mdahalesiyle nlenmitir.45 Olaylarn anakkalede balad 21 Haziran 1934 gn ile btn Trakyaya yayld 4 Temmuz 1934 tarihleri arasnda gazetelerde herhangi bir haber kmamtr. 4 Temmuzdan itibarendir ki gazetelerde olaylar tm ayrntlaryla grmek mmkndr.46 Olaylarn akabinde tatilini yarda kesip Ankaraya dnen smet Paa, 5 Temmuzda Mecliste yapt konumada:
Trakyada baz Yahudi vatandalarn, kendi ikyetlerine gre, mahall tertipler yznde hicrete mecbur olduklarn ve bazlarnn da stanbula hicret ettiklerini haber almtr. Trkiyede her fert Cumhuriyet kanunlarnn emniyet ve muhafazas altndadr.
38 Akam gazetesinin haberine gre bir Yahudi evine girmeye alan grubu engellemeye alan jandarma onbas gruptaki birisi tarafndan bakla yaralanm, kaldrld hastanede lmtr. Bkz. Akam, 10 Temmuz 1934, s. 2; Cumhuriyet, 11 Temmuz 1934, s. 1. 39 Karabatak, s. 71-72; BenbassaRodrigue, age., s. 243. 40 Levi, agm., s. 15. 41 Cumhuriyet gazetesi, Yahudilerin Trakyadan stanbula gne ilgin bir bak asyla farkl bir yorum getirmektedir: Edirneden ayrlan ve mtemian almakta olan Musevilerin stanbula hicretlerinin bir cebir ve tazyiktan ziyade son iktisad buhran yznden orada umduklar kazanc temin edememelerinden ileri geldii tahakkuk etmitir. Bu suretle ayrlanlar haricinde Edirnede btn Museviler ilerile, glerile megul bulunmaktadrlar, Cumhuriyet, 11 Temmuz 1934, s. 1. 42 Karabatak, s. 72. 43 Levi, s. 15. 44 ehrimize gelen Museviler, Cumhuriyet, 7 Temmuz 1934, s. 4. 45 Karabatak, s. 72. 46 Levi, s. 16.

Antisemitizm Trkiye meta ve zihniyeti deildir. Vakit vakit hariten bizim memleketimize girer ve derhal nne geilir. Bu feverann da byle bir salgn olmas muhtemeldir. Byle cereyanlara katiyen msaade etmeyeceiz. Hdiseyi Ankaraya gelir gelmez haber ald. Verdiim kat emirler zerine bu cereyan tamamile durdurulmutur. stanbula gelen vatandalar yerlerine dnmekte serbesttirler. Mesuller mahkemeye teslim edilmitir; ve edilecektir. Bu gn de Dhiliye vekilini oralara gnderiyorum. Mtecasirler iddetle tecziye edilecektir. diyordu.47
Dhiliye Vekili kr Kaya, beraberinde Trakya Mfetti-i Umumsi brahim Tali Bey, Mfettilik Maviri kr Bey, Emniyet-i Umumiye Muavini Cemil Bey ve Mlkiye Mfettii smail Hakk Bey olduu hlde 7 Temmuz 1934 gn Krklareline gitmitir.48 Bir gn sonra Edirneye geen Vekil, 10 Temmuz gn Geliboludaki aratrmalar sonrasnda anakkaleye gemi49 ve 11 Temmuz gn Ankaraya dnmtr.50 Hkmet, 11 Temmuzda Mustafa Kemal Paann bakanlnda Erkn- Harbiye Reisi Fevzi Paann da katld zel bir toplant yapmtr.51 Dhiliye Vekilinin sunduu raporun grld toplant sonrasnda 15 Temmuz 1934 gn konuyla ilgili olarak olaylarn zetini yapan bir Hkmet teblii yaynlanmtr.52 Tebli, olaylarn balamas ve gelimesini zetledikten sonra, Hkmetin ald tedbirleri ve yaplacaklarn sralamaktadr. Tebliin ierii zetle aktarlabilir: Trakyada I. Dnya Savanda balayp Mtareke ve stiklal Sava yllarnda devam eden Yahudi aleyhtarl mevcuttur. Bu durum Cumhuriyetle beraber bir miktar yattktan sonra son senelerde yeniden dnyann deiik yerlerinden antisemitizmin deiik formlleriyle lkeye girmitir. Son zamanlarda baz risalelerle Trk ve Yahudi unsuru birbirlerine kkrtma amac vardr ve durum her iki tarafn birbirlerine kar duygu ve baklarn kartrmtr. Bu erevede Hkmet, her iki taraftan vatandalarn Dhiliye Vekiline anlattklar birbirlerine baklarn ve sylediklerini alamay uygun bulmamaktadr. Ancak bu ikyetlerde uluslararas semitizm ve antisemitizmin edebiyatnn btn siyas, iktisad ve mill unsurlar grlmektedir. Bu erevede Yahudilerin yabanc kltr ve dilde devam etmekte kararl olduklar ve ilerinde gayrasker blgelerde lkenin gvenlii iin zararl ve
TBMMZC, Cilt 23, Devre: IV, tima: 3, Yetmi sekizinci nikat, s. 456. Cumhuriyet, 7 Temmuz 1934, s. 1; Hkimiyeti Milliye, 8 Temmuz 1934, s. 3; Haber, 6 Temmuz 1934, s. 1; Vakit, 8 Temmuz 1934, s. 1. 49 Cumhuriyet, 11 Temmuz 1934, s. 6. 50 Akam, 10 Temmuz 1934, s. 2; Vakit, 8 Temmuz 1934, s. 1. 51 Cumhuriyet, 11 Temmuz 1934, s. 1. 52 Haber, 15 Temmuz 1934, s. 6; Cumhuriyet, 16 Temmuz 1934, s. 1.
47 48
147
casus adamlar bulunduu hakkndaki zanlar mevcuttur. Buna karn Yahudi aydnlar Trk kltr ile kaynama gsterdikleri arzunun hakik ve cidd olduu ve memleketin emniyeti iin sadakat ve vatandalk vazifesine riayet hisleri aleyhindeki ayialarn haksz ve isbatsz olduunu samimiyetle bildirmektedirler.53 Hkmet teblii, olaylarn kndan nce Yahudilerin blgeden aktan aa deil husus tertipler ve tazyikler ile karlaca dedikodularnn yayldna da iaret etmektedir.54 Tebli olaylarn geliimini aama aama verdikten sonra alnan nlemleri ve bundan sonra yaplacaklar anlatmaktadr.55
Olaylar Yattrmaya Ynelik Resm nlemler

Dhiliye Vekilinin de denetleme amacyla ziyaretini izleyen gnlerde blgede skynetim iln edilmitir. Seyahatler yasaklanp, polis ve jandarma devriyeleri blgenin tm yerleim birimlerinde kontrollere balamlar, Yahudilere ait ev ve iyerlerine nbetiler yerletirilmitir.56 nceleme sonucunda Krklareli Emniyet Mdr grevden alnm, l Jandarma Komutan baka bir ile atanmtr. Krklarelinde bir polis memuru, Ticaret Odas Bakan ve Belediye Reisi tutuklanmlardr. Krklareli Valisi Faik (stn) Bey, bakanlk emrine alnmtr.57 Bu arada Cevat Rfat Atilhann kard Mill nklp dergisi 17 Temmuz 1934 tarihinde neriyatile memleket iinde ve dnda fena bir cereyan husule getirmek ve mill vahdeti bozmak gayesini takip ettii anlaldndan matbuat kanununun ellinci maddesi mucibince, tadili cra Vekilleri heyetince kabul olunmutur.58 smet Paann konumas ve blgeye Dhiliye Vekilinin seyahati zerine stanbula snanlar alnan sk nlemlerinin salad gvenli ortamn verdii cesaretle 7 Temmuzda oturduklar yrelere geri dnmeye balamlardr.59 Bu geri dn 12 Temmuza kadar devam etmitir. Olaylar srasnda tutuklananlardan , 18 Temmuzda ay ile bir yl aras deien hapis
53 Haber, 15 Temmuz 1934, s. 6; Cumhuriyet, 16 Temmuz 1934, s. 1. Hkimiyeti Milliye, 15 Temmuz 1934, s. 1, 5. 54 Hkimiyeti Milliye, 15 Temmuz 1934, s. 1. 55 Cumhuriyet, 16 Temmuz 1934, s. 1; Haber, 15 Temmuz 1934, s. 6. 56 Yusuf Besalel, Osmanl ve Trk Yahudileri, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1999, s. 68; Levi, age., s. 120. 57 Cumhuriyet, 12 Temmuz 1934, s. 3. 58 ehrimize gelenler yerlerine dnyorlar, Cumhuriyet, 17 Temmuz 1934, s. 1. Cevat Rfat Atilhan ile Musevi cemaati mensuplar arasndaki mnakaalar daha sonraki yllarda da devam edecektir. Bkz. Eli aul, ok Sayn stadm Bay Cevat Rifata ak mektup, alom, 24 Haziran 1946, s. 1, 4; zak aul, Yahudi Dmanlarna... (iir) alom, 22 Temmuz 1946, s. 2; alom, 9 Eyll 1946, s. 1,4; Avram Leyon,Bouna Zahmet!... alom, 5 ubat 1948, s. 1-4. 59 Hkimiyeti Milliye, 8 Temmuz 1934, s. 3.
148 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) cezalarna arptrlmlardr. 22 Temmuzda ise alt kii alt ay ve st hapis cezalarna arptrlmlardr. 60 Olaylarn arkasndan yaplan Hkmet tebliine gre on bin Trakya Yahudisinden bininin g ettikleri; alnan tedbirlerle bunlarn geri dnmeye baladklar bildirilmitir. Yahudilere ait olup alnan mallardan %75i bulunup sahiplerine iade edilmitir.61 Trakyada yerleik Yahudiler ekonomik adan varlkl kimselerdi. Genelde nakliye, sanayi, kk zanaat ve ticaretle urayorlard. Ekseriyet itibaryla blgedeki Trklerden zengindiler. Halk Karabatakn aktard ABD stanbul Konsolosunun raporuna gre, olaylarn genileme ve halk nezdinde destek bulmasnda bu faktr de nemli rol oynamtr.62 Dnemin basnnda da olaylar deerlendirilirken blgedeki Yahudi aleyhtarlnn iktisad nedenleri zerinde durulmaktadr.63 Filistine kitlesel ilk g hareketi Trakya Yahudi olaylar sonrasnda meydana geldi. Trakyadan stanbula gelmi olan Yahudiler kendi aralarnda yeminleerek Filistine g etme karar almlardr. Bu erevede 1934 ylnda 521, 1935 ylnda 1445 Yahudi Trkiyeden g etmitir.64 Ezamanl olarak geneli itibaryla Trk Musevileri arasnda pek rabet grmeyen Siyonizm, yaanan olaylardan sonra ilgi grmeye balamtr. Bu dorultuda gayr resm ilk tekilt Neemanei Tsion adyla Sabetay Dinar, Moiz Nacar, Reuven Armal ve Eli aul adl Yahudi gencinin bir araya gelmesiyle kurulmutur. Balatta faaliyetlerine iki yl kadar devam eden tekilt daha sonra Galata ve Kuledibinde semtlerinde de almalarna devam etmitir.65 te yandan Mill Trk Talebe Birliinin talepleriyle aznlk cemaatlerinin ticarette Trke kullanmalar ynndeki propagandalarnn yaanan dnem itibaryla Trakyadaki olaylara da etkisi olduu anlalmaktadr. Bu erevede olaylardan on gn sonra Bykadada Trke dnda ticar isimler kullanan oteller rencilerin uyarmasyla tabelalarn indirmiler ve otel sahipleri Trke ticar unvan kullanacaklarn beyn etmilerdir.66
Karabatak, agm., s. 74. Cumhuriyet, 16 Temmuz 1934, s. 1. 62 Karabatak, agm., s. 74. Ayrca Besalel, age.,s. 69. 63 ...Ticaretle melf olan Musevinin saf kyl ile temas murabahann btn ekillerini ve btn neticelerini ortaya karr... Bkz. Trakyada Musevilere Kar Yaplan Hareket Hakknda Cumhuriyet, 16 Temmuz 1934, s. 1. 64 Bali, Bir Trkletirme, s. 260-262. Olaylarn nfus deiimine etkisiyle ilgili olarak bkz. Erol Haker, Bir Zamanlar Krklarelide Yahudiler Yaard, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 299. 65 Bali, Bir Trkletirme, s. 259. 66 Cumhuriyet, 16 Temmuz 1934, s. 2.
60 61
149
Sonu
1934 yl Haziran aynda anakkalede balayp Trakyada Yahudilerin meskn olduklar yerleim birimlerine yaylan olaylar Musevi cemaati asndan sonular itibaryla Osmanl Devletinden Cumhuriyete uzanan srete nemli bir dnm noktasn tekil etmektedir. mparatorluun dalma srecinde dier gayrmslim cemaatlerle kyaslandnda srekli olarak devletin yannda bir politika izlemi olan Yahudiler iin Trakya Olaylar gven sarsc bir ortam dourmutur. Her ne kadar olaylarn nihayetinde Mustafa Kemal Paa ve Hkmetin mdahalesi ile emniyet ve asayi tekrar tesis edilse de binin zerinde Yahudinin oturduklar yerleri terk etmeleri toplulukta bir incinmeye neden olmutur. Bunun sonucu olarak Yahudi cemaatinde Devlete kar bir ksknlk olumasa da; dnyadaki Siyonist propagandaya kaplar aralanm; Siyonizm, olaylar sonras cemaat mensuplar arasnda kabul grmeye balamtr. Yukarda belirttiimiz zere Trk Yahudilerinin 1934 ve izleyen yllarda Filistine glerinde bir art sz konusudur. Bu sre II. Dnya Sava yllarnda Varlk Vergisi uygulamasnn da etkisiyle srailin kurulduu yllar ve sonrasnda devam edecektir. Olaylar ncesinde yaplan youn propaganda ile Yahudi esnaf ve tccara kar gvenin sarsld da gz nnde tutulmas gereken bir husustur. Dnem ulusal basnnda da rneklerini yukarda verdiimiz- yer alan Yahudi kart propagandann bir sonucu olarak bu kimselerin ticar faaliyetlerine cidd bir sekte vurulduu sylenebilir. Dolaysyla 1930lu yllarn iktisad koullar ierisinde zaten kt olan olanaklarn daha da daralmas Yahudi cemaati mensuplarnn Filistine gleri noktasndaki dncelerini kuvvetlendirmi olmaldr. anakkalede balayan olaylarn otuzlu yllardan gnmze bu ildeki yansmas ise Yahudilerin btnyle kaybolmu bir aznlk cemaati durumuna gelmesidir. Arlkl olarak merkez ilede olmakla beraber Bayrami ve Ezine gibi ilelerde ikamet edenler de dhil olmak zere Trakya olaylar, Varlk Vergisi uygulamas ve srail devletinin kurulmas silsilesinde anakkale Yahudileri ili terk etmilerdir. Kaynaklar
AKAY, Aydn Sefa (2004) Trkiyede nsan Haklarnn Tarihi Geliimi 19191938, Doktora tezi, Hacettepe niversitesi, Ankara. Akam (1934) 10 Temmuz. AKTAR, Ayhan (2001) Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul.

