Praksis 17

| Sayfa: 33-56

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar *

e bne m O u z * *

Giri

Varlklarnn toplumsal retiminde, insanlar, aralarnda, zorunlu, kendi iradelerine bal olmayan belirli ilikiler kurarlar; bu retim ilikileri, onlarn maddi retici glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eder Gelimelerinin belirli bir aamasnda toplumun maddi retici gleri, o zamana kadar iinde hareket ettikleri mevcut retim ilikilerine, ya da bunlarn hukuki ifadesinden baka bir ey olmayan mlkiyet ilikilerine ters der. retici glerin gelimesinin biimleri olan bu ilikiler, onlarn engelleri haline gelir. O zaman bir toplumsal devrim a balar. ktisadi temeldeki deime, kocaman styapy, byk ya da az bir hzla altst eder erebildii btn retici gler gelimeden nce, bir toplumsal oluum asla yok olmaz; yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar Geni izgileriyle, Asya retim tarz, antika, feodal ve modern burjuva retim tarzlar, toplumsal-ekonomik ekillenmenin ileriye doru gelien alar olarak nitelendirilebilirler. Burjuva retim ilikileri toplumsal retim srecinin en son uzlamaz kartlktaki biimidir bireysel bir kartlk anlamnda deil, bireylerin toplumsal varlk koullarndan doan bir kartlk anlamnda; bununla birlikte burjuva toplumunun barnda gelien retici gler, ayn zamanda, bu kartl zme balayacak olan maddi koullar yaratr. Demek ki, bu toplumsal oluum ile, insan toplumunun tarih-ncesi sona ermi olur. Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz (1859)

Marxn Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nszdeki bu szleri, Marksist tarih yazmnn daha sonra zerinde en ok tartlan temel sorunsallarn ortaya koyar. Burada birbiriyle ilikili temel sorunsaln varlndan sz etmek mmkndr. Birincisi, tarihsel dnmlerin temel dinamiinin retici gler ile
Yazyla ilgili yapc eletirileri ve nerileri iin hakem ve tartmaclara teekkr ederim. York niversitesi Siyaset Bilimi Blm, doktora rencisi.

34

ebnem Ouz

retim ilikileri arasndaki eliki olarak tanmlanmasdr. Bu tanmlama, tarihi ncelikle retici glerin gelimesinin tarihi olarak ele alan ve Marksist tarih yazmna egemen olan yaklama kaynaklk etmitir. Bu yaklama gre retim ilikilerinin dnm, dolaysyla farkl toplumsal oluumlarn ortaya kmas ve snmlenmesi, retici glerin geliimini kolaylatrmalar ya da engellemeleri ile aklanr. O anlamda tarihsel dnmlerin aklanmasnda retici glerin retim ilikilerine ncelii vardr. nszdeki yaklamn ortaya koyduu ikinci temel sorunsal ise kapitalizmin kkenlerine ve tanmlanmasna ilikindir. Bu konuda da Marxn u ifadesi belirleyici olmutur: yeni ve daha yksek retim ilikileri, bu ilikilerin maddi varlk koullar, eski toplumun barnda iek amadan, asla gelip yerlerini almazlar. Buradaki anlatma gre, yeni ve daha yksek retim ilikileri embriyonik halde eski toplumun iinde bulunur. Bu yaklamn kapitalizmin kkenlerine ve tanmna ilikin uzants ise udur: Kapitalizmin nveleri, feodalizmin iinde zaten mevcuttur. Feodal sistem iinde embriyonik halde varolan kapitalizm, burjuvazinin glenerek feodal zincirlerinden kurtulmasyla birlikte bir sistem halinde ortaya kar. Ayn argman Komnist Manifestoda yle ifade edilir: burjuvazinin kendisini glendirmesi iin gerekli retim ve deiim aralar, feodal toplum iinde yaratlmtr, bu anlamda modern burjuva toplumu, feodalizmin atlaklar arasndan u vermitir (Marx, 1848). nc ve son olarak, nszde btn toplumlarn ayn aamalardan getii ve kanlmaz olarak sosyalist aamaya varaca varsaylr. Nasl ki kapitalizm, feodal toplumun barnda gelien retici glerin belirli bir aamaya gelmesiyle ortaya kmsa, sosyalist toplum da kapitalist toplumun barnda gelien retici glerin belirli bir aamaya gelmesiyle birlikte ortaya kacaktr. Buradaki anlatmda snfsal dinamikler yerine retici glerin geliimi n planda olduu iin, farkl toplumlarn zgn geliim izgileri ikinci planda kalr ve snf mcadelelerine bal olarak biimlenen olumsal bir tarih anlaynn yerini belirli aamalardan oluan evrensel bir tarih anlay alr. Marxn nszdeki anlatm daha sonra zellikle Stalinist tarih yazmnda etkili olmutur. Stalinist gelenein dnda kalan pek ok Marksist ise buradaki modeli mekanik, teleolojik ve tek izgili olmakla eletirmekle birlikte, yntemsel olarak retici glerin retim ilikilerine nceliine dayanan anlay benimsemitir. Sz konusu anlay, Perry Anderson gibi yapsalc Marksistlerden Alex Callinicos gibi ortodoks Marksistlere1 ve Gerald Allan Cohen gibi analitik Marksistlere kadar uzanan geni bir yelpazede alc bulmutur. Bu anlayn en kkl eletirisi ise, 1950li yllarda E. P. Thompsondan, 1970lerin ikinci yarsndan itibaren de aralarnda
1 Bu yazda, ortodoks Marksizm ifadesini, Comninelin (1987) deyiiyle Marxn metinlerini kendi ilerinde tarihsel materyalizmin ifadeleri olarak ele alan btn yaklamlar iin kullanyorum. Dolaysyla burada ortodoksluu reel sosyalizmle kurulan politik iliki biimine gre deil, Marxn metinleri ile kurulan yntemsel iliki biimine gre tanmlyorum. Bu anlamda Marxn metinlerini kendi balamlar iinde deil, kitab bir biimde yorumlayan btn Marksistleri ortodoks olarak nitelendiriyorum.

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

35

Robert Brenner, Ellen Meiksins Wood, George Comninel gibi yazarlarn olduu ve politik Marksizm2 olarak adlandrlan yaklamdan gelmitir. Bu yazda yukarda tanmlanan sorunsallara ilikin tartmalar tarihsel balamlar iinde ele alacam. ncelikle tartmann 1950lerde ortaya kan ilk evresinde temel taraar oluturan Tom Nairn-Perry Anderson ve E. P. Thompsonun yaklamlar zerinde duracam. Sz konusu yaklamlarn Marksist tarih yazmndaki etkilerini deerlendirdikten sonra, tartmann 1970lerden itibaren yeniden canlanan ikinci evresinde Brenner, Wood ve Comninelin katklaryla oluan politik Marksist yaklam ve bu yaklama ynelik eletirileri tartacam.
Tar t m a n n l k Evres i : N ai r n - An d er s on Tezi ve Tho mpso nn E letirisi

Marksist tarih yazmna ilikin yntemsel tartmalarda, 1950lerde ngiliz Komnist Partisinde yer alan bir grup tarihinin oluturduu ngiliz Marksist tarihileri geleneinin nemli bir yeri vardr. Dobb, Hilton, Hill, Hobsbawm ve Thompson gibi yazarlarn oluturduu bu gelenek, ortak bir teorik ve tarihsel sorunsala sahiptir. Ortak teorik sorunsal, altyap-styap metaforuna ikin olan ekonomik determinizmin nasl alabilecei; ortak tarihsel sorunsal ise kapitalizmin kkenlerinin ve geliiminin aklanmasdr (Kaye, 1984: 5). ngiliz Marksist tarihileri, bu iki sorunsal etrafndaki almalarnda, Kayenin snf mcadelelerinin analizi olarak adlandrd ortak bir tarihsel yaklam gelitirmilerdir. Sz konusu yaklamn geliiminde dnm noktas ise 1956 yl olmutur. 1956da Sovyetler Birliinin Macaristan igali zerine ngiliz Komnist Partisinden ayrlan E. P. Thompson ve John Saville, partiden ayrlan dier arkadalaryla birlikte 1957de The New Reasoner adl dergiyi kurarlar. Derginin amac Stalinist politikalara kar sosyalist hmanizmi savunan aydnlara kendilerini ifade etme olana salamaktr. Balinann Dnda adl makalesinde E. P. Thompson o dneme zg politik konjonktr yle tanmlar: Douda ve Batda, yeni bir kuak, eski dnyann karamsarlndan ve yeni dnyann otoriterliinden ezamanl olarak kopup, insan bilincini tek bir sosyalist hmanizm iinde kaynatrabilecek midir? (Thompson, 1960: 242) The New Reasoner dergisinin k, bu soruyu yantlama abasnn bir parasdr. Derginin ilk saysnda Thompson, bu sorunun yantnn ngiliz tarihinin zgnlklerinde aranmas gerektiini ileri srer. The New Reasoner (NR) dergisi, 1959 ylnda aralarnda Stuart Hall, Charles Taylor ve Raphael Samuelin bulunduu bir grup Oxbridge radikalinin kard Universities and Left Review (ULR) ile birleir, ve Ralph Milibandn da katlmyla birlikte New Left Review (NLR) adn alr. ki grup arasnda balangtan itibaren ciddi farklar vardr. NR grubunun kkenleri, komnist gelenein egemen olduu
2 Devam etmeden nce olas yanl anlamalar batan nlemek amacyla burada politik Marksizmin siyasallam Marksist teori anlamnda deil, tarih yazmna ilikin zgl bir Marksist yaklama atfen kullanldn belirtmek istiyorum. Sz konusu yaklam daha sonra ayrntl olarak aklayacam, ancak kavramn Marksist teori ile politik pratik arasndaki ilikiyle deil, Marksist teorinin kendi iindeki bir tartma ile ilgili olduunu batan vurgulama gerei duyuyorum.

