Professional Documents
Culture Documents
Organizmy genetycznie
zmodyfikowane
Poznań, 2007
Projekt realizowany dla Ministerstwa Środowiska i Centrum Informacji o Środowisku
Wydawca:
Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników Sanitarnych
Oddział Wielkopolski
No part of this book may be reproduced in any form by photostat, microfilm or any others means
without permission from the publisher
Redaktor techniczny:
Sergiusz Zabawa
Projekt okładki:
Tomasz Moś
ISBN 978-83-89696-65-7
Skład:
Tomasz Moś
Druk:
Zakład Poligraficzny Moś-Łuczak sp.j.
ul. Piwna 1, 61-065 Poznań
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
I. WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII . . . . . . . . . . . . . . 13
I.1. Czym jest biotechnologia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
I.2. Różne kolory biotechnologii i ich rola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
I.3. Czym jest GMO – sposoby uzyskiwania organizmów genetycznie
zmodyfikowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
I.4. Znaczenie nowoczesnej biotechnologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
PRZEDMOWA
Günter Verheugen - wiceprzewodniczący Europejskiej Komisji Przedsiębiorczo-
ści i Przemysłu zapowiadając debatę na temat realizacji Strategii Biotechnologii w Europie
przypomniał: „… Biotechnologia ma ogromne znaczenie dla rozwoju przemysłu w Euro-
pie i stanowi zasadniczy komponent naszego rozwoju i konkurencyjności. (…) Po-
przez zapewnienie odpowiednio wysokiego poziomu badań w zakresie biotechnologii
przyczyniamy się do bardziej generalnych celów jak tworzenie dobrze płatnych miejsc
pracy dla kadry o wysokich kwalifikacjach, do wzrostu ekonomicznego oraz poprawy
naszego bilansu handlowego. ”1
Szczególnie dynamiczny postęp w biotechnologii dokonuje się w dziedzinie inżynie-
rii genetycznej, umożliwiającej zmianę materiału genetycznego dowolnego organizmu.
W drodze modyfikacji genetycznych otrzymano rośliny uprawne odporne na herbicydy
(soja, kukurydza, rzepak, bawełna, lucerna) i na szkodniki owadzie (kukurydza, baweł-
na, ziemniak z owadobójczym czynnikiem Bt). Uprawy roślin transgenicznych w 2006 r.
objęły ponad 100 mln ha w 22 krajach świata. Ze zmodyfikowanych mikroorganizmów
uzyskuje się na skalę przemysłową leki: insulinę, hormon wzrostu, interferon, szcze-
pionki przeciwwirusowe, czynniki krzepliwości krwi. Gruczoły mleczne zwierząt
transgenicznych (koza, krowa) są ważnym źródłem ludzkich białek o działaniu terapeu-
tycznym.
Prowadzone są prace nad uzyskaniem roślin transgenicznych o zmiemionych walo-
rach prozdrowotnych i smakowych, odpornych na choroby oraz na niekorzystne warunki
środowiska (mróz, susza, zasolenie), pochłaniających zanieczyszczenia z gleby i wody.
Poddawane są próbom klinicznym innowacyjne metody leczenia chorób, m.in. chorób
szpiku kostnego oraz niektórych nowotworów. Prowadzi się badania nad wykorzysta-
niem zwierząt jako dawców narządów do ksenotransplantacji.
Mimo licznych, widocznych sukcesów inżynierii genetycznej, wiele osób wyraża
obawy wobec praktycznego wykorzystywania organizmów genetycznie zmodyfikowa-
nych (GMO). W Polsce w ostatnich latach spadła akceptacja społeczna dla produktów
opartych na roślinach transgenicznych. Jedną z przyczyn tego zjawiska jest brak rzeczo-
wej informacji o korzyściach płynących z wykorzystania zdobyczy biotechnologii.
Niewystarczająca jest również popularyzacja wiedzy o ewentualnych zagrożeniach
związanych z użyciem organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz o środkach
bezpieczeństwa, jakie są podejmowane przy wprowadzaniu do obrotu produktów GMO.
1
http://www.cordis.lu
“Biotechnology is of great importance to several of Europe's industrial sectors and will be a key
component to increase our competitiveness,” Verheugen stressed. “By keeping Europe at the cutting
edge of biotechnology research, we will also contribute to the more general goals of creating more
highly-qualified and well paid-jobs, boost economic growth and improve our terms of trade.”
12 PRZEDMOWA
Tomasz TWARDOWSKI
WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII
Rys. 1. Rys. 2.
Rys. 3.
Rys. 1, rys. 2, rys. 3. Produkcja Gensulin® w firmie BIOTON (autor dziękuje dr P. Borowiczowi
za udostępnienie zdjęć).
WPROWADZENIE DO BIOTECHNOLOGII 19
35
rok 2003 (31,5 mld USD)
30
rok 2010 (52,9 mld USD)
25
Udział [%]
20
15
10
0
EPO IFN INS CSF BF HT F/PI ENZ IL PA GF
(EPO - erytropoetyny; IFN - interferony; INS - insulina; CSF - czynniki stymulujące wzrost kolonii; BF -
czynniki krzepnięcia krwi; HT - leki hormonalne; F/PI - białka fuzyjne/inhibitory białek; ENZ - enzymy; IL -
interleukiny; PA - tkankowe aktywatory plazminogenu; GF - czynniki wzrostu)
4
Ibidem, s. 71.
5
Ibidem, s. 95.
22 T.TWARDOWSKI
Ogórki: G – owoce typowej odmiany ogórka, T – odmiana transgeniczna wytwarzająca taumatynę – biał-
ko słodkiego smaku, K – nietransgeniczny analog, kontrolny.
Rys. 10. Transgeniczne „słodkie ogórki” otrzymane przez prof. Stefana Malepszego (Szkoła
Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie) (autor dziękuje prof. S. Malep-
szemu za udostępnienie zdjęć).
24 T.TWARDOWSKI
Andrzej ANIOŁ
II.1. Wprowadzenie
Współistnienie upraw praktykowano w rolnictwie i wysokojakościowym nasiennic-
twie przez dziesięciolecia czy nawet stulecia. Jest to kwestia praktyk rolniczych, obej-
mujących aspekty takie jak odległości rozdzielenia, progi tolerancji, czasy sadzenia,
kwitnienia i zbiorów. Naczelną zasadą wszelkich szczegółowych przepisów o współist-
nieniu różnych typów upraw jest gwarancja zachowania istotnych jakościowych para-
metrów zbieranego plonu. Dzisiejsza praktyka rolnicza radzi sobie z tym rutynowo,
pozwalając nam np. na uprawę rzepaku o dużej zawartości kwasu erukowego, w celu
wykorzystywania go jako oleju do smarowania (mimo jego toksycznego oddziaływania
na ssaki) obok rzepaku o niskiej zawartości tegoż kwasu, wykorzystywanego na pasze
zwierzęce, tudzież jako źródło oleju roślinnego w żywieniu człowieka.
Niepomyślną okolicznością jest fakt, że sprawy te, o technicznym i praktycznym
charakterze, są niekiedy przedmiotem intensywnej debaty politycznej. Kiedy bowiem
tego rodzaju sprawy urosną do rangi politycznych symboli, trudno je będzie skierować
pod obrady komisji technicznych, stosownych dla takiego przedmiotu rozważań.
Uregulowania prawne, gwarantujące równoprawność różnych form rolnictwa: trady-
cyjnego=intensywnego, ekologicznego, zrównoważonego, dynamicznego, jak również
wykorzystującego możliwości inżynierii genetycznej w postaci odmian transgenicznych
stanowią podstawę do ich koegzystencji.
Współistnienie upraw polega na zapewnieniu rolnikom praktycznej możliwości wy-
boru pomiędzy hodowlą upraw tradycyjnych i ekologicznych oraz upraw genetycznie
zmodyfikowanych (GMO). Stanowi jednocześnie podstawę wyboru, jakiego dokonuje
konsument. Komisja Europejska zdecydowanie uważa, iż konsumenci i producenci
powinni mieć możliwość realnego wyboru rodzaju produktów rolnych oraz rodzaju
produkcji, jaki preferują.
Krajowe akty prawne w zakresie współistnienia upraw powinny zezwalać na swo-
bodne funkcjonowanie podmiotów na rynku, zgodnie z prawodawstwem wspólnoto-
wym. Ponieważ rolnictwo jest działalnością w otwartej przestrzeni, nie można wyklu-
czyć przypadkowego wystąpienia roślin genetycznie zmodyfikowanych w uprawach
odmian konwencjonalnych, co może wywrzeć skutki ekonomiczne z uwagi na fakt, iż
wspomniane dwa typy upraw mają inne wartości rynkowe. Oznacza to, że istnieje
potrzeba wprowadzenia wykonalnych i opłacalnych środków w zakresie współistnienia
28 A.ANIOŁ
Zagadnienie współistnienia stanowi w dalszym ciągu ważki problem dla polityków; dla-
tego uczyniono je tematem wielkiej międzynarodowej konferencji odbytej w Wiedniu w
kwietniu 2006 r. Główne wystąpienia i sformułowane wnioski można znaleźć na stronie
internetowej konferencji (http://ec.europa.eu/agriculture/events/vienna2003/index_en.htm);
oto wyjątek z wniosków sformułowanych przez Komisję:
„Europejscy rolnicy powinni mieć możliwość wyboru między produkcją
tradycyjną, organiczną i dotyczącą organizmów genetycznie zmodyfikowa-
nych. Rolnicy pragnący dalej stosować swoje obecne praktyki gospodarskie
powinni być do tego zdolni bez konieczności zmiany swych praktyk, podczas
gdy rolnicy chcący prowadzić uprawy genetycznie zmodyfikowane również
powinni mieć taką możliwość. Podobnie też konsumentom należy pozostawić
stały wybór między produktami żywnościowymi: tradycyjnymi, organicznymi i
genetycznie zmodyfikowanymi. Ważką w tym kontekście rolę spełniają unijne
przepisy z zakresu oznakowania i sprawdzalności produktów.”
Prowadzona przez Komisję Europejską polityka nastawiona jest na tworzenie zachęt
do modernizowania i wprowadzania do naszego rolnictwa innowacji technicznych, co z
całą pewnością obejmuje wykorzystanie nowoczesnej biotechnologii. Oznacza to, że
musimy znaleźć praktyczne rozwiązania, aby występowanie koegzystencji było możliwe
w praktyce. Komisja nie jest gotowa akceptować zbiorowych zakazów prowadzenia
upraw genetycznie modyfikowanych w danym kraju bądź regionie; będzie ona rozpa-
trywać konkretne sytuacje np. w sytuacji bliskości specjalnych obszarów ochrony
przyrody.
Współistnienie jest możliwe, pożyteczne, konieczne – i nie jest jakoś szczególnie
trudno nim zawiadywać, o ile nie nałożymy na nie nieosiągalnych standardów jako
zawoalowanego sposobu dyskryminowania technologii, która się nam nie podoba.
Prowadzona w wymiarze publicznym polityka powinna mieć za przedmiot długofalowy
publiczny interes.
II.4.1. Niemcy
Najważniejsze zasady koegzystencji podjęte w celu zagwarantowania wymogów
jakościowych oraz zasad Dobrej Praktyki Rolniczej w systemie obrotu ziarnem
MÄRKA to:
• 20 metrowa granica (kukurydza konwencjonalna) w celu oddzielenia kukurydzy
zmodyfikowanej genetycznie od najbliższych pól kukurydzy konwencjonalnej,
• kukurydza z rzędów granicznych zostaje potraktowana jak kukurydza zmodyfikowa-
na genetycznie
• konieczne jest przekazywanie informacji na temat sąsiadujących pól uprawnych,
• konieczne jest oddzielenie ziarna kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie podczas
zbiorów (oddzielenie podczas transportu, czyszczenie urządzeń i maszyn).
WSPÓŁISTNIENIE (KOEGZYSTENCJA) UPRAW GMO Z INNYMI SPOSOBAMI PRODUKCJI 33
II.4.2. Czechy
III.1. Wprowadzenie
Człowiek od zawsze był zależny od roślin, które wykorzystywał nie tylko jako pokarm,
ale także jako źródło różnego rodzaju materiałów, energii czy leków. Dzisiejszy rozwój
cywilizacji był możliwy między innymi dzięki eksploatacji zasobów roślinnych oraz
kierunkowym zmianom, jakich człowiek dokonał w świecie roślin.
Można powiedzieć, że wszystkie uprawiane dziś rośliny są „genetycznie zmodyfiko-
wane”, ponieważ ich cechy były zmieniane przez tysiące lat w celu polepszenia ich wła-
ściwości użytkowych. Dzięki temu uzyskano rośliny wyżej plonujące, odporne na choroby,
odporne na szkodniki, a także poprawiono ich jakość w stosunku do poprzednich odmian.
Zmiany te zaczęły się od momentu udomowienia roślin przez człowieka, który wykorzy-
stując proces krzyżowania płciowego, selekcję i inne zabiegi hodowlane kierował wymia-
ną genów pomiędzy blisko spokrewnionymi gatunkami. Dzięki rozwojowi nauki w czasie
ostatnich dekad udało się uzyskać nowe zestawienia genów u roślin, które w przyrodzie nie
mogłyby się ze sobą krzyżować. Stało się to możliwe dzięki takim technikom jak hodowla
in vitro zarodków uzyskanych z krzyżowań międzygatunkowych (embryo-rescue), hodow-
la in vitro zalążni, zapylenie i zapłodnienie in vitro, a także poprzez stosowanie – technik
wywoływania mutacji np. napromieniowanie nasion. Tak powstająca nowa zmienność
była wykorzystywana w tradycyjnym procesie hodowli roślin.
Tradycyjna hodowla ma jednak wiele wad, do których należy zaliczyć między innymi:
przenoszenie całych genomów, a nie pojedynczych, wybranych cech, długi czas hodowli
odmiany, sięgający kilkunastu lat, brak możliwości wprowadzania cech od gatunków
daleko spokrewnionych.
Problemy te mogą być częściowo wyeliminowane poprzez wykorzystanie technologii
rekombinowanego DNA, dzięki której powstają transgeniczne organizmy zwane również
genetycznie zmodyfikowanymi organizmami (GMO ang. genetically modified organism).
Genetycznie zmodyfikowane organizmy to także rośliny, w których materiał genetyczny
został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych, inaczej mówiąc ten
odnosi się do takich roślin, do których przy użyciu technik inżynerii genetycznej wprowa-
dzono gen (lub jego fragment) pochodzący z innego lub tego samego gatunku. Tak wpro-
wadzony gen odpowiedzialny jest za produkcję odpowiedniego białka, a cecha ta jest
dziedziczona przez potomstwo. Proces ten nazywamy transformacją genetyczną.
38 S. SOWA, A. LINKIEWICZ
Modyfikacjom genetycznym podlegają nie tylko rośliny, które mają znaczenie go-
spodarcze, ale także rośliny wykorzystywane w badaniach naukowych. To właśnie one
zostały zmodyfikowane jako pierwsze i służą przede wszystkim jako modele w pozna-
waniu funkcji genów. Takie badania pozwalają na zrozumienie wielu procesów bioche-
micznych zachodzących w roślinach, krótko mówiąc umożliwiają poznanie i zrozumie-
nie świata żywego. Poprzez proste modyfikacje polegające na blokowaniu lub zwiększa-
niu ekspresji poszczególnych genów możemy badać ich funkcje. Dopiero poznanie
funkcji danego genu pozwala na praktyczne zastosowanie zdobytej wiedzy. W tym celu
najczęściej wykorzystywane są tzw. rośliny modelowe np. rzodkiewnik (Arabidopsis
thaliana) czy tytoń (Nicotiana tabacum), które łatwo udaje się transformować i których
genom jest dobrze zbadany. W ten sposób uzyskane informacje są wykorzystywane w
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 39
badaniu innych roślin czy nawet innych organizmów, ponieważ kod zapisu informacji w
DNA jest uniwersalny dla organizmów żywych. Te same geny znajdują się w różnych
roślinach i pełnią tam takie same lub podobne funkcje, dlatego im więcej wiemy o
roślinach modelowych, tym więcej wiemy o wszystkich roślinach, a wiedza ta znajduje
potem zastosowanie w praktyce.
Choroby roślin mogą być powodowane przez grzyby, wirusy i bakterie. Są one du-
żym zagrożeniem nie tylko dla plonów, ale także dla zdrowia człowieka. Porażające
ROŚLINY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 41
Kolor ten nie mógł być uzyskany metodami tradycyjnej hodowli. Modyfikacje te połą-
czono również z odpornością na herbicyd.
Inną modyfikacją jest wyprodukowanie tytoniu (Vector 21-40), który zawiera 20 ra-
zy mniej nikotyny (dawka poniżej progu uzależnienia) i 15 razy mniej substancji rako-
twórczych niż odmiany tradycyjne. Wspomnianą już na wstępie cechę opóźnienia
dojrzewania (pomidor FlavrSavr®) wprowadzono do czterech innych odmian pomidora,
a także do melona i goździków. Ostatnio naukowcom z Uniwersytetu w Aachen udało
się zmodyfikować kukurydzę poprzez wprowadzenie do jej genomu genów z grzyba
Aspergillus i soi. Geny te odpowiedzialne są za wydajniejsze pobieranie żelaza oraz
udostępnienie go w łatwo przyswajalnej formie dla człowieka. Tak zmodyfikowana
kukurydza, zdaniem badaczy, może pomóc w rozwiązaniu problemów żywieniowych,
szczególnie w krajach trzeciego świata
Inżynierię genetyczną wykorzystano również do zmodyfikowania traw dla celów
sportowych i rekreacyjnych. Uprawa trawników wymaga bardzo dużych nakładów.
Stosowanych jest wiele środków chemicznych (nawozów sztucznych, herbicydów,
fungicydów), potrzebna jest duża ilość wody do utrzymania zdrowych i ładnych trawni-
ków i energia konieczna do ich przycinania.
Genetycznie zmodyfikowane trawy mogą pomóc w ograniczeniu kosztów takiej
uprawy oraz zagrożeń środowiskowych. Możliwe jest to poprzez wprowadzenie do traw
genów tolerancyjności na herbicydy, odporności na choroby i szkodniki, tolerancyjności
na suszę, wysoką temperaturę.
Stresy abiotyczne powodują coraz większe straty plonów roślin uprawnych, a także
niemożliwość ich uprawy w wielu rejonach świata. Rośliny narażone są na negatywne
działanie: wysokich temperatur, zasolenia, zalewania, suszy, stresów oksydacyjnych i
substancji chemicznych. Stresy te będą odpowiedzialne za 30% spadek plonów przez
najbliższe 25 lat. Zniszczenie środowiska przez człowieka i jego wpływ na zmianę
klimatu (globalne ocieplenie) będą dalej ograniczać możliwości uprawy roślin. Równo-
cześnie stale wzrasta globalne zapotrzebowanie na tereny rolnicze.
Odporność na stresy opiera się na bardzo złożonych mechanizmach. Wykorzystanie
transgenicznych roślin pozwala z jednej strony na rozumienie mechanizmów stresu, z
drugiej umożliwia poszerzenie areału upraw.
Wytworzono genetycznie zmodyfikowane rośliny ze zwiększoną tolerancją na suszę,
niską i wysoką temperaturę. Takie modyfikacje uzyskano poprzez zwiększenie produkcji
w roślinach proliny, mannitolu, betainy czy mio-inozytolu - substancji osmotycznie
czynnych, które są naturalnie produkowane w obronie na różne stresy. Podniesienie
syntezy antyoksydantów (np. peroksydaz) może także ograniczyć negatywne działanie
zasolenia, suszy, wysokiej temperatury czy braku tlenu. Podobne efekty można uzyskać
przez zwiększenie syntezy białek późnej embriogenezy, szoku cieplnego, a także innych
związanych z transportem jonów.
III.4.4. Biopaliwa
biopaliw nie przyczynia się do pogłębiającego się ocieplenia klimatu, tak jak to się
dzieje w przypadku spalania paliw kopalnych (węgla, ropy, gazu). Jako surowiec do
uzyskania biopaliwa może być wykorzystywany rzepak, zboża i buraki cukrowe. Zapo-
trzebowanie sektora paliw na biosurowce będzie stale wzrastać, chociażby z powodu
stale zmniejszających się zasobów paliw kopalnych i wzrostu ich cen. Nowe osiągnięcia
biotechnologii zwiększają możliwości wykorzystania biomasy przez przemysł. Biomasa
z powodzeniem może być zamieniona na paliwo do silników spalinowych. Firmy bio-
technologiczne wyprodukowały mikroorganizmy, które są w stanie zmienić celulozę
znajdującą się w roślinach na cukry, z których uzyskuje się etanol. Dzięki temu produk-
cja etanolu z biomasy staje się ekonomicznie bardzo opłacalna, ponieważ można go
produkować nie tylko z nasion zbóż, ale także z różnego rodzaju resztek pożniwnych,
jak słoma, pozostałości po zbiorach kukurydzy czy trzciny cukrowej.