BAL , Rfat N. (1999) Yeni Bilgiler ve 1934 Trakya Olaylar, Tarih ve Toplum, C. 31, S. 186, Haziran, http://www.anarres.net/yah/tr/trol6/ html, 01.07.2005. BAL , Rfat N. (2001) Cumhuriyet Yllarnda Trkiye Yahudileri Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), letiim Yaynlar, stanbul. BARUTU, Faik Ahmet (2001) Siyas Hatralar, Milli Mcadeleden Demokrasiye, 21. Yzyl Yaynlar, Ankara. BENBASSA, Esther, Aron RODR GUE (2001) Trkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi, letiim Yay., stanbul. BESALEL, Yusuf (1999) Osmanl ve Trk Yahudileri, Gzlem Yaynlar, stanbul. BULUT, Faik (1991) Belgelerle Dersim Raporlar, Yn Yaynlar, stanbul. Cumhuriyet (1934) 25 Haziran, 28 Haziran, 6 Temmuz, 7 Temmuz, 11 Temmuz, 12 Temmuz, 16 Temmuz, 17 Temmuz. Dstur, nc Tertip, c. 15, Ankara, 1934. Haber (1934) 6 Temmuz, 15 Temmuz. HAKER, Erol (2002) Bir Zamanlar Krklarelide Yahudiler Yaard..., letiim Yaynlar, stanbul. Hkimiyeti Milliye (1934) 8 Temmuz, 15 Temmuz. KARABATAK, Halk (1996) Trkiye Aznlk Tarihine Bir Katk 1934 Trakya Olaylar ve Yahudiler, Tarih ve Toplum, Cilt 25, Say 146, ubat, 68-150. LEV , Avner (1996) 1934 Trakya Yahudileri Olay Alnamayan Ders, Tarih ve Toplum, Cilt 26, Say 151, Temmuz. LEYON, Avram (1948) Bouna Zahmet!... alom, 5 ubat. NAHUM, Henri (2000) zmir Yahudileri, ev. Estreya Seval VAL , letiim Yaynlar, stanbul. ORAN, Baskn (2004) Trkiyede Aznlklar, letiim Yay., stanbul. RODR GUE, Aron (1997) Trkiye Yahudilerinin Batllamas, ev. brahim YILDIZ, Ayra Yaynlar, Ankara. AUL, Eli (1946) ok Sayn stadm Bay Cevat Rifata ak mektup, alom, 24 Haziran. AUL, zak (1946) Yahudi Dmanlarna..., alom, 22 Temmuz. ehrimize gelenler yerlerine dnyorlar (1934) Cumhuriyet, 17 Temmuz. TBMMZC, Devre: IV, tima: 3, 78. nikat, Cilt 23. TOPRAK, Zafer 1934 Trakya Olaylarnda Hkmetin ve CHF'nin Sorumluluu, http://www.anarres.net /yah/tr/trol4.html., 03.12. 2005. Trakya ve Boazlar tahkim ediyormuuz (1934) Haber Akam Postas, 12 Temmuz. Trakyada Musevilere Kar Yaplan Hareket Hakknda (1934) Cumhuriyet, 16 Temmuz. Vakit (1934) 8 Temmuz.
Grbz Trk ocuu Dergisinde ocuk Sal Sorunu

Makbule SARIKAYA
nn niversitesi
SARIKAYA, Makbule, Grbz Trk ocuu Dergisinde ocuk Sal Sorunu. CTAD Yl 5, Say 9 (Bahar 2009), 151-163. 1921de Ankarada kurulan Trkiye Himye-i Etfal Cemiyeti, Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarndan itibaren ocuk davasn stlenerek kapsaml bir sosyal hizmet sunmutur. Trkiye Himye-i Etfal Cemiyeti, ilk hedef olarak halk ve zellikle anneyi ocuk sal, eitimi ve kltr konusunda bilinlendirmeyi hedefledi. Cemiyet, bu amacn yaynlad Grbz Trk Cocuu dergisinin yayn ile gerekletirdi. 19261936 yllar arasnda yaynlanan Grbz Trk ocuu, ideal Trk ocuunun yetitirilmesini hedefleyen bir dergidir. ocuk yetitirenlere ynelik eitli bilgiler veren dergide ele alnan nemli konulardan biri de ocuk saldr. Grbz Trk ocuunda yer alan yazlarla toplum; gebelik, doum, bebek lmleri, bebek ve ocuk bakm, ocuk hastalklar gibi ocuk sal konularnda bilgilendirilmi ve dergide ocuk sal ile ilgili ok sayda makale, bilgilendirici yaz, t ve resimler yaynlanmtr. Bu almada 1920li 1930lu yllar Trkiyesinde ocuk salna ilikin genel durum ve bunun bir aile-ocuk dergisi olan Grbz Trk ocuu dergisine yansmas deerlendirilmitir. Anahtar kelimeler: Grbz Trk ocuu Dergisi, Himye-yi Etfal Cemiyeti, ocuk Sal, ocuk Bakm, Bebek lmleri, Nfus. SARIKAYA, Makbule, Childrens Health Issue in Grbz Trk ocuu Journal. CTAD Year 5, Issue 9 (Spring 2009), 151-163. Trkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti (Turkish Society for the Protection of Children) established in Ankara in 1921, protects in order to handle the child problem and comprehension of the social service of the New Turkish Republic and in early Republican era. It leads expecially mother and public in terms of children about health, education and culture as its first aim. The Society made its aim come true with Grbz Trk ocugu journal. Published between 1926-1936 years, Grbz Trk ocuu is a journal which is aimed to bring up ideal Turkish child. Child health is one of the important issues in this journal that it is given some information related to bring up children. Society has been informed about child health as pregnancy, birth, baby mortality, child illness, baby and child care by articles; and also related informations, pictures about child health. This article focused on common conditions related to children health in Turkey during 1920-1930s and its reflection in a family owned magazine. Key words: Grbz Trk ocuu, Trkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti (Turkish Society for