36

ebnem Ouz

faizm kart hareket ile kuzeydeki sanayi blgelerinde gelien ii snf hareketine dayanrken, ULR grubu Oxbridge orta snf radikalizminin Londrann metropolitan kltr ile kaynamasyla oluan bir bileime dayanr. Bu farkllklar, 1963 ylnda Hall ve Taylorun New Left Review dan ayrlmas, derginin kontrolnn Perry Anderson, Tom Nairn ve Robin Blackburn nderliinde yeni bir gruba gemesi, Miliband ile Savillein ise Socialist Register adl ayr bir dergi karmalaryla sonulanr. Sz konusu sre birinci yeni soldan ikinci yeni sola gei dnemi olarak adlandrlr. Sava sonras dnemde kltrel mcadele sosyalistlerin gndeminde daha ncelikli bir yer kazanr. Socialist Register evresinde toplanan birinci sol, bu durumu ii snfnn kltrel dnm yolunda daha fazla aba gsterilmesi gerektii eklinde yorumlarken, New Left Review evresince temsil edilen ikinci sol ise ii snfnn tketim kltryle tmyle hipnotize edildiini, bu nedenle devrimci zne olarak aydnlara ynelmek gerektiini savunur. Bylece ikinci yeni sol, ngiliz kkenli siyasi hareketlerden tmyle koparak politika ve ideolojinin zerklii sloganna dayanan kta Avrupas Marksizmini ngiltereye ithal etme abasna giriir. Bu gelimede en dramatik kopu noktas ise, ikinci yeni solun kendisini sosyalist hareketin bir bileeni olarak deil de hareketin kendisi olarak grmeye balamasdr. Wood (1995), bunun nedeninin ii hareketindeki gerilemeden ok akademisyenler arasndaki kuak farkll olduunu belirtir. lk kuan deneyimlerini oluturan tarihsel balam kapitalist kriz ve faizm iken, ikinci kuan dn tarz kapitalizmin ykseli dnemi ve burjuva demokrasisi koullarnda biimlenmitir (Wood, 1995: 40). Bu durum, ikinci kuan kapitalist ykselii norm, kapitalist krizi ise istisna olarak grmesine yol amtr. 1964 ylnda Nairn ve Andersonun ngilterenin krizini kapitalizmin isel elikilerinin bir uzants olarak deil de, kapitalizmin genel normundan bir sapma olarak grme abalar buna dayanr (Wood, 1995: 41). Andersona (1992) gre, sol 1964de ngiliz kapitalizminin kriziyle karlatnda, sz konusu krizi ngilterenin tarihsel geliimi balamnda ele alan pek az alma vardr. Bu nedenle Anderson, Nairn ile birlikte, ngiliz toplumunun kapitalizmin ortaya kndan itibaren geirdii dnmn sistemli bir analizini yapmay amalar. Andersona (1992: 2) gre krizin kkenleri ngiliz toplumunun uzun vadeli evriminin rn olan toplumsal glerin zgn bileiminde aranmaldr. Sz konusu arayta Andersonun esinlendii balca yazar ise Antonio Gramscidir, nk Gramsci kendi kapitalist toplumunun ulusal zelliklerini o toplumda burjuva devriminin ald zgn biime dayanarak aklayan ilk Marksisttir (Anderson, 1992: 3). Fransz toplumuna zg snfsal gleri zmleyen Sartre ve Almanyann gelimesinin zgnlkleri zerine yazan Gyrgy Lukcs da Anderson ve Nairnin esin kaynaklar arasndadr. Anderson ve Nairn, Gramscinin talya, Sartren Fransa, ve Lukcsn Almanya zerine tarihsel almalarndan esinlenerek 1964 ylnda NLRda ngiltere zerine bir dizi makale yaynlarlar. Andersonun

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

37

yazd Gnmzdeki Krizin Kkenleri adl makale, Nairnin yazd ngiliz Siyasal Eliti, ngiliz i Snf ve i Partisinin Anatomisi adl makalelerle birlikte Nairn-Anderson tezi olarak bilinen ve daha sonra E.P.Thompsonn ngilizlerin zgnlkleri adl yazsnda iddetle eletirdii tezi oluturur. Gnmzdeki Krizin Kkenleri adl makalesinde Andersonun (1964: 18) temel tezi yle zetlenebilir: ngilterede burjuva devrimlerinin ilki, en dolaymls ve en az saf olan gereklemitir. Bu anlamda ngiliz devriminin zgn yan vardr. Birincisi, baarl bir kapitalist devrimdir ama toplumsal yapya neredeyse hi dokunmamtr: Fransadaki burjuva devrimi aristokrasi ile burjuvazi arasndaki savama dayanrken, ngilterede burjuva devrimi toprak sahibi snfn iki farkl kesimi arasndaki savamn rndr; bu nedenle de feodalizmin ekonomik gelime nne koyduu kurumsal ve hukuksal engelleri ykmakla birlikte temel mlkiyet yapsn dntrememitir. kincisi, ynetici snfn roln deitirmekle birlikte personelini deitirmemitir, ngiltereyi toprak sahibi aristokratlar ynetmeye devam etmitir. Ve ncs, devrimin brakt bir ideolojik miras yoktur; ilkel ve Aydnlanma-ncesi nitelii nedeniyle devrimin ideolojisi ngilterede evrensel bir gelenek yaratamamtr. Anderson (1964: 33) daha sonra Gramsciyi izleyerek bu emann ngilteredeki hegemonya biimlerini nasl etkilediini tartr. Andersona gre aristokrasinin hegemonyas snf bilincinin yer deitirmesine yol aarak snf yapsn kamue etmitir. Egemen bloun hegemonyasnn iki temel unsuru ise gelenekselcilik ve ampirisizmdir. ngilterede kapitalist hegemonya ii snf ile zgn bir biimde eklemlenmitir: i snfnn gelikin bir kolektif snf bilinci vardr ancak hegemonik bir ideolojisi yoktur. Baka bir deyile, farkl bir kimlie sahip olduuna dair gl bir bilinci vardr ama toplumun btnne ynelik bir dizi hedef ortaya koyamaz, nk ngilterede burjuvazi proletaryaya evrensel bir ideoloji yerine faydacln ldrc tohumlarn miras brakmtr: Miskin bir burjuvazi boyun eici bir proletarya yaratmtr (Anderson, 1964: 35). Ayn temaya Nairnin (1964) ngiliz i Snf adl makalesinde de rastlanr. Nairne (1964: 44) gre, erken doan ngiliz ii snf, ngiliz burjuvazisinin tarihsel deneyimini tekrarlamaya mahkmdur. te yandan ngiliz burjuvazisi iyi bir rnek oluturmaz, nk Fransz burjuvazisi gl ve gerici eski rejime kar Jakobenizme ve aydnlanmaya gereksinim duymu iken, ngiliz burjuvazisi politik iktisat ve faydaclkla snrl, dar grl bir aydnlanma retebilmitir. Bu nedenle ngiliz burjuvazisi kendi ii snfna Fransz burjuvazisinin kendi ii snfna sunduu politik ve genel eitimi sunamamtr. Jakoben zihniyetin tam tersi olan muhalefeti bir zihniyet ve dine dknlkle malul olan ngiliz radikalizmi, ngiliz ii snfna berbat bir negatif eitim brakmtr (Nairn, 1964: 48). Dolaysyla Nairne (1964: 53) gre ii snf ngiliz tarihini gerekten tekrar edebilmek iin, burjuvazinin hibir zaman olamad kadar rasyonel bir snf olmak

38

ebnem Ouz

zorundadr. Ancak bunu baaramayabilir, nk sorunu Owenizm ve Chartizm gibi sadece kendi toplumsal igdlerini yanstan siyasi programlarla zmeye alm, 1850den itibaren de bu eilimi i Partisinin reformizminde somutlanmtr. Sonu olarak Nairn, ngiliz ii snfnn bu durumdan ancak Marksist teori yoluyla kurtulabileceini belirtir (Nairn, 1964: 57). Thompson, ngilizlerin zgnlkleri adl makalesinde Nairn-Anderson tezini yle zetler: Nairn-Andersona gre ngiliz deneyimi Fransz deneyimiyle karlatrldnda nemli noktada yenilgiye uramtr. Birincisi, on yedinci yzyl ngiliz devrimi erken domutur ve tamamlanmamtr; bu nedenle ngilterede sanayi burjuvazisi tartmasz bir hegemonya elde edememitir. Bunun yerini, toprak sahibi aristokrasi ile sanayi burjuvazisi arasnda aristokrasinin egemen olduu bir ittifak almtr. kincisi, ngiliz devrimi saf bir devrim olmad ve mcadele dini terimlerle yrtld iin, ngiliz burjuvazisi tutarl bir dnya gr gelitirememi, ampirisizme eilim gstermitir. ncs, erken doan burjuva devrimi, ii hareketinin de erken doumuna yol am, ii mcadelelerine teorik bir gelikinlik elik etmemitir. Dier lkelerde ii hareketlerini Marksizm srklerken, ngiltereye Marksizm ok ge gelmitir. 1880 sonrasnda ise Fabianclk ile birlikte ii hareketi banal burjuva ampirisizminin bir taklidine ynelmitir (Thompson, 1965: 247). Thompson (1965: 251) bu argmanlar hem ierik hem de yntem asndan eletirir. erik asndan Andersonun ngiliz devriminin tamamlanmam bir burjuva devrimi olduu tezine kar, ngilterede tarmsal kapitalistlerin deneyiminin kapitalist mlkiyet ilikilerinin kurulmas anlamnda olaanst derecede tamamlanm olduunu ileri srer. Thompsona gre ngilterede toprak sahipleri ve kirac iftiler on yedinci yzyl devrimi ncesine uzanan tarihsel bir sre iinde gl ve otantik bir kapitalist a oluturmulardr. Yntem asndan bakldnda ise, ne ngiliz ne de Fransz devrimi tipiktir (Thompson, 1965: 257). Fransz devriminin Jakoben niteliinde sanayi burjuvazisinin roln sorgulayan pek ok tarihsel alma vardr. stelik Fransz devrimi model alnarak ngiltere rneine uygulandnda, 1832deki atma aristokrasi ile burjuvazi arasndaki bir atma olarak grlebilir, ve aristokrasi ile kapitalist toprak sahipleri arasndaki derin farkllk gzden kaabilir (Thompson, 1965: 258). Oysa Thompsona (1965: 260) gre 1832deki atmada reformcularn dman aristokrasi ya da tarmsal kapitalist snf deil ikincil karlara dayal kesimlerdir, ve 1832de kazanan Anderson ve Nairnin iddia ettii gibi aristokrasi olmamtr: 1832de deien oyun deil, oyunun kurallardr; eski ve yeni burjuvazinin kar atmalarn dzenleyecek kurallarn oluturulmas sz konusudur. Sonu olarak, Thompsonn Anderson ve Nairne ynelik temel eletirisi Fransz devrimini model olarak almalar, ngiliz devrimini bu modelden karsadklar kavramlarla anlamaya almalar ve bu nedenle de ngiliz devrimini modelden bir sapma olarak grmeleridir. Thompsona

