LAHYAT FAKLTES DERGS 9:2 (2004), SS.69-74.

BYOGRAF ALIMALARI N NEML BR KAYNAKEMEKL SANDII ARV

Dr. Mehmet OG Frat . lahiyat Fakltesi

Abstract: In this study, it is discuss that archiv of office retirement by value Biography studies relation to Ottoman State in 19nt century end age. The matter in documents, acquainted about officials civil and army whose works 1914-1927 at Ottoman State a public sector. Especially, vhen about anybody isnt find nothing it get basic information as birtday, deathday, family, duty and birthplace. This search discussioned that how is benefit from archiv of office retirement and disployed concret dcments. Keywords: Biography, Ottoman State, Archive, 19th century.

Tarih aratrmalarnda ariv belgelerinin nemi herkes tarafndan bilinen bir gerektir. Bilhassa eitli devlet kurumlarna ait ariv vesikalar gerek kurumlar tarihi gerekse herhangi bir konunun incelenmesinde resm gr ortaya koymas bakmndan nemlidir. Emekli Sand Ariv Vesikalar da bu bakmdan bilhassa hal tercmesi almalar1 ve kurumlar tarihi asndan byk nem tamaktadr. Bu almada yakn tarihimizin nemli kaynaklarndan olan Emekli Sand Arivinden bahsedeceiz. Sz konusu arivde ne tr bilgiler bulunduu, bilhassa biyografi almalarndaki nemi ve bunlara nasl ulalaca hakknda genel bir bilgi vermeye alacaz. Biyografi almalar tarih ilminin her devirde ilgi gren nemli sahalarndan biri olmutur. lk alardan gnmze gerek Bat gerek Douda btn toplumlarda deiik isimler altnda biyografi yazarl sregelmitir. Trklerde ise Orhon Yaztlarndan itibaren tarih yazclnn bu tr kltr hayatmzda yerini almtr. slam dnyasnda da biyografi yazarl kkl bir gelenee sahipti. Trklerin slamiyete girmesi ile slam Tarih yazclnn bir kolu olan Biyografi yazcl Osmanlda da etkisini gstermitir. Osmanl tarih yazcl iinde bu tre dair ok sayda rnek vermek mmkn ise de Takprlzde2 ve Ktip elebinin3 eserleri en karakteristik olanlardr4.
1

Ali Birinci,Tarihin Glgesinde (Mehir-i Mehuleden Birka Zat), stanbul 2001, s. 6. Takprzde, e-akikul-Numniye fi Ulemi Devletil-Osmniyye, ner. Ahmet Suphi Frat, stanbul 1985

70

Dr. Mehmet OG ____________________________________________________________________________

Osmanl Devletinin son dneminde de ayn gelenek devam ederek eitli meslek ve memuriyetlere ait ok sayda biyografi tr eserler verilmitir. Mehmet Sreyya Bey, Bursal Mehmet Tahir, Mahmut Kemal nal, Ali ankayann eserleri Osmanlnn son yllarnda yaam bir kimsenin hayatn aratrmak iin bavurulacak en nemli kaynaklardandr5. Biyografi almalar iin bavuru kaynaklar tabi ki bunlarla snrl olmayp bunlara ilaveten daha ok sayda deiik trden eser bulunmaktadr6. Sicill-i Ahvl defterleri de ayn konuda aratrmaclarn bavuracaklar resm vesikalara dayanan ilk bavuru kaynaklarndan biridir. 18791908 tarihleri arasnda grev yapan memurlarn terfi, tayin ve zel bilgilerini ihtiva eden bu defterler ancak 1908 tarihine kadar geldii iin sonraki yllara ait bilgilere baka kaynaklardan ulamak gerekmektedir7. Sicill-i Ahval defterlerinin yan sra yine Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan Tekd defterleri benzer amala kullanlabilecek nemli bir dier bavuru kaynadr. Ad geen defterlerde 18801914 tarihleri arasnda emekli olmu sadece mlkiye memurlarna ait bilgiler bulunmaktadr8. te bu nokta da Emekli Sand Sicil dosyalarnn nemi ortaya kmaktadr. nk 1914 ylndan itibaren kayda geirilen defterler aradaki boluu doldurmas bakmndan byk nem tamaktadr. Babakanlk Osmanl Arivleri Genel Mdrl tarafndan lkemizdeki eitli kurumlara ait vesikalar ya asllar ya da fotokopileri alnarak aratrmaclarn hizmetine sunulmaktadr. Ancak Emekli sandna ait ariv vesikalar sadece bu kurumda olup faydalanmak isteyenler buraya bavurmak zorundadr. Mdrlk; ehit, gazi, dul yetim maalar gibi konularda vatandaa hizmete vermek amac ile kulland iin bu vesikalar imdilik elinde tutmaktadr9.