the Protection of Children) Child health, Child care, Baby mortality, Population.
Giri
1920li yllarda stikll Savann kazanlmasna ramen yaam zorlatran trl olumsuzluklarla yeni mcadelelerin iine srklenen Trkiye Cumhuriyeti; azalan nfusun arttrlmas, salgn ve bulac hastalklarla mcadele edilmesi, bebek ve ocuk bakm konusundaki bilgisizliin giderilmesi ve ocua hak ettii deeri verecek toplumsal bilin ve anlayn kazandrlmas gibi dorudan ocuk ile ilikili olan ve lkenin geleceini ilgilendiren ilerde de harekete gemitir. Bu ynyle, ocuk davasn, yine istikbl ve mill bir mesele olarak grp hizmet veren kurumlardan biri olan Trkiye Himye-i Etfal Cemiyeti, 1921de Ankarada kurularak Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiyede ocuk meselesinde etkin rol stlenmitir.1 Trkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti, yetitirilmesi hedeflenen gelecek neslin ihtiyac olan eitim, kltr ve salk konularnda topluma gerekli bilgi ve destei, yaynlad Grbz Trk ocuu dergisi araclyla vermitir.2 Gl yazar kadrosuna sahip Grbz Trk ocuu, 1926dan 1936 ylna kadar aylk olarak karlmtr. ocuun shh, terbiyev inkifna yardm eder diyerek ocuk yetitirenleri shh, ahlak ve edeb yazlarla bilgilendirmeyi amalayan dergi, ada normlarla yeniden ekillendirilen birey, anne, aile ve topluma dair rnek modeller sunma ve Cumhuriyetin ilk yllarnda ocuk ile ilgili olan nfus, eitim, salk ve kltr alannda yeniden yaplanmay gerekletirme yolunda etkin rol oynamtr. Bu ynyle Grbz Trk milletine ulama idealine atfen seilen Grbz Trk ocuu ismiyle; akl ve ruh sal yerinde, iyi eitim alm, bilgili, vatan ve milleti iin ylmadan alabilecek nitelikte Trk vatandann yetitirilmesi amac anlatlm ve ilk saydaki mottosu; Trk
1 Himye-i Etfal Cemiyeti, stanbulda 1333 (1917) tarihinde kuruldu ancak sava ortamnda yeterince aktif olamad ve sadece stanbul ve Krlarelinde ubeler aabildi. Trkiye Cumhuriyeti Devletinin sosyal hizmetler ve ocuk davasna ynelik etkin ve kalc almalar ise 30 Haziran 1921 tarihinde Ankarada kurulan Trkiye Himye-i Etfal Cemiyeti ile balad. Balangta Mill Mcadele yllarnda ehit yetimlerine hizmet vermek gayesiyle kurulan Cemiyet, ksa zamanda tm lke ocuklarnn dorudan ve dolayl korunmasnda kurumsallaan almalar yaparak nemli bir grev stlendi. 1923 yl balarnda stanbuldaki Himaye-i Etfal Cemiyetini de ube olarak bnyesine alan Trkiye Himye-i Etfal Cemiyeti, btn yurtta hatta yurt dnda ubeler at. Cemiyet, 1935 ylnda Trkiye ocuk Esirgeme Kurumu; 1981 sonras ise Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme Kurumu adn ald. Bkz. Makbule Sarkaya, Trkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti 1921 1935, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi, Erzurum, 2005, s.35, 46, 51. 2 Grbz Trk ocuu, Ekim 1926 tarihinden Aralk 1928 ylna kadar 27 says eski harflerle yaynland. Kasm 1928 tarihinde yeni Trk alfabesinin kabul ile yayn hayatna devam eden Grbz Trk ocuu bu ismiyle Aralk 1935 tarihinde 108. saysna ulat. Bu tarihten sonra ocuk ismini ald ve daha ok ocuklara ynelik bir izgide yaynna devam etti.
Makbule SARIKAYA, Grbz Trk ocuu Dergisinde ouk Sal Meselesi
153
ocuunu grbz yetitirmek ve Grbz Trk ocuklarndan kuvvetli, salam bir millet vcuda getirmek...3 ile ifade edilmitir. ocuun salkl ve zinde yetitirilmesinde eitim ve salk konusunu nemli gren dergi, salk zerine zengin bir ierikle hazrlanarak kadn nce annelik vasfyla ne kararak, onu da ailenin odana yerletirip tm ocuk yetitirenlere, ocuk salyla ilgili temel bilgiler vermi; gebelikten douma, yeni doan bebekten yetikin ocua kadar uzun bir sreci kapsayan konularda aydnlatc ve eitsel rehberlik yapmtr. Yine uzmanlar tarafndan, ocuklarn ne zaman banyo ettirileceinden nasl besleneceine, neler giydirileceinden nasl korunacana kadar birok unsur ayrntl bir ekilde aklanmtr. Dergide doum ncesi ve sonras hem annenin hem de eitli ay ve yalarndaki ocuklarn beslenme, bakm ve yaama ortamlarna ilikin bilgiler verilerek; ocuun ruh ve beden geliimini etkileyen salk konular hatta ocuu dolayl olarak ilgilendiren konularda da anlalr, sade ve birka sayfay amayan bilimsel makale, t ve neriler verilmitir. Ali kr Bey, Fatma Reide Hanm, Fuad Bey ve Rza Tahir Bey gibi doktorlarn yannda Selim Srr Bey, Feridun Vecdi Bey ve Kazm Nami Bey gibi ahsiyetlerin ocuk sal ve geliimine ilikin aydnlatc yazlar yaynlanmtr. Grbz Trk ocuu, ocuk salna ynelik verdii salk zerine bilgilerle nemli bir ihtiyac karlayarak 1920li ve 1930lu yllarn Trkiyesinde politik, asker, toplumsal, kltrel ve ekonomik adan nfus art, anne eitimi, hastalklarla mcadelede toplumsal bilinlenmeyi de hedeflemitir. Bu hedef daha Mill Mcadele neticelenmeden Mustafa Kemal Paann gndemindedir, onun 1 Mart 1922de belirttii gibi; memleketimizin shhatini korumak ve takviye etmek, lm azaltmak, nfusu oaltmak, bulac ve salgn hastalklarn tahribine kar koymak ve bu suretle millet fertlerinin din ve almaya kabiliyetli shhatli vcutlar halinde yetimesini temin etmeliyiz.4 hedeflerini hayata geirme gayretinde olmutur. Bu balamda Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren stma, kolera, dizanteri, verem, trahom ve frengi gibi nemli salgn ve hastalklardan ocuklar korumak ayn zamanda ocuk hastalklar ve bunlardan korunma konularnda Grbz Trk ocuunda kapsaml bilgiler verilmitir.5 Grbz Trk ocuunda zellikle verem hastal bata olmak zere trahom, frengi gibi hastalklar ayn zamanda ocuklarda sk grlen eitli hastalklar hakknda bilgi verilerek bu hastalklarn bulama ekilleri, hastaln seyri ve tedavisi, hastalktan korunma yntemleri anlatlm; gz ve di salna ynelik nemli aklamalar yaplmtr.
Grbz Trk ocuu Niin ntiar Ediyor, Grbz Trk ocuu, Cilt I, Terinievvel 1926, Salk Hizmetlerinde 50 Yl, Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1973, s. 6. Fuad Umay, Hayatm, Ankara, 1961, s.2; Bkz. Ekte yaplan tematik tasnif.
s. 1.
4 5
154 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Bahsedilen dnemde Trkiyenin salkla ilgili olduu toplumsal sorunlarndan biri olan bebek lmleri6 konusunda Grbz Trk ocuunda toplumu bilinlendirmeye7 zen gsterilmitir. Dergide grbz bir neslin yetitirilmesi iine, ocuun anne karnna dmesinden itibaren balanmas ngrlerek, Salam bnyeli ocuk yetitirmek ve doanlarn hayatta kalmalarn salamak gereinin mill bir vazife olduu vurgulanm, ocuk lmleri mill facia olarak nitelendirilerek bebek lmleriyle mcadele konusunda bir salk seferberlii balatlmtr. Doum orannn yksek olmasna karn bebek lmlerinin fazla olmas sorununa zmde annenin eitimini kilit nemde gren dergi, topraa girmek iin rahimden kan ocuk aile ve aile Trkiye demektir8 diyerek ilk hedef olarak validelerin iradna ynelmitir. Teslimiyeti, kaderci ve batl inanl kadnlarn-annelerin doktora ve poliklinige ynlendirilmesinin gereklilii zerinde durulan dergide, ailenin en nemli bireyini anne saylarak; bebek bakm ve hfzshha konularnda bilgilendirilerek, ocuk lmnn nlenmesine ve doanlarn yaatlmasna allmtr. zellikle anneler iin salk ilkelerine uygun bir gebelik ve doum ncesi eitim rehberlii nemli grlerek, doumdan nce gebelikte yaplmas gerekenler, doum ve yeni domu bebee ynelik beslenme ve bakm konular ayrntl bir ekilde anlatlmtr.9 Ayrca yeni doan bebein ve st ocuunun hastalklar10, bakm ve annelik eitimi zerine ayrntl bilgiler verilerek, salk esaslarna uyulduunda hem annenin hem de bebein salkl bir mr srmesinin salanabilecei izah edilmi, bununla birlikte toplumda genel kabul gren baz yanl anlaylarn yerine bilimsel ilkeler halka benimsetilmek istenmitir.11
6 Besim mer- Refik Mnir, Doumdan Evvel ve Doum Esnasnda ocuk Zaiyat, Birinci Milli Trk Tp Kongresi, Ankara, 1925, s.931; Asaf Dervi- Hamid Osman, St ocuklarnda Vefiyat, age., s. 8285. 7 Fuad Bey, Milli Facia: ocuklarmzn Yzde Yetmii lyor!, Grbz Trk ocuu, Cilt V, ubat 1927, s.1-3; ve ayrca Ekteki Grbz Trk ocuunda yaynlanan dier ocuk lmleri zerine yazlar. 8 Mill Siyasetlerin En Mhimi ocuk Siyasetidir, Grbz Trk ocuu, Cilt I, Terinievvel 1926, s.2-3. 9 zellikle bkz. Grbz Trk ocuunun 77 ve 78. saylar yerine 23 Nisan fevkalade Nshas olan ocuk Haftas adl kitap, ayrca Ekteki Grbz Trk ocuundaki Anne-Doum ve Doum Sonras sorunlar zerine makaleler. 10 Dr. Ali kr, St ocuklar-Fazla lmeyi Mucib Eden Hastalklar, Grbz Trk ocuu, Cilt XXI, Haziran 1928, s. 13-14; ayn dergiden ayrca Fatma Reid Hanm, Mekteplerde Amel-i Shhat Dersleri-ocuklarda Gizli Hastalklar Cilt VI, Mart 1927, s.34-38; Rza Tahir, Hasta ocua Bakm Yollar, Cilt XX, Mays 1928, s.23-24; Rza Tahir, ocuk Alamas, Cilt XXIX, ubat 1929, s.3-4. 11 Fatma Reid Hanm, iman ocuk Shhatli midir, Grbz Trk ocuu, Cilt XIII, Eyll 1927, s. 14-16; ve Feridun Vecdi Veremle Mcadele Bir Terbiye Meselesidir, Cilt XXIII, Austos 1928, s.15-16.
155
Dergide ocuk yetitirenler iin son derece nemli olan ve salkl bymesi istenen her yataki ocua ynelik, onun vcut temizlii, banyosu, giyimi, di temizlii gibi bakm konularnda ayrntl anlatmlar sunulmutur.12 Yine bebek ve ocuun uygun beslenmesi zellikle st ile beslenme konusu ele alnm,13 her yataki ocuun ihtiya duyduu beden hareketleri ve bunun vcut geliimindeki rol deerlendirilmitir.14 ocuun ahlak ve ruh geliiminin de nemsendii dergide, ocuun karakter oluumundan cinsel eitimine kadar geni bir alanda bilgi verilmesi n grlmtr.15 1920li yllar Trkiyesinde okuyan annelerin saysnn az olmas gerei gz nne alnarak, shh eitimler sadece okuma yoluyla deil uygulamalar, izim ve fotoraflarla gsterilerek, annenin cehaletine bal olarak gerekleen ocuk lmlerinin azaltlmas ve ocuun salk koullarnn iyiletirilmesi planlanmtr. ocuun salkl geliimi konusunda balatlan topyekn bilinlenme seferberliinde yer alan uzmanlar, verdikleri detayl bilgileri halka ynelik yazm, ocuun beslenme, bakm,
12 Bunlara rnek makaleler iin birka makale belirtilebilir, ocuun genel vcut temizliine ynelik bkz.Rza Tahir, ocuklarda Temizlik, Grbz Trk ocuu, Cilt XXX, Mart 1929, s.8-9; ayrca Rza Tahir, ocuk Bakmna Dair Kk tler, Cilt XIV, Terinisani 1927, s. 18-19.; ocuun banyosuna ynelik: ocuklarnza Gne Banyosu Yaptrnz, Cilt XXXIV, Temmuz 1929, s.5-6; tercme makaleler de vardr; mesel Dr. G. Barrand, ocuklarda Su Gne Banyosu ve Krlerinin Teknii, Cilt LXVI, Mart 1932, s.12-16; Dr. Ali kr, Banyonun Faideleri ve Shhi Banyonun Usulu, Cilt VII, Nisan 1927, s.15-18; temizlik, vcut ve organ temizlii, klkkyafet, giysi temizlii zerine makaleler iin Ekteki tematik tasnif. 13 zellikle Dr. Fahriye hanmn kaleme ald yazlar yannda bir de Ahmed Rasim, Gdasz ocuklar, Grbz Trk ocuu, Cilt VI, Mart 1927, s.14-16; Dr Fahriye, St ocuklarnda Bol Beslenme ve Arzalar, Cilt CVII, kinci terin 1935, s.26-31; Dr. Fahriye, Bol Beslenme, Cilt CVIII, Birincikanun 1935. s.11-15; Dr. Fahriye, ocuk Beslenmesi I, Cilt XCVI, II Terin 1934, s.13; Dr. Fahriye, ocuk Beslenmesi, Cilt XIXC, ubat 1935, s.9-13; Dr. Ihsan Hilmi, ocuun St ve Mama, Cilt LXXII, Birinciterin 1932, s.6-13; Dr. Fahriye, Ana St, Cilt XCVII, I. Kanun 1934, s.9-12; Dr. Fahriye, St Nine ile Besleme, Cilt XCVIII, II. Kanun 1935, s.9-11. 14 Bkz. Beden eitiminin vcut geliimi ile ilikisi zerine bkz. Selim Srr, ocuklarmzn Bel Kemii Nasl arplyor?, Grbz Trk ocuu, Cilt XVII, ubat 1928, s.7-8; Fatma Reid Hanm, Zayf ocuklara Oyun ve Jimnastik Cilt X, Temmuz, s.1-3; Fuad Bey, Amerikada ocuklar Saltanat Sryorlar, Cilt IV, Kanunusani 1927, s.6-9; Fuad Bey, ocuk Parklar, Cilt VI, Mart 1927, s. 4-7; ocuklarmzn Hareketleri Shhatlerine Baldr, Cilt XXXVI, Eyll 1929, s.22-24. 15 Trkiyede erken tarihli olmak zere cinsel eitimin deerinin kavrandna ve nemsendiine iaret eden ve bunun ocuk psikolojisiyle ilikisini kuran u makaleler; Kazm Nami, ocuklarda Seciye Tekili, Grbz Trk ocuu, c. XI, Austos 1927, s.18-19; Vedide Baha, ocuklarmzda Sinir Hastalklar Gayri Tabii Korkular, Cilt XIX, Nisan 1928. s.8-9; Vedide Baha, ocuklarda Sinir Hastalklar, Cilt XX, Mays 1928, s.20-22; ocuk Halet-i Ruhiyesi ve Terbiyesi, Cilt XI, Austos 1927, s.21-24; Dr. kr Yusuf, Sinir Zayfl, Cilt XLI, ubat 1930, s.17-20; Sante de Sanctis, ocukta Akl Hfzshhas, Cilt LXXII, Birinciterin 1932, s.3-5; Dr. Fahriye, ocuun Ruhi Oluumu, Cilt CIII, Temmuz 1935, s.14-18; Dr. kr Yusuf, ocuklarda Sinir Hastalklar, ocuk Haftas, Cilt II, s. 312-316; ocuunuzun Zeksndaki Inkiaf Nasl Takip Edebilirsiniz, Grbz Trk ocuu, Cilt XXXVIII, Kasm 1929, s.24-25; Dr. hsan Hilmi, Kklerin Eitimi, Cilt CII, Haziran 1935, s.15-19; ocuklara Cinsi Terbiye Nasl Verilir, Cilt XXXIV, Temmuz 1929, s.3-4; Dr. Hamit Osman, ocuklarda Cins Eitim, Cilt CII, Haziran 1935, s.20-28; Dr. Ali Rfat, Cinsi Terbiye, Cilt XCI, Haziran 1934, s.10-20; Dr. Ali Rfat, Cins Terbiye, Cilt XCII, Temmuz 1934, s.20-26.
156 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) temizlik, eitim ve geliimi gibi konularda temel salk bilgisini anlalr bir ekilde vererek dnemin ihtiyalarn karlamtr. Alanndaki uzmanlarca kaleme alnan ve okuma bilen herkesin anlayabilecei sadelikteki makaleler, birbirinin tekrar olmayan, tersine birbirini takip eden ve tamamlayan btnselliktedir. Bu durum okuyucuya ocuk konusundaki bilgisinin harmanlanmas ve derinlemesi frsatn sunmutur. Grbz Trk ocuu, aylk saylarnda olduu gibi ocuk haftas16 gibi zel saylarnda da ocuk yetitirenlerin bilgilendirilmesi amacyla annelere ve muallimlere ynelik salk rehberleri, ocuk iin alan kurumlara ilikin rnekler, ocuk bakm dersleri vermi, ayn zamanda ocuk Bakmna Aid tler ana balyla salk tleri sunmutur.17 Toplumun byk bir okula dntrlerek ocuun dnyaya gelmesine karar verilmesinden onun bir yetikin oluncaya dein karlalabilecek shhi ihtiyalar ve onlara zm nerilerine ilikin kapsaml bir rehberlik hizmeti vermeyi ngren dergi, ocuun salyla dorudan ve dolayl ilgisi olan konularda retmen, anne, babalara olduu kadar yeni neslin mstakbel anne adaylarna da bilgi vermeyi ihmal etmemitir. Bu ekilde hastalklar hakknda bilgilendirilen ailelerin hastalklardan korunma yollarn bilerek hastalk ilerlemeden erken tehis ve tedavi bulabilmeleri, bebek ve ocuk bakmnn renilmesi ile bebek lmlerinin byk lde nne geilmesi, zellikle okulda verilen dersler ile bilimsel ierikli bilginin anne-baba adaylarna retilmesiyle salkl ve din bir nfusun yetitirilmesine gayret edilmitir. Grbz Trk ocuunda, ocuk yetitirenlere ocuk salyla ilgili birok uyarc bilgi ve tavsiyeler sunulmu, ocuun beden ve ruh salna, beslenme ve bakmna, oyun ve evresine ve ocuun deerine ynelik vurgular yaplmtr18. Salk konusunda ocuklara da seslenen dergide temizlik ve
Bkz. dipnot 9. Annelere ve Muallimlere Bir Shhat Rehberi, Grbz Trk ocuu, Cilt XVI, Ocak 1928, s.23-27; Annelere ve Muallimlere Bir Shhat Rehberiocuklarda Shhi Adetlerin Tesisi Her Gn Kontrol Edilmelidir, Cilt XVII, ubat 1928, s.22-26; Her Trk Ailesi Mutlaka Bir Aile Hekimine Muhtatr, Cilt VI, Mart 1927, s.2-3; Dr. Fatma Arif, ocuk Shhat Evleri ocuk Haftas, Cilt II, s. 195-199; Dr. Hamit Osman Olcay, talyada Yeni Sosyal ocuk Salk Kurumlar, Grbz Trk ocuu, Cilt CVIII, Birincikanun 1935. s.4-10; Merkezimiz Aile Doktoru steyenlere Rehberlik Edecektir, Cilt VI, s.3; Dr. Reit Galip, ocuklar Koruyalm, ocuk Haftas, Cilt II, s. 268.; ocuk Bakm Dersi, Grbz Trk ocuu, Cilt XLI, ubat 1930, s.32; Dr. Fatma Reid, Mekteplerde Ameli Shhat Dersleri, Cilt VI, Mart 1927, s.34-38. Dr. Fatma Reid, Mekteplerde Ameli Shhat Dersleri, Cilt VII, Nisan 1927, s. 6-8; Dr. Fatma Arif, Yalnz Shhi Tarzda Yaaynz, Cilt XL, Kanunisani 1930, s.12-13.; ocuk Bakmna Aid tler ocuk Felci, Cilt XVIII, Mart 1928, s.19-20; ocuk Bakmna Ait tler Cilt XX, Mays 1928, s.6; ocuk Bakmna Ait tler, Cilt XVI, Ocak 1928, s.14; ocuk Bakmna Ait tlerocuk Beslemek, Cilt XVII, ubat 1928, s.5-6. 18 ocuun beden ve ruh salna, beslenme ve bakmna, oyun ve evresine ve ocuun deerine ynelik veciz vurgular, esas ve kural koyucu tleyici nlemli uyarc sz gruplarn hemen hemen pek ounu buraya aktarmak ilgin olabilir. Bu aforizmik ifadelerdeki ocuk odakl bak, millet ve cemiyet olgusunu ise ocua anneler ve babalar (dolaysyla onlarn
16 17
157
beslenme gibi konularda tler resimler eliinde verilerek ocuklarn ilgisi ekilmitir19. Sonu olarak; Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarndan itibaren, yepyeni ve dinamik bir ulusun yaratlmasnda Grbz Trk ocuu dergisi, 1920li yllar Trkiyesinin sosyo-ekonomik yetersizlikleri, ocuk lmleri, salgn hastalklar, eitimsizlik gibi meselelerin paralelinde ocuk salna ilikin tm sorunlar gndemine almtr. Bu ynyle Dergi, hkmetin ocuk politikasn yani devletin ocua verdii nemi ortaya koyduu gibi, lkenin istikbli olacak nitelik ve sorumlulukta ocuk yetitirilmesi ynnde neler yaplacan da halka anlatmtr20. Bilimsel dorulara bal kalarak zengin bir salk bilgisi ieriiyle lkenin geleceinin emanet edilecei ocuu yetitirme bilgisini btn annelere ve ocuk yetitirenlere retip, halkn bilinlendirilmesi konusundaki tm ihtiyalar karlam ve milletin geleceine yn verecek ocua hak ettii deeri verme ynnde toplumsal bir farkndalk yaratlmasna katkda bulunmutur.
ncelikle bilinlendirilmesi meselesi) zerinden olumlu genileten pedagoji de karsamak pekl mmkndr bu kipliklerden: Bir milletin kuvveti, ocuklarn shhati ile llr, ocuklarnz bir dakika ihmal etmeyiniz!, Yavrunuzun oyunuyla alakadar olunuz!, Kabahatini itiraf eden ocuu okaynz ve bir daha yapmamasn samimiyetle rica ediniz, ocuun neesine; oyununa mani olmaynz, ocuklara kar asabiyetinizi zabt ediniz, Her ocuk her zaman dikkat ve ihtimam ister, ocuunuza yalandan bahsetmeyiniz, sonra ne olduunu tecrbeye kalkr, ksr, atei, neesizlii biraz devam eden ocuunuzu derhal doktora gtrnz, ocuunuza uzun paal don giydirmeyiniz, ocuunuza uzun atkl entari giydirmeyiniz, ocuklarn shhati kendi elinizdedir. Terbiyesi, rahat tatl dilinizdedir, Uzam ocuk trna mikrop yuvasdr, En iyi gda anne stdr, Anneler! isterse evladnz varsn gzel olmasn bnye-i ehresi yalnz hastalkla solmasn temizlik birinci art, ikincisi ihtimam, ncs de efkat byle olur shhat tam, ocuklara fena szler sylemeyiniz, Babalar! ocuklara katiyen atmaynz kanz! Dversiniz gn gelir siz kendi banz, Aile ocanda ocuk krpe fidandr mini mini anda istikbaldir, vatandr, ocuk insanlarn ieidir seviniz, koklaynz, fakat pmeyiniz, Temizliin ocuk ahlakna tesiri vardr, ocuun neesi, shhattir, ocuklarnz ak havadan mahrum etmeyiniz, Shhatte olan bir bebek dnyaya geldii zaman vasati 3 kilo 200 gr, alt aylk olunca 7 kilo 200 gr, bir yana bast vakit 9 kilo skletindedir, ocukta bu skletin muhafazasna dikkat ediniz, ocuun dman milletin dmandr ocuklarn balca dmanlar unlardr: bulac hastalklar, verem, kzl, kzamk, kupalaz, tifo, arjifrengi bu gibi hastalklara kar dikkatli olunuz, ocuklarmzn hayat iin karasinekleri ldrnz, ocuklara hrmet ve muhabbet edenler, mensup olduklar millete hrmet ve muhabbet ederler, St damlalarnn gayesi: shhi gda sayesinde doum ocuklarnn shhat ve hayatn korumaktr, Anne stnn, anne muhabbetinin yerini baka hibir ey tutamaz, inek st ile besleme ok dikkatli bir nazarn istilzam eder, Anneler ocuk bakmn renseler, bilseler elem ve kederden kendilerini syanet etmi olurlar, Annesinden ayr den ocuu lm abuk kapar suni surette beslenen ocuklardan on ikisi lrken meme emenlerden yalnz biri lyor, Ak hava, tertipli sofra, yemekte nee, ocuklarmza hayat ve shhattir, Muntazam mesai, en ve shhatli ocuklar, bir milletin kuvvet ve sadakatidir, Grbz ocuk yetitiren bir millet hi phesiz ki kurar salam bir devlet. 19 Grbz Trk ocuunda ocuklar iin; ocuklar! Mendil kullanmaa ve burnunuzu temizlemee alnz!, ocuklar! Sabah akam elinizi yznz gzelce ykaynz!, ocuklar! Her sabah dilerinizi mnasip bir macunla fralaynz!, Akamlar erken yatarm sabah olunca da erken kalkarm, cpl cpl ykanr, kahvalt ederim gibi tler verilmitir. 20 Alev Snar lgn, Gen Cumhuriyet Utopyas: Grbz Trk ocuu, Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, 2004/1, s.100.
158 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Bylece ideal Grbz Trk ocuu yetitirilmesi yolunda uyarc, bilgilendirici ve tevik edici yazlarla grbz szcne fikir, salkl olma ve fizik salamlk anlamlar yklenmitir. Kaynaklar
Asaf Dervi, Hamid Osman (1925) St ocuklarnda Vefiyat, Birinci Milli Trk Tp Kongresi, Ankara, 8285. Besim mer, Refik Mnir (1925) Doumdan Evvel ve Doum Esnasnda ocuk Zaiyat, Birinci Milli Trk Tp Kongresi, Ankara, 9-31. ILGIN, Alev Snar (2004) Gen Cumhuriyet Utopyas: Grbz Trk ocuu, Uluda Universitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6/1, 97-119. ocuk Haftas II (1930) stanbul. Grbz Trk ocuu (1926-1936) Cilt I- CVII, Ankara. Salk Hizmetlerinde 50 Yl (1973) Salk ve Sosyal Yardm Bakanl Yaynlar, Ankara. SARIKAYA, Makbule (2005) Trkiye Himaye-i Etfal Cemiyeti 1921-1935, Doktora Tezi, Atatrk niversitesi, Erzurum. UMAY, Fuad (1961) Hayatm, Ankara.
159
Ek Grbz Trk ocuunda ocuk Sal zerine Makale ve Yazlarn Tematik Dizini, Cilt I- CVII (1926-1936)
1. ocuk Hastalklar, Korunma ve Bakm Yntemleri
1.1. Bulac hastalklar Selim Srr, Verem Irsi Midir Sari Midir?, Cilt VIII, Mays 1927, 4. Hummay Tifoidi veya Karahumma veya Sadece Tifo Nedir?, Cilt XVII, ubat 1928, 13. Mahmud Celaleddin Bey, Memlekette lk Pravantoryum, Cilt XXIII, Austos 1928, 5-9. Feridun Vecdi, Veremle Mcadele Bir Terbiye Meselesidir, Cilt XXIII, Austos 1928, 15-16. Sreyya Asm, Ak Havada Byyen ocuklar, Cilt XXX, Mart 1929, 16. Sreyya Asm, Kapal Odalarda Yetien Yavru, Cilt XXXI, Nisan 1929, 9. En Korkun Hastalk Verem, Cilt XXXIII, Haziran 1929, 17-18. Dr. Ali Vahit, Firengi Hastal, Cilt LXI, Terinievvel 1931, 11-15. Dr. Fahri, Shhi Bahisler; Frengi, Belsoukluu ve Kklerin Bu Hastalklardan Korunmas, Cilt LXXII, kinciterin 1932, 25-29. Feyzullah Rasih, Az ve Di Bakm ve Verem, Cilt LXXV, kincikanun 1933, 1922. Dr. emsi Mutver, ocuklarda Verem Hastal, Cilt CVII, kinciterin 1935, 1725. 1.2. Gz ve di hastalklar Vefik Hsn, En Korkun Hastalk Trahoma, ocuk Haftas II, 1930, 334-336. Dr. adiye Muhiddin, Di Bakm ve Shhatimiz, Cilt LXXIV, Birincikanun 1932, 14-17. Dr. Abdil Hsn, Mekteplerde Gz Sal, Cilt LXXVI, ubat 1933, 1-14. Feyzullah Rasih, Az ve Di Bakm ve Verem, Cilt LXXV, kincikanun 1933, 1922. Dr. adiye Muhiddin, Dileri Koruma Usulleri, Cilt XC, Mays 1934, 30-32. Dr. kr Ertan, Trahomdan Nasl Korunmal, Cilt XCVI, Terinisani 1934, 1618. Dr. adiye Muhiddin, ocuklarda Di Hastalklar, Cilt CIII, Temmuz 1935, 2425. 1.3. eitli ocuk Hastalklar Fatma Reid Hanm, Mekteplerde Amel-i Shhat Dersleri-ocuklarda Gizli Hastalklar, Cilt VI, Mart 1927, 34-38. ocuk Halet-i Ruhiyesi ve Terbiyesi, Cilt XI, Austos 1927, 21-24. Bademcikler ve Adoniyetler, Cilt XVII, ubat 1928, 30-31. Nahid Ali, Sokakta Oynayan Hastalkl ve Clz ocuklar, Cilt XIX, Nisan 1928, 1-2. Vedide Baha, ocuklarmzda Sinir HastalklarGayri Tabii Korkular, Cilt XIX, Nisan 1928, 8-9.