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

39

gre (1965: 267) bu yntemsel hata Anderson ve Nairnin ngilterede Protestan ve burjuva demokratik mirasn ve kapsaml bir ideoloji olarak kapitalist politik iktisadn nemini gzard etmelerine yol amtr. Thompsonn Anderson ve Nairne ynelik bir baka eletirisi, kapitalizme gei srecinde retim ilikilerinin dnm yerine retici glerin geliimine belirleyici rol atfetmeleri nedeniyle, ngilterede ii snfnn ancak 19. yzylda endstri devrimi ile birlikte ortaya ktn iddia etmeleridir. ngiltere de i Snfnn Oluumu (1963) adl kitabnda Thompson, bu iddiaya karlk ngiliz ii snfnn 18. yzyldan itibaren uzun bir tarihsel sre iinde olutuunu gsterir. Bu anlamda Woodun (1982) deyiiyle snf oluumu srecinde dnm iindeki sreklilii vurgular. Thompsona gre 18. ve 19. yzyldaki snf oluumu sreleri arasndaki sreklilik hem emek srecinde, hem de muhalefet hareketlerinde gzlemlenebilir. Kayenin (1984) belirttii gibi Thompsonn bu vurgusunun maddi bir temeli de vardr, o da Marxn Kapitalin ilk cildinde tanmlad emein formel boyunduruk altna alnmas srecidir. Thompson, bu sreci ayrntl bir biimde betimleyerek kapitalizme gei ve ii snfnn oluumunda endstri devriminin getirdii retici glerdeki gelimenin deil, 18. yzyldan itibaren retim ilikilerinde yaanan dnmn belirleyici olduunu gsterir. Buna karlk Anderson, ngiliz Marksizminde Tartmalar (1980) adl kitabnda Thompson ii snfnn oluumunda endstri devriminin yol at kopuu gz ard etmekle eletirir. Andersona gre Thompsonn yaklamndaki temel sorun, ii snfnn oluumunda retim tarz, sermaye birikiminin zellikleri, snfn bykl ve kapsam gibi nesnel faktrlerin roln dikkate almamas, zellikle endstri devriminin emek srecini nasl dntrd zerinde durmamasdr. Ancak Anderson burada emein reel boyunduruk altna alnmas srecinden sz etmektedir, oysa Thompsonn amac tam da bu sreci belirleyici olarak gren yaklamlara ikin olan teknolojik determinizme kar, kapitalist smr ilikilerinin endstri devriminden ok daha nce, emein formel boyunduruk altna alnmasyla kurulduunu gstermektir. Andersona gre Thompsonn anlatmndaki bir baka sorun, snf oluumunun 1832de tamamlandn ileri srerek bu tarihten sonraki gelimeleri hesaba katmamas, dolaysyla tarihi sonlu bir sre olarak gstermesidir. Anderson, 1830 sonras srecin, hem endstri devriminin etkileri, hem de ii snfnn ideolojik dnm nedeniyle snf oluumu asndan daha nemli olduunu ileri srer. Thompson ise, endstri devriminin nemli etkileri olduunu kabul etmekle birlikte, snf ilikileri asndan bir kopuu temsil etmediini vurgular. Bu anlamda Thompsonn 1832ye gelindiinde ii snfnn artk olumu halde olduuna dair argman, snf oluumu srecinin tamamlanm olduuna deil, geriye dnsz hale geldiine, yani yapsallatna iaret eder. Bu argman, hem Thompson znelcilikle eletiren yapsalc Marksist yazarlarn, hem de daha sonra Thompsona znelcilik

40

ebnem Ouz

atfeden ve bu ynyle benimseyerek snf znel koullara gre oluup dalan ve yeniden oluan bir topluluk olarak kavrayan yazarlarn (rnein Przeworski, 1977) Thompson yanl okuduunu gsterir. Anderson, Sosyalizm ve Szde Ampirisizm (1966) adl makalesinde Thompsonn eletirilerinin yanl bir okumaya dayandn ve aslnda tezlerinin birbirini tamamladn iddia eder. Daha sonraki yazlarnda ise Thompsonn eletirilerini dikkate alarak tezini bir lde gzden geirir. rnein 1976da kaleme ald Burjuva Devrimi Kavram adl makalesinde, tamamlanmam burjuva devrimi olgusunun ngiltereye zg olmadn, gerekte hibir burjuva devriminin tamamlanmadn ileri srer. ngiliz kapitalizmi zerine yazlarn bir araya getirdii ngilizlere zg Sorular (1992) adl kitaba yazd nszde ise burjuva devriminin normal seyri ve ii snfnn normal geliimine ilikin varsaymlarna ve ngiliz devriminin bu normdan saptna dair tezlerine Thompsonn getirdii eletiriyi kabul eder. Andersona gre bu hatann kayna, yazlarndan esinlendii Gramscinin talyan toplum ve siyasetinin kkenleri zerine dnrken talyann ulusal gerekliinin Fransann tarihsel normu ile oluturduu tezat zerinde durmu olmasdr. Bununla birlikte Anderson, Thompsonun da tarihsel zgnlkler zerinde ar derecede durduunu ve bu yntemin mantksal olarak nominalizme varabileceini belirtir (Anderson, 1992: 6). Dolaysyla Anderson, Thompsonn temel eletirilerini kabul etmekle birlikte, sz konusu eletirileri kendi yapsalc konumunu salamlatrmak iin kullanr. Anderson, 1987de ngilterenin sregiden dnn nedenlerini yeni bir balamda aklamak zere kaleme ald kn ehreleri adl makalesinde tamamlanmam burjuva devrimi tezinin yerine Woodun (1991: 17) erken nderlik tezi olarak adlandrd yaklam n plana karr. Woodun yorumuyla Andersonun bu ikinci tezine gre ngiliz kapitalizminin sorunlarnn kkeninde, erken gelimesi nedeniyle nne ciddi bir engel ya da rakip kmam olmas, dolaysyla daha sonra kan engellerle baedebilecek kurumlardan yoksun olmas yatar. Daha ge kapitalistleen kta Avrupas lkelerinde ise kapitalizmin gelimesi devlet mdahalesini gerektirdii iin, modern devlet aygt daha gelikindir ve dolaysyla krizlerle baedecek kurumsal kapasitesi de daha gldr.3 Sonu olarak erken nderlik tezine gre herhangi bir kapitalist ekonominin sorunlar, pre-kapitalist gemiinden kopamamasndan ok, rekabetin tarihsel koullar ile ilgilidir. stelik pre-kapitalist formlarn varl, sorunlarn zmn kolaylatrabilir. Bu anlamda tamamlanmam burjuva devrimi tezi, kapitalizmin pre-kapitalist kalntlardan kurtulup kendi mantna brakldnda rasyonel bir devlete ve modern bir topluma yol aacan, dolaysyla esas olarak ilerici bir sistem olduunu ima ederken,
3 Wooda (1991) gre bu tez de tarihsel gereklii yanstmamaktadr. Kta Avrupasnda rasyonel ve modern kurumlara ilikin sylemlerin ve kavramlarn, rnein burjuva devrimi ve Aydnlanma dncesinin daha gelikin olduu dorudur, ancak sz konusu kavramlarn varl, iaret ettikleri kapitalist kurumlarn tarihsel varln gstermedii gibi; ngilterede modern kurumlara ilikin politik sylemlerin yokluu ise tam da sz konusu kurumlarn tarihsel olarak zaten yeterince gelimi olmasndan kaynaklanr.