120
Kraje rozw inięte
Kraje rozw ijające się
100 Suma
80
mln ha
60
40
20
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Rys. 1. Powierzchnia upraw roślin zmodyfikowanych genetycznie na świecie w latach
1996-2006 [w milionach hektarów].
Źródło: C. James; Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2006, ISAAA
Powierzchnia Genetycznie
Pozycja Kraj
[mln ha] zmodyfikowane uprawy
Cecha 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Tolerancja
0.6 6.9 19.8 28.1 32.7 40.6 44.2 49.7 58.6 63.7
na herbicyd
Odporność
na owady 1.1 4.0 7.7 8.9 8.3 7.8 10.1 12.2 15.6 16.2
(Bt)
Bt i/lub
tolerancja na -- <0.1 0.3 2.9 3.2 4.2 4.4 5.8 6.8 10.1
herbicyd
Odporność
na wirusy/ <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1 <0.1
inne
Razem 1.7 11.0 27.8 39.9 44.2 52.6 58.7 67.7 81.0 90.0
W 2005 roku rolnicy uprawiający rośliny GM odnieśli korzyści netto sięgające 5,6
miliarda USD. Na przestrzeni lat 1996-2005 suma korzyści wyniosła 27 miliardów USD
z czego 14 miliardów przypada na kraje rozwijające się i 13 - na kraje rozwinięte. Zyski
te związane są ze zmniejszeniem ilości zużycia pestycydów, sięgającego 224,3 miliona
ton substancji aktywnej za lata 1996-2005. Jest to równoznaczne z 15% redukcją –
środowiskowego wpływu pestycydów na te rośliny (mierzone według Environmental
Impact Quotient (EIQ) złożonych pomiarów opartych na wielu czynnikach wpływają-
cych na środowiskowy wpływ każdej z substancji aktywnej).
• Niekontrolowane rozprzestrzenianie
Rośliny genetycznie zmodyfikowane mogą rozprzestrzeniać się w czasie zbioru,
transportu oraz podczas przechowywania, gdy używane są te same maszyny czy po-
mieszczenia. W małym stopniu mogą być również rozprzestrzeniane przez zwierzęta.
Zdając sobie z tego sprawę należy dołożyć wszelkich starań, aby takie rozprzestrzenianie
ograniczyć. Obecnie uprawiane genetycznie zmodyfikowane rośliny nie mają cech, które
umożliwiłyby im lepsze przystosowanie się do środowiska w porównaniu do odmian
konwencjonalnych.
przeznaczona jest do produkcji pasz, a znalazła się w produkcji żywności. Mimo, że nie
było żadnych dowodów, że odmiana ta może być szkodliwa dla ludzi, należy przestrzegać
zasad segregacji, aby zapobiegać podobnym sytuacjom w przyszłości.
Unikanie takich sytuacji jest bardzo trudne ze względu na globalny rynek oraz różne
przepisy prawne w USA i UE. Warto pamiętać, że każdy ubiegający się o autoryzację GMO
według Dyrektywy Nr 1829/2003 UE musi wraz z wymaganymi dokumentami dostarczyć
opis metody identyfikacji i ilościowego oznaczania tego produktu. Dopiero po sprawdzeniu i
walidacji metody przez Unijne Laboratorium Referencyjne zezwolenie może być wydane.
Metody te są wykorzystywane później przez krajowe laboratoria kontrolne. Od sprawnego
funkcjonowania tych laboratoriów zależy właściwa kontrola GMO na rynku i w środowisku.
Ostatnio na rynku europejskim znalazł się nieautoryzowany w UE ryż LL601 pochodzący z
Ameryki, który został szybko wykryty przez odpowiednie służby kontrolne, czego efektem
było wycofanie go ze sprzedaży.
III.7. Podsumowanie
Genetycznie zmodyfikowane rośliny budzą wiele kontrowersji i są przedmiotem
międzynarodowej debaty. Nie rozwiążą one jednak problemów żywieniowych czy
ekonomicznych świata. Nie ma bowiem jednego rozwiązania wszystkich problemów
cywilizacyjnych. Genetycznie zmodyfikowane rośliny są tylko jednym z narzędzi,
którymi dysponuje dziś człowiek. Mogą one przy odpowiednim wykorzystaniu pomóc w
walce zarówno z biedą w krajach rozwijających się, jak i zanieczyszczeniem środowiska
w krajach rozwiniętych. To od nas zależy, jak wykorzystamy te możliwości.
IV. ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
Z WIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE
IV.1. Wprowadzenie
Postęp jaki się dokonał w biotechnologii molekularnej i technikach rekombinacji
DNA na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat, umożliwił rozwinięcie prac, które
doprowadziły do otrzymania transgenicznych organizmów, w tym zwierząt. Wykorzy-
stanie transgenicznych zwierząt nie tylko ma na celu przyspieszenie klasycznych pro-
gramów hodowlanych, ale przede wszystkim stanowi podstawę dla ekonomicznej
produkcji ratujących życie ludzkie biofarmaceutyków.
Dla zrozumienia jak powstają transgeniczne organizmy, poniżej przedstawiamy pod-
stawowe informacje z zakresu genetyki.
Zwierzęta zbudowane są z milionów komórek powiązanych ze sobą funkcjami. Każ-
da z tych komórek zawiera pełną instrukcję „manual” - informację zawartą w genomie
odziedziczonym po obu rodzicach. Informacja ta zawarta jest w jądrze komórkowym.
Genom to pełna informacja genetyczna organizmu. W skład jej wchodzą geny, które
można porównać do słów instrukcji. Kiedy komórka „czyta” słowo instrukcji – ekspresji
ulega jakiś gen, czego wynikiem jest powstanie specyficznego białka. Białka te odpo-
wiedzialne są za stworzenie konkretnej komórki, indywidualnego organizmu, tego jak
wygląda i jak funkcjonuje.
Geny („słowa instrukcji”) zbudowane są z DNA, które jest cząsteczką uniwersalną.
Oznacza to, że cztery zasady A, C, G, T w łańcuchu DNA, jak i pozostałe elementy
kwasu dezoksyrybonukleinowego są takie same we wszystkich żyjących organizmach.
Co za tym idzie, geny z jednego organizmu mogą funkcjonować w innym organizmie.
Jeśli przy wykorzystaniu technik biotechnologicznych, nowy gen zostanie umiesz-
czony w genomie zwierzęcia, lub zmieniony zostanie gen już obecny w organizmie,
mówimy o transgenicznym organizmie. Nazwa „transgeniczny” ma dość szerokie
znaczenie i obejmuje również zwierzęta z przejściową ekspresją obcych genów w
komórkach somatycznych.
W ciągu ostatnich 20 lat prace nad transgenicznymi zwierzętami stały się niezbęd-
nym elementem w badaniach biologicznych nad zagadnieniami takimi jak rozwój,
zachowanie czy pamięć. Procesy te są niezmiernie trudne do badania, gdyż stanowią
wypadkową wielu oddziaływań między różnymi tkankami i typami komórek. Możliwość
ich śledzenia i analizy u zwierząt daje wiele informacji na temat analogicznych proce-
sów u człowieka. W medycynie, transgeniczne myszy służą jako modele chorób czło-
wieka, takich jak np. otyłość, karłowatość, przyspieszone starzenie, choroby układu
krążenia, cukrzyca, i in. oraz jako obiekty do testowania nowych, obiecujących metod
leczenia. Myszy z wprowadzonymi dodatkowymi genami i myszy pozbawione konkret-
nego genu (z tzw. nokautem genu) wniosły wiele danych o podstawowym znaczeniu do
zrozumienia mechanizmów powstawania nowotworów, podziałów komórek i rozwoju
organizmów. Mysz jest ssakiem dokładnie poznanym pod względem genetycznym.
Pełna sekwencja jej genomu została opisana w 2002 r., co czyni z niej jeszcze lepszy
obiekt do badań naukowych. Ponadto transgeniczne zwierzęta dostarczają bardzo waż-
nych informacji dotyczących regulacji ekspresji genów. Podstawowym sposobem
sprawdzenia wielu hipotez jest wprowadzenie do komórki wybranego genu, często w
zmodyfikowanej postaci i badanie jego ekspresji.
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 61
Po raz pierwszy w 1987 r. udało się wyprodukować obce gatunkowo białka w gru-
czole mlecznym zwierząt transgenicznych. Nowa technologia umożliwiła powstanie
prężnie rozwijającej się gałęzi przemysłu, opartej na wykorzystaniu transgenicznych
zwierząt jako bioreaktorów produkujących ludzkie białka terapeutyczne. Produkowane
są głównie ludzkie białka na potrzeby medycyny1,2.
Obecnie ciągle najważniejszym źródłem rekombinowanych białek leczniczych są bak-
terie, w mniejszym stopniu hodowane in vitro komórki ludzkie. Nie wszystkie białka
można jednak wyprodukować w bakteriach, a hodowla komórek ludzkich na dużą skalę
jest trudna i kosztowna. W przyszłości większość biofarmaceutyków będzie prawdopo-
dobnie wytwarzanych przy pomocy transgenicznych zwierząt lub roślin. Modyfikacje
1
Pollock D.P., Kutzko J.P., Birck-Wilson E, Williams J.L., Echelard Y., Meade H.M. (1999): Transgenic
milk as a method for the production of recombinant antibodies. Journal of Immunological Methods, 231:
147-157
2
Houdebine L.M. (2006): Transgenic animal models in biomedical research. Methods Mol Biol.,
360: 163-202
62 A. LINKIEWICZ, S. SOWA
Tabela 1. Ekspresja białek leczniczych w mleku transgenicznych zwierząt (za Anioł i in.,
2002, zmienione)
AKTYWNOŚĆ
GEN/ ILOŚĆ
ZWIERZĘ BIOLOGICZNA; EW. AUTORZY
BIAŁKO BIAŁKA
DZIAŁANIE LECZNICZE
Hamowanie aktywności Simons i wsp.,
α1- elastazy; zapobieganie uszko- 1988
Owca 35-60 g/l
antytrypsyna dzeniom tkanek przez tą Wright i wsp.,
proteazę; leczenie rozedmy płuc 1991
Echelard, Y.
ludzki czynnik krzepliwości
Antytrombina i wsp. 2000,
Koza krwi, kontrola powstawania 2-10 g/l
III (ATryn) Genzyme Trans-
zakrzepów
genitcs (USA)
Shani i wsp.
Koza 1997;
Albumina krwi
Bydło Białko krwi; transfuzje 16 mg/ml Eichner &
Sommermeyer
1999
Białko mleka; składnik
α-
Bydło kompleksu syntazy laktozo- b.d Eystone 1999
laktoalbumina
wej
Simons i wsp.,
Owca
1993
Czynnik VIII Koza Krzepnięcie krwi; hemofilia 0,25 mg/l
Huang i wsp.
Czynnik IX Świnia typu A i B 53 mg/l
2002, Hiripi
Królik
i wsp. 2003
Tkankowy Proteaza przekształcająca Riego i wsp.,
Królik 50μg/l
aktywator plazminogen w plazminę; 1993
Koza 3 μg/l
plazminogenu rozpuszczanie zakrzepów Ebert i wsp., 1991
Czynnik
syntezy błono-
Mysz b.d DiTullio i wsp.
wego kanału Leczenie mukowiscydozy
Owca 1992
chlorkowego
(CFTR)
3
Zwierzchowski (1998): Biotechnologiczne wykorzystanie gruczołu mlecznego – perspektywy mani-
pulacji genetycznych białkami mleka. Biotechnologia 2(41): 33-57
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 63
AKTYWNOŚĆ
GEN/ ILOŚĆ
ZWIERZĘ BIOLOGICZNA; EW. AUTORZY
BIAŁKO BIAŁKA
DZIAŁANIE LECZNICZE
Naturalny antybiotyk wyko-
Krimpenfort
rzystywany przy operacjach
Laktoferyna Krowa do 3,5 g/l i wsp., 1991, van
(choroba wieńcowa), absorp-
Berkel P., 2002
cja żelaza
Stymulacja proliferacji
Bühler i wsp.,
Interleukina-2 Królik komórek T; powstawanie 430 μg/l
1989
odpowiedzi immunologicznej
Składnik antybakteryjny
0.9 - 14 Wall RJ i wsp.
Lizostafina Krowa zapobiegający zapaleniu
μg/ml. 2005
gruczołu mlecznego
Metabolizm glikogenu; IGHZ - Zwierz-
leczenie genetycznie uwa- chowski, Roso-
α-Glukozydaza Królik runkowanych zaburzeń b.d. chacki i in.; Gene
odkładania glikogenu – Pharm. Europe;
choroba Pompe’a Leiden
Wzrost i różnicowanie
1 g/l Brem i wsp., 1994
IGF-I Królik komórek i tkanek; wzrost
300 mg/l Wolf i wsp. 1997
organizmu
Pobudzanie wzrostu neuronów;
dysfunkcje neurologiczne Coulibaly i wsp.,
NGF Królik 50-250mg/l
centralnego i obwodowego 1999
układu nerwowego
Przekształcenie anionów
nadtlenkowych w H2O2; liczne
Dysmutaza Stormkvist i wsp.,
Królik zastosowania terapeutyczne 3 mg/ml
nadtlenkowa 1997
związane z obniżeniem
stężenia wolnych rodników
Limonta i wsp.,
Wzrost i różnicowanie
1995
Ludzki hormon Królik komórek; regulacja wzrostu 50 mg/l
Archer i wsp., 1994
wzrostu Koza organizmu; karłowatość 12-60 mg/l
Lipiński I wsp.,
i starzenie
2003
Białko nici Produkcja ultra wytrzyma-
pajęczej Koza łych i cienkich materiałów b.d Nexia Biotech
(Biosteel) dla medycyny i przemysłu
Velander i wsp.
Białko zależne od witaminy 0,1-1,0 g/l
Świnia 1992;
Białko C K uczestniczące w krzepnięciu 0.24-0.56
Królik Chrenek i wsp.
krwi; antykoagulant. mg/l
2002
Korhonen i wsp.
Owca 0,5 g/l 1997; Hyttinen
Erytropoeza; anemia; wydol-
Erytropoetyna Krowa n.d. i wsp. 1994;
ność organizmu
Świnia 50 mg/l Massoud i wsp.
1996
G-CSF (granu- Stymulacja podziału, różni-
locyte colony cowania i dojrzewania
Koza 50 mg/l Ko i wsp. 2000
stimulating neutrofili; leukopenia,
factor) zwiększenie odporności
64 A. LINKIEWICZ, S. SOWA
RODZAJ FIRMA
PRZYKŁADY
PRODUKTU BIOTECHNOLOGICZNA
Genzyme
Przeciwciała BR96
4
Wall R.J.(1999): Biotechnology for the production of modified and innovative animal products: trans-
genic livestock bioreactors. Livestock Production Science 59: 243-255
5
Anioł A., Zimny J., Podyma W., Janik-Janiec B., (2002): Krajowy Program Bezpieczeństwa Biolo-
gicznego w Polsce. Wyd. IHAR, Radzików
6
McCurry K.R., Kooyman D.L., Alvarado C.G., Cotterell A.H., Martin M.J., Logan J.S., Platt J.L.
(1995): Human complement regulatory proteins protect swine-to-primate cardiac xenografts from hu-
moral injury. Nat Med. 1(5):423-7
7
Jasiński A., Słomski R., Szalata M., Lipiński D. (2006): Transplantacja narządów – wyzwanie dla
biotechnologii. Biotechnologia 72, 7-28
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 65
IV.5.1. Ssaki
8
Skrzyszowska i in. (2005): Klonowanie somatyczne świń z potwierdzoną modyfikacją białek po-
wierzchniowych. Mat. z 2 sympozjum projektu badawczego zamawianego pt. Wykorzystanie transge-
nezy w genetycznej modyfikacji świń dla pozyskiwanych organów do transplantacji u człowieka.
PBZ-KBN-048/P05/2001, Instytut Zootechniki, Balice, 25.02.2005 r., str. 18-19
66 A. LINKIEWICZ, S. SOWA
• Króliki
Pierwszy transgeniczny królik powstał w 1985 r. Transgeniczne króliki mogą pro-
dukować białka w ilości zapewniającej ich farmaceutyczne wykorzystanie. Dzięki wielu
zaletom ich chowu, jak krótka ciąża, liczne mioty, niewielki odstęp międzypokoleniowy,
łatwo jest uzyskać transgeniczne linie. We krwi transgenicznych królików udało się
uzyskać α1-antytrypsynę człowieka. We krwi jak i w mleku królików wyprodukowano
obce przeciwciała monoklonalne. Stężenie białka w mleku królika jest 3x większe niż w
mleku krowy, dlatego zwierzęta te są źródłem dość dużej ilości zrekombinowanych
białek. Uważa się, że ich wykorzystanie na skalę przemysłową jest opłacalne przy
rocznym zapotrzebowaniu na białka farmaceutyczne wynoszącym ok. 1 kg. Ze względu
na podobieństwo metabolizmu tłuszczowców królika i człowieka, powstały zwierzęta z
ekspresją genów zaangażowanych w metabolizm lipidów jak: lipazy wątrobowej, apoli-
poproteiny A1, – lecytyno-cholesterolowej acetylotransferazy, i innych, a także hormo-
nu wzrostu człowieka.
• Świnie
Prowadzone na tym gatunku doświadczenia ukierunkowane są na poprawę produk-
tywności, wzmocnienie odporności na choroby, produkcję farmaceutyków, tworzenie
modeli chorób człowieka9. Transgeniczne świnie mogą odegrać ważną rolę w dostarcza-
niu produktów mających zastosowanie w medycynie. Obecnie są już produkowane w
mleku transgenicznych świń ludzka hemoglobina oraz białko C, które podawane jest w
przypadku problemów z krzepliwością krwi. Prowadzone są intensywne prace nad
wprowadzaniem genów umożliwiających międzygatunkowe przeszczepy organów.
Podobieństwo oka świni i człowieka spowodowało prace nad uzyskaniem transgenicznej
świni ze zmutowanym genem rodopsyny, co może przyspieszyć prace nad leczeniem
barwnikowego zwyrodnienia siatkówki, groźnej, dziedzicznej choroby człowieka.
Odpowiednio zmodyfikowane genetycznie prosięta EnviropigTM produkują w swoich
śliniankach fitazę – enzym, który rozkłada formy fosforu. Transgeniczne świnie w
porównaniu z normalnymi produkują 75% mniej fosforu w swoich odchodach, dzięki
czemu odchody mogą być użyte jako bezpieczny nawóz. Okazuje się też, że EnviropigTM
są tańsze w hodowli i wystarczy im dieta sojowa, gdyż przyswajają cały potrzebny
fosfor niezbędny do prawidłowego wzrostu.
• Kozy
Podstawowym kierunkiem w transgenezie tych zwierząt jest produkcja farmaceuty-
ków w gruczołach mlekowych. U kóz dominującym białkiem w mleku jest ß-kazeina
występująca w ilości 10-20 g/l. Fragment genu ß-kazeiny kozy wykorzystano do przygo-
towania konstrukcji genetycznych umożliwiających ekpresję tkankowego aktywatora
plazminogenu człowieka, antytrombiny III człowieka, przeciwciał monoklonalnych
człowieka10.
9
Samiec M., Skrzyszowska M. (2006): Znaczenie świni domowej dla klonowania somatycznego i
transgenezy. Biotechnologia 1 (72): 53-68
10
Lipiński D., Szalata M., Kalak R. i in. (2003): Ekspresyjne konstrukcje genowe prawidłowych i zmu-
towanych genów. Biotechnologia 1(60); 48-73
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 67
• Owce
Transgeniczne owce, do których wprowadzono gen insulinopodobnego czynnika wzro-
stu ulegającego ekspresji w skórze, mają o 6,2% więcej wełny w porównaniu do kontro-
li. Inny kierunek obejmuje wytworzenie transgenicznych owiec produkujących w mleku
ludzki czynnik IX krzepliwości krwi, α1-antytrypsynę.