Feridun Vecdi, Nisan Sineklerle Mcadele Aydr, Cilt XIX, Nisan 1928, 15-16. Vedide Baha, ocuklarda Sinir Hastalklar, Cilt XX, Mays 1928, 20-22. Rza Tahir, Hasta ocua Bakm Yollar, Cilt XX, Mays 1928, 23-24. Rza Tahir, ocuk Alamas, Cilt XXIX, ubat 1929, 3-4. Yalancktan Hasta Olmak, Cilt XXXI, Nisan 1929, 20. Hikmet evki, ocuklar pmek Doru mudur, Cilt XL, Kanunisani 1930, 2022. Dr. Osman erafettin, ocuk Hastalklar, ocuk Haftas II, 1930, 253-254. Dr. Ali kr, ocuklarn Hayatn Tehdit Eden Baz Mhim Hastalklardan Korunma areleri, Cilt LXI, Terinievvel 1931, 7-10. Dr. Mario Rafazzi, Mektepte ocuk Shhati, Cilt LXXI, Eyll 1932, 20-28. Dr. Ali Rfat, ocuk Shhati ve Bunun Ehemmiyeti, Cilt LXXXI, Temmuz 1933, 13-18. Dr. hsan, ocuklarda Difteri, Cilt LXXXI, Temmuz 1933, 22-24. Dr. Ali kr, Hastalksz Salam Anlayl Cesur ocuk, Cilt LXXXII, Austos 1933, 3-13. Dr. Kadri Rait, ocuklarda Kabz, Cilt XCIII, Austos 1934, 17-21.
2. Gebelik, Doum ve Doum Sonras Anne ve ocuk Sal

2.1. Gebelik ve doum Dr. Ali kr, Doacak ocuklar in Shhi Ne Gibi Hazrlk Yaplmaldr?, Cilt IV, ubat 1927, 4-7. Dr. Ali kr, Yeni Domu ocuklarn Baz Hususiyetleri, Cilt IX, Haziran 1927, 1-7. Dr. Ali kr, Salam Bir ocuk Elde Etmek in Gebelik Zamannda Yaplmas Lazm Gelen Tedbirler, Cilt IV, Kanunisani 1927, 17-20. Fatma Reid Hanm, ctimai ve Shhi Derdlerimizden BiriDoduktan Sonra len ocuklar Deil, Domadan nce len ocuklar Meselesi, Cilt XVI, Ocak 1928, 1-3. Dr. Ali kr, Dnyaya Gelen ocuk Nasl Karlanmal?, ocuk Haftas II, 1930, 269-272. Shhi Bahisler: Shhi Doumlar, Cilt LXXXV-LXXXVI, I; II. Kanun 1933-1934, 2632. 2.2. Erken doum (prematre) Dr. Fahriye, Vaktinden nce Doan ocuklar ve ocuklarda Mevsim Hastalklar, Cilt CIV, Austos 1935, 16-21. 2.3. St ocuklarnn hastalklar, beslenmesi ve bakm Dr. Ali kr, Salam ocuklarn Muhtelif Aylarnda Bulunmas Lazm Olan Evsaf, Cilt VIII, Mays 1927, s. 5-10. Dr. Ali kr, ocuu Emzirmeyecek Anneler, Emzirmenin Shhate Tesiri, Saatle Meme Vermenin Muhsinat, Cilt XI, Austos 1927, 9-11. Dr. Ali kr, ocuklarda Hangi Gda ntihab Olunmaldr, Cilt XI, Austos 1927, 25-30.
Makbule SARIKAYA, Grbz Trk ocuu Dergisinde ouk Sal Meselesi Dr. Ali kr, Anne Stnden Mahrum Olan ocuklar Beslemek Usul, Cilt XII, Eyll 1927, 6-9,18. Rza Tahir, Doumdan tibaren Stten Kesilinceye Kadar ocuk Bakm, Cilt XIV, Terinisani 1927, 1-4. Dr. Ali kr, St ocuklar-Fazla lmeyi Mucib Eden Hastalklar, Cilt XXI, Haziran 1928, 13-14. Dr. Ihsan Hilmi, ocuun St ve Mama, Cilt LXXII, Birinciterin 1932, 6-13. Dr. Fahriye, Ana St, Cilt XCVII, I. Kanun 1934, 9-12. Dr Fahriye, St ocuklarnda Bol Beslenme ve Arzalar, Cilt CVII, kinci terin 1935, 26-31. Dr. Fahriye, St Nine ile Besleme, Cilt XCVIII, II. Kanun 1935, 9-11.
161
3. Yaa Gre ocuk Genel Bakm

3.1. Genel temizlik ve bakm 3.1.1. Vcut temizlii Rza Tahir, ocuk Bakmna Dair Kk tler, Cilt XIV, Terinisani 1927, 18-19. Rza Tahir, ocuklarda Temizlik, Cilt XXX, Mart 1929, 8-9. 3.1.2. ocuk Banyosu Dr. Ali kr, Banyonun Faideleri ve Shhi Banyonun Usul, Cilt VII, Nisan 1927,15-18. ocuklarnza Gne Banyosu Yaptrnz, Cilt XXXIV, Temmuz 1929, 5-6. Dr. G. Barrand, ocuklarda Su Gne Banyosu ve Krlerinin Teknii, Cilt LXVI, Mart 1932, 12-16. 3.1.3. ocuun giyimi ve elbiseleri Dr. Ali kr, Shhi ocuk amar Nasl Olmal?, Cilt VI, Mart 1927, 8-12. M. Nihat, ocuk Nasl Giydirilmeli, Cilt XXXIV, Temmuz 1929, 15-16. Dr. Agh Neet, ocuk Elbisesi, Cilt XXXVIII, Kasm 1929, 12. Dr. Ali kr Salam ocuklarda Muhtelif Aylarda Ne Gibi Evsaf Olmal?, ocuk Haftas II, 1930, 273-276. Dr. Ali kr, ocuk amarlar, ocuk Haftas II, 1930, 281-285. 3.2. ocuun beslenmesi Ahmed Rasim, Gdasz ocuklar, Cilt VI, Mart 1927, 14-16. Fatma Reid Hanm, iman ocuk Shhatli midir, Cilt XIII, Eyll 1927, s. 14-16; Dr. hsan Hilmi, ocuun St ve Mama, Cilt LXXII, Birinciterin 1932, 6-13. Dr. Fahriye, ocuk Beslenmesi I, Cilt XCVI, II Terin 1934, 13. Dr. Fahriye, Ana St, Cilt XCVII, I. Kanun 1934, 9-12. Dr Fahriye, St ocuklarnda Bol Beslenme ve Arzalar, Cilt CVII, kinci terin 1935, 26-31. Dr. Fahriye, ocuk Beslenmesi, Cilt XIXC, ubat 1935, 9-13. Dr. Fahriye, Bol Beslenme, Cilt CVIII, Birincikanun 1935, 11-15. Dr. Fahriye, St Nine ile Besleme, Cilt XCVIII, II. Kanun 1935, 9-11.