7 8 9

Ktip elebi, Slleml-Vusl ila Tabakti-Fuhl, Sleymaniye Ktp. ehid Ali Paa, no:1887. Biyografi edebiyatnn tarihilik iindeki genel konumu iin bkz. H. Gibb, Tarih, A, XI, 777799. Mehmet Sreyya, Sicill-i Osmni veya Tezkire-i Mehir-i Osmaniye I-IV, stanbul 1308; Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri I-IV, stanbul 1342: bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Devir Trk airleri I-IV, stanbul 1941, Ali ankaya, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, Ankara 1968. Geni Bilgi in Bkz: Mbahat Ktkolu; Tarih Aratrmalarnda Usul, stanbul 1998, s. 159. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, stanbul 2000, s. 240. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi. s. 200. Emekli Sand Arivine ait bu dosyalar Genel Mdrln Anakara-Balgat semtindeki binasnda bulunmaktadr.

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 9:1 (2004) 71 ____________________________________________________________________________

Sz konusu sicil dosyalar iinde 19141927 yllar arasnda asker ya da sivil devlet kademesinde grev yapm kimselerin bilgileri yer almaktadr. Hemen hemen her ahsa ait zel bir dosya olup bunlarn iinde memurun en son grev yeri, ald maa, bazlarnda daha nce nerelerde grev yapt, terfileri, doum ve lm yeri ve aile yaknlarna ait bilgiler iermektedir. Ancak her sicil dosyasnn muhtevas ayn olmayp bazlarnda detayl bilgiler olmasna ramen, bazlarnda ok ksa bilgiler bulunmaktadr. Yine de her ahsn en azndan son grev yeri, lm tarihi, ei ve ocuklar hakknda bilgiler yer almaktadr. Bu dosyalar, hakknda hibir bilgi bulunamayan bir ahsn hayat hikyesini aratrmakta mhim anahtar grevi grecektir. Bilgi edinmek istediimiz herhangi bir ahsn sicil dosyalarna kolayca ulamak iin aratrmaclarn ilk bavuraca yer ise, btn grevlilere ait dosya numaralarnn bulunduu fihrist defterleridir. Aratrmacnn iini olduka kolaylatran bu defterler iki ksma ayrlp, gayet kullanl hazrlanmtr. Bunlardan birincisi Mlkiye defterleri olup sivil memurlara ait dosya numaralar bulunmaktadr. Defterde en alt kademeden brokrata kadar deiik kurumlarda alan ok sayda grevlinin ismini bulmak mmkndr. Alt byk ciltden oluan bu defterde ahslarn ismi rasgele deil, harf srasna ve kurumlara gre dzenlenmitir. Herhangi bir ahs aramak isteyen kimse eer alt kurumu biliyorsa bu defterden ahsn isminin karsndaki dosya numarasn alp, sicil deposundan bu numarayla gerekli sicil dosyasna kolayca ulaabilmektedir. Mlkiye defterlerinde aadaki kurumlarda grev yapm kimselerin isimleri yer almaktadr: Sadret Tapu Dahiliye Emniyet Hariciye Ziraat Bankas Mliye ehremaneti Adliye Hazine-i Hassa Ticaret ve ktisat Divan- Muhasebat Nfia Meclis-i Mebusn Meiht Posta Evkaf Dyun-u Umumiye ury Devlet Rsmt Yukarda olduu gibi benzer bilgilerin yer ald dier bir defter geneli rtbeli askerlere ait dosya numaralarnn bulunduu fihrist defteridir. Ad geen bu defterlerde ayn yoldan kullanlp gerekli bilgilere sicil dosyalarndan kolayca ulalabilir. Rtbeli askerlere ait bu defterlerden baka henz tasnif edilmemi, Balkan Harbine katlm ehit ve gazilerin isimleri bulunan iki ciltlik bir defter daha bulunmaktadr. Rtbeli askerlere ait fihrist defterinde de u rtbelerdeki kiilerin isim listeleri bulunmaktadr: Mirliv ( Paa ) Yzba Miralay ( Albay ) Mlzm- Evvel ( stemen ) Kaymakam ( Yarbay ) Mlzm- Sni ( Temen ) Binba Erler