• Bydło
Ze względu na koszty uzyskania i utrzymania transgenicznego bydła, badania nad
nim są mniej zaawansowane w porównaniu z innymi ssakami. Główne modyfikacje
dotyczą produkcji terapeutycznych białek w gruczole mlecznym krów (patrz Tabela 1).
Ostatnio grupie amerykańskich i japońskich naukowców udało się wyhodować krowy,
które nie mają białka odpowiedzialnego za chorobę szalonych krów (BSE)11.
• Zwierzęta domowe
W przypadku zwierząt domowych ważnym problemem są alergie. Ponad 2,5% popu-
lacji ludzkiej jest uczulona na alergeny zwierząt domowych. Najczęstsze uczulenia
wywoływane są przez alergeny psa i kota. Prowadzone są prace nad uzyskaniem zwie-
rząt nie powodujących alergii.
Biologia reprodukcji ryb (duża liczba składanych jaj, zapłodnienie i rozwój zarodka poza
organizmem) sprzyja wykorzystaniu tych organizmów w biotechnologii. Pierwsza transge-
niczna ryba powstała w 1984 r, a od tej pory ponad 30 gatunków ryb poddano transgenezie.
Podstawowe kierunki hodowli dotyczą zwiększenia tolerancji na przebywanie w niskich
temperaturach, odporności na choroby, produkcji ludzkich białek terapeutycznych, monito-
rowania środowiska, oraz uzyskania nowych cech u ryb akwariowych. Jednak najczęściej
wprowadzanym DNA jest gen hormonu wzrostu (14 gatunków) zapewniający szybszy
wzrost transgenicznych osobników, a co za tym idzie niższe koszty produkcji. Pierszy
11
Richt J.A., Kasinathan P., Hamir A.N., Castilla J., Sathiyaseelan T., Vargas F., Sathiyaseelan J., Wu
H., Matsushita H., Koster J., Kato S., Ishida I., Soto C., Robl J.M., Kuroiwa Y. (2007): Production of
cattle lacking prion protein. Nat Biotechnol., 25(1): 132-8
12
Lillico S.G., Sherman A., McGrew M.J., Robertson C.D., Smith J., Haslam C., Barnard P., Radcliffe
P. A., Mitrophanous K. A., Elliot E. A., Sang H.M. (2007): Oviduct-specific expression of two thera-
peutic proteins in transgenic hens PNAS 26, 1771-1776
68 A. LINKIEWICZ, S. SOWA
13
Van Eenennaam A., Olin.G., (2006): Careful risk assessment needed to evaluate transgenic fish. Cal
Agriculture 60(3): 126-131
14
Hoy M.A. (2003): Transgenic inects for pest management programs: status and prospects. Enviro.
Biosafety Res. 1: 1-5
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 69
16
Van Eenennaam A. (2006): What is the future of animal biotechnology?. Cal Agriculture 60 (3): 132-139
ZWIERZĘTA GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 71
IV.10. Podsumowanie
Pomimo wyraźnej akceptacji społecznej dla medycznych zastosowań genetycznie
zmodyfikowanych zwierząt, wykorzystanie tych organizmów w rolnictwie spotyka się
ze znacznie gorszym odbiorem. W najbliższej przyszłości to rynek bardziej niż nauka
zadecyduje o kierunku nowych technologii i wykorzystaniu płynących z nich zastoso-
wań. Pamiętajmy o tym jednak, że preferencje i potrzeby konsumentów oraz wymagania
rynku różnić się mogą w zależności od kraju oraz zmieniać się będą w czasie.
17
Van Eenennaam A. (2006): What is the future of animal biotechnology?. Cal Agriculture 60 (3): 132-139
V. MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE
ZMODYFIKOWANE
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
M IKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE
Henryk BUJAK
MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE
ZMODYFIKOWANE
1
Jingping ni,1,* Seung-wuk lee,2,* John m. White,1 Angela M. Belcher, Molecular Orientation of a
ZnS-Nanocrystal-Modified M13Virus on a Silicon Substrate
MIKROORGANIZMY GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANE 79
Ewa SAWICKA-SIENKIEWICZ
ZASTOSOWANIA GMO
VI.1. Wprowadzenie
Hodowlą roślin uprawnych i zwierząt domowych zajmowano się od czasów prehisto-
rycznych. Stosowane dotychczas metody przenoszenia cech w celu ulepszania roślin i
zwierząt wymagają krzyżowania i poszukiwania odpowiedniego połączenia cech rodziciel-
skich u potomstwa (rekombinacja). Inną metodą szczególnie przydatną dla znajdowania
nowych cech jest indukowanie mutacji lub poszukiwanie mutantów spontanicznych,
samorzutnych, pojawiających się losowo także w naturalnych warunkach, po czym
wykorzystywanie zmienionych osobników w hodowli.
Dlaczego musimy otrzymywać coraz lepsze odmiany? Takie zadania stawia przed na-
mi współczesne rolnictwo, konsument i przemysł. Jednym z najważniejszych problemów,
które są aktualne w każdej hodowli to posiadanie zdrowych roślin i zwierząt. Straty spo-
wodowane przez choroby są ogromne i walka z nimi trwa nieprzerwanie. Do pomocy
wykorzystuje się ogromne ilości środków chemicznych w postaci fungicydów, insektycy-
dów i herbicydów. To z kolei zanieczyszcza środowisko – glebę i wodę oraz pozostaje w
roślinach wykorzystywanych jako pokarm, pasza czy surowiec dla przemysłu.
Najlepszym rozwiązaniem jest otrzymywanie odmian odpornych. Dlatego hodowla
odpornościowa ma istotny wpływ na plon roślin, ich smak, wartości odżywcze, nawet
opłacalność produkcji Prowadząc od wieków selekcję albo utraciliśmy cenne geny odpor-
ności albo ich w nie było w posiadanych roślinach, albo patogen tak się zmienił, że prze-
łamał posiadaną przez rośliny odporność.
Potrzeba wielu lat pracy (przeciętnie 12-15) aby otrzymać nową odmianę rośliny upraw-
nej. Z drugiej strony jest oczywiste, że hodowca musi prowadzić selekcję materiałów pod
względem wielu cech równocześnie. Wprowadzenie tylko jednej cechy np. z gatunku dzikie-
go, wymaga czasu dla wyeliminowania niekorzystnych cech, które przy okazji wprowadza-
nia cech korzystnych „dostały” się z gatunków dzikich do roślin uprawnych.
Znacznym przyspieszeniem prac nad ulepszaniem odmian roślin uprawnych jest
wprowadzenie tylko jednego fragmentu DNA (genu), którego obecność warunkuje poja-
wienie się korzystnej cechy. Marzenia takie stały się realne w momencie postępu w dzie-
dzinie wiedzy zwanej nowoczesną biotechnologią, a głównie inżynierią genetyczną.
Dopiero w ostatnim ćwierćwieczu osiągnięcia w biotechnologii pozwoliły na bezpo-
średnie sterowanie zmianami w materiale genetycznym. Kluczem do wszystkich działań
było poznanie samego DNA, możliwości jego izolacji, powielania (klonowania) i wpro-
wadzania z powrotem do komórek. Największy postęp w biotechnologii datowany jest od
momentu wykorzystania w praktyce metod inżynierii genetycznej, pozwalających na
transfer (przenoszenie) genów lub fragmentów genomu z jednego gatunku do drugiego.
86 E. SAWICKA-SIENKIEWICZ
Na pierwszym miejscu znalazły się Stany Zjednoczone Ameryki, gdzie pod uprawę
roślin GM przeznaczono 58,6 mln hektarów. Indie wysunęły się na pierwszy plan w
uprawie bawełny Bt (odpornej na szkodniki) – 3,8 mnl hektarów na świecie. W Unii
Europejskiej rośliny GM uprawia się w sześciu krajach: Francja, Czechy, Portugalia,
Niemcy, Hiszpania i Słowacja. W krajach tych przeważnie dopuszczona została modyfi-
kowana kukurydza Bt, której najwięcej uprawianej jest w Hiszpanii (60 tys. ha). W
Rumunii najwięcej uprawia się soi odpornej na herbicydy (0,1 mln ha).
W roku 2006 została w USA wprowadzona do uprawy lucerna odporna na herbicydy
oraz bawełna tolerancyjna na herbicyd RR(R) Flex.
W ośmiu krajach powierzchnia upraw przekroczyła 1 mln hektarów. Najwięksi pro-
ducenci to:
• USA – 54,6 mnl ha zajmują: soja, kukurydza, bawełna, rzepak, kabaczek, papaja,
gorczyca,
• Argentyna – 18 mln ha – soja, kukurydza i bawełna,
• Brazylia – 11,5 mln ha - soja, bawełna,
• Kanada – 6,1 mln - ha rzepak, kukurydza, soja
• Indie – 3,8 mln ha – bawełna
Najbardziej rozpowszechnioną rośliną GM jest soja (57% na 58,6 mln ha powierzch-
ni), następnie - kukurydza (25%), bawełna (13%) i rzepak (5%). W Iranie ryż transge-
niczny uprawiany jest na powierzchni nieco poniżej 50 tysięcy ha.
Zgodnie z informacjami zawartymi w tym raporcie od 1966 roku najczęściej stoso-
waną modyfikacją genetyczną jest tolerancja na herbicydy (środki chwastobójcze) –
soja, kukurydza, rzepak, bawełna, gorczyca; druga w kolejności to modyfikacja Bt na
szkodniki owadzie – kukurydza i bawełna. Kukurydza i bawełna z obydwoma modyfi-
kacjami zajmowały 13% upraw.
rzęcia, czy powstaje przy wykorzystaniu GMO, musi spełniać standardy bezpieczeń-
stwa i normy czystości chemicznej. Systemy produkcji wykorzystujące genetycznie
zmodyfikowane mikroorganizmy znajdują się pod kontrolą agencji rządowych
odpowiednich dla danego kraju. Natomiast końcowe produkty uzyskiwane przy
pomocy mikroorganizmów GM, zgodnie z prawem UE, nie wymagają znakowania.
Enzymy wyprodukowane przez genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy wyko-
rzystywane są szeroko w przemyśle spożywczym. W serowarstwie stosowane są po-
wszechnie preparaty chymozyny wykorzystywane w procesie fermentacji, a otrzymywa-
ne przy udziale drożdży i bakterii w wyniku przeniesienia genu z organizmu zwierzęce-
go do mikroorganizmu. Preparaty te wypierają tradycyjną podpuszczkę cielęcą uzyski-
waną z żołądków bydlęcych, a stosowaną w technologii produkcji serów dojrzewają-
cych. Zmodyfikowane genetycznie drożdże stosowane są w piwowarstwie i piekarnic-
twie.
ORGANIZM ORGANIZM Z
ENZYM PRODUKUJĄCY KTÓREGO ZASTOSOWANIE
ENZYM POCHODZI GEN
ALDC dekarbok- Bacillus amyloliquefa- Napoje (piwo, wino, “soft
Bacillus sp
sylaza ciens lub subtilis drinks”)
Bacillus amyloliquefa-
Bacillus sp Mąka i skrobia, Napoje
ciens lub subtilis
alfa-amylaza
Mąka i skrobia, Napoje,
Bacillus lichenformis Bacillus sp
cukrownictwo, piekarnictwo
Przemysł mleczarski, drobiar-
katalaza Aspergillus niger Aspergillus sp
stwo
Aspergillus niger var.
Żołądek bydlęcy Serowarstwo
awamori
chymozyna
Kluyveromyces lactis Żołądek bydlęcy Serowarstwo
transferaza
glukozo- Bacillus lichenformis Thermoanbacter sp Produkcja mąki i skrobii
cyklodekstranu
Bacillus amyloliquefa- Produkcja mąki i skrobii,
Bacillus sp
ciens lub subtilis Napoje
beta-glukanaza
Tricoderma reesei lub Produkcja mąki i skrobii,
Trichoderma sp
longibrachiatum dietetyczna żywność
ORGANIZM ORGANIZM Z
ENZYM PRODUKUJĄCY KTÓREGO ZASTOSOWANIE
ENZYM POCHODZI GEN
Candida sp
Przemysł tłuszczowy, piekar-
lipaza Aspergillus niger Rhizomucor sp
nictwo
Humicola sp
Bacillus amyloliquefa- Produkcja mąki i skrobii,
amylaza maltozy Bacillus sp
ciens lub subtilis Napoje, piekarnictwo
Aspergillus oryzae Rhizomucor sp Serowarstwo
Przemysł mięsny i rybny,
proteaza Bacillus amyloliquefa-
Bacillus sp Produkcja mąki i skrobii,
ciens or subtilis
Napoje, piekarnictwo
Bacillus lichenformis Bacillus sp Przemysł mięsny i rybny
Bacillus lichenformis Bacillus sp Produkcja mąki i skrobii
pullulanaza Produkcja mąki i skrobii,
Klebsiella planticola Klebsiella sp
Napoje, piekarnictwo
Aspergillus niger var.
Aspergillus sp Piekarnictwo
awamori
Produkcja mąki i skrobii,
Aspergillus niger Aspergillus sp
Napoje, piekarnictwo
ksylanaza Bacillus amyloliquefa- Produkcja mąki i skrobii,
Bacillus sp
ciens lub subtilis Napoje, piekarnictwo
Bacillus lichenformis Bacillus sp Produkcja mąki i skrobii
Tricoderma reesei lub Produkcja mąki i skrobii,
Trichoderma sp
longibrachiatum Napoje, piekarnictwo
Przez zamknięte użycie GMO rozumie się każde działanie, które ma na celu modyfikację
genetyczną u organizmów oraz dokładny tok postępowania, czyli jak GMO są hodowane,
przechowywane, transportowane, usuwane czy też użytkowane. Podczas wszystkich tych
procesów muszą mieć miejsce specjalne zabezpieczenia dla ograniczenia i zminimalizowania
kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem. Oznacza to, że każde doświadczenie przeprowa-
dzane w laboratoriach naukowych, czy też przez firmy biotechnologiczne musi być zgłoszo-
ne i podlega dalszym procedurom, co w końcowym efekcie prowadzi do wydania zezwolenia
na prowadzenie doświadczeń albo zakaz ich prowadzenia.
Istotne jest, aby zarówno organizm, który będzie „dawcą” oraz ten, który będzie
„biorcą” określonego fragmentu DNA, jak i sposób przekazania tej informacji (tzn., w
jaki sposób informacja z jednego do drugiego organizmu zostanie przeniesiona), nie
spowodowały choroby u ludzi, zwierząt i roślin..
Następnym etapem procedury zmierzającej do uzyskania pozwolenia na prowadzenie
doświadczeń jest ocena środków, które zapewnią bezpieczeństwo. Na osoby wykonujące
doświadczenia ustawa nakłada obowiązek przestrzegania zasad dobrej praktyki laborato-
ryjnej i ogólnych zasad bezpieczeństwa. Jedenaście takich zasad wymienionych w
ustawie dotyczy zapewnienia należytego bezpieczeństwa, wyposażenia, kontroli urzą-
dzeń i instalacji, ostrzeżenia i oznakowania o strefie zagrożenia biologicznego, posiada-
nia przeszkolonego personelu i przygotowanych wewnętrznych regulaminów bezpie-
czeństwa dla pracowników, zakazu używania doustnych pipet oraz kontroli i skutecz-
nych środków dezynfekcyjnych. Ustawa określa jak należy postąpić w przypadku
rozprzestrzenienia się GMO, oraz jak postępować z odpadami, zabezpieczeniem miejsc
do magazynowania i jak należy postępować, jeżeli nastąpi zakażenie sprzętu lub innych
materiałów. Konieczne jest posiadanie planu na wypadek awarii.
ZASTOSOWANIA GMO 95
Stosunkowo młoda dyscyplina nauki, jaką jest inżynieria genetyczna znalazła już
bardzo wiele zastosowań. Pozwala naukowcom badać tajemnice życia na poziomie
molekularnym, zrewolucjonizowała badania biomedyczne oraz odgrywa coraz większą
rolę w rolnictwie i produkcji żywności.
Powszechnie wiadomo, że rośliny stanowią niezwykle bogate źródło substancji pozy-
tywnie oddziałujących na zdrowie ludzi, ale często trudno jest je wskazać, szczególnie w
przypadku, gdy za dany efekt odpowiedzialne jest połączone działanie kilku substancji.
Istnieje także wiele roślin, które zawierają mniej substancji prozdrowotnych lub nawet
zawierają substancje toksyczne. Mimo że posiadamy duże doświadczenie w pracy nad
roślinami, które wykorzystujemy do przygotowywania pożywienia, nie poświęcano tak
dużo uwagi substancjom niepożądanym np. takim jak alergeny aż do czasów pojawienia
się możliwości wprowadzania modyfikacji genetycznej i jej wykorzystania w procesie
produkcji żywności.
Jednym z bardziej obiecujących zastosowań nowych technologii opartych na przeno-
szeniu genów z jednego do innego organizmu jest ich wszechstronne wykorzystanie na
rzecz szeroko pojętej medycyny. Organizmy zmodyfikowane genetycznie są producen-
tami substancji farmakologicznie aktywnych, odczynników stosowanych w diagnostyce
chorób, ale także mogą oddziaływać prozdrowotnie jako element diety.
Nie tylko rośliny, ale także mikroorganizmy i zwierzęta, wytwarzają materiały i surowce
dla przemysłu i dla celów medycznych. Niektóre substancje, które mogą być wykorzystane
do diagnostyki i terapii chorób są już dostępne na rynku. Naukowcy szukają nowych sposo-
bów uodporniania ludzi i zwierząt na choroby wirusowe i bakteryjne.
Substancje uzyskane z roślin zmodyfikowanych genetycznie mogą być wykorzysty-
wane jako farmaceutyki, np. jako jadalne szczepionki, specyficzne przeciwciała lub
ludzkie białka. Preparaty stosowane w medycynie takie jak przeciwciała monoklonalne,
białka krwi lub hormony mogą być już obecnie produkowane w oparciu o biotechnolo-
gię zwierzęcych lub ludzkich kultur komórkowych. Jednakże ten sposób produkcji niesie
z sobą ryzyko zakażenia wytwarzanego preparatu chorobami odludzkimi lub odzwierzę-
cymi. Otrzymywanie tych substancji z roślin praktycznie eliminuje to zagrożenie. Co
98 J. ZIMNY
więcej, produkcja na dużą skalę i ich pozyskiwanie w roślinach może być prostsze i
mniej kosztowne niż dotychczas stosowane metody.
1
Herbers, K. Vitamin production in transgenic plants, Journal of Plant Physiology, 2003, Vol. 160, No.
7 s. 821 – 829
2
Drexler H.; Spiekermann P.; Meyer A.; Domergue F.; Zank T.; Sperling P.; Abbadi A.; Heinz E.
Metabolic engineering of fatty acids for breeding of new oilseed crops: strategies, problems and first
results Journal of Plant Physiology, 2003, Vol. 160, No. 7 s. 779 – 802
3
Singh, V., West, K., P., Vitamin A deficiency and xerophthalmia among school-aged children in
Southeastern Asia, European Journal of Clinical Nutrition 2004, Vol. 58 s. 1342 – 1349
ZASTOSOWANIA GMO 99
4
Genetically Modified “Golden Rice” in the Limelight Again, Asia Pacific Biotech News, 2005, Vol. 9
No. 7 s. 281
5
D. D. Metcalfe, Introduction: What are the Issues in Adressing the Allergenic Potential of Genetically
Modified Foods?, Environmental Health Perspectives, 2003, Vol. 111, No. 6 s. 1110 – 1113
6
K. Hoffmann-Sommergruber and the SAFE consortium, The SAFE project: plant food allergies: field to
table strategies for reducing their incidence in Europe an EC-funded study, Allergy, 2005, Vol. 60 s. 436 –
442
100 J. ZIMNY
• Szczepionki
Układ immunologiczny ludzi i zwierząt odpowiada na pojawiające się w organizmie
chorobotwórcze bakterie i wirusy poprzez wytwarzanie specyficznych przeciwciał, które
reagują z pewnymi białkami patogenów. Przeciwciała są w stanie rozpoznać te białka,
połączyć się z nimi i zapoczątkować proces zwalczania organizmu chorobotwórczego.
Szczepienia ochronne stosujemy po to, by organizm był „przygotowany” do obrony, gdy
czynnik chorobotwórczy wniknie do organizmu. Tradycyjne szczepionki zazwyczaj
zawierają zneutralizowaną, tzn. zabitą lub osłabioną postać czynnika chorobotwórczego,
podawaną w celu wywołania odpowiedzi immunologicznej i uzyskania odporności
organizmu na dany patogen. Szczepionki są często produkowane przy użyciu ludzkich
lub zwierzęcych kultur komórkowych. Okazuje się, że w niektórych przypadkach osła-
bione, ale wciąż żywe patogeny w preparatach szczepionek mogą wywoływać chorobę.