3.3. ocuun beden ve karakter geliimi Fuad Bey, ocuk Parklar, Cilt VI, Mart 1927, 4-7. Fatma Reid Hanm, Zayf ocuklara Oyun ve Jimnastik, Cilt X, Temmuz 1927, 1-3. Kazm Nami, ocuklarda Seciye Tekili, Cilt XI, Austos 1927, 18-19. ocuk Halet-i Ruhiyesi ve Terbiyesi, Cilt XI, Austos 1927, 21-24. Fuad Bey, Amerikada ocuklar Saltanat Sryorlar, Cilt IV, Kanunusani 1927, 6-9. Selim Srr, ocuklarmzn Bel Kemii Nasl arplyor?, Cilt XVII, ubat 1928, 7-8. Vedide Baha, ocuklarmzda Sinir HastalklarGayri Tabii Korkular, Cilt XIX, Nisan 1928, 8-9. Vedide Baha, ocuklarda Sinir Hastalklar, Cilt XX, Mays 1928, 20-22. ocuklarmzn Hareketleri Shhatlerine Baldr, Cilt XXXVI, Eyll 1929, 22-24. ocuunuzun Zeksndaki nkiaf Nasl Takip Edebilirsiniz, Cilt XXXVIII, Kasm 1929, 24-25. Dr. kr Yusuf, Sinir Zayfl, Cilt XLI, ubat 1930, 17-20. Dr. kr Yusuf, ocuklarda Sinir Hastalklar, ocuk Haftas II, 1930, 312-316. Sante de Sanctis, ocukta Akl Hfzshhas, Cilt LXXII, Birinciterin 1932, 3-5. Dr. Fahriye, ocuun Ruhi Oluumu, Cilt CIII, Temmuz 1935, 14-18. 3.4. ocuun Cinsel Eitimi ocuklara Cinsi Terbiye Nasl Verilir, Cilt XXXIV, Temmuz 1929, 3-4. Dr. Ali Rfat, Cinsi Terbiye, Cilt XCI, Haziran 1934,10-20. Dr. Ali Rfat, Cinsi Terbiye, Cilt XCII, Temmuz 1934, 20-26. Dr. hsan Hilmi, Kklerin Eitimi, Cilt CII, Haziran 1935, 15-19. Dr. Hamit Osman, ocuklarda Cinsi Eitim, Cilt CII, Haziran 1935, 20-28.
4. ocuk Sal konusunda Toplumsal Bilinlendirme

4.1. ocuk sal konusunda toplumsal eitim Milli Siyasetlerin En Mhimi ocuk Siyasetidir, Cilt I, Terinievvel 1926, 2-3. Her Trk Ailesi Mutlaka Bir Aile Hekimine Muhtatr, Cilt VI, Mart 1927, 2-3. Merkezimiz Aile Doktoru steyenlere Rehberlik Edecektir, Cilt VI, Mart 1927, 3. Dr. Fatma Reid, Mekteplerde Ameli Shhat Dersleri, Cilt VI, Mart 1927, 3438. Dr. Fatma Reid, Mekteplerde Ameli Shhat Dersleri, Cilt VII, Nisan 1927, 6-8. ocuk Bakmna Ait tler, Cilt XVI, Ocak 1928, 14. Annelere ve Muallimlere Bir Shhat Rehberi, Cilt XVI, Ocak 1928, 23-27. ocuk Bakmna Ait tlerocuk Beslemek, Cilt XVII, ubat 1928, 5-6. Annelere ve Muallimlere Bir Shhat Rehberiocuklarda Shhi Adetlerin Tesisi Her Gn Kontrol Edilmelidir, Cilt XVII, ubat 1928, 22-26. ocuk Bakmna Aid tlerocuk Felci, Cilt XVIII, Mart 1928, 19-20. ocuk Bakmna Ait tler Cilt XX, Mays 1928, 6. Dr. Fatma Arif, ocuk Shhat Evleri, ocuk Haftas II, 1930, 195-199.
Makbule SARIKAYA, Grbz Trk ocuu Dergisinde ouk Sal Meselesi Dr. Reit Galip, ocuklar Koruyalm, ocuk Haftas II, 1930, 268. ocuk Bakm Dersi, Cilt XLI, ubat 1930, 32. Dr. Fatma Arif, Yalnz Shhi Tarzda Yaaynz, Cilt XL, Kanunisani 1930, 12-13. Dr. Hamit Osman Olcay, talyada Yeni Sosyal ocuk Salk Kurumlar, Cilt CVIII, Birincikanun 1935. 4-10. 4.2. ocuk lmleriyle Mcadele Fatma Reid Hanm, ocuk lmyle Mcadele Cilt IV, Kanunisani 1927, 3-6. Fatma Reid Hanm, Mekteplerde Amel-i Shhat Dersleri, Cilt VII, Nisan 1927, 6-8. Fatma Reid Hanm, Mekteplerde Amel-i Shhat Dersleri, Cilt VIII, Mays 1927, 18-23. Fuad Bey, Milli Facia: ocuklarmzn Yzde Yetmii lyor!, Cilt V, ubat 1927, 1-3. Ali Rfat Nfus Tenakusu ve ocuk lmlerinin Balca Sebepleri ve areleri, Cilt LXXV, kincikanun 1933, 6-13. Doktorlarmza Gre Doumlar ve ocuk lmleri, Cilt CIII, Temmuz 1935, 22-32.
163
Trk nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi zerine Yaplan Tezlerin Analizi
Selahattin KAYMAKI
Gazi niversitesi
Harun ER
Gazi niversitesi
KAYMAKCI, Selahattin, Harun ER, Trk nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi zerine Yaplan Tezlerin Analizi. CTAD Yl 5, Say 9 (Bahar 2009), 165-180. Trk nklp Tarihi ve Atatrklk konular lkemiz eitim sistemi ierisinde ilkretimden yksekretime uzanan izgide, eitli dersler ad altnda yerini almtr. Ancak ilgili literatr incelendiinde Trk nklp Tarihi ve Atatrklk alannn retimine ynelik almalarn istenilen dzeyde olmad grlmektedir. Bu balamda aratrmann amac Trk nklp Tarihi ve Atatrklk konularnn retimi zerine yaplan tezlerin konu ve yntem asndan durumunu ortaya koymaktr. Aratrmada 30 adet tez incelenmitir. Aratrma sonucunda alan retimiyle ilgili olarak hazrlanan tezlerin genel itibariyle konu ve yntem asndan zenginlik tad grlmektedir. ncelenen tezlerde konu asndan en fazla retim yntemi uygulamalarnn n plana kt; yntem asndan ise en fazla betimsel yntemin kullanld tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Trk nklp Tarihi, Atatrklk, nklp Tarihi Dersinin retimi, nklp Tarihi Dersinin retim Yntemi zerine Bilim uzmanl ve doktora tezleri, Modern Trk tarihinin retiminin yntem sorunlar. KAYMAKCI, Selahattin, Harun ER, An Analysis of the Dissertations on the Teaching of History of Turkish Revolution and Kemalism. CTAD Year 5, Issue 9 (Spring 2009), 165-180. From the primary education to the higher one History of Turkish Revolution and Kemalism as a course in curriculum existed in all level of Turkish national education system. But the literature on this issue that is the researches about the problems covering how to effectively teach the history of Turkish Revolution and Kemalism arent sufficent. Then this article aimed to examine the MA and Ph. dissertations about intruction of the History of Turkish Revolutipon and Kemalism and its