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

41

erken nderlik tezi ise ngilterenin gerilemesini ilk kapitalist lke olmasna balayarak kapitalizmin kendi i elikilerine ve zaaarna vurgu yapar. Burada Anderson, dier lkelerin deneyimlerinden karsanarak idealize edilmi soyut bir burjuva devrimi modelini braksa da, bunun yerine temelde ayn argman srdren daha incelikli bir yapsalc tez ortaya atar. Bu balamda Avrupada pre-kapitalist toplumlarn tarihini yapsalc Marksizm iinde zel bir nem kazanan retim tarz kavramn kullanarak inceleyen Eski adan Feodalizme Geiler (1974) ve Mutlakiyeti Devletin Kkenleri (1974) adl iki kapsaml cilt yazar. Eski adan Feodalizme Geiler adl ilk kitapta Anderson, kapitalizmin gelimesinde nemli bir dinamik olarak grd kentlemenin ilk nvelerinin eski Akdeniz uygarlndaki kle retim tarznda varolduunu ileri srer. Andersona gre kle retim tarz, kle reticilerin smrsyle ayakta duran erken gelimi bir kent uygarlna dayanr.4 Anderson Mutlakiyeti Devletin Kkenleri adl kitabnda ise mutlakiyeti devletin oluumunun kapitalizme gei srecindeki roln inceler. Andersona gre feodalizm ekonomi ile politikann organik birliinin parsellenmi egemenlikler zinciri biimini ald bir retim tarzdr. Mutlakiyeti devletin oluumuyla birlikte ekonomi ile politikann birlii atrdar: politik g devlette toplanrken, ekonomi zerklik kazanmaya balar. Bu noktada Andersonun anlatm, kapitalizmin feodalizmin barnda embriyonik halde bulunduunu varsayan anlatmla birleir.5
Nairn-Anderson ile Thompson arasndak i Tar tmann Yank lar

Nairn-Anderson ve Thompson, kapitalizmin kkenleri ve burjuva devrimi konusunda Marxn deiik yorumlarna dayanan farkl anlaylara sahip olduklar lde, ngiliz kapitalizminin tarih yazmna ilikin olarak da farkl yaklamlar gelitirmilerdir. Sz konusu yaklamlarn genel olarak kapitalizmin doas ve kapitalizme kar mcadele asndan da nemli politik uzantlar olmutur. NairnAnderson ve Thompson arasndaki tartma, Marksist tarih yazmnn daha sonraki geliimini nemli lde etkilemitir. Nield (1980) gibi kimi yazarlar, Thompsonn eletirisinin teorik bir anlamazl polemie dntrerek temel sorunlarn tartlmasna engel olduunu ileri srmlerdir. te yandan tartmay ngiliz Marksist tarihileri gelenei ile ilikisi iinde ele alan Kaye (1984) ise, Thompsonn eletirisinin bu gelenein anlaml bir parasn oluturduunu vurgulamtr. Thompsonn yaklam daha sonra farkl biimlerde eletirilmitir. Richard Johnsonn kltrelcilik ve mutlaklk eletirisi bunlarn en nemlilerinden biridir. Yapsalc Marksizmin egemen olduu Birmingham niversitesi ada Kltrel almalar Merkezinde alan Johnson ve arkadalar, History Workshopda
4 Kle retim tarz kavramn kkl bir biimde sorgulayan alternatif bir tarihsel yaklam iin bkz. Wood (1988). 5 Wooda (1991) gre ise feodalizmden kapitalizme gei srecinde mutlakiyeti devletin rol yoktur: ngiliz kapitalizmi mutlakiyeti devlet olmadan gelimitir. Fransada mutlakiyeti devletin varl ise kapitalizmin gelimesini tetiklememitir.

42

ebnem Ouz

yaynlanan bir dizi makalede Hilton, Hill, Hobsbawm ve Thompsonn 1956dan itibaren altyap-styap modelini reddederek ve snfn indirgenmi biimi olarak snf bilinci zerinde younlaarak Dobbun ekonomik Marksizminden koptuklarn, ve tarih yazmnda Johnsonun kltrel Marksizm ya da kltrelcilik olarak adlandrd yaklam gelitirdiklerini ileri srmlerdir (Kaye, 1984: 20). Johnson ve arkadalar buradan yola karak ngiliz Marksist tarihsel almalarnda Marx ve Dobbun yazlarndaki yapsal ve ekonomik boyutun yeniden canlandrlmas gerektiini savunmular; bunun iin de kltrelci ve yapsalc Marksizmler arasnda bir diyalog kurulmasn nermilerdir. Kayeye (1984: 21) gre ise, Dobb ile daha sonraki ngiliz Marksist tarihiler arasnda Johnson ve arkadalarnn iddia ettikleri anlamda bir kopu yoktur; snf mcadelesi zerine odaklanma anlamnda temel bir sreklilik sz konusudur. Johnson (1981) Mutlakla Kar adl makalesinde Thompson teorik anlamazlklar iki uzlamaz u biiminde tanmlayarak tartmaya konu olan seenekler alann dntrmeksizin iki u arasnda bir tercih yaplmasn zorlamas anlamnda mutlak olmakla eletirmitir. Thompson (1981: 401), bu eletiriye verdii yantta Marksist tarihsel pratii ampirisist, hmanist, moralist gibi sfatlarla on yl boyunca eletiren yapsalc kampanyaya kar keskin bir ton kullanmak zorunda kaldn belirtmi, ayrca Johnsonun polemikten uzak durma arsnn sosyalist teoriyi politik balamndan kararak akademik bir balama oturtma tehlikesi ierdiine dikkat ekmitir.6 Johnsonn kltrelcilik eletirisini de haksz bulan Thompson, ngiliz i Snfnn Oluumu kitabn sadece Stalinizme ya da pozitivizme kar deil, ayn zamanda Raymond Williamsn erken dnem almalarndaki kltrelcilie kar yazdn vurgulamtr. Bu balamda snf ekonomik belirlenimlere gre deil soyut anlamda snf bilincine dayanarak tanmlad noktasnda kendisini eletiren Stuart Hallun yorumunu da reddetmitir.7 Woodun (1982: 51) belirttii gibi, Thompsonn amac snfn, snf bilincinin yokluunda da varolduunu inkr etmek deil, tersine, snf bilinci henz gelimemi iken bile insanlarn snfsal biimlerde davranabildiini gstermektir. Hem Nairn-Anderson, hem de Thompson kapitalizmin ilk kez ngilterede gelitiini, ve bu gelimenin aristokrasi ile burjuvazi arasndaki ilikinin dnmne deil, tarmda snf ilikilerinin dnmne dayandn kabul ederler. Ancak, buradan kardklar teorik ve politik sonular farkldr. Nairn-Andersona gre ngiliz toplumuyla ilgili temel sorun tam da burada yatar, nk kapitalizmin ta6 Thompsonn bu konuya yaklamnn farkl dnemlerde farkl biimler aldn belirtmek gerekir. rnein 1978de yaynlanan Teorinin Sefaleti kitabnda Thompson yapsalc Marksizmin meruluunu tmyle sorgulayarak mutlak bir konum sergiler. Ancak daha nce 1973de yazd Leszek Kolakowskiye Ak Bir Mektupta Marksizmin bir doktrin, yntem, dnsel bir miras ya da gelenek olarak drt farkl biimde tanmlanabileceinden sz eder, ve ilk tanmla ilgili sorunlar akladktan sonra Marksizmin Marxn almalarndan esinlenen bir gelenek olarak tanmlanmasnn daha doru olduunu belirtir (Thompson, 1965: 327). Thompson bu gelenei kesin snrlarla tanmlamaktansa, belirli bir yaklamn bu gelenein neresinde durduunu tanmlamann daha nemli olduunu da szlerine ekler. 7 Thompsonu kltrelcilikle eletiren Johnson ve Hall gibi yazarlarn daha sonra kltrel almalar olarak bilinen alann kurucular arasnda olduklarn da belirtmek gerekir.

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

43

rmsal ilikilerin dnmyle ortaya kmas, eski rejimin btn kalntlarn ortadan kaldran ve modern bir toplumun kurulmasna yol aan gerek bir burjuva devriminin belirleyici olduu genel kapitalist normdan sapma anlamna gelir. Bu yapsalc teorik yorumun politik uzants ise udur: 1640 ve 1832de yarm kalan i kald yerden ele alnarak tamamlanmaldr (Anderson, 1964: 47). Baka bir deyile, ngiliz sosyalistlerinin stratejisi, burjuva devriminin tamamlanmasna dayanmaldr. Yarm kalm burjuva devrimi tezinin ikinci nemli politik sonucu da, ii snfnn olgunlaamad ve ampirisizm ile kuatlm olduu, dolaysyla da ksr dngy ancak aydnlarn krabileceidir. Thompson ise ngilterede kapitalizmin tarmda snf ilikilerinin dnm yoluyla gelimesi olgusundan olduka farkl teorik ve politik sonular karr. Teorik olarak, bu durumu burjuva devrimlerine ilikin normdan bir sapma olarak deil, feodalizmden kapitalizme uzun bir tarihsel srete geiin sonucu olarak kavrar; burjuva devrimini ise bu tarihsel dnmn temel srkleyicisi deil, doruk noktas olarak grr (Wood, 1991: 159). Bu yaklamn politik sonucu ise sosyalist stratejinin burjuva devriminin tamamlanmasna deil (ki Thompsona gre ngilterede burjuva devrimi zaten en derin biimde tamamlanmtr), kapitalizmin kendisine kar mcadeleye odaklanmas gereidir. Bu balamda ngiliz ii snfnn sorunu, Anderson ve Nairnin iddia ettii gibi olgunlamamlk ya da amprisizm deil, kar-saldr yerine savunma konumuna ekilmesidir. Bunun nedeni ise ii snfnn muhafazakrl deil, nndeki tek alternatif olan komnizmi reddetmesidir (Thompson, 1965: 284). Dolaysyla sz konusu ksr dng ancak ii snf tarafndan kendi deneyimi dolaymyla krlabilir. Sonu olarak Nairn-Anderson ile Thompson arasndaki tartmada sorun ngiliz toprak sahibi snfnn kapitalist olup olmad deil, bunun zel olarak ngiliz kapitalizmi, genel olarak da kapitalizmin doas asndan ne anlama geldiidir. Woodun (1991: 18) deyiiyle temel soru udur: ngiliz kapitalizmi kapitalizmin srad bir tr mdr, yoksa kapitalizmin ta kendisi midir? Nairn ve Anderson iin bu sorunun yant aktr: ngiliz kapitalizmi bandan itibaren tad zaaflarla kapitalizmin srad bir trn temsil eder. Thompson iin ise ngiliz kapitalizminin zaaar tam da bir sistem olarak kapitalizmin elikilerine iaret eder ve bu anlamda ngiliz kapitalizmi kapitalizmin srad bir tr deil, ta kendisidir (Wood, 1991: 18).
Tar t m a n n k i n c i Evre s i : Po l i t i k M a r k s i z m