Odkrycia związane z rozwojem biotechnologii umożliwiły rozwój nowych metod
produkcji szczepionek. GM rośliny mogą służyć jako biofabryki wytwarzające szcze-
pionki wolne od ryzyka przenoszenia ludzkich lub zwierzęcych chorób. Takie rośliny
mogą być uprawiane na dużą skalę i używane do izolacji czystych szczepionek.
Poszukując nowych sposobów uodpornienia ludzi i zwierząt na choroby wirusowe
lub bakteryjne, naukowcy stworzyli jadalne szczepionki pochodzenia roślinnego. Rośli-
ny są modyfikowane w ten sposób, by mogły produkować te immunogenne białka
wirusowe lub bakteryjne, które prowokują silną odpowiedź systemu odpornościowego,
gdy są stosowane doustnie. Pomysł produkowania jadalnych szczepionek w roślinach
wynika również z tego, że podawanie ich drogą doustną jest łatwiejsze do zastosowania
niż ich wstrzykiwanie. Oczekuje się, że produkcja powinna być tańsza i może odbywać
się w miejscu, gdzie jest na nią zapotrzebowanie, co jest szczególnie ważne dla krajów
rozwijających się. Dodatkowe oczyszczanie szczepionek nie jest konieczne, a podawanie
jest proste, chociaż niezbędne jest oszacowanie dawki szczepionki.
Opracowano kilka metod produkcji szczepionek w roślinach. Niektóre z nich wyko-
rzystują wirusy roślinne, do których wprowadzono gen białka płaszcza wirusa atakują-
cego ludzi. Po uprzednim namnożeniu się wirusa, białko to może być wyizolowane z
rośliny i stosowane jako szczepionka. W doświadczeniach przeprowadzonych na zwie-
rzętach wykazano, że otrzymane tą drogą szczepionki wytworzyły surowicę zawierającą
przeciwciała zwalczające ludzki wirus. W ten sposób zostały opracowane szczepionki
inaktywujące wirus odpowiedzialny za zespół nabytego niedoboru odporności immuno-
logicznej (HIV) i wirus nieżytu nosa (HRV).
7
Genetically Modified Organisms. Production, Regulation, Marketing International Debates, March
2006 s. 66 – 69
ZASTOSOWANIA GMO 101
• Biofarmaceutyki
Oprócz szczepionek i ludzkich przeciwciał również inne ludzkie białka i farmaceuty-
ki mogą być produkowane przez rośliny. Otrzymano już rośliny produkujące np. interfe-
ron, albuminy ludzkiego osocza, hemoglobinę, czynniki krzepnięcia krwi etc.
Zarówno ludzka hemoglobina, jak i czynniki krzepnięcia krwi, mogą być obecnie
syntezowane w zmodyfikowanych roślinach tytoniu. Jeden z najdroższych aktualnie
leków,: glukocerebrozydaza (β-Glukozydaza), może być także produkowany w oparciu
o zastosowanie roślin tytoniu. Glukocerebrozydaza jest enzymem, którego niedobór
występuje u pacjentów cierpiących na chorobę Gauchera. Choroba może być leczona
lekiem otrzymywanym na bazie enzymu, oczyszczanego z ludzkiego łożyska, z tym, że
10-12 ton ludzkich łożysk potrzeba by uzyskać wystarczającą ilość enzymu do leczenia
jednego pacjenta w ciągu tygodnia, co sprawia że lek ten jest bardzo drogi. Produkcja
enzymu w roślinach tytoniu jest indukowana dopiero po zbiorach, w celu ograniczenia
narażenia środowiska na farmaceutyki.
Hirudyna jest białkiem pochodzącym ze ślinianek pijawki lekarskiej (Hirudo medici-
nalis) i jest używana jako antykoagulant w leczeniu zakrzepic. Rzepak produkujący
hirudynę jest już skomercjalizowany i uprawiany w Kanadzie. Roślina ta produkuje
białko fuzyjne hirudyna-oleozyna, co umożliwia przechowywanie białka w ciałkach
oleistych nasion, a to ułatwia oczyszczanie. Aktywacja hirudyny następuje po zbiorze w
procesie oczyszczania, ogranicza to możliwość potencjalnego wpływu na środowisko.
Zastosowanie ludzkich czynników wzrostu jako leku może zwiększyć zdolność roz-
woju morfotycznego kości i nerwów. Ekspresję ludzkiego epidermalnego czynnika
wzrostu (EGF) uzyskano w transgenicznym kiwi i ziemniakach.
Geny białek klejowych, podobne do tych produkowanych naturalnie przez małże,
zostały wprowadzone technikami inżynierii genetycznej do roślin. Taki naturalny klej
małży jest znany jako wyjątkowo mocna substancja sklejająca. Produkowany w rośli-
nach tytoniu, używany może być do wielu celów, jak np. do klejenia złamanych kości.
Bydło i inne ssaki są obiektem zainteresowania naukowców ze względu na prace zmie-
rzające do tego, aby stały się swoistym bioreaktorem produkującym w mleku leki wykorzy-
stywane w medycynie. (patrz rozdział na temat zwierząt zmodyfikowanych genetycznie).
Unia Europejska przeznaczyła 12 mln € na wsparcie sieci naukowej zajmującej się
wykorzystaniem roślin jako biofabryk farmaceutyków zwalczających wiele ważnych
chorób jak: AIDS, wścieklizna, cukrzyca, gruźlica. W sieci uczestniczy 11 krajów
europejskich i Republika Południowej Afryki.
ZASTOSOWANIA GMO 103
Medycyna rozpoznała i opisała wiele tysięcy różnorakich chorób i zajmuje się ich
diagnozowaniem i leczeniem. Około czterech tysięcy chorób zaklasyfikowano jako
choroby o podłożu genetycznym, tzn. związane z defektem pojedynczych genów lub
zespołu genów8. Najczęściej lekarze zajmują się leczeniem skutków takich chorób,
podczas gdy marzeniem chorych i lekarzy jest usunięcie ich przyczyn. Tym właśnie
problemem zajmuje się jeden z nowoczesnych kierunków medycyny jakim jest terapia
genowa. Zasadą funkcjonowania tej metody jest leczenie przez naprawę, zablokowanie
lub zamianę nieprawidłowo funkcjonującego materiału genetycznego, który jest sprawcą
wystąpienia danej choroby. Ze względów etycznych oraz ze względu na nieprzewidy-
walność skutków, terapii tej nie stosuje się w odniesieniu do komórek rozrodczych
człowieka. Natomiast terapię genową stosuje się w leczeniu komórek ciała, tkanek i
organów czyli, ogólnie tzw. komórek somatycznych ciała.
Terapie komórek somatycznych prowadzić można dwoma sposobami, w obrębie us-
troju chorego (in vivo) oraz przez pozaustrojowe przygotowanie komórek (ex vivo)9
Terapia in vivo polega na dostarczaniu naprawionych genów do nieprawidłowo działają-
cych komórek, tkanek lub organów. Opracowano szereg metod dostarczania
naprawionego DNA do genomu biorcy. Jedna z nich wykorzystuje retrowirusy oraz
adenowirusy, które mają zdolność wnikania do komórek ssaków i przenoszenia właści-
wej informacji genetycznej10. W ten sposób z powodzeniem wprowadzano do komórek
wątroby geny czynnika VIII i czynnika IX, których brak wywołuje hemofilię typu A lub
B11. Metoda ex vivo polega na pobraniu komórek z chorego organizmu, „naprawieniu”
ich poprzez modyfikację genetyczną i umieszczeniu ich w organizmie chorego. Tę
metodę wykorzystano z powodzeniem w leczeniu chorób szpiku kostnego12 oraz w
leczeniu nowotworów13. Mimo że wokół nowych technik leczenia z wykorzystaniem
osiągnięć genetyki pojawia się wiele kontrowersji, jest to jedna z najbardziej obiecują-
cych metod leczenia dotychczas nieuleczalnych chorób. Do marca 2000 r. w świecie
zanotowano już 400 eksperymentalnych procedur klinicznych, którym poddało się ponad
3000 pacjentów.
VI.8.7. Ksenotransplantacje
8
D. Dube and D. Cournoyer. 1995. Gene therapy: here to stay. Canad. Medic. Assoc. J. 152, (10) 1605-1613
9
Brenner, MK (1995) Human gene therapy: Progress and problems. Journal of Internal Medicine 237: 229 - 239.
10
Węgleński P., 1995. Genetyka molekularna, Praca zbiorowa. PWN Warszawa
11
Afione SA, Conrad CK, Flotte TR 1995. Gene therapy vectors as drug delivery systems. Clinical
Pharmacokinetics 28:33, 181-189
12
ibidem
13
Ledley, FD. 1995. Nonviral Gene Therapy: The Promise of Genes as Pharmaceutical Products. Hu-
man Gene Therapy.:6, 1129-44
14
Cloned pigs produced by nuclear transfer from adult somatic cells. I. A. Polaejeva, S. Chen, T.
Vaught, R. L. Page, J. Mullins, S. Ball, Y. Dai, J. Boone, S. Walker, D. Ayares, A. Colman, K.H.S.
Campbell.Nature 407: 86-90 (2000).
Infection by porcine endogenous retrovirus after islet xenotransplantation in SCID mice. L. van der
104 J. ZIMNY
Janusz ZIMNY
Tomasz ZIMNY
Unwersytet Warszawski
VII.1. Wprowadzenie
Obowiązujące w Polsce przepisy regulujące kwestie związane z wykorzystywaniem
GMO wprowadzane są nie tylko przez polskie ustawodawstwo, ale również przez
umowy międzynarodowe oraz rozmaite akty prawne Unii Europejskiej. Szczególnie te
ostatnie silnie oddziałują na kształt polskiej legislacji. Dlatego też rzetelne omówienie
regulacji prawnych związanych z GMO wymaga przedstawienia najważniejszych aktów
należących do wszystkich trzech wymienionych kategorii.
1
Dz. U. z 2002r., nr 184, poz. 1532
110 J. ZIMNY, T. ZIMNY
Protokół ten powstał w styczniu 2000 r., a do polskiego porządku prawnego został
wprowadzony w roku 20042. Do jego celów należy „przyczynienie się do zapewnienia
odpowiedniego poziomu ochrony w dziedzinie bezpiecznego przemieszczania, przeka-
zywania i wykorzystania żywych organizmów zmodyfikowanych genetycznie (LMO, od
ang. Living Modified Organism), stanowiących wynik prac nowoczesnej biotechnologii,
które mogą mieć negatywny wpływ na zachowanie i zrównoważone użytkowanie
różnorodności biologicznej, z uwzględnieniem również zagrożeń dla ludzkiego zdrowia,
i ze szczególnym uwzględnieniem transgranicznych przemieszczeń.” Każdy podmiot,
który jest stroną Protokołu ma obowiązek wprowadzić niezbędne środki ustawodawcze
oraz współpracować ze sobą w zakresie realizacji celów Protokołu.
Zgodnie z art. 4, regulacje zawarte w omawianym akcie, poza pewnymi wyjątkami,
dotyczą przewozu przez granice, „…tranzytu, przekazywania i wykorzystania wszyst-
kich żywych zmodyfikowanych organizmów, które mogą mieć negatywny wpływ na
zachowanie i zrównoważone użytkowanie różnorodności biologicznej, z uwzględnie-
niem także zagrożeń dla ludzkiego zdrowia”. Wyjątki dotyczą m. in. LMO przeznaczo-
nych do zastosowań farmaceutycznych.
2
Dz. U. z 2004 r. Nr 216, poz. 2201
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 111
Omawiana dyrektywa obowiązuje co prawda już niemal 17 lat, jednak w tym okresie
została poddana gruntownym zmianom po to, aby stworzyć najwyższe standardy bezpie-
czeństwa w badaniach nad organizmami zmodyfikowanymi genetycznie. Szczególnie
dużo zmian zostało do niej wprowadzonych dyrektywą 98/81/WE4. W związku z tym,
mimo, że niniejsza część odwoływać się będzie do dyrektywy 90/219, pamiętać należy,
że większość omawianych regulacji pochodzi z czasów późniejszych, niż data jej uchwa-
lenia.
3
OJ L nr 117 z 1990r. s. 1 – 14
4
Dyrektywa zmieniająca Dyrektywę 90/219/EWG w sprawie zamkniętego użycia mikroorganizmów
zmodyfikowanych genetycznie, OJ L 330 z 1998r. s. 13 – 31
112 J. ZIMNY, T. ZIMNY
5
por. część dotyczącą polskich regulacji, które są w tym zakresie dużo bardziej restrykcyjne.
114 J. ZIMNY, T. ZIMNY
Omawiana dyrektywa jest aktem niezwykle istotnym nie tylko dlatego, że określa warun-
ki na jakich dopuszczalne jest uwalnianie organizmów zmodyfikowanych genetycznie do
środowiska naturalnego, ale również z tego względu, że wprowadza ona ramy pojęciowe, do
których odwoływać się będą także inne regulacje kwestii związanych z GMO.
W preambule autorzy Dyrektywy zwracają uwagę na fakt, że organizmy uwolnione
do środowiska wpływają na jego kształt i w związku z tym mogą mu szkodzić, a ponad-
6
OJ L nr 106 z 2001r. s. 1 – 39
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 115
7
Nazywanej też zasadą ostrożności. Jest ona formułowana na wiele sposobów. Komisja Europejska
uznała w Komunikacie na temat zasady przezorności /* COM/2000/0001 final */, że powinna być ona
stosowana tam, „gdzie dowody naukowe są niewystarczające, niekonkluzywne bądź niepewne, zaś
wstępna ocena naukowa wskazuje, że istnieją uzasadnione powody do obaw, że niebezpieczne skutki
dla środowiska, bądź zdrowia ludzi, zwierząt bądź roślin, mogą być niezgodne z wysokimi standar-
dami ochrony ustanowionymi przez UE”.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 117
8
Rozporządzenie ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczni-
czych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Euro-
pejską Agencję Leków, OJ L nr 136 z 2004r. s. 1 – 33
9
Rozporządzenie w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy, OJ L nr 268 z 2003r. s. 1 – 23
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 119
na terenie którego GMO ma zostać uwolnione po raz pierwszy powinno zawierać nastę-
pujące informacje:
– szczegółowe informacje dotyczące organizmów, które mają zostać uwolnione,
dotyczące m. in. ich pochodzenia, systematyki, wpływu na środowisko, wpływu
na zdrowie ludzi, fizjologii. Ponadto właściwości wektora, przy pomocy którego
dokonano modyfikacji, a także warunków uwolnienia GMO. Informacje te mają
uwzględniać różnorodność miejsc, w których GMO będą wykorzystywane w
charakterze lub w składzie produktów, a także informacje uzyskane podczas
uwolnień dokonanych w celach badawczo – rozwojowych dotyczące wpływu
uwolnienia na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne;
– ocenę ryzyka dla środowiska naturalnego i wnioski z niej płynące;
– warunki wprowadzenia do obrotu produktu, w tym specyficzne warunki
stosowania i obchodzenia się z nim;
– proponowany okres obowiązywania zezwolenia, który nie powinien być dłuższy
niż 10 lat;
– plan monitorowania, w tym proponowany okres monitorowania, który może być
inny niż proponowany okres obowiązywania zezwolenia;
– propozycję etykietowania zgodnego z odpowiednimi wymaganiami.
Etykietowanie ma jednoznacznie informować o obecności GMO w produkcie.
Słowa "ten produkt zawiera organizmy zmodyfikowane genetycznie" mają być
obecne na etykiecie produktu lub na dokumencie towarzyszącym;
– propozycję opakowania;
– skrót dokumentacji;
Zgłaszający może zaproponować ograniczenie zakresu dostarczanych informacji, je-
żeli uzna, że GMO nie stanowi zagrożenia, a wiedza ta oparta jest na solidnych podsta-
wach naukowych. Ma on także prawo odnosić się do wyników lub danych ze zgłoszeń
składanych wcześniej przez innych zgłaszających.
Z oceny zgłoszenia sporządzane jest sprawozdanie, które przesyłane jest odpowied-
nim władzom i Komisji. Podmioty te mogą wnosić zastrzeżenia lub sprzeciwy. W razie
ich zgłoszenia przewidziane jest zasięgnięcie opinii komitetów naukowych i uzgodnienie
stanowiska w ramach odpowiednich procedur. Jeżeli decyzja jest pozytywna, zezwolenie
wydaje się na okres do 10 lat. Produkt dopuszczony do obrotu może być, poza pewnymi
wyjątkami i spełnieniu wymogów zawartych w innych aktach prawnych, stosowany na
terenie Wspólnoty bez dodatkowego zgłaszania go. Co do zasady, Państwa Członkow-
skie nie mogą zakazywać, ograniczać ani utrudniać wprowadzenia do obrotu GMO w
charakterze lub w składzie produktów, które są zgodne z wymaganiami ustanowionymi
w omawianej dyrektywie. Wyjątek stanowi m. in. sytuacja, w której pojawią się dodat-
kowe informacje, świadczące np. o szkodliwym wpływie uwolnionego GMO na zdrowie
ludzi bądź środowisko. W takim przypadku państwo może tymczasowo ograniczyć lub
zakazać stosowania lub sprzedaży danego GMO na swoim terytorium, jednocześnie
odpowiednio informując opinię publiczną.
GMO wprowadzone na rynek musi być monitorowane, a w przypadku uzyskania
nowych informacji na jego temat, odpowiednie organy obowiązane są powiadomić o
tym Komisję, przesyłając jej sprawozdanie i opinię co do tego, czy należy zmienić
warunki zezwolenia i w jaki sposób, bądź też, czy należy zezwolenie cofnąć.
Informacje dotyczące zgłoszenia są niezwłocznie udostępniane opinii publicznej, która
może zgłaszać Komisji uwagi. Ponadto, opinię publiczną informuje się także o każdym
przypadku wydania bądź odmowy wydania zezwolenia na wprowadzenie GMO do obrotu.
120 J. ZIMNY, T. ZIMNY
10
Kwestie związane z naturą ryzyka i jego ocena zostały omówione szerzej w części poświęconej pol-
skim regulacjom.
122 J. ZIMNY, T. ZIMNY
11
OJ L nr 268 z 2003r. s. 1 – 23
12
Rozporządzenie dotyczące nowej żywności, OJ L 43 z 1997r. s. 1 – 6
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 123
13
OJ L 31 z 2002r. s. 1 – 24
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 125
Przepisy wspólne
Rozporządzenie pozwala na wydanie zezwolenia bądź odmowę wydania zezwolenia
na wprowadzenie danego GMO do obrotu w formie jednej decyzji poprzedzonej jedną
opinią UBŻ w przypadku, gdy produkt, który ma być wprowadzony ma być wykorzy-
stywany zarówno jako pasza, jak i żywność.
Ponadto ustawodawca europejski przewidział również możliwość podjęcia środków
nadzwyczajnych w przypadku, gdy okaże się, że produkty zatwierdzone wprowadzone
na rynek najprawdopodobniej niosą ze sobą istotne ryzyko dla zdrowia ludzi, zwierząt
lub środowiska naturalnego lub, jeżeli w świetle opinii UBŻ pojawia się pilna potrzeba
128 J. ZIMNY, T. ZIMNY
14
Rozporządzenie ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Euro-
pejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa
żywności, OJ L nr 31, z 2002r. s. 1 – 24
15
OJ L 268 z 2003r. s. 24 – 28
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 129
18
Rozporządzenie 2100/94/WE w sprawie wspólnotowego systemu ochrony odmian roślin OJ L nr 227
1994r. s. 1 - 30
19
OJ L nr 287 2003r. s. 1 – 10
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 131
VII.3.8. Podsumowanie
Agnieszka DALBIAK
Janusz ZIMNY
Tomasz ZIMNY
Unwersytet Warszawski
„Poprzez zamknięte użycie GMO - rozumie się każde działanie polegające na mody-
fikacji genetycznej organizmów oraz procedury, według których GMO są hodowane,
przechowywane, transportowane, niszczone, usuwane lub wykorzystywane w jakikol-
wiek inny sposób, podczas którego stosowane są specjalne zabezpieczenia w celu
ograniczenia kontaktu GMO z ludźmi i środowiskiem”.
Zamknięte użycie GMO wymaga uzyskania zgody Ministra Środowiska. Aby taką
zgodę uzyskać niezbędne jest złożenie odpowiedniego wniosku.