teaching problems in terms of the issues of the course and their methods. It appeared that the dissertations did not vary in terms of their issuesof the item and their methods. In addition to this, it determines that the most frequently these dissertations focused on methodical issues. Key words: History of Turkish Revolution, Kemalism, Curriculum of course of history of Turkish Revolution, MA and Ph. dissertations on the teaching of Turkish Revolution History and Kemalism, Methodical problems of teaching modern Turkish history.
Giri
Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinde siyas, sosyal ve ekonomik alanlarda olduu gibi eitim alannda da eitli reformlar yaplmtr. Devrim ilkelerine bal genler yetitirmeye ve devrimin ortaya koyduu dnce sistemini korumaya ve geni kitlelere aktarmaya zel nem veren Cumhuriyetin kurucular, Tanzimat devrinin beceremedii, merutiyet devrinin baaramad inklplar yrtecek elemanlar yetitirmek amacyla eitim-retim faaliyetlerine nem vermiler, bu balamda yeni dersler okutmay kararlatrmlardr.1 Bu derslerden biri de nklp Tarihi dersidir. nklp Tarihi dersinin ortaya kmasn gerektiren nemli neden olduu ileri srlmektedir. Bunlardan ilki 1930lu yllarda yeni bir anlayla, yeniden kurgulanmaya balayan tarih biliminin bir paras olarak ortaya kan nklp Tarihi dncesidir. kinci neden; nklp Tarihinin vatandalk eitiminin bir paras olarak dnlmesinden kaynaklanan ilevidir. nc neden ise; nklp Tarihi disiplinin uluslararas dzeyde karlatrmal bir Devrim Tarihi olarak sunulmas; dier bir anlatmla farkl uluslarn devrim hareketleri ve ada siyasal akmlarla Trk devrimini karlatrarak, gen kuaklarn yeni rejimi benimsemelerini salama dncesidir.2 nklp Tarihi derslerinin ortaya knda inklp devrini yaam, o devri hazrlam insanlarn ruhunda en kuvvetli veri unsuru olan scakl ve heyecan, ulusal alma hayatnn kurucular olarak Trk nesillerine alamak ve onlar inklp prensipleriyle yetitirip greve hazrlama ihtiyacnn olduu da belirtilmektedir3. Ayrca dersin ortaya knda Sosyalizm ile Nasyonal Sosyalizmden etkilenen ve Liberalizme kar olan Kadrocularn Trk
1 Sadk Erda, Atatrkten Gnmze Trk nklp Tarihi Derslerine Genel Bir Bak, Trk Eitim Sisteminde Atatrklk ve Cumhuriyet Tarihi retimi, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 2006, s.10-11. 2 Mustafa Safran, nklp Tarihi retimine Yaklam Sorunlar, Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 18, Say 3, Ankara, 1998, s. 7-9. 3 Murat Hatipolu, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihinin Ama ve Kapsam, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihinde Yntem Araylar, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 2004, s. 21.
Selahattin KAYMAKI, Harun ER Trk nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi
167
nklbnn ideolojisini oluturmak iin yaptklar bilimsel almalarn rol de byktr.4 nklp Tarihi derslerinin retilmeye balanmas 1925 ylna kadar uzanmaktadr. 1925 ylnda Ankara Hukuk Mektebinde htilller Tarihi adyla yeni bir ders okutulmas kararlatrlmtr. Bu ders araclyla Trk nklbnn zelliklerinin tantlp dier dnya lkelerinde yaplan inklplarla karlatrlarak retilmesi amalanmtr. Dersin sistemli olarak okutulmaya balanmas ise 1933 ylnda Trk genlerine Mill Mcadeleyi oluturan artlarla Trkiye Cumhuriyetinin genel siyasetini retmek amacyla stanbul niversitesi bnyesinde Trk nklp Enstitsnn kurulmasyla gereklemitir5. Tm bu gelimelerin sonucu olarak 1934te niversitelerde Devrim Tarihi, dier bir ifadeyle nklp Tarihi dersi okutulmaya balanmtr. lk ders 4 Mart 1934te stanbul niversitesinde Yusuf Hikmet Bayur tarafndan verilmitir. Bundan sonra stanbul ve Ankarada szkonusu dersi; Trk Devriminin siyasal tarihini Yusuf Hikmet Bayur ve doent Enver Ziya Karal; Trk Devriminin dnyadaki dier devrimlerle kyaslamasn ve dnya devrimleri ierisindeki yerini Mahmut Esat Bozkurt ve doent Yavuz Abadan; Trkiyenin ekonomik geliimini ve ulusal ekonomik politikalar konusundaki giriimleri Yusuf Kemal Tengirenk, Rhan Naci ve bir sre sonra onun ayrlmas zerine doent mer Ltfi Barkan; dnyadaki siyasal partileri, siyasal sistemleri ve Cumhuriyet Halk Partisinin bunlar ierisindeki yerini, douunu ve ilkelerini de Recep Peker ve doent Hfz Veldet Velidedeolu birlikte yrtmlerdir.6 Verilen derslerde kaynak olarak inklplarn gerekletirilmesine tanklk eden kiilerin yan sra Trk Tarihinin Ana Hatlar adl kitaptan esinlenerek Trk Tarih Tezi dorultusunda yazlan IV. cildinde Cumhuriyet Tarihinin ele alnd Tarih adl kitaptan da faydalanlmtr. Bunun yan sra Tarih I, Tarih II, Tarih III, Tarih IV kitaplar ortaretimde de istifade edilmitir. Bylelikle Trk Devrim Tarihi ortaretim ve yksekretimde zorunlu ders olarak okutulmaya balanmtr. Trk Devrim Tarihi adyla okutulan nklp Tarihi dersinin 1942 ylndan itibaren sistemli bir ders olarak nklp Tarihi ve Trkiye Cumhuriyeti Rejimi ad altnda verilmesi kararlatrlmtr.7 1942den 1980e kadar geen srete
4 Temuin Faik Ertan, Kadrocular ve Kadro Hareketi (Grler, Yorumlar, Deerlendirmeler), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994, s. 87-94. Ali Arslan, nklp Tarihi ve Tarih
Derslerinde Baar Nasl Salanabilir?, lk ve Ortaretim Kurumlarnda Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi: Mevcut Durum, Sorunlar ve zm nerileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2005, s. 66; Cengiz Dnmez ve Kubilay Yazc, T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi, Nobel Yaynlar, Ankara, 2008, s. 18. 5 Mustafa Ylmaz, lk Orta ve Yksek retimde nklp Tarihi Dersleri (Ama, erik, Yntem ve Deerlendirme Boyutu), lk ve Ortaretim Kurumlarnda, s. 25-26. 6 Erdal Aslan, Devrim Tarihi Ders Kitaplar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar 1994 Buca Sempozyumu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1995, s. 297. 7 Aslan, ayn yer.
168 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) zetle dersin ana konularna dokunulmamak kaydyla siyasal iktidarn grleri dorultusunda konu ekleme - karmalarnn yapld ve niversitelerde dersle ilgili konularn aratrlmas amacyla nklp Tarihi Enstitlerinin kurulduu grlmektedir. nklp Tarihi derslerinin ieriinde ilk verildii tarihten gnmze kadar en byk deiim 1980 asker mdahalesiyle gereklemitir. 12 Eyll asker mdahalesi ileri gelenlerinin btn sorunlarn esas Atatrklkten uzaklamaktr teziyle yapm olduklar giriimleri hakl gstermek yoluna gitmeleri nklp Tarihi derslerinin daha kapsaml hle gelmesini salamtr. Programlarda ana snfndan balayarak her retim kademesinde giderek artan bir lde Atatrk nklplarnn nemi, anlam ve bu inklplara balln gerei zerinde durulmas; genlerin Trk inklbna ve anayasamzn balangcnda ifade edilen Trk milliyetilii ilkelerine bal yurttalar olarak yetimelerini salayc renme yaantlarna geni yer verilmesi amalanmtr.8 Bu erevede nklp Tarihi dersi yeniden yaplandrlarak ilkretimden yksekretime uzanan izgide eitim-retim srecindeki yerini almtr. Ayrca 19 Kasm 1981de yaynlanan Atatrk nklp ve lkelerinin retim Esaslar adl ynergeyle her dersin nklp Tarihi dersinin amalarna hizmet etmesi gerektii anlayna dayanan Atatrklkle lgili Konular retim programlaryla btnl salanmtr.9 Gnmzde nklp Tarihi dersi ilkretimin birinci kademesinde 1., 2. ve 3. snflarda Hayat Bilgisi; 4. ve 5. snflarda Sosyal Bilgiler dersi ierisinde ikinci kademe 8. snfta ve ortaretim 11. snfta mstakil bir ders olarak 1980 ylndan sonra dzenlenmi retim program ve amalar dorultusunda okutulmaktadr. Bunun yan sra Atatrklkle lgili Konular bal altnda retim programlarnda da yer almaktadr. niversite dzeyinde ise YK Yasasndaki konumu gerei niversitelerin birinci snfnda Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi ad altnda iki yaryl ve haftada 2 saat olmak zere okutulmaya devam edilmektedir. Ayrca niversitelerde Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi alannda lisansst dzeyde eitim veren niversitelerin ilgili blmleriyle birlikte Ankara, Atatrk, Boazii, Dokuz Eyll, Hacettepe, stanbul ve Yeditepe niversitelerinde bulunan nklp Tarihi Enstitleri ve ok sayda niversitede bulunan Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezleri araclyla lisans ve lisansst dzeyde de etkin olarak varln srdrmektedir.10
8 Ahmet imek, nklp Tarihi Derslerinin Gerekeli Tarihesi, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 18, Say 1, Krehir, 2002, s. 7. 9 Bahri Ata, Tarih Pedagojisine Uygun Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi Nasl Olmaldr?, lk ve Ortaretim Kurumlarnda, s. 75. 10 Yasemin Doaner, Yksekretimde Eitim ve retim Eleman Yetitirme Sorunu, Trk Eitim Sisteminde, s. 181-185.
169
nklp Tarihi dersinin geliimi ve alana ilikin aratrmalarn yan sra nklp Tarihi dersinin nasl retilecei de nemli bir konudur. Dier bir ifadeyle nklp Tarihi disiplininin ilgilendii konularn bireylere nceden belirlenmi amalar dorultusunda nasl, hangi ara-gereler yardmyla kazandrlaca ve bu srecin nasl deerlendirileceinin belirlenmesi nklp Tarihi retimini dorudan etkilemektedir. Bu balamda lkemizde nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak 19802007 yllar arasnda yaplan sempozyum, konferans, toplant ve altaylar yle sralanabilir: 1985te Ondokuz Mays niversitesi tarafndan dzenlenen sempozyum, nklp Tarihi Enstits
1992de TED tarafndan dzenlenen Ortaretim Kurumlarnda nklp Tarihi ve Atatrklk retimi ve Sorunlar Sempozyumu, 1994te Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi tarafndan dzenlenen Tarih retimi ve Ders Kitaplar Sempozyumu, 1997de YK ve Ankara niversitesi tarafndan dzenlenen Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Dersi Yntem Bilim Semineri, 1997de niversite retim yeleri Dernei tarafndan stanbul Teknik niversitesinde dzenlenen nklp Tarihi Dersleri Nasl Okutulmal? toplants, 1998de Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstitsnn dzenledii Atatrk lkeleri ve nklp Tarihinde Yntem Araylar semineri, 2004te Talim ve Terbiye Kurulu Ortaretim Programlarn Deerlendirme altay ile Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi Taslak Program altay Raporu11, 2005 ylnda Atatrk Aratrma Merkezi tarafndan dzenlenen lk ve Ortaretim Kurumlarnda Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi: Mevcut Durum, Sorunlar ve zm nerileri adl sempozyum, 2005 ylnda Hacettepe niversitesinde dzenlenen Trk Eitim Sisteminde Atatrklk ve Trkiye Cumhuriyeti retimi adl sempozyum,
2006 ylnda Yeditepe niversitesinde dzenlenen 21. Yzyl Banda Kemalizm; Anlalmas ve Anlatlmasndaki Sorunlar adl sempozyum. nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak yaplan almalar bunlarla snrl deildir. Gnmzde nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak retim programlarnda gelitirme almalar yaplmaktadr. nklp Tarihi retimi
11
Ata, agm., s. 74-75.
170 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) erevesinde Atatrklkle ilgili konularn ilkretim 18. snflar arasnda yatay ve dikey dalmnn renci dzeylerine ve programlarn konularna gre yapld grlmektedir.12 Bu erevede zellikle ilkretimin I. kademesinde Atatrklk konularnn olgusal bilgilerin didaktik bir biimde aktarlmas yerine Atatrkn kiilik zellikleri, stn nitelikleri ve Trk milletinin lideri olmas gibi konulara yer verilmitir.13 Ayrca ilkretim 8. snfta okutulan lkretim Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk dersi retim program gelitirilerek pilot almalar yaplm ve 20082009 eitim-retim ylndan itibaren tm Trkiye genelinde uygulanmaya balanmtr. Ortaretimde ise Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk programn gelitirme almalar yaplm ve pilot almalar devam etmektedir. Bu dorultuda yksekretimde de Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi retim programyla ilgili eitli dzenlemeler yaplaca dnlmektedir.14 nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak yaplan almalarn dier bir boyutunu ise nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak yaplan yksek lisans ve doktora tezleri oluturmaktadr. nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak yaplan yksek lisans ve doktora tezlerinin genel olarak eitim fakltelerinin yeniden yaplandrlmasyla alan eitimine verilmeye balanan nemin bir sonucu olarak sayca artmaya balad grlmektedir. Ancak ilgili literatr tarandnda bu tezlerin nitelik asndan (konu ve yntem) bir deerlendirilmesinin yaplmad grlmektedir. Bu durumun ileride yaplacak olan tezlerin nitelik olarak daha nce yaplanlara benzemesi veya ayn konularn farkl yerlerde tekrar edilmesi riskini ortaya karaca aktr. Bu balamda nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak yaplan tezlerin nitelik asndan bilimsel olarak tespit edilmesinin bu alanda bulunan eksikliin giderilmesine katk yapaca ve gelecekte yaplacak aratrmalara kaynaklk edecei dnlerek bu aratrma gerekletirilmitir. Bu aratrmann amac, Trk nklp Tarihi ve Atatrklk konularnn retimi zerine yaplan tezlerin konu ve yntem asndan durumunu ortaya koymaktr. Aratrmayla iki soruya cevap aranmtr; Trk nklp Tarihi ve Atatrklk konularnn retimiyle ilgili olarak hangi konularda bilim uzmanl ve doktora seviyelerinde tezler hazrlanm ve Trk nklp Tarihi ve Atatrklk konularnn retimiyle ilgili olarak yaplan bu tezlerde hangi yntemler kullanlmtr?
12 Bahri Ata, Sosyal Bilgiler retim Program, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi Yaplandrmac Bir Yaklam, Cemil ztrk (Ed.), Pegem A Yaynlar, Ankara, 2006, s. 78. 13 Glin Karaba, Hayat Bilgisi retim Program, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi, s. 639. 14 Dnmez, Yazc, age., s. 19.
171
Yntem
Aratrmada literatr taramasndan yararlanlmtr. Literatr taramas herhangi bir alanla ilgili olarak yaplm eserleri belirli bir sistematie gre toplayp inceleme yntemi olarak ifade edilmektedir. Aratrmada literatr taramasnn kullanlma nedenlerini literatr taramasnn bilimsel otoriteler tarafndan onaylanm almalarn sahip olduklar zelliklerin tespit edilmesi, yaplmas planlanan almalarn daha nce yaplp yaplmadnn renilmesi, benzer almalarda hangi yntem ve tekniklerin, hangi nedenlerden dolay kullanldklarnn belirlenmesi amac oluturmutur.15
Verilerin Toplanmas
almaya ilikin veriler aratrmaclar tarafndan 20072008 eitim-retim ylnda toplanmtr. Bu erevede ncelikle Yksekretim Kurulu Tez Tarama Sayfasnda nklp Tarihi retimi, nklp Tarihi, Atatrklk anahtar kelimeleri yardmyla tarama yaplarak nklp Tarihi retimi alannda 1991 sonras (2007 yl dhil edilerek) yaplm tezler tespit edilmitir. Daha sonra ulalabilen tezler elektronik ortamdan elde edilmitir. Elekronik metin olarak ulalamayan tezler ise niversite ktphanelerinde bulunmaya allmtr. Bunun yan sra nklp Tarihi retimine ynelik olarak tez almalar yaptran danman retim yelerinden tezlerin rnekleri istenerek de veriler toplanmtr. (Bkz. Ek)
Verilerin Analizi
Aratrmayla ilgili olarak incelenen tezler; trlerine, tarihlerine, niversitelere, ilgili olduklar retim kademelerine, konu ve yntemlerine gre belirli temalar erevesinde analiz edilmitir. Yaplan zmleme sonucu ortaya kan veriler frekans (yinelenme skl) ve yzde olarak tablolatrlmtr.
Bulgular ve Yorum
Trk nklp Tarihi ve Atatrklk konularnn retimi zerine yaplan tezlerin konu ve yntem asndan durumunu ortaya koymak amacyla gerekletirilen bu aratrmada toplam 30 adet tez incelenerek aadaki bulgulara ulalmtr:
15 Salih epni, Aratrma ve Proje almalarna Giri, Yol Kltr Merkezi Yaynlar, Trabzon, 2005, s. 93.