Andersonun iki ciltlik almasnn yaynlanmasndan ksa bir sre sonra, Robert Brenner, Andersonun ileri srd tezleri kkl bir biimde sorgulayan iki makale yazar (Brenner, 1976; 1977). Kapitalist Gelimenin Kkenleri zerine: NeoSmithi Marksizmin Eletirisi (1977) adl makalesinde Brenner, hem kapitalizmin kentlerde ve ticaret yoluyla gelitiine dair yaygn gr, hem de kapitalizmin tm Bat Avrupada ortak bir tarihsel dinamik sonucu ortaya ktna dair varsaym

44

ebnem Ouz

kkten bir sorgulamaya tabi tutar. Brenner, kapitalizmin ngilterede tarmda snf ilikilerinin dnmyle ortaya ktn ve bu gelimenin kentli burjuvazi ile ilgisi olmadn; Fransada ise mutlakiyeti devletin geliiminin tmyle farkl bir toplumsal dnme yol atn ve bu dnmn de kapitalizm ile ilgisi olmadn belirtir. Brennere (1977) gre, Marxn baz almalarnda liberal tarih yazmnn, zellikle Adam Smithin, birbirini izleyen farkl geim tarzlarna dayal aamac tarih anlaynn izleri vardr. Brenner, bu anlaytan esinlenen Marksist yaklam yeni Smithi Marksizm olarak adlandrr. zellikle Sweezy, Frank ve Wallersteinin yazlarnda grlen bu yaklam, kapitalizmi, ticaretin genilemesinin sonucu olarak iblmnde ve teknolojide meydana gelen gelimelerin belirledii, fakat feodalizm tarafndan uzun bir sre kesintiye uratlan tarihsel ilerleme srecinin, burjuvazinin feodal zincirlerinden kurtulmasyla birlikte en dinamik biimini alan son aamas olarak ele alr. Bu yaklamn kapitalizme gei srecini aklayamadn belirten Brenner, sz konusu gei srecini anlamak iin ngilteredeki pre-kapitalist retim ilikilerine daha yakndan bakmak gerektiini belirtir ve u sonuca varr: ngiltereye zg koullarda toprak sahipleri ile kyller kendilerini kapitalizm ncesi toplumsal ilikiler iinde yeniden retme mcadelesi srasnda, istemsiz olarak kapitalist dinamiklerin ortaya kmasna yol amlardr. Bunun temel nedeni ise ngiliz egemen snfnn Fransz aristokrasisinin sahip olduu ekonomi-d gce sahip olmamas, bu nedenle de gelirlerinin kyllerin retkenliindeki arta baml olmasdr. Dolaysyla ngilterede itleme hareketleriyle birlikte tarmsal kapitalizm geliirken, Fransada kk reticilerden alnan vergilere dayanan mutlakiyeti devlet olumutur. Brennerin yaklam, Guy Bois (1978) tarafndan politik Marksizm olarak adlandrlm ve eletirilmitir. Boisya (1978: 75) gre politik Marksizm, snf mcadelesini dier btn nesnel belirlenimlerden, zellikle de kapitalist retim tarzna zg gelime yasalarndan kopararak iradeci bir tarih anlayna yol aar... Bu yaklam sadece tarihsel materyalizmin en ilevsel kavram olan retim tarz kavramn gz ard etmekle kalmaz, ekonomik gereklikler alann da tamamen brakr. Hilton (1985) ise meseleyi Marksizmin iki farkl versiyonu arasndaki bir tartma olarak tanmlamtr. Brennerin temsil ettii taraf retim ilikilerine, snf atmalarna ve politik faktrlere arlk verirken, Boisnn temsil ettii taraf retici glere, retim tarzna ve ekonomik faktrlere arlk verir. Kapitalizmde Ekonomi ile Politikann Birbirinden Ayrlmas (1981) adl makalesinde Ellen Wood, politik Marksizm kavram ile ima edilen iradecilik eletirisini reddeder. Wooda gre, retim tarz ile snf mcadelesi arasnda kavramsal bir kartlk yoktur.8 Brennerin ve kendisinin yaklam, retim tarz kavramn dlamaz, sadece bu kavramn toplumsal ve politik niteliine dikkat eker. Wooda
8 Bu konuda Praksisde daha nce yaynlanan anlaml bir alma iin bkz. Ylmaz (2003).

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

45

gre Boisnn yaklamndaki sorun, kapitalist toplumlarda ekonomi ile politikann grnteki ayrln kavramsal dzeye de tamasdr. Oysa burada canalc nokta, sz konusu ayrln zsel deil, biimsel oluudur. Kapitalist toplumlarda artn saf anlamda ekonomik mekanizmalarla elde edilmesi, ekonomi ile politikann gerekten ayrld anlamna gelmez: Ekonomi ile politika kapitalist retim srecinde birleir, nk retim sreci ayn zamanda bir smr srecidir ve sermayenin emek zerindeki politik egemenliine dayanr. Dolaysyla retim tarz kavramnn kendisi politik bir boyut ierir. Wood, politik Marksizm nitelendirmesini bu anlamda kabul eder. Wood (1997, 2002), Brenneri izleyerek gerek Marksist, gerekse liberal tarih yazmna egemen olan anlay ticarileme modeli olarak adlandrr. Wooda gre kkenleri klasik politik ekonomiye ve Aydnlanma dncesinin ilerleme anlayna dayanan bu modelde, kapitalizm eski alardan beri varolan ve uzmanlam iblm ile birlikte retkenlik artn ve teknolojik gelimeyi tetikledii varsaylan ticaretin, feodalizmin koyduu politik engellerden kurtularak yeni bir aamaya sramasyla aklanr. Bu aklamalarda feodal sistem iinde zaten embriyonik halde varolan kapitalizm, ticaret ve kentlerin giderek bymesiyle birlikte zincirlerinden kurtulur ve bir sistem halinde ortaya kar. Bu modelle ilgili temel sorun, kapitalizmi eski alardan beri varolan ticaretin bir uzants olarak kavramasdr. Bunun sonucu ise kapitalizmi aklamak yerine varsaymaktr. Wooda gre bu sorun 1950lerde Sweezy ile Dobb arasndaki bir kir alverii ile balayan ve feodalizmden kapitalizme gei tartmas olarak bilinen tartmada da zlememitir. Sz konusu tartmada temel soru, feodalizmden kapitalizme geii tetikleyen faktrn ne olduudur. Sweezye gre belirleyici faktr, kentlerde ticaretin genilemesi iken, Dobba gre asl dinamik krsal alanda toprak sahipleri ile kyller arasndaki ilikinin i elikilerinde aranmaldr. Burada ilk bakta Sweezy ile Dobb arasndaki temel kartlk Sweezynin ticarileme modelini, Dobbun ise szkonusu modelden tmyle farkl bir modeli nermesi gibi grnse de, Wooda (1997) gre Sweezy ile Dobb arasnda daha nemli bir kartlk vardr: Sweezy, feodalizmin zln ticaretin genilemesi ile aklasa da, feodalizmin zl ile kapitalizmin ortaya knn iki farkl sre olduuna iaret eder. Dobb ise kapitalizmin krsal alanda kk reticilerin feodal balarndan kurtularak kapitalist giriimcilere dnmesi yoluyla gelitiine dair teziyle, feodalizmin zl ile kapitalizmin ortaya kn tek ve ayn sre olarak ele alr. Bunun anlam udur: Dobb kentsel alanda aristokrasi ile burjuvazi arasndaki snf elikileri yerine krsal alanda toprak sahipleri ile kyller arasndaki snf elikilerine odaklanarak egemen anlaytan uzaklayor gibi grnse de, kapitalizmin ortaya kn feodalizmin zlnn otomatik bir uzants olarak alglad lde, kapitalizmin feodalizmin iinde embriyonik olarak zaten varolduunu syleyen ve dolaysyla kapitalizmi aklamak yerine varsayan anlayla ayn noktaya varr. Dolaysyla

46

ebnem Ouz

sorun, temel dinamiin kentte ya da krda aranmas deil, kapitalizmin zgn bir sistem olarak ortaya knn aklanmasnda dmlenir. Wood, Brennerin almasnn tam da bu noktada nemli bir katkda bulunduunu belirtir. Brennerin ve Woodun yntemsel yaklamlarn benimseyen bir baka yazar da George Comninel olmutur. Brennerin yeni Smithi Marksizm, Woodun ise ticarileme modeli olarak adlandrd yaklam liberal materyalizm olarak niteleyen Comninele (1987) gre, retici glerin geliimine ncelik veren bu yaklam, Marxn Alman deolojisi, Komnist Manifesto, Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nsz gibi yazlarnda belirgindir. Marxn 1844 Elyazmalar, Grundrisse ve Kapital gibi almalarnda ise retim ilikilerinin dnmne odaklanan bir yaklam n plana kar. Comninel, liberal materyalizmden farkl olan bu yaklam tarihsel materyalizm olarak nitelendirir. Comninele (2000b) gre bu farklln temelinde Marxn erken dnem yazlarn kta Avrupasnda yazm olmasnn etkisi vardr. Bu durum, Marxn erken dnem almalarnda teorik sorunsallarnn pre-kapitalist bir balamda biimlenmesine neden olmutur. Rousseaudan Fransz devrimine, Hegele ve gen Hegelcilere uzanan pre-kapitalist dn zincirinin temel sorunsal olan devlet ve iktidar, Marxn almalarnn merkezine oturmutur. Marxn kapitalizm balamnda dnmeye balamasnda dnm noktas ise, Manchesterda bulunmas nedeniyle kapitalist toplumun dinamiklerini yakndan gren Engelsin 1843de kendisine yazd Politik ktisadn Eletirisi iin Notlar adl mektup olmutur. Ancak Comninele gre burada sz konusu olan Althusserci yaklamlarn kurgulad anlamda Marxn erken ve ge dnem almalar arasndaki bir epistemolojik kopu deildir. Marxn ayn dnemde yazd almalar arasnda da ciddi farklar vardr. rnein 1845de yazd Alman deolojisinde kapitalizmi retici glerin geliimi ile aklayan liberal materyalist bir tarih anlay grlrken, 1844 Elyazmalarnda snf mcadelesini temel alan ve kapitalizmi igcnn metalamas ile tanmlayan tarihsel materyalist bir anlaya rastlanr. Comninel, tarihsel materyalist anlay iki alanda gelitirmeye almtr. Birincisi, kapitalizme gei srecinde Fransada ve ngilterede farkllaan dinamiklerin aklanmasna ilikindir. ngiliz Feodalizmi ve Kapitalizmin Kkenleri (2000a) adl makalesinde Comninel sz konusu farkllamann kaynann, ngiliz feodalizmi ile Fransz feodalizmi arasndaki farkllkta aranmas gerektiini belirtir. Buradan yola kan Comninele (2000a) gre, kta Avrupasndaki feodal sistemin geliiminde merkezi bir yeri olan paralanm egemenliin zgn politik biimi olarak derebeyliin (seigneurie banale) ngilterede varolmamas, ngiliterede art deer elde etme srecinin ekonomik, Fransada ise politik bir biim almasna yol amtr. Comninelin zerinde durduu ikinci konu ise burjuva devrimi kavramdr. Fransz Devrimini Yeniden Dnmek (1987) adl kitabnda Comninel, Brennerin almasndan yola karak burjuva devrimi kavramn kkl bir sorgulamaya tabi