Zgodę wydaje się na czas określony, nie dłuższy niż na 5 lat, po stwierdzeniu, że
spełnione zostały wymagane prawem warunki dokonania zamkniętego użycia GMO.
Jeżeli przemawia za tym szczególnie ważny interes społeczny, związany z potrzebą
ochrony zdrowia i życia ludzi lub ochrony środowiska, w zgodzie na zamknięte użycie
GMO może być ustanowione zabezpieczenie roszczeń z tytułu wystąpienia negatywnych
skutków w środowisku.
Podjęcie działania polegającego na zamkniętym użyciu GMO wymaga przeprowa-
dzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska oraz zastosowania niezbędnych
środków w celu uniknięcia tych zagrożeń.
Klasyfikacji zamkniętego użycia GMO do jednej z kategorii dokonuje użytkownik
GMO przeprowadzając ocenę zagrożeń.
W zależności od stopnia zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska wyróżnia się
cztery kategorie działań zamkniętego użycia GMO:
• kategoria I – działania nie powodujące zagrożeń,
• kategoria II – o niewielkich zagrożeniach,
• kategoria III – o umiarkowanych zagrożeniach,
• kategoria IV – niosące duże zagrożenia.
Użytkownik GMO ma obowiązek przestrzegania szczegółowych wymagań odnośnie
do poziomów i rodzajów zabezpieczeń, określonych dla poszczególnych kategorii
zamkniętego użycia GMO.
Warunkiem przystąpienia do zamkniętego użycia GMO jest posiadanie przez użyt-
kownika GMO planu postępowania na wypadek awarii powodującej niekontrolowane
rozprzestrzenianie się GMO zagrażające zdrowiu ludzi lub środowisku w sposób bezpo-
średni lub z opóźnieniem.
Plan postępowania, o którym mowa powyżej powinien być zgodny z kategorią dzia-
łań zamkniętego użycia i zawierać w szczególności:
- informacje o środkach bezpieczeństwa, które osoby narażone na zagrożenie po-
winny zastosować w przypadku awarii,
- informacje o sposobach przeciwdziałania skutkom niekontrolowanego rozprzestrzenia-
nia się GMO, w tym informacje o działaniach, które powinny być podjęte przez służby
ratownicze działające w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego.
Użytkownik GMO jest obowiązany do dołożenia należytych starań zmierzających do za-
poznania się z planem postępowania na wypadek awarii przez osoby narażone na bezpośred-
nie zagrożenie spowodowane niekontrolowanym rozprzestrzenianiem się GMO.
W przypadku zamkniętego użycia GMO zaliczonego do III lub IV kategorii zagrożenia
użytkownik GMO ma obowiązek uzgodnienia planu postępowania, z właściwym miejscowo
wojewodą. Wojewoda zgłasza, w drodze decyzji administracyjnej, swoje zastrzeżenia do planu
postępowania lub potwierdza ich brak w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 137
Użytkownik
Rośliny
Mikroorganizmy
Decyzja ministra
właściwego ds.
środowiska
Nasiona**
Zezwolenie na Środki
wprowadzenie do obrotu żywienia
produktów GMO** zwierząt**
Produkty
przemysłowe
** w zezwoleniu na wprowadzenie do obrotu produktów GMO określa się sposób wykorzystania produktu
1
Według opracowania Strategia Biobezpieczeństwa 2002
138 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY
2
K. Buchała, A. Zoll. 2000. Kodeks Karny, Część ogólna, komentarz do artykułów1-116 Kodeksu Kar-
nego, Zakamycze, s.251
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 139
Laboratoria Referencyjne
Dyrektywa Unii Europejskiej, jak też polska Ustawa o GMO, przewidują powstanie
laboratoriów zajmujących się analizą próbek żywności i produktów rolnych. Takie
laboratoria funkcjonują przy wymienionych powyżej inspekcjach państwowych. Jedno-
cześnie wymienione akty prawne nakładają obowiązek powołania tzw. laboratoriów
referencyjnych, których zadaniem będzie m.in.
- wykonywanie analiz i badań oraz wydawanie opinii w zakresie GMO,
- wykonywanie analiz i badań oraz wydawanie opinii w zakresie GMO w przypadku
zaistnienia rozbieżności, kwestionowania lub potrzeby potwierdzenia wyników uzy-
skanych na podstawie analiz i badań wykonanych przez inne laboratoria, w tym
przez laboratoria należące do państwowych inspekcji:
- przygotowywanie metodyk służących wykrywaniu GMO,
- posiadanie wzorców fragmentów DNA dla techniki PCR, które pozwolą na iden-
tyfikację rodzajów wprowadzonej modyfikacji genetycznej,
- organizowanie badań porównawczych w odniesieniu do poszczególnych metod ana-
liz,
- ujednolicanie poszczególnych metod analiz,
- ujednolicanie metod i procedur badawczych,
- wdrażanie nowych metod badań,
- przekazywanie Ministrowi Środowiska informacji dotyczących metod analiz i
badań porównawczych stosowanych przez laboratoria referencyjne państw człon-
kowskich Unii Europejskiej,
- szkolenie pracowników laboratoriów Inspekcji w zakresie nowych metod analiz i
badań,
- współpraca z laboratoriami referencyjnymi innych państw.
Zgodnie z art. 15 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmo-
dyfikowanych (dz. U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm. trzy instytuty naukowe uzyskały
zezwolenie Ministra Środowiska na wykonywanie analiz :
– Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie na przeprowadzanie badań i
wydawanie opinii w zakresie roślin genetycznie zmodyfikowanych, produktów
pochodzenia roślinnego i pasz.
– Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie na
przeprowadzanie badań i wydawanie opinii w zakresie roślin genetycznie
zmodyfikowanych, produktów pochodzenia roślinnego oraz mikroorganizmów
genetycznie zmodyfikowanych.
– Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Jastrzębcu na
przeprowadzanie badań i wydawanie opinii w zakresie genetycznie
zmodyfikowanych zwierząt gospodarskich i przetworzonych produktów pochodzenia
zwierzęcego.
W międzyczasie pierwsze z nich, Laboratorium w IHAR uzyskało w maju 2006 roku
akredytację Polskiego Centrum Akredytacji na wykonywanie analiz żywności i pasz
metodami jakościowymi (PCR) i ilościowymi (PCR w czasie rzeczywistym).
140 A. DALBIAK, J. ZIMNY, T. ZIMNY
Projekt ustawy dzieli się na jedenaście działów. W każdym dziale zostały umiesz-
czone przepisy, pogrupowane w jednostki systematyzacyjne niższego rzędu - rozdziały.
Kryterium grupowania zespołów przepisów w działy stanowił zakres spraw regulowa-
nych w danym dziale, określony zwięźle w tytule działu. Pogrupowanie zespołów
przepisów w działy zapewnia przejrzystość oraz ułatwia adresatom norm prawnych
odszukanie tych przepisów, które ich bezpośrednio dotyczą.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 141
Uwagi końcowe
Aktualnie trwają prace nad nową ustawą o GMO. Stworzono już projekt nowej usta-
wy, która będzie nosiła nazwę Prawo o Organizmach Zmodyfikowanych Genetycznie.
Nowa wersja ustawy wzbudza wiele kontrowersji i polemik. Wypowiadają się o niej
autorytety naukowe, organizacje pozarządowe, biuro analiz Sejmu i politycy. W efekcie
dyskusji stworzono projekt aktu, który przewiduje szereg zmian w stosunku do ustawy z
2001 roku.
Napis na etykiecie powinien być czytelny i zapisany czcionką tej samej wielkości, co
nazwa produktu.
3
I. Tańska. „Żywność genetycznie zmodyfikowana – uregulowania prawne obowiązujące w Unii Eu-
ropejskiej”, Poświętne 2005.
AKTY PRAWNE REGULUJĄCE WYTWARZANIE I STOSOWANIE GMO 145
Wprowadzenie
Obowiązujące aktualnie przepisy wspólnotowe z zakresu GMO regulują następujące
zagadnienia:
1. zamknięte użycie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych - dyrektywa
90/2191
i zmieniająca ją dyrektywa 98/812 organem odpowiedzialnym w Polsce za te kwe-
stie, na podstawie ustawy z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmody-
fikowanych (DZ.U. nr 76, poz. 811 ze zmianami), jest minister właściwy do spraw
środowiska;
2. zamierzone uwolnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska
w celach doświadczalnych, oraz wprowadzanie do obrotu produktów genetycznie
zmodyfikowanych - na podstawie przepisów dyrektywy 2001/18/WE3 - organem od-
powiedzialnym w Polsce za te kwestie, na podstawie ustawy z 22 czerwca 2001 r.
o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (DZ.U. nr 76, poz. 811 ze zmiana-
mi), jest minister właściwy do spraw środowiska;
3. wprowadzanie do obrotu żywności i pasz genetycznie zmodyfikowanych na podsta-
wie przepisów Rozporządzenia 1829/20034 Parlamentu Europejskiego i Rady - or-
ganami odpowiedzialnym w Polsce za kwestie wprowadzanie do obrotu żywności,
na podstawie ustawy z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i
żywienia (DZ.U. z 2005r. Nr 31 poz. 265 tekst jednolity), jest Główny Inspektor
Sanitarny. Natomiast za wprowadzenie do obrotu pasz genetycznie zmodyfikowa-
nych organem odpowiedzialnym w Polsce będzie minister właściwy do spraw rol-
nictwa (projekt ustawy o paszach przyjęty przez KERM w dniu 7 lutego 2006r.);
1
dyrektywa 90/219/EWG z dnia 23 kwietnia 1990 r. w sprawie ograniczonego stosowania mikroorga-
nizmów zmodyfikowanych genetycznie (Dz.Urz. WE L 117 z 08.05.1990),
2
dyrektywa 98/81/WE z dnia 26 października 1998 r. zmieniającej dyrektywę 90/219/EWG w sprawie
ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie (Dz.Urz. WE L 330 z
05.12.1998),
3
dyrektywa 2001/18/WE z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organi-
zmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylenia dyrektywy 90/220/EWG (Dz.Urz.WE L 106 z 17.04.2001),
4
rozporządzenie (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w spra-
wie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz.Urz. WE L 268 z 18.10.2003),
150 WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.
5
dyrektywa 2002/53/WE z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie Wspólnego Katalogu Odmian Gatunków Ro-
ślin Rolniczych (Dz. Urz. L 193 z 20.07.2002).
RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 151
zagrożenia dla zdrowia ludzi i dla środowiska, które może być wynikiem użycia danego
organizmu genetycznie zmodyfikowanego. Informacja o przeprowadzaniu eksperymen-
tów polowych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi wraz ze streszczeniem
opisującym doświadczenie przesyłana jest do Komisji Europejskiej i przekazywana do
wiadomości każdemu państwu członkowskiemu. Postępowanie w procesie podejmowa-
nia decyzji na zamierzone uwolnienie do środowiska opierają się zarówno na kryteriach
naukowych dotyczących oceny zagrożenia dla zdrowia ludzi i środowiska w kontekście
danego organizmu genetycznie zmodyfikowanego, jak też kryteriach proceduralnych
przed wydaniem decyzji. Zarówno kryteria naukowe jak i proceduralne określone są w
obowiązujących przepisach ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycz-
nie zmodyfikowanych oraz aktach wykonawczych wydanych do niej6.
6
ustawa z dnia 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. Nr 76,
poz. 811, z 2002 r. Nr 25, poz. 253 i Nr 41, poz. 365, z 2003 r. Nr 130, poz. 1187 oraz z 2004 r. Nr
96, poz. 959); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 roku w sprawie określenia
szczegółowego sposobu przeprowadzenia oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska w związku z
podjęciem działań polegających na zamkniętym użyciu GMO, zamierzonym uwolnieniu GMO do
środowiska, w tym wprowadzeniu do obrotu produktów GMO oraz wymagań jakie powinna spełniać
dokumentacja zawierająca ustalenia takiej oceny (Dz. U. z 2002 roku Nr 107, poz.944);
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 roku w sprawie określenia wzorów
wniosków dotyczących zgód i zezwoleń na działania w zakresie organizmów genetycznie zmodyfi-
kowanych (Dz. U, z 2002 r. Nr 87, poz. 797).
RAMOWE STANOWISKO RZĄDU RP DOTYCZĄCE ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH (GMO) 153
KUKURYDZA
W stosunku do kukurydzy należy wziąć pod uwagę dwa rodzaje modyfikacji, polega-
jące na uzyskaniu:
- odporności na substancje czynne herbicydów (glufosynat amonu lub glifosat),
lub
- odporności na szkodniki z rzędów Lepidoptera i/lub Coleoptera.
Zastosowanie genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy niesie ze
sobą możliwość niezamierzonego przeniesienia transgenów na pola niezmodyfikowanej
kukurydzy. W warunkach klimatycznych Polski nie występują gatunki, które mogłyby
krzyżować się z kukurydzą istnieje jednak możliwość niezamierzonego przeniesienia
transgenów na pola niezmodyfikowanej kukurydzy.
Na rynku Unii Europejskiej dostępne są do uprawy odmiany kukurydzy linii MON 810
odporne na omacnicę prosowiankę (Pyrausta nubilalis Hubn. = Ostrinia nubilalis L).
Obecnie w Polsce nie stosuje się insektycydów do zwalczania tego szkodnika.
Należy jednak podkreślić, że omacnica prosowianka jest szkodnikiem coraz bardziej
powszechnie występującym w Polsce i najprawdopodobniej w przyszłości konieczna
będzie ponowna ocena przydatności tej modyfikacji w Polsce.
156 WERSJA Z UWZGLĘDNIENIEM UWAG RADY MINISTRÓW Z DNIA 03 KWIETNIA 2006 R.
Za koniecznością ponownej oceny sytuacji w ciągu kilku lat przemawia również fakt,
że w tym roku po raz pierwszy wykryto w Polsce zachodnią kukurydzianą stonkę korze-
niową {Diabrotica virgifera Le Conte), szkodnika dotychczas niewystępującego w
naszym kraju, którego zwalczanie wymaga zastosowania kosztownych i wyjątkowo
toksycznych insektycydów. Kukurydza MON 863, odporna na tego szkodnika, nie jest
obecnie dopuszczona do uprawy na terenie Unii Europejskiej, ale należy przypuszczać,
że wniosek o wydanie stosownego zezwolenia zostanie wkrótce złożony.
Obecnie Polska jest samowystarczalna, jeżeli chodzi o produkcję ziarna kukurydzy,
biorąc pod uwagę zapotrzebowanie na cele paszowe, spożywcze i przemysłowe. Wpro-
wadzenie genetycznie zmodyfikowanych odmian kukurydzy do uprawy mogłoby
natomiast wpłynąć na ewentualną utratę dla nadwyżek produkcji europejskich rynków
zbytu, niechętnych produktom genetycznie zmodyfikowanym. Uwzględniając obawy
rolników i ewentualne szkody, jakie mogą wyniknąć po przedostaniu się transgenów do
upraw konwencjonalnych rząd RP nie powinien opowiadać się za wprowadzeniem do
uprawy kukurydzy GM.
ZIEMNIAK
W Unii Europejskiej toczy się obecnie postępowanie, mające na celu dopuszczenie
do obrotu z przeznaczeniem do uprawy i przetwarzania genetycznie zmodyfikowanej
linii ziemniaków ze zmienionym składem skrobi - ziemniaki te charakteryzują się bardzo
wysoką zawartością amylopektyny. Skrobia wyprodukowana z takich ziemniaków jest
wykorzystywana w przemyśle papierniczym (produkcja klejów).
Ziemniak, jako roślina rozmnażana wegetatywnie, nie stwarza zagrożeń związanych
z niekontrolowanym rozprzestrzenianiem się transgenów w środowisku. Istnieje jednak
ryzyko mechanicznego zmieszania się genetycznie zmodyfikowanych bulw z niemody-
fikowanymi, mogące prowadzić do przedostania się wspomnianych ziemniaków do
łańcucha pokarmowego.
Ze względu na specyficzne zastosowanie skrobi zawierającej prawie wyłącznie amy-
lopektynę polski przemysł przetwórczy nie jest obecnie zainteresowany jej produkcją.
Roczne zapotrzebowanie przemysłu papierniczego na skrobię ziemniaczaną jest obecnie
pokrywane przez niespełna połowę rocznej produkcji średniej wielkości zakładu, wydaje
się więc, że koszty jakie musiałby ponieść zakład chcący rozdzielić produkcję skrobi z
ziemniaków modyfikowanych genetycznie i produkcję skrobi z przeznaczeniem na
żywność byłyby niewspółmierne do możliwych korzyści. Również rolnicy chcący
uprawiać takie odmiany mogliby być narażeni na zwiększone koszty transportu płodów
rolnych do zakładu przetwórczego.
BURAK CUKROWY
Burak jest rośliną wiatropylną, której pyłek może być przenoszony na znaczne odległo-
ści. Burak cukrowy może krzyżować się zarówno z burakiem pastewnym, jak i ćwikło-
wym, co stwarza możliwości niekontrolowanego rozprzestrzeniania się transgenow wśród
niezmodyfikowanych upraw. W Polsce nie występują dzikie gatunki, z którymi mógłby
krzyżować się burak (na terenie Europy występuje jednak Beta maritima, gatunek mogący
tworzyć mieszańce z burakiem cukrowym). Pewne zagrożenie niekontrolowanego roz-
przestrzeniania się transgenów stwarzają jednak burakochwasty, jednoroczne rośliny łatwo
krzyżujące się z burakiem cukrowym.
RZEPAK
Rzepak jest amfidiploidem, powstałym ze skrzyżowania rzepiku i kapusty, w związ-
ku z czym wykazuje powinowactwo do gatunków pokrewnych, głównie rzepiku, ale
także gorczyc, rzodkwi świrzepy i innych. Spośród 235 gatunków należących do ple-
mienia Brassiceae, do którego należy także rzepak, 14 występuje w Europie, większość
z nich także w Polsce. W przypadku pojawienia się samosiewów genetycznie zmodyfi-
kowanego rzepaku (chociażby w wyniku niezamierzonego rozsypywania się nasion w
miejscach przeładunku) jego pyłek może być przenoszony przez owady na znaczne
odległości.
Doskonałym wskaźnikiem możliwości długotrwałego zanieczyszczenia produkcji
nasiennej rzepaku przez samosiewy i krzyżówki międzygatunkowe, jest kwas erukowy.
Kwas ten w oleju nasion odmian tradycyjnych stanowił 50% wszystkich kwasów tłusz-
czowych, natomiast w nasionach odmian bezerukowych i obecnie uprawianych odmian,
tzw. podwójnie ulepszonych, praktycznie nie występuje - dopuszczalna norma jego
zawartości dla nasion siewnych wynosi 1%, a dla nasion konsumpcyjnych 2%.W Polsce
od ponad dwudziestu lat uprawia się wyłącznie odmiany nie zawierające kwasu eruko-
wego w nasionach, a mimo to w dalszym ciągu występują problemy z zanieczyszcze-
niami produkcji rzepaku nasionami samosiewów wysokoerukowych, co powoduje
wzrost zawartości kwasu erukowego w zbieranym materiale nawet do 10% i, w konse-
kwencji, dyskwalifikację plonu. Uwzględniając obawy rolników, negatywne zdanie
przemysłu tłuszczowego i ewentualne szkody, jakie mogą wyniknąć po przedostaniu się
transgenów do upraw konwencjonalnego rzepaku rząd RP nie powinien opowiadać się
za wprowadzeniem do uprawy rzepaku GM.
SOJA
Soja jako roślina uprawna ma niewielkie znaczenie gospodarcze w Polsce (areał
upraw to zaledwie kilkadziesiąt ha). Na terenie Polski możliwa «jest jedynie uprawa
odmian o bardzo krótkim okresie wegetacji, wyhodowanych z myślą o polskim rynku.
Soja jest rośliną samopylną, niosącą niewielkie ryzyko rozprzestrzeniania się trans-
genów w środowisku. Uprawa soi niezmodyfikowanej genetycznie powinna być bardziej
opłacalna, ponieważ obecnie soja niezmodyfikowana jest około 10-15% droższa niż jego
zmodyfikowany genetycznie odpowiednik. Krajowa produkcja soi nie ma jednak więk-
szego znaczenia, ponieważ Polska importuje soję i jej półprodukty.