Tez Tr Bilim Uzmanl Doktora Tablo 1: Trlere Gre Tezler f 26 4 % 86,7 13,3
Tablo 1de nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak incelenen tezlerin trleri ele alnmtr. Buna gre incelenen tezlerden 26 tanesinin bilim uzmanl, 4 tanesinin ise doktora dzeyinde olduu grlmektedir. nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak yaplan tezlerden bilim uzmanl dzeyinde yaplan tez saysnn doktora dzeyine gre daha fazla olmas nklp Tarihi retimi alanna verilen nemin yeni balamasnn bir gstergesi olarak yorumlanabilir.
Yl 1991 1997 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 F 1 1 1 1 1 2 5 3 3 4 8 % 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 6,8 16,7 10 10 13,3 26,7
Tablo 2: Yllara Gre Tezler
nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak incelenen tezlerin yaplma tarihleri Tablo 2de ele alnmtr. Tablo incelendiinde incelenen tezler ierisinde en eski tarihli olann 1991 ylna ait olduu grlmektedir. Bu balamda tablodan nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak 1991, 1997, 1998, 1999, 2000 ve 2001 ylnda 1, 2002 ylnda 2, 2003 ylnda 5, 2004 ylnda ve 2005 ylnda 3, 2006 ylnda 4 ve 2007 ylnda ise 8 adet tez yapld anlalmaktadr. ncelenen tezler ierisinde 1991 ylna kadar tez olmamas nklp Tarihi retimiyle ilgili hi tez yaplmad anlamna gelmemelidir16 Ancak u da bir
16 Bu aratrmada ulalabilen en eski tez 1991 tarihlidir. Bundan nceki dnemde de nklp Tarihi retimini konu edinen veya konular arasnda nklp Tarihi retimini bulunduran tezler yaplmtr. Bkz. Neslihan Doru, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Derslerinin Dn-Bugn-Gelecei,
173
gerektir ki lkemizde alan eitimine verilen nem 19971998 yllar arasnda YK ve Dnya Bankas ibirliiyle gerekletirilen Eitim Fakltelerini Yeniden Yaplandrma Projesinin bir sonucu olarak artmaya balamtr. nklp Tarihi retimine ynelik olarak yaplan tez saysnda 1997 ylndan itibaren meydana gelen art da bu durumu dorulamaktadr. Tablo 3te nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak incelenen tezlerin yapld niversitelerle ilgili bilgilere yer verilmitir. Buna gre incelenen 30 tezden 15 tanesinin Gazi, 3 tanesinin Bolu Abant zzet Baysal, 2er tanesinin Atatrk ve Hacettepe, geriye kalan tezlerin ise 1er tane olmak zere, anakkale Onsekiz Mart, ukurova, Dicle, Marmara, Nide, Sakarya, Seluk ve Yldz Teknik niversitelerinde yapld grlmektedir. Tablodan nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak incelenen tezler ierisinde Gazi niversitesinin %50lik bir oranla ilk srada yer ald anlalmaktadr.
niversite Gazi Bolu Abant zzet Baysal Atatrk Hacettepe anakkale Onsekiz Mart ukurova Dicle Marmara Nide Sakarya Seluk Yldz Teknik f 15 3 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 % 50 10 6,8 6,8 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3
Tablo 3: niversitelere Gre Tezlerin Dalm
nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak incelen tezlerin ilgili olduu retim kademelerine ilikin bilgilere Tablo 4te ele alnmtr. Buna gre tezlerden 14 tanesinin ilkretim, 10 tanesinin ortaretim ve 3 tanesinin ise yksekretim kademesiyle ilgili olduu grlmektedir. Bunun yan sra incelenen tezlerden 2 tanesinin ilkretim ve ortaretim kademesiyle ilgili olduu, 1 tanesinin ise ilkretim, ortaretim ve yksekretim kademelerinin hepsini kapsad tablodan anlalmaktadr.
stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, stanbul, 1989, Bilim Uzmanl Tezi.
retim Kademesi lkretim Ortaretim Yksekretim lkretim ve Ortaretim lkretim, Ortaretim ve Yksekretim
f 14 10 3 2 1
% 46,6 33,3 10 6,8 3,3
Tablo 4: Tezlerin lgili Olduu retim Kademesine Gre Dalm
lgili olduu retim kademesi itibariyle tezlerden ilkretime ynelik olanlarn sayca en fazla olduu, buna karn ortaretim ve yksekretime ynelik olanlarn sayca daha az olduu gzlemlenmektedir. Ayrca ilk ve ortaretime gre yksekretim kademesine ynelik olarak daha az sayda tez hazrlanmas dikkati ekmektedir.
Tez Konular Yntem Uygulamalar Program ve Ders Kitab Dersin retiminde Karlalan Sorunlar Dersin Deerlendirilmesi retim Materyalleri zel Konularn retimi Kavram retimi Tablo 5: Tezlerin Konulara Gre Dalm f 7 6 5 4 4 3 1 % 23,4 20 16,7 13,3 13,3 10 3,3
Tablo 5te nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak incelenen tezlerin konular ele alnmtr. Tablo incelendiinde, tezlerden 7 tanesinin yntem uygulamalaryla ilgili olduu, 6 tanesinin dersin program ve ders kitaplarna ynelik olarak hazrland ve 5 tanesinin de dersin retiminde karlalan sorunlarla ilgili olduu grlmektedir. Buna ek olarak, tezlerden 4er tanesinin dersin deerlendirilmesi ve retim materyalleri ile ilgili olduu, 3 tanesinin zel konularn retimine ynelik olduu ve 1 tanesinin ise kavram retimiyle ilgili olarak hazrland tablodan anlalmaktadr. Tezlerden yntem uygulamalar grubu ierisinde yapc renme kuram, programlandrlm retim, rol oynama, ibirliki renme ve oklu zek kuram gibi dersin retiminde kullanlan retim strateji, yntem ve teknikleri yer almaktadr. Program ve ders kitab ierisinde ders programlarnn tasarm,
175
programn ierii, ieriin ders kitaplarna yansmas gibi konular bulunmaktadr. Dersin retiminde karlalan sorunlar grubunda adndan da anlalaca gibi dersin ilenilmesinde ortaya kan sorunlar ve zm nerileri ele alnmtr. Dersin deerlendirilmesi grubunda retim kademelerinde derslerin nasl yrtld gibi konular zerinde durulmutur. retim materyalleri grubunda dersin retiminde resim ve fotoraf kullanm, dersin retiminde kullanlan materyaller gibi konulara yer verilmitir. zel konularn retimi ierisinde Ermeni Meselesinin, Kurtulu Savann retimi gibi konular bulunmaktadr. Kavram retimi grubunda ise dersin retiminde kullanlan kavramlarn kazandrlma dzeyi konusu yer almaktadr.
Tezin Yntemi Betimsel Yntem Deneysel Yntem Alan Aratrmas Betimsel Yntem ve Literatr Taramas Tablo 6: Tezlerin Yntemleri f 12 9 7 2 % 40 30 23,2 6,8
nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak incelenen tezlerde kullanlan yntemlere ilikin bilgilere Tablo 6da yer verilmitir. Buna gre tezlerden 14 tanesinin betimsel yntem, 9 tanesinin deneysel yntem, 7 tanesinin alan aratrmas ve 2 tanesinin de hem betimsel yntem hem de literatr taramasndan faydalanlarak hazrland grlmektedir. Yntem asndan tezlere bakldnda, incelenen tezlerde en ok betimsel yntemin kullanld grlmektedir. Bunun yan sra tezlerde deneysel yntem ve alan aratrmas yntemlerinden de sklkla yararlanld tablodan anlalmaktadr.
Sonu
Cumhuriyetin mimarlar tarafndan yeni kurulan devletin temellendirilmesi, rejimin geni halk kitlelerine anlatlmas ve benimsetilmesi amacyla okutulmaya balanan nklp Tarihi dersleri gemiten gnmze kadar devam eden srete retim programlarnda yerini almtr. nklp Tarihi alanyla ilgili olarak yaplan almalarn nitelik ve nicelik asndan sayca ok fazla olmasna karn, nklp Tarihi alannn retimine ynelik almalarn sayca az olmas olduka dikkat ekicidir. Bu durumun lkemizde alan eitimine verilen nemin ge kavranlmasndan kaynakland dnlmektedir. nklp Tarihi retimi zerine yaplan almalarn zellikle 1997 ylndan sonra nem kazand grlmektedir. Bunun bir sebebinin YK ve Dnya Bankas tarafndan yrtlm olan Eitim Fakltelerini Yeniden
176 Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009) Yaplandrma Projesinin byk katks olduu sylenebilir. nklp Tarihi retimi zerine yaplan tezler incelendiinde tezlerin byk ounluunun yksek lisans dzeyinde olduu sonucuna ulalmaktadr. Bunun nedeni olarak yukarda ifade edilen alan eitimine verilen nemin yakn zamanda anlalmasnn yan sra lisansst retim srecinin birinci aamasnn yksek lisans, ikinci aamasnn ise doktora program eklinde yaplanmas gsterilebilir. nklp Tarihi retimi zerine yaplan tezlere bakldnda incelenen tezlerinin yarsnn Gazi niversitesinde yapld ve geriye kalan tezlerin ise Trkiyenin deiik blgelerinde faaliyet gsteren niversitelerde hazrland sonucuna ulalmaktadr. Tezlerin ilgili olduu kademeler asndan ilkretim ve ortaretimin yksekretime oranla daha fazla olduu grlmektedir. Bunun nedenlerinden biri olarak ilk ve ortaretimde aratrma evreni ve rneklem saysnn fazla olmas, bu kademelerde yer alan derslerin ierisine Atatrklkle ilgili konularn eklenilmi olmas, iyi vatanda yetitirme savndan hareketle ilk ve ortaretim kademelerinin nemli oluu gsterilebilir. Ayrca, ilkretim ve ortaretimin yksekretime temel oluturmas nedeniyle ilk ve ortaretimde dersin ama, ierik, renme-retme durumlar, deerlendirme ve ders kitaplar asndan incelenmesi ihtiyacnn da etkili olduu sylenebilir. nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak incelenen tezlerde konu eitlilii bulunduu gze arpmaktadr. Bu durum bir bakma nklp Tarihi retimine ynelik olarak yaplan tezlerde ayn konularn genellikle tekrar edilmemesi ve farkl konularda aratrmalar yaplmas anlamna gelmektedir. Konu sralamas asndan tezlere bakldnda dersin retiminde yntem uygulamalarnn ilk srada yer ald gzlemlenmektedir. Bunun yan sra dersin program, ders kitaplar, dersin retiminde karlalan sorunlar, dersin retiminde kullanlan materyaller gibi konular nklp Tarihi retimiyle ilgili olarak hazrlanan tezlerin balca konular olarak dikkati ekmektedir. Ancak kavram retimi ve kavramlarn kazandrlmas konusunda sadece bir tezin yapld grlmektedir. Ayrca retim programlarnn unsurlarndan olan beceri, deer retimi gibi konularda hi tez yaplmad da bulgulardan anlalmaktadr. Yntem olarak tezlere bakldnda tezlerde en ok betimsel yntemin dier bir ifadeyle tarama ynteminin kullanld grlmektedir. Bunun nedeni olarak betimsel yntemle inceleme srecinde doal artlar bozulmadan, inceleme yaplan ortamda herhangi bir deiiklik yaplmadan aratrmalar yrtlebildii iin bu yntemin birok aratrmac tarafndan tercih edilmesi gsterilebilir.17 Ayrca, nklp Tarihi retimi alannn yeni bir alan olmas ve bu nedenle nklp Tarihi retiminin durumunun ortaya konulmas ihtiyac, betimsel
17
epni, age., s. 20.
177
yntem almalarnn dier yntemlere zellikle deneysel ynteme gre daha kolay olmas, daha az zaman almas ve daha ekonomik olmas gibi nedenler sralanabilir. Kaynaklar
ARSLAN, Ali (2005) nklp Tarihi ve Tarih Derslerinde Baar Nasl Salanabilir?, lk ve Ortaretim Kurumlarnda Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi: Mevcut Durum, Sorunlar ve zm nerileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 65-73. ASLAN, Erdal (1995) Devrim Tarihi Ders Kitaplar, Tarih retimi ve Ders Kitaplar 1994 Buca Sempozyumu, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 295-311. ATA, Bahri (2005) Tarih Pedagojisine Uygun Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi Nasl Olmaldr?, lk ve Ortaretim Kurumlarnda Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi: Mevcut Durum, Sorunlar ve zm nerileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 73-87. ATA, Bahri (2006) Sosyal Bilgiler retim Program, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi Yaplandrmac Bir Yaklam, Cemil ZTRK (Ed.), Pegem A Yaynlar, Ankara, 71-83. EPN , Salih (2005) Aratrma ve Proje almalarna Giri, yol Kltr Merkezi Yay., Trabzon. DOANER, Yasemin (2006) Yksekretimde Eitim ve retim Eleman Yetitirme Sorunu, Trk Eitim Sisteminde Atatrklk ve Cumhuriyet Tarihi retimi, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 181-196. DNMEZ, Cengiz, Kubilay YAZICI (2008) T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi, Nobel Yaynlar, Ankara. ERDA, Sadk (2006) Atatrkten Gnmze Trk nklp Tarihi Derslerine Genel Bir Bak, Trk Eitim Sisteminde Atatrklk ve Cumhuriyet Tarihi retimi, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 9-24. ERTAN, Temuin Faik (1994) Kadrocular ve Kadro Hareketi (Grler, Yorumlar, Deerlendirmeler), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara. HAT POLU, Murat (2004) Atatrk lkeleri ve nklp Tarihinin Ama ve Kapsam, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihinde Yntem Araylar, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 16-24. KARABA, Glin (2006) Hayat Bilgisi retim Program, Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler retimi Yaplandrmac Bir Yaklam, Cemil ZTRK (Ed.), Pegem A Yay., Ankara, 51-69. SAFRAN, Mustafa (1998) nklp Tarihi retimine Yaklam Sorunlar, Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 18, Say 3, 5-17. MEK, Ahmet (2002) nklp Tarihi Derslerinin Gerekeli Tarihesi, Gazi niversitesi Krehir Eitim Fak. Dergisi, Cilt 18, Say 1, 1-10. YILMAZ, Mustafa (2005) lk Orta ve Yksek retimde nklp Tarihi Dersleri (Ama, erik, Yntem ve Deerlendirme Boyutu), lk ve Ortaretim Kurumlarnda Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi: Mevcut Durum, Sorunlar ve zm nerileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 25-43.
Ek
Makalede ncelenen Doktora ve Bilim Uzmanl Tezlerinin Listesi
1.Doktora
Gazi , Eitim Bilimleri Enstits, Ankara ZTA, Sezai (2007) Tarih retimi ve Filmler: Tarih retiminde Film Kullanlmasnn renci Baars zerine Etkisi. AKSOY, lhan (2003) Yksekretim Kurumlarnda nklp Tarihi ve retimi. Hacettepe , Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara YILMAZ, M. Serhat (2004) lkretim Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Program eriinin Deerlendirilmesi. Seluk , Sosyal Bilimleri Enstits, Konya EMROLU, Glmisal (2002) lkretimde Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Ders Konularnn retimi zerine Bir Aratrma.
2.Bilim Uzmanl
Abant zzet Baysal , Sosyal Bilimler Enstits, Bolu YEKREK, engl (2006) lkretim Sekizinci Snf T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinde oklu Zek Kuramnn rencilerin Eriisine ve Derse Kar Tutumlarna Etkisi. KAYA, Zafer (2004) birliki renme Ynteminin Trkiye Cumhuriyeti Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Dersinde Eriiye, Kalcla ve Derse Kar Tutuma Etkisi. ETN, Kubilay (2003) lkretim Sekizinci Snf Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi Atatrkn Hayat nitesinin retiminin Dizgeli (Programlandrlm) retime Gre Deerlendirilmesi. Atatrk , Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum KOAK, Yurdal (1999) lkretim Sosyal Bilgiler Dersinde Milli Mcadele Dneminin retimi. ESER, smail (2003) Cumhuriyet Dneminde Tarih retimi ve nklp Tarihi Dersleri. anakkale Onsekiz Mart , Sosyal Bilimler Enstits, anakkale YILDIRIM, Murat (2007) Lise Tarih ve Cumhuriyet Tarihi Ders Kitaplarnda Trk-Ermeni likileri (19302000)
Selahattin KAYMAKI, Harun ER Trk nklp Tarihi ve Atatrklk Konularnn retimi ukurova , Eitim Bilimleri Enstits, Adana BRK, Eref (2006) lkretim 8. Snf Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinde Ders eriinin Yapc renme Kuramna Gre Dzenlenmesinin Akademik Baarya Etkisi. Dicle , Sosyal Bilimler Enstits, Diyarbakr GENCER, Hseyin (2007) lkretim T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinde Ama Gerekletirme Baarsna likin retmen Grlerinin Deerlendirilmesi (Diyarbakr rnei), Gazi , Eitim Bilimleri Enstits, Ankara AVAR, Servet (2007) Tarih retiminde Karikatr mgesi. DELEN, Salih (2007) lkretim ve Ortaretimde retmen Grlerine Gre Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinin retiminde Karlalan Sorunlar ve zm nerileri. METN, Erhan (2007) Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Derslerinde Ermeni Meselesinin retimi (Mevcut Ders Kitaplar, retmen ve renci Grleri ve ada Yaynlar Inda Yeni Bir nite Tasarm). DOAN, Hasan (2006) lkretim Okullarnda T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinin retiminde Rol Oynama Ynteminin renme Dzeyine Etkisi. TURGUT, Recep (2006) Trkiye Cumhuriyetinin Temel Nitelikleri ve Bu Niteliklerin Lise Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi Mfredat Programlarndaki Yeri. CHAN, Gnay (2005) Ortaretim Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi 1998 Programnda nerilen Ders Ara-Gerelerinin (Materyallerin) Deerlendirilmesi ve neriler. ZCAN, dem (2005) lkretim 2. Kademe Sosyal Bilgiler Programnda Yer Alan Atatrklk Konularn rencilerin renme Dzeyleri. TATAN, Murat (2004) Lise III. Snflarda Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinde Kurtulu Sava Nasl Anlatlmaldr? Gazi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara. ETNKAYA, Mehmet (2003) Ortaretim (Lise) Okullarnda Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinin Amalarnn Gerekleme Dzeyine likin retmen ve renci Grlerinin Deerlendirilmesi. HAL, Servet Sapar (2003) lkretim 8. Snf Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinde Fotoraf ve Resim Kullanmnn renci Baarsna Etkisi. KMRC, H. Zafer (2002) lkretim 8. Snf Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinde Yer Alan Kavramlarn Kazandrlma Dzeyi.
179