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

47

tutar. Comninele (1987) gre, kapitalizmin kkenlerine ilikin Marksist tarih yazmnda burjuva devrimi kavramnn, zellikle de 1789 Fransz devriminin toplumsal ve politik dnmdeki rolnn nemli bir yeri vardr. Hobsbawmn Devrim a (1962) adl kitab bu yaklamn tipik bir rneidir. Marxn Komnist Manifestodaki anlatmndan kaynaklanan bu yaklam, burjuvazinin aristokrasiye kar bilinli bir mcadele sonucunda devlet iktidarn ele geirerek kapitalizmin gelimesi nndeki engelleri ortadan kaldrdn varsayar. Sz konusu varsayma ynelik ilk eletiri ise 1960larda Marksizm dndan, muhafazakr tarihilerden gelmitir. Revizyonist tarihiler olarak bilinen bu tarihilerin ncs Alfred Cobbandr. Cobban (1964), Fransz devriminin toplumsal yorumu olarak nitelendirdii burjuva devrimi tezine noktada kar kmtr: Fransz aristokrasisi feodal deildir; Fransz burjuvazisi kapitalist deildir; Fransz devrimi ise kapitalizmin gelimesini tetiklememitir. Bu kkl eletiri karsnda Marksist tarihilerin tepkisi ise iki trl olmutur. Anderson (1976), Callinicos (1989), Mooers (1991), Davidson (2005) gibi yazarlar ortodoks yaklamdan olgusal anlamda dnler vermekle birlikte, burjuva devrimi kavramnn kendisinden vazgememilerdir. Comninel (1987), Brenner (1989), Wood (1991), Teschke (2005) gibi politik Marksistler ise olgular yeniden yorumlayarak burjuva devrimi kavramn tmyle reddetmilerdir. Comninele (1987) gre burjuva devrimi kavramnn Marksist dncede kabul grmesinin en nemli nedeni pedagojiktir. Burjuva devriminin baarya ulam olmas, proleter devriminin olanakllna ilikin tarihsel bir kant olarak grlr. Bu nedenle Marxn kavraynda burjuva devrimi ile proleter devrim arasnda temel bir sreklilik vardr. Bu dn en tipik ifadesini ise Trokinin srekli devrim kavramnda bulmutur. Ancak Fransz devrimine daha yakndan bakldnda, burjuvazi ile feodal soylular arasnda gelirlerini elde etme biimleri asndan sistematik bir snfsal farkllk olmad grlr, o nedenle Fransz burjuvazisi kapitalist bir snf saylamaz. Fransz devrimi aristokrasi ile burjuvazi arasndaki snf mcadelesinin deil, pre-kapitalist toplumlara zg ekonomi-d artk elde etme mekanizmasnn temel bir unsuru olan devlet kaynaklarnn blmne ilikin egemen snf-ii bir mcadelenin rndr. Konuya benzer biimde yaklaan Brenner ise burjuva devrimi kavramnn geersizliine ilikin bu tartmann sadece Fransz devrimi ile snrl olmadn vurgulamtr. Brennere (1989) gre ngiliz devriminde de mcadele aristokrasi ile burjuvazi arasnda deil, egemen snfn farkl iki kesimi arasnda gereklemitir. Ancak Fransz devriminde kapitalist olmayan bir egemen snfn i elikileri belirleyici iken, ngiliz devriminde kapitalist toprak sahipleri ile kapitalist tccarlar aras elikiler, yani kapitalist bir egemen snfn i elikileri belirleyicidir (Brenner, 1989). Sonu olarak hem Comninel, hem de Brennere gre kapitalist bir snfn kapitalist olmayan bir snfa kar ayaklanmas anlamnda bir burjuva devrimi hibir tarihsel rnekte geerli deildir.

48

ebnem Ouz

Brenner, 1993de yaynlanan Tccarlar ve Devrim adl kitabnda ise 17. yzylda Londrada ortaya kan ve denizar ticaret yapan bir tccar kesiminin ngiliz devrimindeki roln incelemitir. Brennerin yeni tccarlar olarak tanmlad bu kesime ilikin yorumlar, Perry Anderson (1993) tarafndan daha nceki tezinden bir kopu ve burjuva devrimi tezine dn olarak yorumlanmtr. Wooda (1996) gre ise Brennerin bu almas daha nceki teziyle elimez, aksine onu tamamlar. Brennerin yeni tccarlarn ngiliz devrimindeki rolne ilikin argman, kapitalist tccarlar ile pre-kapitalist tccarlar arasndaki ayrmla ilgilidir, bu anlamda aristokrasi ile burjuvazi arasndaki ayrma dayanan burjuva devrimi tezinden farkldr. Daha da nemlisi, sz konusu argmana gre yeni tccarlarn ortaya kma nedeni de tarmsal kapitalizmin ticarette yaratt niteliksel dnmdr. Son olarak Brennerin 2001 ylnda Journal of Agrarian Change dergisinde yaynlanan ve bu kez Hollandada kapitalizme gei srecini inceleyen almasna deinmek gerekir. Bu almasnda Brenner, onyedinci yzylda Hollandada ngilitereye benzer bir kapitalistleme sreci yaandn savunmutur. Brennere gre onaltnc ve onyedinci yzylda Kuzey Hollandada ekolojik kriz sonrasnda tarmsal verimliliin d, iftileri st rnleri imalatnda uzmanlamaya ve temel gda maddelerini pazardan satn almaya zorlamtr. Bu durumun yaratt piyasa bamll ise, iftileri yeni retim teknikleri bulmaya ve birikim yapmaya zorlayarak blgede tarmsal kapitalizmin gelimesini tetiklemitir. Daha sonraki srete ngilterede sanayi kapitalizmi geliirken Hollandada kapitalist gelimenin sekteye uramasnn nedeni ise Brennere gre tmyle dsaldr; Hollandann ihracat ynelimli endstrisinin baml olduu Avrupa pazarnn pre-kapitalist niteliidir (Brenner, 2001). Brennerin Hollandaya ilikin argmanna ynelik en nemli eletiri bu kez politik Marksizmin iinden gelmitir. Wood (2002a) ayn dergide Brennere yazd yantta, Brennerin szn ettii trden bir piyasa bamllnn kapitalist gelimeye yol aamayacan belirtmitir. Wooda gre iftilerin temel gereksinimlerini salayabilmek iin pazara baml hale gelmeleri anlamndaki piyasa bamll, mlkiyet ilikilerinin piyasa dolaymyla dnme urad ngilteredeki piyasa bamllndan ok farkldr. Bu noktada Wood, pre-kapitalist ve kapitalist piyasa kavramlar arasndaki fark aklamak zere daha nce nerdii bir olanak olarak piyasa vebir zorunluluk olarak piyasa ayrmn yeniden vurgular9 ve buradan yola karak piyasa bamllnn tarihsel olarak iki trl olabileceini belirtir: bir dolam alan olarak piyasaya bamllk ve bir toplumsal mlkiyet ilikisi olarak piyasaya bamllk. Wooda gre Hollanda ve ngilterenin tarihsel gelimeleri arasndaki farkllk tam da bu ayrm ile aklanabilir. Hollandada bir dolam alan olarak piyasann belirleyicilii altnda piyasa olanaklarnn sonuna kadar kullanlmasndan kaynaklanan pre-kapitalist bir gelime sz konusu iken,
9 Sz konusu ayrmn ayrntl bir aklamas iin bkz. Wood (1994).