Podsumowanie
Polska jest ewenementem pod względem bogactwa bioróżnorodności. Wprowadze-
nie GMO do środowiska spowoduje poważne zakłócenia w jego funkcjonowaniu. Zatem
zaproponowane Ramowe Stanowisko przedstawia się następująco:
• Rząd Polski dopuszcza prowadzenie prac zamkniętego użycia GMO zgodnie z
warunkami określonymi w przepisach prawa.
• Rząd Polski opowiada się przeciwko prowadzeniu zamierzonego uwolnienia
GMO do środowiska w celach doświadczalnych na terytorium RP.
• Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzeniu do obrotu produktów GM
dopuszczanych na podstawie Dyrektywy 2001/18.
• Rząd Polski dopuszcza możliwość importu żywności GM spoza Unii Europej-
skiej oraz sprowadzania jej z krajów członkowskich UE pod warunkiem wyraź-
nego jej znakowania i bez dalszej możliwości jej przetwarzania w Polsce.
• Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do obrotu pasz GM.
• Rząd Polski opowiada się przeciwko wprowadzaniu do upraw genetycznie zmo-
dyfikowanej kukurydzy, rzepaku, buraka cukrowego, ziemniaka i soi.
Andrzej ANIOŁ
Biorąc pod uwagę aktualnie zmieniające się prawo dotyczące organizmów genetycz-
nie zmodyfikowanych, w momencie kiedy Parlament przyjmie aktualnie opracowywaną
168 A. ANIOŁ
Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa
ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych to zgodnie z zaplanowa-
nymi zmianami Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa będzie realizowała
zadania związane z nadzorem nad zdrowiem roślin, zapobieganiem zagrożeniom zwią-
zanym z obrotem i stosowaniem środków ochrony roślin oraz nadzorem nad wytwarza-
niem, oceną i obrotem materiałem siewnym w tym materiałem siewnym odmian gene-
ROLA ORGANÓW ADMINISTRACJI PAŃSTWOWEJ 169
Jeżeli zostanie przez Parlament przyjęta aktualnie opracowywana przez Rząd nowa
ustawa Prawo o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, to zgodnie z zaplanowa-
nymi zmianami Inspekcja Ochrony Środowiska będzie wykonywała kontrolę w zakresie
nadzoru i kontroli przestrzegania przepisów o organizmach genetycznie zmodyfikowa-
nych i wydanych na ich podstawie zgód i zezwoleń w zakresie zamkniętego użycia
genetycznie zmodyfikowanych mikroorganizmów, zamkniętego użycia genetycznie
zmodyfikowanych organizmów oraz zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska, a
w szczególności:
• identyfikacji, w odpadach stałych i płynnych wydostających się poza zakład in-
żynierii genetycznej, obecności GMM używanych podczas przeprowadzania ope-
racji zamkniętego użycia zaklasyfikowanych do kategorii II, III lub IV oraz w
operacjach zamkniętego użycia GMO,
• kontroli postępowania z odpadami zawierającymi GMO po zakończeniu operacji
zamierzonego uwolnienia do środowiska.
Należą do nich:
1) ogólna charakterystyka mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych i organi-
zmów genetycznie zmodyfikowanych innych niż mikroorganizmy genetycznie zmo-
dyfikowane będących przedmiotem wniosków o wydanie decyzji w sprawie za-
mkniętego użycia lub zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfi-
kowanych do środowiska w celach doświadczalnych lub wprowadzenia do obrotu
organizmu genetycznie zmodyfikowanego jako produkt lub w produktach;
2) imię i nazwisko, miejsce zamieszkania albo nazwę i siedzibę oraz adres wniosko-
dawcy i użytkownika;
Joanna RYBAK
Andrzej ANIOŁ
Rejestr zamkniętego użycia GMO prowadzony jest na podstawie art. 34 ustawy o GMO.
Zamknięte użycie GMO wymaga zgody ministra ds. środowiska, wydawanej na
wniosek zainteresowanego użytkownika GMO. Wniosek wraz z towarzyszącą dokumen-
tacją składany jest w Ministerstwie Środowiska i zarejestrowany w rejestrze zamknięte-
go użycia GMO (nadawany jest unikatowy numer) i sprawdzony pod względem formal-
nym przez jednostkę merytoryczną ds. GMO.
Rejestracji podlegają:
- informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę siedzibę lub imię, nazwisko i
adres, oraz imię i nazwisko osoby bezpośrednio odpowiedzialnej za planowane
zamknięte użycie GMO,
- informacje o planowanym działaniu, w tym charakterystykę GMO lub kombinacji
GMO,
- wykorzystywane organizmy biorcy, dawcy, oraz stosowany system nośnika,
- źródło i planowaną funkcje materiału genetycznego używanego przy modyfikacji,
- cechy identyfikujące GMO,
- informacje o planowanych poziomach i rodzajach zabezpieczeń,
- informacje o środkach bezpieczeństwa pracy z GMO,
- informacje o planowanym sposobie postępowania z odpadami zawierającymi
GMO,
- dokumentację oceny zagrożeń,
- plan postępowania na wypadek awarii.
Rejestracji podlegają:
- informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę i siedzibę lub imię, nazwisko
i adres,
- dane o GMO, w tym charakterystykę dawcy, biorcy i organizmu rodzicielskiego,
jeżeli występuje, wektora, charakterystykę GMO,
- informacje dotyczące warunków zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska,
miejscu zamierzonego uwolnienia i szerszym środowisku, do którego nastąpi za-
mierzone uwolnienie,
- opis celu zamierzonego uwolnienia,
- charakterystykę środowiska, do którego ma nastąpić uwolnienie,
- informacje dotyczące zależności między GMO, a środowiskiem (w tym o możli-
wości krzyżowań), charakterystykę oddziaływań środowiska na przeżycie, rozm-
nażanie i rozpowszechnianie GMO, oddziaływanie i ewentualny wpływ GMO na
środowisko,
- informacje dotyczące przygotowania zawodowego pracowników, biorących
udział w pracach nad zamierzonym uwolnieniem GMO do środowiska,
- informacje dotyczące trybu kontroli i monitorowania procesu uwalniania GMO
do środowiska, oraz sugestie dotyczące izolacji przestrzennej, informacje o moni-
torowaniu, kontroli zamierzonego uwolnienia do środowiska oraz plany reago-
wania na zagrożenie,
- informacje dotyczące deaktywacji GMO i postępowania z odpadami,
- informacje dotyczące wyników poprzedniego zamierzonego uwolnienia do śro-
dowiska tego samego GMO lub tej samej kombinacji GMO, na które wniosko-
dawca uzyskał zgodę.
Rejestracji podlegają:
- informacje o użytkowniku GMO, w tym jego nazwę i siedzibę lub imię, nazwisko
i adres,
- informacje o produkcie GMO, opis produktu, instrukcje lub zalecenia dotyczące
przechowywania i użytkowania, informacje o GMO zawartym w produkcie, w
tym charakterystykę GMO, charakterystykę biorców lub organizmów rodziciel-
skich, z których otrzymano GMO,
- informacje o zalecanych środkach ostrożności związanych z bezpiecznym uży-
waniem produktu GMO i o ewentualnych zagrożeniach dla zdrowia ludzi lub
środowiska mogących wystąpić w konsekwencji niezgodnego z przeznaczeniem
używania produktu GMO,
- informacje dotyczące opakowania i oznakowania produktu GMO,
- informacje o uzyskanych przez dany produkt GMO zezwoleniach na wprowadza-
nie do obrotu na terenie innych krajów oraz o ewentualnych odmowach uzyska-
nia takich zezwoleń.
Andrzej ANIOŁ
Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ści-
słego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące
kolumny:
• Nr pozycji wpisu do rejestru;
• Data wpisu;
• Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozosta-
łym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody
jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny
zagrożenia, awariach itp.);
• Określenie przedmiotu zgody;
• Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba,
adres);
• Kategoria zagrożenia;
• Informacja czy określono dodatkowe wymagania;
• Okres, na jaki została wydana zgoda;
• Adnotacja o cofnięciu wydanej zgody z podaniem terminu;
• Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzecze-
nie o jego przeznaczeniu;
• Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach;
• Adnotacja o dostarczeniu przez użytkownika okresowej weryfikacji ustaleń oceny
zagrożenia oraz podjętych środków bezpieczeństwa;
• Adnotacja o awariach (informacja o ich wystąpieniu - w dokumentacji powinna
być lista awarii, analiza przyczyn poszczególnych awarii);
• Adnotacja o dostarczeniu przez użytkownika informacji o przebiegu akcji ratow-
niczej i jej wynikach (w dokumentacji powinien znajdować się opis doświadczeń
192 A. ANIOŁ
Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ści-
słego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następują-
ce kolumny:
• Nr pozycji wpisu do rejestru;
• Data wpisu;
• Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozosta-
łym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody
jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny
zagrożenia, awariach itp.);
• Określenie przedmiotu zgody;
• Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba,
adres);
• Informacja czy określono dodatkowe wymagania;
• Okres, na jaki została wydana zgoda;
• Adnotacja o cofnięciu lub zmianie wydanej zgody z podaniem terminu;
• Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzecze-
nie o jego przeznaczeniu;
• Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach;
• Adnotacja o weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bez-
pieczeństwa;
• Adnotacja o sprawozdaniach po zakończeniu działań;
• Uwagi;
• Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru;
• Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zgody.
Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ści-
słego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące
kolumny:
• Nr pozycji wpisu do rejestru;
• Data wpisu;
• Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozosta-
łym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody
REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH 193
jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny
zagrożenia, itp.);
• Określenie przedmiotu zezwolenia;
• Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba,
adres);
• Informacja czy określono dodatkowe wymagania;
• Okres na jaki zostało wydane zezwolenia;
• Adnotacja o cofnięciu lub zmianie (w tym m.in. decyzja o wycofaniu produktu
GMO z obrotu) wydanego zezwolenia z podaniem terminu;
• Adnotacja o nałożeniu szczególnych wymagań dotyczących magazynowania i
transportu;
• Adnotacja o ustanowieniu zabezpieczenia roszczeń oraz jego forma oraz orzecze-
nie o jego przeznaczeniu;
• Adnotacja o przeprowadzonych kontrolach;
• Adnotacja o weryfikacji ustaleń oceny zagrożenia oraz podjętych środków bez-
pieczeństwa;
• Adnotacja o sprawozdaniach z podjętych działań w celu zagwarantowania prze-
strzegania przepisów ustawy;
• Uwagi;
• Podpis pracownika dokonującego wpisu do rejestru;
• Data i podpis wnioskodawcy potwierdzającego odbiór zezwolenia;
• Adnotacja o poinformowaniu Prezesa Głównego urzędu Ceł oraz Komendanta
Głównego Straży Granicznej (data i podpis pracownika) w przypadku produktów
importowanych.
Powinien być prowadzony w księdze ewidencyjnej, która powinna być drukiem ści-
słego zarachowania oraz w wersji komputerowej. Rejestr powinien zawierać następujące
kolumny:
• Nr pozycji wpisu do rejestru;
• Data wpisu;
• Nr sprawy (odpowiadający nr przyjęcia wniosku i nadawany wszystkim pozosta-
łym dokumentom dotyczącym danego wniosku zarówno przed uzyskaniem zgody
jak i po jej uzyskaniu np. w przypadku cofnięcia zgody, lub weryfikacji oceny
zagrożenia, itp.);
• Określenie czy jest to wywóz za granicę czy tranzyt;
• Określenie przedmiotu zezwolenia;
• Wskazanie adresata zezwolenia (nazwa podmiotu lub imię i nazwisko, siedziba,
adres);
• Informacja czy określono dodatkowe wymagania;
• Okres na jaki zostało wydane zezwolenie;
• Ilość produktu GMO;
• Adnotacja o cofnięciu lub zmianie wydanego zezwolenia z podaniem terminu;
194 A. ANIOŁ
zawierający:
• Wnioski o wydanie zezwolenia na utworzenie i prowadzenie takiego Zakładu;
• Tekst zezwolenia;
• Decyzje o ewentualnych zmianach;
• Decyzję o ewentualnym uchyleniu zezwolenia.
REJESTRY UŻYTKOWANIA ORGANIZMÓW GENETYCZNIE ZMODYFIKOWANYCH 195
zawiera:
• Wnioski o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia;
• Decyzje;
• Uchylenia decyzji;
• Dane o stosowany środkach bezpieczeństwa, w tym alarmowych.
zawiera:
• Wnioski o wydanie decyzji w sprawie zamkniętego użycia;
• Decyzje;
• Uchylenia decyzji;
• Opinie dotyczące wniosków.
zawiera:
• Wnioski w sprawie zamierzonego uwolnienia wraz z dokumentacją;
• Decyzje wraz z uzasadnieniami oraz informacje o ewentualnej odmowie, cofnię-
ciu lub zmianie decyzji;
• Opinie Komisji ds. GMO;
• Sprawozdania wnioskodawcy zamierzonego uwolnienia zawierające szczegółowy
opis wyników uwolnienia, w tym informacje o zaobserwowanych zagrożeniach
dla zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska.
zawiera:
• Wnioski o wydanie decyzji na wprowadzenie do obrotu GMO lub jego produktu;
• Wnioski w sprawie ponownego wprowadzenia do obrotu GMO lub jego produk-
tu w przypadku gdy wygasł termin poprzedniej zgody;
• Decyzje w sprawie powyższych wniosków;
• Decyzje o zmianie lub uchyleniu zezwolenia;
• Inne decyzje wydane w związku z powyższymi wnioskami.
196 A. ANIOŁ
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE
Z UŻYTKOWANIA GMO
Każdy człowiek orientujący się w działalności tych korporacji musi przyjąć taką re-
klamę z mieszanymi uczuciami. Przecież firmy te w czasie wieloletniej działalności już
wielokrotnie bezkarnie mijały się z prawdą obiecując bezpieczeństwo swoich produk-
tów. Np. DDT czy 2,4,5,T znany jako Agent Orange masowo stosowany herbicyd, w
szczególności do niszczenia roślinności w Wietnamie okazały się rakotwórcze. Zmody-
fikowany genetycznie hormon wzrostu (BSH) miał w założeniu zwiększyć u krów
produkcję mleka, a okazało się, że zwiększa ryzyko raka piersi, prostaty i okrężnicy u
pijących to mleko. Przypomina się tu historia ujawnienia o kilkanaście lat za późno
negatywnego działania azbestu, Polichlorowanych Bifenyli, Freonów, Talidomidu i
wielu pestycydów. Ich producenci często ci sami, którzy dziś zalewają świat GMO
zapewniali, że skutki produkowanych przez nich substancji będą zbawienne.
Po 10 latach handlowych upraw GMO można już ocenić jak wyglądają te obietnice.
1. Ewidencja faktów zebrana w ostatnich latach wykazała, że wysokość plonów upraw
GMO nie wzrosła. Np. w Północnej Ameryce rolnicy zebrali np. plony soi o 5 – 10%
mniejsze. W wielu przypadkach wprowadzenie GMO do upraw spowodowało, iż
amerykańscy farmerzy stracili miliardy dolarów z eksportu. Jak dotąd przeważają
straty. Pisze się kłamliwie o ogromnych zyskach z tych upraw, ale są to zyski wiel-
kich korporacji a nie rolników. Jako dowód polecamy filmy z wypowiedziami rolni-
ków amerykańskich, kanadyjskich, argentyńskich czy hinduskich, a więc osób naj-
bardziej upoważnionych do oceny tych faktów (których tu nie dopuszczono).
2. GMO są bardziej wrażliwe na suszę, a ich uprawy wymagają więcej pestycydów. Dr
Charles Benbrook wykorzystując dane Ministerstwa Rolnictwa USA wykazał, że zu-
życie pestycydów i herbicydów na 222 mln ha uprawy GM soi, kukurydzy i bawełny
w latach 1996 – 2004, było większe w porównaniu do upraw tradycyjnych o 22,7 tys.
ton (źródło: http://www.organicconsumers.org/clothes/failing021204.cfm). W połu-
dniowo wschodnich Stanach Zjednoczonych gdzie niemal całkowicie rolnicy
przeszli na uprawę soi i bawełny GM, rolnictwo jest na granicy załamania. Duża
ilość chemicznych środków ochrony roślin powoduje, że zyskowność farm gwał-
townie spadła
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 201
powrotem pokonując około 16 tys km. Ekolodzy wiedzą, że nawet oceany nie izolują
kontynentów całkowicie. „Plankton powietrzny” kilka kilometrów nad oceanami składa
się z licznych gatunków lądowych lub ich form przetrwalnikowych (Tomiałojć, 2007).
W biologii istnieje nawet specjalna dziedzina zwana forezją mówiąca o tym jak gatunki
jednych organizmów wykorzystują inne gatunki jako środki transportu. Informacje na
ten temat można znaleźć w wielu podręcznikach ekologii czy ochrony środowiska (np.
Wiąckowski 1998, 2000).
Wszelkie formy rolnictwa konwencjonalnego, a w szczególności ekologicznego są
nieustannie zagrożone przez uprawy roślin genetycznie modyfikowanych. Dochodzi do
krzyżowania się między GMO a roślinami konwencjonalnymi. Wiele placówek nauko-
wych w Anglii stwierdziło przenoszenie się pyłków roślin GM na bardzo duże odległo-
ści. Np. rzepak GM krzyżuje się łatwo w drodze zapylenia z wieloma gatunkami roślin
jak rzepa, buraki, rzodkiew, kalarepa itd. Z raportu organizacji Gene Watch UK oraz
Greenpeace International wynika, że liczne przypadki uwolnienia do środowiska natu-
ralnego roślin GM miały miejsce w 39 krajach (Sieciarska, 2007).
Rośliny i zwierzęta modyfikowane genetycznie z pewnością można traktować jako
organizmy dla danego środowiska obce, zaopatrzone w nowe cechy dające im przewagę
w nowym dla nich środowisku. Przyrodnicy wiedzą, że już kilkaset lat temu zwrócono
uwagę na spektakularny charakter pojawiania się obcych przybyszów w naszej faunie
czy florze. Należą do nich zarówno wirusy i drobnoustroje chorobotwórcze zagrażające
populacjom ludzkim, jak i owady zawleczone z innych krajów, czy wreszcie gatunki
roślin rozmnażające się błyskawicznie i powodujące olbrzymie straty gospodarcze.
Nieraz nadawano im miano „najeźdźców” i wiele mówiące nazwy jak „zielone wid-
mo”(moczarka kanadyjska – Elodea canadiensis) czy „natrętny Mongoł” (niecierpek
drobnokwiatowy – Impatiens parviflora).
Przykładów klęsk spowodowanych przez obce gatunki owadów jest bardzo wiele;
jak np. brudnica nieparka (L. dispar), która zagroziła 2 mln ha lasów dębowych w USA,
mszyca lucerniana – (Therioaphis maculata), która w ciągu 3 lat zniszczyła uprawy
lucerny, podstawowej rośliny pastewnej stawiając pod znakiem zapytania dwa wielkie
przemysły: mięsny i mleczny USA; czy wreszcie znane wielkie problemy powodowane
przez rośliny takie jak nasz dziurawiec (Hipericum perforatum), który zagroził rolnikom
w Kalifornii i wreszcie kaktusy z rodzaju Opuncja, które zagroziły rolnictwu w Australii.
Przykładów można mnożyć wiele. Przy tym rozważaniu należy się zastanowić czy
inżynierowie genetyczni nie fundują nam w najbliższym czasie licznych podobnych
bardzo kosztownych eksplozji ekologicznych.
Krzyżowanie się roślin, normalne w świecie flory, w przypadku obecności w nich
obcego genu, może doprowadzić do rozpowszechnienia się go w sposób niekontrolowa-
ny i niemożliwy do powstrzymania. Są już niepokojące sygnały w tej kwestii. Otóż np.
w Australii takie skrzyżowanie stworzyło gatunek chwastu odpornego wobec skuteczne-
go dotąd nań herbicydu (Roundap). Mamy już liczne przykłady np. GM trawa mietlica
rozłogowa (Agrostis stolonifera) czy inny chwast Palmer amaranth (Szkarłat Palmera),
spowodowały poważne problemy gospodarcze.
Najlepsze wyniki w zwalczaniu chwastów uzyskuje się przez stosowanie nowocze-
snych herbicydów albo jeśli skala zagrożenia jest zbyt wielka na chemiczne zwalczanie,
przez wykorzystanie fitofagów w biologicznej metodzie ochrony roślin. Nie trudno sobie
jednak wyobrazić jak może to wyglądać w przypadku rośliny modyfikowanej genetycz-
nie. Jak podano na wstępie pod względem typu transformacji genetycznej najczęściej
dominuje cecha odporności na herbicydy (69%), a następnie geny z cechami odporności
na fitofagi (21%), i wreszcie równoczesna odporność na obie cechy (7%) (Anioł, 2002).