72

Dr. Mehmet OG ____________________________________________________________________________

Kolaas Ktipler Ad geen sicil dosyalarna ait iki mahhas rnek vererek belgelerde ne tr bilgilere ulalabileceini daha bariz ortaya koymak istiyoruz. rnein mlkye dosyalarnda mevcut maliye nezaretince kayd edilen formlarda ahsa ait u bilgilere yer verilmitir: Maliye nezareti mahsust- ztiye mdr mlkiye ve ilmiye ubesinden maa tahsis olunacak eytm ve rmn hviyetlerini mbn ilm- haberdir. Sual: Mteveffnn isim ve hreti, memuriyet, trih-i vefat ile mahallece mukayyed bulunan tezkere-i osmniyesine nazaran tevelld tarihi. Cevap: Cebel-i Bereket mutasarrfndan Slih Sib Paa 23 Eyll 1313 tarihinde vefat itmitir. Sual: z olarak kz ve erkek ka yetim ve yetimesi vardr. Cevap: Yoktur. Sual: Kerimesi vefat tarihinde hayatta mdr ve bilahare nikah akdi icra idilmi midir. Zevceleri vefat itmi ise ismi ve memuriyetleri nedir. Cevap: Seniha Hanm isminde bir kermesi olup el-yevm mahallemizde mukayyed zatlardan olduu. Sual: Zevceleri ka neferdir ve isimleri nedir ve zevcinin vefatna kadar nkahlsmdr. Akidleri hangi tarihte icra olunmutur ve zerine baka maa tahsis olunmu mudur. Cevap:Latife hanmdan baka zevcesi olmayup mezbure dahi yz bir senesinde nikah- akd iyleyp sonradan hi kimse ile nikah akd iylememitir. Dier cihetten mahsus maa yoktur. Ceddi ve validesi berhayattr. El-yevm Adana kasabas Yregirde oturmaktadr. Asker grevlilere ait dier bir dosyada ise u bilgiler bulunmaktadr. Burada verilen bilgiler ayr belgeden alnp hepsi bir arada verilmitir. Berr ve bahr bilcmle erkn ve mer zbtn ve etibb ve memurn ve ketebe-i aklm- askeriyye vesir mensubn-i cundiyeden mtekid iken vefat idenlerin ailelerine tahsis olunan mata mahsus hesab mzekkeresidir: smi: Ahmet Hamdi Aa Tevelld: 1259 Pederinin smi: Emin Rtbesi: Kolaas Kolordusu: Atik 5 Alay: 27 Taburu:1 Emeklilik Tarihi: 1334 Ne ekilde ld: Eceli ile Livas: zmir Kasabas: demi Mahallesi: Mertiyet (no.319 )

Frat . lahiyat Fakltesi Dergisi 9:1 (2004) 73 ____________________________________________________________________________

Zevcesi ve Kermesi: z mahdumu Mehmet evket Efendi z kermesi smet Hanmdr. Her ikisi de demite oturmaktadr. Yukarda bahsettiimiz mlk ve asker memurlara ait defter ve dosyalarn yan sra ayn binada ierii henz bilinmeyen baka kaytlarda bulunmaktadr. Bunlarnda ilmi deerinin olup olmad ncelikle tespit edilmesi gerekmektedir. Emekli Sandna ait bu belgeler daha ne kadar sre bu kurumun bnyesinde muhafaza edilecek bilemiyoruz. Gidip grenler de farkna varacaktr ki, sz konusu belgelerin korunmas hi iyi grnmemektedir. En azndan ok nemli olanlarnn tespit edilip ya fotokopilerinin ekilmesi ya da ariv uzmanlarnca zel metodlarla korumaya alnmas gerekmektedir. Aslnda en uygun olan Babakanlk Arivine aktarlmasdr. Burada unu zlerek belirtelim ki bu kymetli belgelerin hlihazrdaki yeri kalorifer kazannn bulunduu bodrum katdr. Gerekli nlemlerin alnmas ve milli servetimiz saylan bu belgelerin daha gvenli ortamda korunmasn ve aratrmaclarn hizmetine sunulmasn mit ediyoruz.