BAKAR, Yaar (2001) Ankara Merkez lelerdeki Liselerde T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk Dersinin retiminde retmenin Yntem Seimini Etkileyen Faktrler. KOAK, Kemal (1991) Cumhuriyet Dneminde Tarih retimi ve Tarih almalar (19231960). Hacettepe , Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, Ankara KOAK, smail (2000) Liselerde Cumhuriyet Tarihi Ders Kitaplar 19351990. Marmara , Eitim Bilimleri Enstits, stanbul SALAM, Halil brahim (1997) lkretim Okullarnda Trkiye Cumhuriyeti nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi retiminin Deerlendirilmesi. Nide , Sosyal Bilimler Enstits, Nide FT, Hasan (2007) lkretim 6. Snf Sosyal Bilgiler Programnda Yer Alan Atatrklk Kazanmlarna Dair retmen Grleri. Sakarya , Sosyal Bilimler Enstits, Sakarya ERDL DEMREL, Aye (2007) lkretim T.C. nklp Tarihi ve Atatrklk Dersi retiminde Dramann Akademik Baarya ve Tutuma Etkisi. Yldz Teknik , Sosyal Bilimler Enstits, stanbul DUGAN, Seda (2005) Trkiyede 1990 Sonras Lise Tarih Dersi Kitaplar ve Tarih retimi.
CUMHUR YET TAR H ARATIRMALARI DERG S (CTAD)

Yayn lkeleri
1. Ulusal hakemli bir dergi olarak yaynlanan Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisinin amac, dnyadaki gelimeler nda; Trkiye Cumhuriyeti tarihini Osmanl-Trk adalamasndan balayarak siyasal, toplumsal, kltrel ve ekonomik ynleriyle ele alan zgn bilimsel almalar ortaya koymak; bu alanda tartma zemini oluturmak ve bu almalar kamuoyu ile paylamaktr. Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisinde Trkiyenin jeopolitik konumu ve sahip olduu tarih mirasn bir gerei olan coraf komuluk ilikilerini inceleyen bilimsel almalarla, pek ok farkl disiplinden (toplumbilim, iktisat, siyaset bilimi, felsefe, antropoloji, sosyal psikoloji vd.) faydalanlarak eletirel bir yaklamla tarih almalarna verilmektedir. 2. Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisine gnderilecek yazlarda zgn bir makale veya daha nce yaymlanm almalar deerlendiren ve bu konuda yeni ve dikkate deer grler ortaya koyan bir inceleme olma art aranr. 3. Makalelerin daha nce baka bir yerde yaymlanmam veya yaymlanmak zere kabul edilmemi olmas gerekir. Bilimsel bir toplantda sunulmu bildiriler, bu durum belirtilmek art ile kabul edilebilir. 4. Yazarlar, 10.000 kelimeyi gemeyecek ekilde Microsoft Word programnda yazlm olan yazlarn, kaydettikleri disket ve iki nsha ile birlikte aada belirtilen yazma adresine gndermelidirler. Yazarlar Derginin e-posta adresine de makalelerini gnderebilirler: ctad.hacettepe@gmail.com. Makalenin banda 100-150 kelimeden oluan Trke ve ngilizce zetler ile 5 szckten oluan anahtar kelimeler verilmelidir. Baln sa alt ksmnda yazarn ad, sayfa altnda ise grev yeri (veya adresi, i telefonu, GSM numaras, ve e-posta adresi ) ve unvan yazlmaldr. 4.1.Yazlar 1.5 satr aral ile 11 punto, Times New Roman karakteri ile yazlmal, alnt veya notlar sayfa altnda yer alan dipnotlarda aadaki rneklerde gsterildii ekilde belirtilmelidir. rnek: Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1993, s.150. (Yaynevi veya basld matbaa varsa mutlaka, ayrca ilgili eser ilk bask deilse kanc basks olduu da belirtilmelidir.), Eserin ikinci veya devam atflarnda ise: Lewis, age., s.200. eklinde olmaldr. Makaleler, veya Bildiri alntlmas ise: Suat lhan, Trk adalamas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt VII, Say 19, Kasm 1990 (Cilt, Say, Yl, mutlaka yazlmal) s.7 ( lgili Makalenin tam sayfa aral Kaynaklar iinde belirtilmelidir.) Makalenin ikinci atflarnda, lhan, agm., s Dergi ksaltmas yapld ise ilk atfta mutlaka ak alm verilmelidir. Sayfa iinde yer alan be satr geen alntlar girintili paragrafta, 10 punto ile yazlmaldr. Metin iinde resim, ekil ve izelge kullanlabilir. Bunlarn basmna ait teknik imknlar yazar tarafndan salanmaldr. Trkede Trk Dil Kurumunun yrrlkteki yazm klavuzuna uyulmas gerekmektedir. Dolaysyla inceltme ve uzatma iaretleri, nisb () kullanmna uyulmaldr. Yararlanlan kaynaklar, metin sonunda yazarlarn soyadna gre alfabetik olarak yazlmal, ayn yazarn birden fazla eseri olduu takdirde yaym tarihine gre sralanmaldr. Kaynaklarda eserler/kitaplarn gsterilmesinde u yol izlenmelidir: rnek: LEWIS, Bernard (1993) Modern Trkiyenin Douu, ev.

Metin KIRATLI, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara. Kaynaklarda Makaleler/Bildiriler ise: [Makale Yazar], Soyad, Ad (Makalenin yaynland dergi/Gazetenin, Bildiri Kitaplar, edisyon kitaplarn basm yl). Makalenin bal, ( talik yazlmamal), Eser ad (Kitap, Dergi vb. talik olmal), Yayn Yl, Sayfa tam aral belirtilmelidir. rnek: LHAN, Suat (1990) Trk adalamas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt VII, Say 19 (Kasm). Ariv Malzemesinde, ilgili arivin (yerli veya yabanc) standart bir ksaltmas var ise ona itibar edilmelidir (zellik Babakanlk Osmanl Arivi ve Babakanlk Cumhuriyet Arivi, ve Genelkurmay ATASE Arivi iin), Kaynaklarda Arivlerin, ve Ariv fon ve tasnif standart ksaltmas ak gsterilmelidr. rnek: Babakanlk Osmanl Arivi, Dhiliye, Kalem-i Mahsus Mdriyeti, BOA. DH.KMS olduu gibi mutlaka verilmelidir. Ariv malzemesinde belgenin ayrntl knye bilgisi verilmelidir. (Belge tanmlamas, Belge tarihi yazlmaldr.). Yazar eer zel ahs ve kendi arivinden bir belge kaynak kullanyorsa, belge/lerin tasnifli veya tasnifsiz olduunu belirtmeli, tasnif tarafndan yaplyor ise kendi ksaltma tasarrufunun uyarsn yapmaldr. Aratrma dneminin sreli yaynlar kullanldnda, ilgili gazete/dergiden bir makale veya yaz alntlamasnda ve bunun kaynaklarda gsterilmesinde u kurala uyulmaldr: rnek Dipnotlarda; Yusuf Akura, Muallime Dair, Trk Yurdu, Gn Ay (ismi) Yl, s Kaynaklarda Makalalerin Gsterilmesi; AKURA, Yusuf (1913/veya Hicri). Muallime Dair, Trk Yurdu, Gn Ay (ismi), s, Gazetenin tm referans alnyorsa yine ayn ekilde gsterilmelidir: rnek: Trk Yurdu (1913). Gn, Ay. Kaynaklarda makale, kitap, ariv, szlk vs. kaynaklarn i tasnifine gerek yoktur. Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisine gnderilen yazlar nce Yayn Kurulu tarafndan incelenerek, uygun grlenler konusunda uzman iki hakeme gnderilir. Yazar ve hakem adlarnn gizli tutulduu raporlar olumlu olduu takdirde makale yaymlanr. Yayn Kurulu veya hakemlerin yazya ilikin eletiri ve nerileri varsa yaznn yazara gnderilmesinden itibaren bir ay iinde gerekli dzeltmeler yapldktan sonra makale yaymlanr. Yayn Kurulu ve Editr tarafndan esasa ynelik olmayan dzeltmeler yaplabilir. Hakem grleri olumlu/olumsuz bulunsa dahi Yayn Kurulunun niha gr esas alnr. Yaymlanmas kabul edilmeyen makaleler iade edilmez. Yazara yazs ile ilgili bilgi verilir. Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisinde yaymlanacak makalelerin telif hakk Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstitsne devredilmi saylr. Yaymlanan yazlardaki grlerin sorumluluu yazarlarna aittir. Yaz ve fotoraflardan kaynak gsterilerek alnt yaplabilir. Dergide yazs kan yazarlara kan saydan 5 Dergi verilir. Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yksek retim Kurumu tarafndan yaynlanan niversitelerde Ders Arac Olarak Kullanlan Kitaplar, Teksirler ve Yardmc Ders Kitaplar Dndaki Yaynlarla lgili Ynetmelik hkmlerine tbidir
5.
6.
7.
Yazarlar
INAR, Burak, Dr., Hacettepe , Uluslar aras likiler Blm Yar zamanl retim Eleman. E-posta: burakcinar@ttmail.com
OLAK, ER,
Melek, Do.Dr., Mula , Fen-Edebiyat F, Tarih Blm retim yesi. E-posta: cmelek@mu.edu.tr
Harun, Gazi , Eitim Bilimleri Enstits, Doktorant, Sosyal Bilgiler retmeni. E-posta: haruner80@mynet.com
KAYMAKI, Selahattin, Gazi , Gazi Eitim F, lkretim Blm Aratrma Grevlisi. E-posta: kaymakc37@yahoo.com Do.Dr., Hacettepe , Edebiyat F, Tarih Blm retim yesi. E-posta: memetozden@yahoo.com SARIKAYA, Makbule, Yrd.Do.Dr., nn , Eitim F, Sosyal Bilgiler retmenlii Blm retim yesi. E-posta: makbule@inonu.edu.tr MEK, Halil, Yrd.Do.Dr., anakkale Onsekiz Mart , Biga ktisadi ve dari Bilimler F, Siyaset ve Sosyal Bilimler Anabilim Dal retim yesi. E-posta: halilsimsek@hotmail.com URAL, Seluk, Yrd.Do.Dr., Kafkas , Fen-Edebiyat F, Tarih Blm retim yesi. E-posta: sural25@hotmail.com YALINKAYA, Haldun, Yrd.Do.Dr., Kara Harp Okulu, Silahl atma Merkezi, Ankara. E-posta: hykaya@kho.edu.tr . YILDIRIM, Seyfi, Dr., Hacettepe , Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits retim Grevlisi. E-posta: ahiseyfi@hotmail.com
ZDEN, Mehmet,

CTAD Bahar 09

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

CTAD Bahar 09

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits

CUMHUR YET TAR H ARATIRMALARI DERG S

CUMHUR YET TAR H ARATIRMALARI DERG S

137 151 165

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Saime Selenga GKGZ, Takdim

Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 7

Patrikliinin faaliyetleri ile ilgili boluu ksmen de olsa doldurabilecei dnlmektedir.

Patrik Zaven Efendi ve Hatrat

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Karacakaya, Trk Kamuoyu, s.164.

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 9

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Patrik Zaven Efendinin kinci Patriklik Dnemi (1918-1922) ve Siyas Faaliyetleri

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 11

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Patrik Zaven Efendinin Anadoludaki Ermeni Cemaatini rgtleme Faaliyetleri

Yeghiayan, s.161-162, 175.

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 13

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 15

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 17

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 19

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 21

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 23

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Yeghiayan, s.188, 189. Yeghiayan, s.189. 61 Yeghiayan, s.236, 237.

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 25

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 27

Ermeni Meselesinin Uluslararaslatrlmas

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 29

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Yeghiayan, s.209. Yeghiayan, s.210.

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 31

Yeghiayan, s. 208, 209, 225, 226.

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 33

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 35

Mudanya Mtarekesi, Lozan Grmeleri ve Patrikhane

Yeghiayan, s.239. Yeghiayan, s.238. 100 Gler, s.311.

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Karacakaya, Ermeni Meselesi, s.409-410.

Seyfi YILDIRIM, Ermeni Patrii Zaven Efendinin Siyas Faaliyetleri, 1918-1922 37

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 19191920

Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920

ATASE SH K.394/G.221/B.221-1. ATASE SH K.26/G.117/B.117-5.

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920

Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi Yl 5 Say 9 (Bahar 2009)

Seluk URAL, Dou Vilyetlerinde Asayi Sorunu, 1919-1920