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 203
Orzech brazylijski jest konsumowany przez bardzo niewielką ilość ludzi natomiast
soja przez miliony. Ponieważ soja ma niewielką ilość metioniny, dodano do niej gen
orzecha brazylijskiego, który ma jej bardzo dużo 18% ale równocześnie ma 25% alerge-
nu jakim jest albumina. (Nordlee i inni, 1996). W ten sposób skutecznie zwiększono
zagrożenie alergią.
Aby uchronić kukurydzę przed trzema ważnymi szkodnikami: Pyrausta nubilalis,
Elasmopalpus lignosellus, Heliothis armigera – wprowadzono do kukurydzy gen pospo-
litej bakterii owadobójczej Bacillus thuringiensis. Jednak w 1998 roku przeznaczono ją
na paszę, gdyż u ludzi wywoływała szereg objawów alergicznych jak: zawroty głowy,
osłabienie, utrata przytomności, wysypka, mrowienie, obrzęki, wymioty i biegunkę.
Instytucje handlujące produktami z kukurydzy straciły na tym ponad 2 miliardy dolarów.
Pomimo tego biotechnolodzy nadal starają się namówić polskich rolników na powtórze-
nie tego makabrycznego doświadczenia. Niektórzy producenci kukurydzy w Polsce
uwierzyli, że GM kukurydza z genem Bt uratuje ich przed oprzędnicą prosowianką.
Rolnicy produkujący produkty roślinne przez wiele lat powinni bardziej wierzyć
ochroniarzom roślin niż genetykom czy przedstawicielom Firm, które chcą aby im nasi
rolnicy płacili dywidendy od upraw GM kukurydzy. Ukraińcy czy Rosjanie mają bardzo
dobre wyniki w zwalczaniu biologicznym oprzędnicy przy pomocy kruszynka Tricho-
gramma evanescens Westw.
W 1989 roku genetycznie zmodyfikowany L-tryptofan stał się przyczyną śmierci 37
osób w USA i poważnych, bolesnych dolegliwości 5000 innych osób, powodując po-
ważne zaburzenia krwi zanim został wycofany przez Food and Drug Administration.
Podobne wypadki odnotowano w Japonii. Za utratę zdrowia ofiarom tego niebezpiecz-
nego eksperymentu firma Showa Denko wypłaciła ponad dwa miliardy dolarów odszko-
dowania. Pomimo licznych zapewnień o bezpieczeństwie żywności GM co roku w USA
notuje się prawie 30 tys. przypadków zachorowań alergicznych i około 150 przypadków
śmierci, co podważa zaufanie do takich produktów i budzi poważny społeczny niepokój.
W 1999 roku w prestiżowym piśmie medycznym „The Lancet" ukazała się informa-
cja o toksycznym działaniu genetycznie modyfikowanych ziemniaków na ssaki.
W USA i krajach Europy Zachodniej toczy się walka świadomych grup konsumenc-
kich przeciwko tzw. "Żywności Frankensteina", czyli genetycznie modyfikowanej.
Przeciwko tej żywności w Anglii wypowiada się wielu ludzi, a także szereg organizacji
takich jak: Rada Ochrony Wsi Angielskiej, Związek Lekarzy Brytyjskich, organizacje
kobiece i wiele innych. Konsumenci w Wielkiej Brytanii nie mają zaufania do władz. W
Polsce to samo robi Koalicja dla Ochrony Polskiej Wsi i wiele innych instytucji
Przez ekologów podważana jest idea tworzenia żywności transgenicznej w obliczu trud-
ności z zagospodarowaniem nadwyżek żywności wyprodukowanej z pełnym poszanowa-
niem praw ekologii. Problem polega jedynie na tym, by organizacje międzynarodowe
opracowały system takiego podziału zasobów żywności już wyprodukowanej, by z jednej
strony nie umierano na świecie z głodu, a z drugiej strony nie niszczono nadwyżek żywności.
GM produkty muszą być odpowiednio etykietowane, aby kupujący mogli sami decy-
dować czy takich produktów chcą czy nie. Producenci jednak najczęściej albo nie
spełniają tych oczywistych oczekiwań w obawie, że sprzedaż GMŻ znacznie spadnie
albo etykietują jedynie żywność z określonym alergenem, aby bronić się przed zarzutami
osób u których reakcje alergiczne mogłyby wystąpić.
W Australii dwóch inżynierów genetycznych wprowadziło gen kodujący interleukinę
do wirusa ospy mysiej, licząc na to, że mysz będzie produkowała przeciwciała zwalcza-
jące jej własne komórki jajowe, co uczyni ją bezpłodną. Jednak w 9 dni później wirus
spowodował zniszczenie ich układu opornościowego i wszystkie zginęły. Ten "genialny"
206 S. K. WIĄCKOWSKI
wać ich interesy. Prawdę mogą i powinni ujawnić ci rolnicy, których oszukano obiecując
im złote góry pod nazwą GMO jak np. amerykańscy, kanadyjscy czy argentyńscy
farmerzy, gdzie już prawie wszędzie panuje GMO.
Firmy, które doprowadziły do katastrof gospodarczych powinny być tak surowo ka-
rane aby takie działania już nigdy nie były dla nich opłacalne. Pobudzenie powszechnej
świadomości o faktach związanych z GMO dałoby szansę na wygraną, bo jest to znako-
mita większość elektoratu. Uratowanie zagrożonej biologicznej różnorodności cennych
dostosowanych do naszych warunków ekologicznych gatunków roślin czy zwierząt,
zależy więc od świadomości szerokich warstw społecznych.
Polska powinna bardzo aktywnie bronić się przed genetycznymi zanieczyszczeniami
środowiska zarówno w warunkach lokalnych, w całym kraju, jak też zajmować zdecy-
dowaną postawę na forum Unii Europejskiej. Jak dotąd w UE 172 duże regiony (woje-
wództwa) i około 4500 mniejszych (jak powiaty, czy gminy) zadeklarowało się jako
strefy wolne od GMO. Takimi strefami są np. w Anglii 44 hrabstwa (14 mln mieszkań-
ców), we Francji 14 z 21 regionów, Włochy 90% powierzchni oraz cała Austria, Grecja,
Szwajcaria i Polska.
W Polsce wszystkie sejmiki wojewódzkie zadeklarowały chęć tworzenia stref wol-
nych od GMO i podpisały odpowiednie dokumenty. W tej sprawie jednoznacznie wy-
powiedział się Konwent Marszałków wszystkich województw R.P., Komitet Ochrony
Przyrody PAN, Związek Twórców Odmian Roślin Uprawnych, Krajowa Rada Izb
Rolniczych, Akademia Rolnicza w Krakowie, Międzynarodowa Organizacja Ochrony
Wsi i wiele innych.
Konwent Marszałków zaapelował do Rządu Polskiego o wystąpienie do Komisji Eu-
ropejskiej z wnioskiem o wprowadzenie zakazu obrotu produktami GMO na terytorium
całego kraju. Działania te należy skoordynować z działaniami rządów państw członkow-
skich UE, które występowały już do Komisji Europejskiej z podobnymi wnioskami.
Ponieważ już 10 letni eksperyment z GMO jest pozbawiony kombinacji kontrolnej,
to Polska powinna jako teren wolny od GMO taką rolę pełnić. Jest krajem bardzo kato-
lickim o silnych organizacjach ekologicznych a jej specyficzne rolnictwo w opinii wielu
specjalistów najbardziej się do tego nadaje. Wiele małych i średnich, rodzinnych gospo-
darstw chłopskich przetrwało, a wraz z nimi bezcenna znajomość ziemi i zdolność do
utrzymywania jej w optymalnym stanie z pokolenia na pokolenie. Większość gruntów
pozostała nieskażona i zachowała wysoki poziom żyzności gleby. Z małymi wyjątkami
mamy różnorodność biologiczną nie mającą sobie równej w całej Europie. Dałoby to
możność zapobieżeniu planom zniszczeniu polskiego rolnictwa przez wielkie korporacje
biotechnologiczne i genetyczne zanieczyszczenie środowiska.
Ryzyko popełnienia nieodwracalnych zmian w środowisku przyrodniczym przez
wprowadzenie do niego roślin GM jest bardzo wielkie. Nie można promować nowych
technologii, które są sprzeczne z wiedzą biologiczną, z rosnącą świadomością społeczną,
kolidujące ze społeczną troską o przyszłość życia na Ziemi. Nie powinna tego robić
Polska, ani UE ani też Międzynarodowa Organizacja Handlu.
Dawniej wielkie katastrofy ekologiczne zdarzały się na skutek nieszczęśliwego
wypadku czy ludzkiej niewiedzy. Zanieczyszczenia genetyczne przyrody mogą
doprowadzić do jeszcze większej do globalnej katastrofy Produkty GMO są w
środowisku nieprzewidywalne. Wydaje się, że inżynieria genetyczna to nowy wspaniały
klucz, do puszki Pandory. Bez głębokiej znajomości praw rządzących ekosystemami i
inwazjami biologicznymi znaleźć się możemy wkrótce w sytuacji ucznia
czarnoksiężnika, który uruchomił potężne moce przyrody i doprowadził do katastrofy
ale nie umie ich po tym zatrzymać i tej katastrofie zapobiec.
208 J. NARKLEWICZ-JODKO
Jan NARKLEWICZ-JODKO
Tadeusz P. ŻARSKI
wyższych czy zwierzęcego Czy też nawet jeżeli są obecne w pokarmach tradycyjnych,
to stulecia ich spożywania dają znacznie większą pewność niż w przypadku świeżo
wprowadzonych odmian po modyfikacjach genetycznych
W żywieniu zwierząt wykorzystywane są genetycznie modyfikowane rośliny upraw-
ne takie jak: soja, kukurydza, ziemniaki i inne. Rośliny te mogą stanowić procentowo
znaczący składnik pasz.
Badania wskazujące na negatywny wpływ pasz pochodzących z roślin genetycznie
modyfikowanych na zdrowie zwierząt gospodarskich oraz laboratoryjnych stanowiących
model odniesienia do ludzi i zwierząt są stosunkowo nieliczne a i te wielokrotnie pod-
ważane bądź kwestionowane przez innych badaczy, których celem jak się wydaje nie
jest dochodzenie do prawdy obiektywnej. Tak było z badaniami Armada Pusztaia nad
genetycznie modyfikowanymi ziemniakami zakwestionowanymi przez innych badaczy z
Rowett Research Institute Dyrekcja Rowett Research Institute zachowała się w tym
przypadku co najmniej dwuznacznie, zaprzeczając początkowo, że Pusztai w ogóle
zajmuje się badaniem roślin transgenicznych, a potem wyrzucając go z pracy.
Mimo tych trudności czy też celowego blokowania informacji na temat niekorzyst-
nego wpływu pasz z modyfikowanych genetycznie roślin informacje, które budzą pewne
obawy, można znaleźć w oficjalnych materiałach Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeń-
stwa Żywności (EFSA), zawierających informację dotyczących genetycznie modyfiko-
wanych roślin rekomendowanych przez Komisję Europejską do wprowadzenia na rynek
i do uprawy w krajach UE.
W materiałach dotyczących genetycznie modyfikowanej kukurydzy 1507 odpornej
na działanie glufosynatu amonowego substancji czynnej herbicydu totalnego BASTA
oraz wytwarzającej białko Cry1F skierowane przeciwko owadom z rzędu motyli (Lepi-
doptera).są pewne uchybienia, które w przypadku tak ważnej decyzji jaką jest dopusz-
czenie do obrotu i uprawy GMO mogą budzić wątpliwości i powinny być wyjaśnione.
Badania degradacji białka Cry1F wykonano jedynie w warunkach in vitro co biorąc pod
uwagę specyfikę procesów trawiennych różnych gatunków zwierząt gospodarskich, a
także interakcję z innymi składnikami paszy, nie do końca wyjaśnia czy jego pozostało-
ści nie mogą znaleźć się w odchodach zwierząt.
Poważne wątpliwości budzi sposób oceny badań toksyczności ostrej doustnej wyko-
nane na nieznanej liczebnie grupie myszy, gdzie jedynymi parametrami ocenianymi w
14 dniowym doświadczeniu były przyrosty masy i sekcja bez badań patomorfologicz-
nych narządów miąższowych.
Badania toksyczności subchronicznej wg Dyrektywy Rady (83/228/EWG) powinny
być prowadzone przez co najmniej 90 dni. Z reguły badania te powinny być prowadzone
na dwóch gatunkach zwierząt, z których jeden należy do gryzoni. W dokumentach EFSA
mamy jedynie streszczenie 90 dniowych badań wykonanych na 5 grupach szczurów po
12 osobników. Wydaje mi się, że do podjęcia jakiejkolwiek decyzji konieczne będzie
uzyskanie pełnej dokumentacji doświadczalnej. Tym bardziej, że moim zdaniem same
badania toksyczności przewlekłej tylko przy 33% dodatku kukurydzy gdy w praktyce
żywieniowej stosuje się blisko dwukrotnie wyższe ilości są źle założone a uzyskane
wyniki też są niewłaściwie interpretowane. W opisanym w dokumentach doświadczeniu
w grupie otrzymującej 33 % dodatku kukurydzy stwierdzono zmiany hematologiczne w
postaci istotnej eozynopenii, która może być wynikiem wystąpienia odczynów zapal-
nych w tym także na tle alergicznym. Nie można tych wyników skomentować jedynie
zmiennością osobniczą czy związaną z płcią.
Zastanawiającym jest także fakt, że wszystkie badania tak toksyczności subchronicz-
nej jak i żywieniowe były prowadzone z zastosowaniem kukurydzy 1507 ale nie trakto-
214 T. P. ŻARSKI
wanej w czasie wegetacji glufosynatem. Kto może przewidzieć jaka będzie reakcja
metabolizmu rośliny odpornej na ten herbicyd i jaką odpowiedz uzyskamy w badaniach
toksykologicznych i żywieniowych ?
Do rangi problemu nie przystaje również fakt, że badania żywieniowe wykonano,
jedynie na 35 kurczętach i u 12 krów mlecznych utrzymywanych grupowo, podczas gdy
kukurydza w różnej postaci stosowana jest i to w znacznie wyższym udziale niż zasto-
sowane w badaniach , w żywieniu świń czy niosek. Dlatego uważam że badania te są nie
wystarczające i nie można ich uznać jako reprezentatywne.
Podobne jak sformułowane powyżej wątpliwości nasuwają się po analizie wyników
zawartych w innych oficjalnych dokumentach opracowanych przez Komitet Naukowy
ds. GMO EFSA dla Komisji Europejskiej. w odniesieniu do innych roślin genetycznie
modyfikowanych dopuszczonych do obrotu i uprawy.
W przypadku kukurydzy MK603 odpornej na herbicyd Roundup w badaniach tok-
syczności przewlekłej też wystąpiły zmiany hematologiczne. U szczurów otrzymujących
najwyższy dodatek kukurydzy MK603wystąpiła hyperchromia i makrocytoza czyli
zwiększenie stężenia hemoglobiny w krwinkach (MCHC) i ich objętości (MCV), wyli-
czonych na podstawie hematokrytu, stężenia hemoglobiny i liczby erytrocytów. Trudno
powiedzieć jak była tego przyczyna, mogą być różne; od zaburzeń w hematopoezie
poprzez zmienność osobniczą, odwodnienie, niedobory witaminowe, zaburzenia wymia-
ny gazowej do niedoczynności tarczycy włącznie.
Najwięcej wątpliwości budzą jednak badania toksyczności przewlekłej, genetycznie
modyfikowanych ziemniaków EH 92-527-1 BASF ze zmienionym składem skrobi.
Przeprowadzenie badań toksykologicznych na grupach liczących 10 szczurów nie
jest badaniem reprezentatywnym. Wątpliwości dotyczą stwierdzonych zmian w układzie
białokrwinkowym i wzrostu masy śledziony (bez wykonania badań morfopatologicz-
nych tego narządu), które to badania są niezbędne dla oszacowania ryzyka zdrowotnego
dla zwierząt a w konsekwencji dla ludzi. Nieodpowiedzialne i niedopuszczalne jest
skomentowanie tych zmian stwierdzeniem, że wyniki badań na grupie szczurów karmio-
nych ziemniakiem GM były zbliżone do wyników przeprowadzonych na grupie szczu-
rów, które otrzymywały paszę standardową. Bo po prostu nie były i w takim przypadku,
co jest standardem w badaniach toksykologicznych powinny być przedłużone i wykona-
ne w kilku powtórzeniach. Nie można tłumaczyć jedynie naturalną zmiennością, obec-
ności cyst w strukturze tarczycy w większej liczbie przypadków w grupie szczurów
otrzymującej transgeniczne ziemniaki.
Podkreślić należy, że zaburzenia funkcji endokrynnych tarczycy w istotny sposób
zmieniają aktywność mikrosomalnych enzymów wątrobowych uczestniczących w
procesach detoksykacyjnych. Przedstawione w taki sposób, jak w dokumentacji wyniki
wskazują albo na fakt, że badania mogły być wykonane na chorych zwierzętach lub też
na negatywne skutki dodatku ziemniaków GM ujawniły się w tak krótkim czasowo
eksperymencie.
Jest niemal nie do wyobrażenia, żeby tak znaczne uszkodzenia ważnych narządów
lub zmiany w parametrach hematologicznych występujące we wszystkich cytowanych
wyżej eksperymentach u zwierząt karmionych paszą ze zmodyfikowanych genetycznie
roślin, były objawami przypadkowymi wynikłymi z samej biologicznej zmienności.
Wątpliwości które nasuwają się po lekturze oficjalnej dokumentacji dostarczonej
przez EFSA utwierdzają w przekonaniu, że decyzje Komisji Europejskiej o dopuszcze-
niu do obrotu i uprawy roślin GMO są przedwczesne i nie poparte rzetelnymi badaniami,
które w tak wrażliwej materii jaką jest żywienie paszami zawierającymi GMO nie
powinny budzić najmniejszych zastrzeżeń co do ich bezpieczeństwa. Jeżeli te wątpliwo-
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 215
i w konsekwencji rozwój np. nowotworów złośliwych albo też może być punktem
wyjścia nowych wirusów.
Już sama możliwość takich skutków dla ludzi i zwierząt przemawia za niedopusz-
czeniem w najbliższych latach na nasz rynek tak ryzykownej innowacji jaką są pasze i
żywność GM oraz powstrzymaniem się od niepotrzebnego traktowania Polski jako
laboratorium a Polaków jako królików doświadczalnych. Polska nie ma żadnego powo-
du by sięgać po GMO mając nadprodukcję własnej cieszącej się dobrą marką i renomą
żywnością. Mimo zapewnień. EFSA i naszych rodzimych zwolenników GMO jestem
przekonany a przekonanie to wynika min. z wyżej dokonanego przeglądu literatury
przedmiotu że wcześniej czy później ujawnią się na masową skalę negatywne skutki
tego eksperymentu tak jak ze znacznym opóźnieniem ujawniły się uboczne skutki
stosowania DDT mączki mięsno-kostnej, antybiotyków w żywieniu zwierząt czy nawet
ostatnio szczepień doustnych lisów przeciwko wściekliźnie które spowodowały nie
kontrolowany wzrost populacji .tego gatunku i groźbę wyniszczenia innych gatunków
zwierząt wolno żyjących.
Wprowadzenie do obrotu i uprawy roślin GMO na teren Polski zagraża głównym prio-
rytetom w rozwoju polskiego rolnictwa i w strategii eksportu naszych produktów rolnych.
Tradycyjne gatunki i stare odmiany roślin to nasze bogactwo biologiczne, które Polska
wniosła do zubożonej przyrodniczo poprzez masowe stosowanie chemizacji rolnictwa
zachodniej Europy. Uprawy roślin tradycyjnych , wcale nie o niższych plonach, a o wyso-
kich walorach smakowych, spowodowały że Polska stała się europejskim zagłębiem
zdrowej żywności. Również żywność pochodzenia zwierzęcego uzyskiwana w oparciu o
żywienie tradycyjnymi paszami jest poszukiwana na rynkach europejskich. Konkurentom
zagranicznym może wręcz zależeć na wymuszeniu na Polsce zgody na uprawy GMO, aby
podważyć nasz atut czystej ekologicznie i genetycznie żywności, Mogę zapewnić, że
cytowane badania wykonane przez Ermakową mogą być koronnym argumentem dla
całkowitego zamknięcia rynku rosyjskiego dla importu żywności z Polski.