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

49

ngilterede piyasa bamllnn mlkiyet ilikilerinde kkl bir dnm zorunlu hale getirmesi anlamnda kapitalist bir gelime gereklemitir.10 Bununla birlikte Wood bu nemli eletirisine karn, Brennere yazd yantn ze dein bir anlamazlktan ok temelde anlaan iki arkada aras yapc bir diyaloun bir paras olarak grlmesi gerektiini vurgulamtr (Wood, 2002a).
Po l i t i k M a r k s i z m e Y n e l i k E l e t i r i l e r

Politik Marksizme dardan yneltilen eletiriler ise iki damardan beslenmitir. Bunlardan ilki zellikle Uluslararas Sosyalizm dergisi evresince temsil edilen ortodoks Marksizm yorumudur. Sz konusu eletiriler, Alex Callinicos (1990), Chris Harman (1990), Colin Moores (1991) ve Colin Barker (1997) gibi yazarlar tarafndan dile getirilmitir.11 Ancak bu yazarlarn eletirilerini ar bir ucu temsil ettiini dndkleri Wooda ve Comninele ynelttiklerini, Brenneri ise Trokist gelenekle olan ilikisi nedeniyle bu eletirilerden byk lde muaf tuttuklarn belirtmek gerekir. Sz konusu yazarlar, Wood ve Comninelin kendilerini Brenner ile ayn ekol iinde tanmlamalarn da bir yanl okuma olarak grrler. Politik Marksizmin Snrlar (1990) adl makalesinde Callinicos, tarihsel materyalizmin toplumsal deiimi iki mekanizma ile akladn belirtir. Bunlardan ilki retici gler ile retim ilikileri arasndaki yapsal eliki, dieri de bu elikinin yol at kriz balamnda ortaya kan snf mcadelesidir. Callinicosa gre politik Marksizm bunlardan ilkini bir kenara brakarak tarihsel materyalizmi bir egemenlik sosyolojisine indirger. Ayrca, kapitalizme gei srecinde sadece tarmsal kapitalizmin geliimi zerinde durmas nedeniyle, ticari kapitalizmin sz konusu srete oynad rol de gz ard eder. Oysa ticari kapitalizm, Leninin gei formlar olarak adlandrd ve sermayenin retim zerinde egemenlik kurmasn salayan yaplarn olumasndaki rol nedeniyle kapitalizme gei srecinin nemli bir boyutunu oluturur. Sistemli kle kullanmyla dnya piyasasna ynelik byk apl retim yaplmas, ya da krsal alanda sanayilemenin yaylmasna yol aan proto-sanayileme sreci, bu gei formlar arasndadr. Callinicosa gre tarmsal kapitalizm bu geni kapsaml srecin farkl boyutlarndan sadece biridir.12 Moores ise Burjuva Avrupann Kuruluu (1991) adl kitabnda eletiri oklarn Comninele yneltir. Mooresa gre Comninel, snfsal smry maddi temellerinden kopararak, baka bir deyile retim ilikilerini retim glerinden soyutlayarak, tarihsel materyalizmin retici glere atfettii aklayc rol tmyle gz
10 Brenner ile Wood arasndaki bu tartmay zetleyerek Woodun konumunu destekleyen bir alma iin bkz. Post (2002). 11 Bu konuda Chris Harman ile Robert Brenner arasndaki tartma iin bkz. Harman ve Brenner (2006). 12 Benzer bir eletiri, Japon Marksizmi geleneini izleyen Robert Albritton (1993) tarafndan dile getirilmitir. Albrittona gre 17. yzylda ngilterede emek gcnn metalamas tamamlanmad iin kapitalizmin varlndan sz edilemez. Albrittonn bu argmanna politik Marksist ereveden yant veren ise Mike Zmolek olmutur. Zmoleke (2004) gre Albrittonun temel yanlgs Japon Marksizmi geleneinin saf anlamda kapitalist (ve dolaysyla endstriyel) toplum modelinden karsad kapitalizm tanmn kapitalizmin erken dnemine uyarlamaya almasdr.

50

ebnem Ouz

ard eder. Ayrca Comninel ancak ekonomi ile politika tam olarak birbirinden ayrldnda kapitalizmin varlndan sz edilebilecei argmanndan yola karak, Fransz devrimi ile kapitalizmin geliimi arasndaki nedensellik ilikisini ortadan kaldrr: Comninele gre Fransz devriminin merkezi bir devlet oluumuna yol am olmas, kapitalizmin geliimine yol at anlamna gelmez. Moores ise Fransz kapitalizminin ancak ekonomi ile politikann belirli bir bileimi ile geliebildiini ve Fransz devrimiyle oluan devletin kapitalizmin geliimi iin gerekli koullar yaratt iin kapitalist olduunu ileri srer. Bu noktada Mooresun argmannn nedenleri sonulardan giderek aklayan ilevselci bir argman olduu sylenebilir. Mooresun Comninele ynelik eletirilerinin benzeri, Barker (1997) tarafndan Wooda ynelik olarak dile getirilmitir. Barkera gre Woodun analiziyle ilgili temel sorun, Fransz devrimini norm olarak kabul edip ngiliz modelini normdan sapma olarak gren Nairn-Anderson tezine kar, terimleri ters evirerek karlk vermesi, yani ekonomi ile politikann birbirinden tmyle ayrld ngiliz modelini saf anlamda kapitalist model olarak almasdr. Oysa, Barkera gre kapitalizmin ekonomi ile politikann birbirinden ayrlabildii ilk sistem olmas, bu ayrlmann kapitalizmin mutlak zellii olduu anlamna gelmez. Bu noktada unu sylemek mmkndr: Woodun Nairn-Anderson tezini eletirirken kimi zaman NairnAnderson ile ayn terimleri kulland dorudur, ancak Wood bunu yaparken ayn zamanda tartmann terimlerini de deitirir: Wood iin ekonomi ile politikann ayrlmas kapitalizmin normunu deil zgnln oluturur. Hem Mooresun, hem de Barkern zerinde durduu bir baka nemli sorun ise, politik Marksist aklamalarda uluslararas boyutun gzard edilmesine ilikindir. Mooresa (1991) gre Comninel tarihsel gelimeyi mlk sahibi olan ve olmayan snar arasndaki mcadeleye indirgeyerek tmyle ulusal lee odaklanm, uluslararas dinamikleri dikkate almamtr. Benzer biimde Barkera (1997: 53) gre Trokist bir gemii olmayan ngiliz Marksist tarihiler geleneini izleyen Wood iin temel analiz birimi ulustur. Bu anlamda Wood, farkl toplumsal dinamiklere sahip lkeleri karlatrma sorunsalndan kopmaz, nk kapitalizmin eitsiz ve bileik gelimesini yeterince dikkate almaz. Mooresun ve Barkern bu eletirilerinde hakllk pay olduunu belirtmek gerekir. Sz konusu eletiriye en doyurucu yant ise yine politik Marksizmin iinden gelmitir. Benno Teschke, 2003de Deutscher dln alan13 1648 Efsanesi: Snf, Jeopolitik ve Modern Uluslararas likilerin Oluumu adl kitabnda tarihsel dnmlerde uluslararas dinamiklerin rol konusunda hem ortodoks hem de politik Marksist yaklamn yetersizlii noktasndan hareket etmitir (Teschke, 2003). Teschkeye gre politik Marksizm bir ideal tip olarak burjuva devrimi kavramn sorgulamakla nemli bir adm atmtr, ancak yntemsel olarak karlatrmal perspekti benimsemesi nedeniyle potansiyellerinin tmn gerekletirememi13 Teschke bu dl, sko Devrimini Kefetmek 1692-1746 adl kitabyla burjuva devrimi kavramna sahip kan Neil Davidson (2003) ile paylamtr.

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

51

tir. Teschke sz konusu boluun doldurulmasna katkda bulunmak amacyla Avrupada sekizinci yzyldan onsekizinci yzyla kadar geen dnemde toplumsal ve politik dnmlerde uluslararas dinamiklerin roln inceler. Teschkeye gre modern ngiliz ve Fransz devletlerinin oluumu, iinde bulunduklar jeopolitik balam ve birbirleriyle karlkl etkileimleri tarafndan biimlenmitir. Farkl devletlerin uluslararas sistemle nasl ilikilendikleri ise, yine lke ii toplumsal mlkiyet ilikileri tarafndan belirlenmekle birlikte, bu belirlenim toplumsal olarak eitsiz ve jeopolitik olarak birleik gelime erevesinde gerekleir. rnein on sekizinci yzylda ngiliz devletinin askeri rekabette ne kmasnn nedeni lke iinde tarmsal kapitalizm ile birlikte gelien yeni ulusal egemenlik biimidir. te yandan askeri rekabeti tetikleyen faktrn kendisi ise uluslararasdr: Mutlakiyeti devletlerden oluan uluslararas sistem, devletleri pre-kapitalist mlkiyet ilikilerini srdrebilmek iin srekli olarak genileyen bir jeopolitik birikim biimine zorlamtr. Sonu olarak on sekizinci yzylda ngiliz devleti, pre-kapitalist mlkiyet ilikilerinin belirledii jeopolitik rekabete dayal bir uluslararas sistemde, kendi i toplumsal dinamiklerinin kapitalist biim almasndan kaynaklanan bir askeri g elde etmi; bu durum ise kta Avrupas devletlerini de askeri rekabette ayakta kalabilmek iin kendi toplumlarnda kapitalist mlkiyet ilikilerini kurmaya zorlamtr. Bu aklama, hem tarihsel dnmlerde ulusal ve uluslararas dinamikler arasndaki karlkl etkileimi ortaya koyar, hem de kapitalizmin bir kez ngilterede ortaya ktktan sonra kta Avrupasna nasl yayld sorusuna anlaml bir yant verir.14 Politik Marksistlere ynelik eletirilerin ikinci nemli kayna ise, Cohenin temsil ettii ve rasyonel tercih Marksizmi ya da analitik Marksizm olarak bilinen yaklamdr. Bu yaklam, Cohenin 1978de yaynlanan Karl Marxn Tarih Kuram: Bir Savunma adl kitabna dayanr. Bu kitapta Cohen, btn toplumlarn ilkel komnal, kleci, feodal ve kapitalist aamalardan getii ve kanlmaz olarak sosyalist aamaya varacan varsayan tarih anlaynn mekanik ve tek izgili olduu gerekesi ile bir kenara braklmasna kar kar. Cohene gre, mekanik determinist ve tek izgili bir tarih kavrayndan yoksun brakldnda sosyalist proje inandrcln yitirecektir. Bu nedenle Cohen, Marxn Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nszde ileri srd btn argmanlara sahip kar ve bu argmanlara dayanan bir tarihsel materyalizmin olumlu anlamnda ilevsel bir kuram olarak grlmesi gerektiini savunur. Cohene gre, bu noktada ilevselcilik ile ilevsel aklamalar arasnda ayrm yapmak nemlidir. levselcilik, tarihsel olgular sonularndan yola karak aklar, baka bir deyile, nedenlerin yol atk14 Politik Marksist aklamalarda uluslararas boyutun gelitirilmesine anlaml bir katkda bulunan bir baka yazar ise yine uluslararas ilikiler disiplininden gelen Hannes Lacherdir. Lacher, kapitalizmin gelimesi ile teritoriyal devlet oluumu arasndaki ilikileri inceledii Kresellemenin tesinde: Kapitalizm, Teritoriyallik ve Modern Uluslararas likiler adl kitabnda teritoriyal devlet oluumunun kapitalist gelimenin bir sonucu olmayp, tarihsel olarak kapitalizmi nceledii vurgusundan yola karak kreselleme ve devlet tartmalarn politik Marksist perspektifle yeniden yorumlamtr. Bkz. Lacher (2006).