Jedynie brakiem wyobraźni i arogancją wynikającą z nadmiernej specjalizacji, nieuc-
twa ekologicznego, oraz niezrozumienia specyfiki polskiego rolnictwa można tłumaczyć
pojawiające się tendencje do lobbingu. na rzecz wprowadzenia do obrotu i uprawy w
Polsce roślin GM.
Piśmiennictwo
[1] Prescott i wsp.:, Transgenic Expression of Bean -Amylase Inhibitor in Peas Results
in Altered Structure and Immunogenicity, Journal of Agricultural and Food Chem-
istry, 53 (23), 9023 -9030, 2005
[2] Monsanto’s report on its 90-day rat feeding trial of MON 863 submitted to EFSA,
the European body which approves GMOs, as part of its application for approval of
the maize (1139 pages), entitled “13-Week Dietary Subchronic Comparison Study
with MON 863 Corn in Rats Preceded by a1-Week Baseline Food Consumption
Determination with PMI Certified Rodent Diet #5002”, 17 December 2002,
dostępny na stronie:
[3] http://www.monsanto.com/monsanto/content/sci_tech/prod_safety/fullratstudy.pdf .
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 217
[4] Malatesta M., Biggiogera M., Manuali E., Rocchi M.B.L., Baldelli B., Gazzanelli
G.: Fine structural analyses of pancreatic acinar cell nuclei from mice fed on GM
soybean. Eur. J. Histochem., 47:385-388, 2003;
[5] Malatesta M., Caporaloni C., Gavaudan S., Rocchi M.B.L., Tiberi C., Gazzanelli
G.: Ultrastructural morphometrical and immunocytochemical analyses of hepato-
cyte nuclei from mice fed on genetically modified soybean. Cell Struct. Funct., 27:
173-180, 2002;
[6] 5.Malatesta M., Caporaloni C., Rossi L., Battistelli S., Rocchi M.B.L., Tonucci F.,
Gazzanelli G.: Ultrastructural analysis of pancreatic acinar cells from mice fed on
genetically modifed soybean. J. Anat., 201:409-416, 2002;
[7] Malatesta M., Tiberi C., Baldelli B., Battistelli S., Manuali E., Biggiogera B.:
Reversibility of hepatocyte New research on the impact of GMOs on health nuclear
modifications in mice fed on genetically modified soybean. Eur. J. Histochem.,
49:237-242, 2005;
[8] Vecchio L., Cisterna B., Malatesta M., Martin T.E., Biggiogera B.: Ultrastructural
analysis of testes from mice fed on genetically modified soybean. Eur. J.
Histochem., 48: 449-453, 2004.
[9] Ermakova IV, “Genetically modified soy leads to the decrease of weight and high
mortality of rat pups of the first generation”, preliminary studies. EcosInform 2006,
1, 4-9 (in Russian). A fuller paper is in press: Ermakova IV, Genetics and ecology,
in: Actual problems of science , Moscow, 2005, pp.53-59 (in Russian).
[10] Food Standards Agency news No. 48, June 2005
[11] Duggan i wsp.: Fate of genetically modified maize DNA in the oral cavity and
rumen of sheep", British Journal of Nutrition, 89(2): 159-166, 2003
[12] Ewen, Pusztai A.: Effects of diets containing genetically modified potatoes
expressing Galanthus nivalis lectin on rat small intestine”, The Lancet, 354, 1353-
1354, 1999;
[13] Pusztai, A.: “Can science give us the tools for recognizing possible health risks of
GM food?” Nutr. Health, 16, 73-84;
[14] Fares, N.H. andEl-Sayed, A.K., “Fine structural changes in the ileum of mice fed
on endotoxin-treated potatoes and transgenic potatoes.” Natural Toxins, 6, 219-233,
1998.
[15] Novotny E.: Report for the Chardon LL Hearing: Non-suitability of genetically
engineered feed for animals, , Scientists for Global Responsibility, May 2002
[16] Myhre M.R., K. Fenton, .: The 35S CaMV plant virus promoter is active in human
enterocyte-like cells.” European Food Research and Technology, 222(1-2):185-
193, January, 2006.
[17] http://www.halat.pl/stowarzyszenie.html
[18] Tomiałojć L. : O uprawach GMO i zmodyfikowanej żywności
218 P. POŁANECKI
Paweł POŁANECKI
Wstęp
1
Zob. Altieri „Myth of Coexistence”
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 219
2
Ramowe Stanowisko Polski Dotyczące Organizmów Genetycznie Zmodyfikowanych (GMO) wersja
z uwzględnieniem poprawek Rady Ministrów z dnia 03.04.2006 r.
220 P. POŁANECKI
ludzi na globalne zasoby biofizyczne w taki sposób, aby postęp ludzkości i zachowanie
równowagi biofizycznej świata osiągane były na równi.”4
Z treści tego fundamentalnego pojęcia przyjętego z inicjatywy ONZ przez większość
krajów świata oraz wszystkie kraje Europy, na tzw. Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w
czerwcu 1992 r. wywodzą się wszystkie pozostałe zasady i regulacje prawne oraz
podstawy polityki społeczno gospodarczej, a także procedury i gwarancje dotyczące
ochrony środowiska oraz współistnienia ludzi w otoczeniu przyrody.
Zasada przezorności
W wyniku wspomnianej Konferencji Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro,
przyjęto 27 zasad zrównoważonego rozwoju. Zasadą 15 jest zasada Przezorności (nazy-
wana także zasadą ostrożności lub przewidywania). Myśl przewodnia oraz sens prawny
tej Zasady sprowadza się do stwierdzenia , Iż w przypadku prawdopodobieństwa zagro-
żenia powstaniem trwałych, niemożliwych do usunięcia zmian, brak pełnej naukowej
pewności (co do zaistnienia tych zmian) nie może być przyczyną zaniechania kosztow-
nych działań, aby zapobiec potencjalnemu zniszczeniu środowiska. Zasada ta ma bezpo-
średnie odniesienie do tzw. Protokółu kartageńskiego, który jest uważany jest za jedną z
najważniejszych umów międzynarodowych, dotyczących ochrony środowiska. Powstał
on w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej. Konwencja ta została przyjęta w
maju 1992 roku w Nairobi, weszła w życie 29 grudnia 1992 roku, a Polska ratyfikowała
ją w 1995 roku. Art. 19.3 Konwencji daje podstawę do stworzenia protokołu, określają-
cego odpowiednie procedury w sprawie bezpiecznego przemieszczania, przekazywania i
wykorzystywania wszystkich żywych organizmów zmodyfikowanych, które mogą
wywierać negatywny wpływ na ochronę i bezpieczne użytkowanie różnorodności
biologicznej.5
Zasadę Przezorności zapisano m.in. w Art. 7 Rozporządzenia Wspólnoty Europej-
skiej Nr 178/2002 dotyczącego bezpieczeństwa żywności, zaś w art. 14 tej regulacji
stwierdzono jednoznacznie , iż „ podczas podejmowania decyzji, że środek spożywczy
jest szkodliwy dla zdrowia , należy mieć na względzie nie tylko prawdopodobne na-
tychmiastowe i/lub krótkotrwałe i/lub długofalowe skutki tej żywności dla zdrowia
spożywającej ją osoby, ale także dla następnych pokoleń”. Zasada Przezorności dostar-
cza również bazy do analiz operacyjnych dotyczących ryzyka, jakie może zaistnieć, gdy
znane dotychczas przypadki zagrożenia i wiedza naukowa nie są w stanie w pełni
dokonać oceny potencjalnego zagrożenia.
W konsekwencji, działając na podstawie Zasady Przezorności, w odniesieniu do za-
grożenia GMO, niezbędne jest odwrócenie normalnego sposobu dowodzenia. Przy
podejmowaniu decyzji o dopuszczeniu danego transgenu do stosowania wymagany jest
oczywiście dowód, że produkt lub cykl produkcji nie zawiera ryzyka dla zdrowia lub
środowiska. Ale, co należy podkreślić, decyzje o zakazie stosowania należy wydawać
nie tylko na podstawie stwierdzenia przypadków jego szkodliwości, lecz wystarczający
do przyjęcia takiego stanowiska jest fakt braku potwierdzenia nieszkodliwości..
Jest to bardzo cenny, lecz niezbyt często wykorzystywany argument w dyskusjach z
propagatorami technologii transgenicznych, szczególnie z kręgów naukowych. Otóż
lansowane przez niektórych naukowców stanowisko, że organizmy GMO są nieszkodli-
4
CdR 149/2006
5
Dz.U. Nr 216 poz 2201 Protokół Kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różno-
rodności biologicznej obowiązujący od 2004 03 09
222 P. POŁANECKI
Dyrektywa 18/2001/WE
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie zamierzonego uwal-
niania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie nr 18/2001/WE z 12
marca 2001 r. jest podstawowym aktem prawnym w tej dziedzinie obowiązującym na
terenie Unii Europejskiej. W Dyrektywie tej opisano zasady postępowania w przypadku
wprowadzenia do obrotu organizmów genetycznie modyfikowanych (GMO).
Dyrektywa zawiera szereg przepisów związanych z wdrożeniem procesu wprowa-
dzania do obrotu i stosowania produktów zawierających GMO . W art. 32 Dyrektywy
potwierdzono odniesienie do wspomnianego wyżej Protokółu kartageńskiego.
W artykule 4 Dyrektywy zawarto zapisy dot. obowiązków Państw Członkowskich
dla zapewnienia, zgodnie z zasadą przezorności, wszelkich właściwych działań w celu
uniknięcia niekorzystnego wpływu na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, który
mogłyby zaistnieć w wyniku zamierzonego uwolnienia lub wprowadzenia do obrotu
GMO.6
W tym samym artykule wymaga się od Państw Członkowskich zapewnienia oceny
poszczególnych potencjalnych skutków niepożądanych, które mogłyby mieć wpływ na
zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, a które mogłyby bezpośrednio lub pośrednio
wynikać z przeniesienia genów z GMO na inne organizmy.7
W art. 13 zawarto wymogi odnośnie procedury zgłoszenia zamiaru używania lub
wprowadzenia do obrotu materiałów i produktów zawierających GMO.
Dane wymagane w zgłoszeniu zawiera załącznik III A do Dyrektywy.
Na uwagę zasługuje fakt, iż zarówno plan monitorowania jak i jego technika łącznie
z częstotliwością pomiarów oraz interpretacją ich wyników oddelegowano do określenia
przez wnioskodawcę.
6
Dyrektywa 2001/18/WE art. 4 p.1 OJ C 17.4.2001
7
Dyr.2001/18/WE art. 4 p. 3
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 223
8
Dyr.2001/18/WE art. 23 Safeguard clause
9
Dir 53/2002 art.16
224 P. POŁANECKI
10
Commission Recommendation of 23 July 2003, Brussels
11
CESE 1656/2004 Europejski Komitet Ekonomiczno Społeczny Opina w sprawie koegzystencji upraw
zmodyfikowanych genetycznie z uprawami tradycyjnymi i ekologicznymi
ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z UŻYTKOWANIA GMO 225
chwili obecnej potencjalnie bardzo dochodowy sektor produkcji rolnej), ale zagrażałoby
również zróżnicowaniu materiału siewnego oraz temu czy jest on odpowiednio dostoso-
wany do istniejących warunków lokalnych.
Co więcej, ostrożna polityka zakupów wielu zakładów przetwórczych prowadzi do
sytuacji, że w niektórych przypadkach całe regiony, na których występuje zwiększone
ryzyko zanieczyszczenia ze względu na uprawę GMO, wykluczane są ze skupu nieza-
leżnie od tego, że tylko część dostaw z tego obszaru jest rzeczywiście zanieczyszczona.
Tylko jedna uprawa eksperymentalna pszenicy modyfikowanej genetycznie w pewnym
landzie niemieckim doprowadziła do tego, ze największa niemiecka grupa młynów w tej
okolicy zaprzestała skupu pszenicy.
Komisja nie wyjaśnia, w jaki sposób dodatkowe koszty związane z koegzystencją
mają zostać zrekompensowane i rozdzielone zgodnie z zasadą pokrywania kosztów
przez sprawcę szkód i jakie środki są konieczne, aby uniknąć negatywnego wpływu na
ceny produktów spożywczych wytwarzanych bez użycia technologii modyfikacji gene-
tycznej. W tej sytuacji należy stwierdzić, że prawodawstwo unijne jest tak słabe, że w
przyszłości mogłoby przynieść koniec produkcji żywności wolnej od GMO.
Na szczeblu europejskim dotychczas nie uregulowano następujących aspektów koeg-
zystencji:
• Przepisów dotyczących czystości materiału siewnego nie zmodyfikowanego ge-
netycznie w odniesieniu do przypadkowej obecności GMO w ramach istniejących
wytycznych dotyczących materiału siewnego;
• Wymaganych celów i efektów
• Prawnych warunków ramowych i standardów minimalnych dobrej praktyki za-
wodowej przy uprawie GMO oraz pokrywaniu dodatkowych kosztów;
• Odpowiedzialności cywilnej zarówno użytkowników, jak i dostawców GMO za
potencjalne szkody związane z koegzystencją.
14
(Dz.U. Nr. 76, poz. 811 z późn zm.)
XIV. PYTANIA KONTROLNE
WZMOCNIENIE SYSTEMU INFORMACJI O ŚRODOWISKU
W SZCZEGÓLNOŚCI Z ZAKRESU BEZPIECZEŃSTWA BIOLOGICZNEGO
PYTANIA KONTROLNE
Andrzej ANIOŁ
Tomasz TWARDOWSKI
PYTANIA KONTROLNE
22. Wymień minimum dwa akty prawne międzynarodowe dotyczące ochrony bioróż-
norodności związane z biotechnologią.
23. Podaj nazwy w języku polskim:
1) GMO,
2) LMO,
3) Case-by-case,
4) GMM.
24. Co oznacza termin „koegzystencja” w odniesieniu do agrobiotechnologii?
25. Podaj areał upraw roślin GM w 2006 r.
26. Wymień najważniejsze produkcyjne rośliny GM.
27. Jest wiele państwowych inspekcji dotyczących GMO. Proszę wymienić co najmniej 4.
28. Podaj 3 cechy zdolności patentowej.
29. Wymień minimum 3 ustawy dotyczące biotechnologii.
30. Podaj 3 komercyjne GMO.
31. Jaki urząd centralny w Polsce koordynuje zagadnienie organizmów genetycznie
zmodyfikowanych?
32. Jaki urząd w Polsce, a jaki w Europie, przyjmuje zgłoszenia patentowe, a jaki urząd
w Polsce rejestruje odmiany roślin?
33. Jakie polskie uregulowania prawne dotyczą własności intelektualnej biotechnologii?
KUKURYDZA:
- 20 metrowa granica (kukurydza konwencjonalna) w celu oddzielenia kukurydzy
zmodyfikowanej genetycznie od najbliższych pól kukurydzy konwencjonalnej,
- kukurydza z rzędów granicznych zostaje potraktowana jak kukurydza zmodyfi-
kowana genetycznie,
- przekazywanie informacji na temat sąsiadujących pól uprawnych,
- oddzielenie ziarna kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie podczas zbiorów
(oddzielenie podczas transportu, czyszczenie urządzeń i maszyn).
W Czechach
KUKURYDZA:
- powiadomienie o uprawie roślin genetycznie zmodyfikowanych przed siewem
(około 1,5 miesiąca wcześniej, w przypadku kukurydzy do 1 marca) i 30 dni po
siewie; poinformowani powinni zostać sąsiadujący producenci rolni oraz mini-
sterstwo rolnictwa,
- określenie minimalnej odległości pomiędzy uprawami genetycznie zmody-
fikowanymi i uprawami niezmodyfikowanymi genetycznie,
- w przypadku upraw kukurydzy Bt i kukurydzy konwencjonalnej odległość ta
wynosi 70 m,
- w przypadku upraw kukurydzy Bt i upraw kukurydzy organicznej odległość ta
wynosi 200 m.
Jako alternatywa może być stosowany również obsiew. Jeden rząd uprawy kon-
wencjonalnej zastępuje 2 m minimalnego odstępu pomiędzy uprawami. Całkowite
zastępstwo poprzez obsiew minimalnej odległości pomiędzy uprawą kukurydzy gene-
tycznie zmodyfikowanej i konwencjonalnej to 35 rzędów (około 24,5 m).
ZIEMNIAK:
minimalna odległość między uprawami wynosi odpowiednio:
- 3 (10) m w przypadku upraw zmodyfikowanych i konwencjonalnych,
- 20 m w przypadku upraw zmodyfikowanych i organicznych.
234 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI
10. Jakie bazy danych w zakresie GMO muszą być udostępnione organizacjom
międzynarodowym, zgodnie z Protokołem z Kartageny?
Odpowiedź: Minister właściwy do spraw środowiska, jest obligowany do prowa-
dzenia wymaganych tym protokołem baz danych w związku z globalnym systemem
wymiany informacji BCH (Biosafety Clearing-House).
236 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI
- żywności,
- zagadnień zdrowia.
13. Czym różni się biuro rzecznika patentowego od Urzędu Patentowego RP?
Odpowiedź: Urząd Patentowy RP jest centralnym organem administracji rządowej
jakiś czasownik? w sprawach z zakresu własności przemysłowej i podlega Radzie
Ministrów. Biuro rzecznika patentowego pomaga twórcom, wynalazcom i autorom w
postępowaniu (uzyskaniu, zabezpieczeniu, ochronie) dotyczącym własności przemysło-
wej między innymi przed narodowymi urzędami patentowymi.
32. Jaki urząd w Polsce, a jaki w Europie, przyjmuje zgłoszenia patentowe, a jaki
urząd w Polsce rejestruje odmiany roślin?
Odpowiedź: W Polsce zgłoszenia patentowe przyjmuje Urząd Patentowy Rzeczy-
pospolitej Polskiej (UP RP w Warszawie), w Europie zaś European Patent Office (EPO
w Monachium). Odmiany roślin w Polsce są rejestrowane w Centralnym Ośrodku
Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU w Słupi Wielkiej).
240 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI
SŁOWNICZEK
In vitro – proces odbywający się poza żywym organizmem, z łac. vitrum = szkło, czyli
„w szkle”
PRZYKŁADOWE PUBLIKACJE
Z ZAKRESU BIOTECHNOLOGII
Podręczniki
[4] EuropaBio, White Biotechnology: Gateway to a More Sustainable Future, April 2003
http://www.europabio.org/upload/documents/wb_100403/Innenseiten_final_screen.pdf
[5] European Commission, 2003, World energy, technology and climate policy outlook
2030/WETO;
[6] European Union: Action Plan to boost research efforts in Europe, April 2003,
IP/03/584 http://europa.eu.int/comm/research/era/3pct/pdf/press-rel-en.pdf
[7] EUR 19884, “EC-sponsored Research on Safety of Genetically Modified Organ-
isms: A Review of Results”, Eds. C. Kessler, I. Economidis, EC, 2001. Available
at Guidelines on coexistence, pub July 2003, at:
[8] http://europa.eu.int/comm/agriculture/publi/reports/coexistence2/index_en.htm
[9] Devlin A. An overview of biotechnology statistics in selected countries, OECD
Science, Technology and Industry Working Papers, OECD Publishing, 2003/13;
[10] Dutch Ministry of Economic Affairs, Life Sciences, A Pillar fot the Dutch Knowl-
edge Economy, July 2003 http://www.minez.nl/publicaties/pdfs/03142.pdf
[11] “The State of Food and Agriculture [2003-2004]”., FAO, Rome 2005, 209 ss. ISSN
0081-4539;
[12] European Commission, Plants for the Future: 2025 a European vision for plant
genomics and biotechnology, ISBN 92-894-8455-1, Brussels, June 2004;
[13] “Plants for the future” European Commission, 2004,
[14] http://europa.int/comm/research
[15] European Forest-Based Sector Technology Platform, Vision 2030: Innovative and
sustainable use of forest resources, Brussels, February 2005;
[16] EuropaBio Annual Report 2005: Biotechnology for a quality of life in a sustainable
society;
[17] European Commission, 2005, Biotechnology 2020. From the transparent cell to
the custom-designed processes;
[18] European Technology Platform on Food for Life: The vision for 2020 and beyond,
July 2005 http://etp.ciaa.be
[19] Biotechnology Industry Organization (BIO), BIO 2005-2006. Guide to biotechnology;
[20] The Commission services maintain a website providing “Questions & Answers on
the regulation of GMOs in the EU” at:
http://www.europa.eu.int/comm/food/food/biotechnology/gmfood/qanda_en.pdf