52

ebnem Ouz

lar sonular yznden gerekletiini vurgular, bu anlamda tutucu bir z vardr. levsel aklamalarda ise nedenler sonulara yol ama eilimleri yznden gerekleir. Cohene gre tarihsel materyalizm, bu ikinci anlamnda ilevsel aklamalara dayanan bir kuramdr. rnein retim ilikilerinin, retici glerin geliimini tetiklemesi ya da styapnn retim ilikilerine istikrar salamas, bu trden ilevsel aklamalardr. Cohene gre retici gler ile retim ilikileri arasndaki iliki kurgusu bu anlamda tarihsel materyalizmin vazgeilmez ilevsel aklamalarndan biridir. Cohenin kitab yaygn bir ilgi grm ve analitik Marksizm olarak bilinen akma nclk etmitir. 2003 ylnda kitabn yirmi beinci yldnm nedeniyle Leeds Metropolitan niversitesinde dzenlenen konferansa sadece Alan Carling ve Paul Wetherly gibi analitik Marksistler deil, David Laibman, Alex Callinicos gibi ortodoks Marksistler de katlmtr. Her biri Cohenin yaklamna farkl eletirilerde bulunmakla birlikte, bu yazarlarn tmnn temelde Cohenin retici glerin geliiminin nceliine dayal tarihsel yntemini benimsedikleri sylenebilir.15 Wood ise Cohenin aamac bir tarih anlayndan yoksun brakldnda sosyalizmin inandrcln yitireceine ilikin argmanna tmyle kar kmtr. Wooda (1984) gre, Marxn Manifestoda btn toplumlarn tarihinin snf mcadeleleri tarihi olduuna dair nermesi ve sosyalizmi snarn ortadan kalkmasyla tanmlamas, sosyalist bir projenin gereksinim duyduu btn evrensel mant ierir (Wood, 1984). Ayrca Wood, Cohenin ilevselcilik ile ilevsel aklamalar arasnda yapt ayrm anlaml bulmakla birlikte, tarihsel materyalizm iinde retim ilikilerinin retici gleri gelitirme ilevine yaplan vurgunun Cohenin belirttiinin aksine olumsuz anlamda ilevselci olduunu ileri srer. Nitekim Cohen snf mcadelesinin ancak sermayenin yeniden retimi iin ilevsel olduunda amacna ulaabileceini, dolaysyla ancak sermayenin izdii reform erevesi iinde belirli kazanmlar elde edebileceini sylediinde ilevselciliin tutucu zn davurmutur.
S onu

Yaznn banda belirtildii gibi Marksist tarih yazmnda Ekonomi Politiin Eletirisine Katkya nszde ifade edilen tarih anlaynn nemli bir yeri vardr. Bu anlay, birbiriyle ilikili tema ierir: retici gler ile retim ilikileri arasndaki eliki kurgusu; genel olarak tarihsel dnmlerin zel olarak da kapitalizme gei srecinin bu kurguya dayanarak aklanmas; ve sz konusu kurguya dayanarak oluturulan belirli bir tarihsel gelime modelinin evrenselletirilmesi. Tarihsel dnmlerin aklanmasnda retici glerin retim ilikileri karsnda ncelikli olduunu savunan bu anlay, Marksist tarih yazmna byk lde egemen olmutur. Sz konusu anlayn en sistemli savunucularndan G. A. Cohen (2000)
15 Konferansta sunulan bildiriler iin bkz. Science and Society, Special Issue: Rethinking Marx and History 70(2), Nisan 2006.

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

53

daha da ileri giderek, bu yaklam geerli olan tek Marksizm olarak tanmlam, bu anlamda teorik seeneklerden birini zorlama anlamnda Johnsonn deyiiyle mutlak bir konum sergilemitir. Son yllarda retici glerin ncelii tezine ynelik en kkl ve yaratc eletiriler ise, Robert Brenner, Ellen Wood ve George Comninel gibi yazarlarn oluturduu ve son dnemde yeni yazarlarn katlmyla hem yntemsel adan hem de ilgi alanlar asndan giderek zenginleen politik Marksizm yaklamndan gelmitir. Sz konusu yaklamn kkenleri, kapitalist gelimeyi ekonomik determinizme dmeksizin aklama kaygsyla 1950lerde ortaya kan ngiliz Marksist tarihileri geleneine, zellikle de E. P. Thompsonn almalarna dayanr. Kayenin (1984) snf mcadelerinin analizi olarak adlandrd bu yaklam, 1970lerde Brennerin tarihsel almalar ile yeniden canlanmtr. Bu almalarda Brenner, kapitalizmin Bat Avrupada retici glerin geliimindeki srama ile deil, ngilterede toprak sahipleri ile kyllerin kendilerini yeniden retme mcadelesi srasnda istemsiz olarak ortaya ktn gstermitir. Brennerin yaklam, Guy Bois (1978) tarafndan kapitalizme gei srecinde retim tarz ve retici gler gibi kavramlar bir yana brakarak sadece snf mcadelesi zerine odakland gerekesiyle olumsuz anlamda politik Marksizm olarak nitelendirilmitir. Buna karlk, Wood (1981) eletiri amacyla kullanlan bu kavrama olumlu bir anlam ykleyerek sahip kmtr. retim srecinin kendisinin ayn zamanda bir smr sreci olmas nedeniyle politik bir boyut ierdiini belirten Wood, politik Marksizm nitelendirmesini bu anlamda kabul etmi ve savunmutur. Politik Marksizm, teorik anlamazlklar iki u biiminde tanmlamakla kalmayp tartmaya konu olan seenekler alann dntrme anlamnda tarih yazmna olduka nemli katklarda bulunmutur. Bu yaklama gre Marxn nszde ifade ettii anlayta liberal tarih yazmnn etkileri vardr. Comninelin liberal materyalizm, Brennerin neo-Smithi Marksizm, Woodun ticarileme modeli olarak adlandrd bu anlay, Marxn zellikle 1844 Elyazmalar, Grundrisse ve Kapitalde gelitirdii ve tarihsel dnmlerin aklanmasnda retim ilikilerine belirleyici rol atfeden tarihsel materyalist anlaytan olduka farkldr. Sz konusu farklln nedeni ise, Marxn yazlarndaki teorik sorunsallarn biimlendii tarihsel balamlarda aranmaldr. Soruna byle bakldnda grnen udur: retici gler ile retim ilikileri arasndaki eliki kurgusu genel olarak toplumsal deiimin anlalmas asndan aklayc bir gce sahip deildir. Bu kurgu sadece kapitalizmin dinamiklerinin anlalmasnda yararl olabilir, nk tarihsel olarak sadece kapitalizm retici glerin gelitirilmesi zorunluluuna dayanr. Pre-kapitalist toplumlarda artn piyasa d mekanizmalarla elde edilmesi, retici glerin youn bir biimde gelitirilmesini bir zorunluluk haline getirmez. retici glerin geliimi, ancak kapitalizmde meta retiminin rekabeti ve dolaysyla yenilenmeyi zorlamasyla birlikte bir zorunluluk

54

ebnem Ouz

haline gelir. Bu nedenle retici gler ile retim ilikileri arasndaki eliki kurgusu, pre-kapitalist toplumlarn dnmn aklamada belirleyici olamaz. Hem pre-kapitalist, hem de kapitalist toplumlarn tarihsel dnmnn anlalmasnda anahtar kavram ise snf mcadelesidir. Snf mcadelesi temel alndnda, hem farkl toplumlarn zgn tarihsel gelime izgilerini anlamak mmkn hale gelir, hem de kapitalizmin feodalizmin iinde zaten varolduunu ileri srmesi nedeniyle kapitalizmi aklamak yerine varsayan modele karlk, kapitalizmin zgn bir sistem olarak ortaya kn ve ayrdedici zelliklerini anlamaya ynelik admlar atlabilir.
Ka y n a k l a r
Albritton, R. (1993) Did Agrarian Capitalism Really Exist?, The Journal of Peasant Studies 20(3). Anderson, P. (1964) Origins of the Present Crisis English Questions iinde, Londra: Verso. Anderson, P. (1966) Socialism and Pseudo-Empiricism, New Left Review (35). Anderson, P. (1974a) Lineages of the Absolutist State, Londra: New Left Books. Anderson, P. (1974b) Passages from Antiquity to Feudalism, Londra: New Left Books. Anderson, P. (1976) The Notion of Bourgeois Revolution, English Questions iinde, Londra: Verso. Anderson, P. (1980) Arguments within English Marxism, Londra: Verso. Anderson, P. (1987) The Figures of Descent, English Questions iinde, London: Verso. Anderson, P. (1992) Forward English Questions iinde, London: Verso. Anderson, P. (1993) Maurice Thomsons War, London Review of Books, 4 Kasm. Barker, C. (1997) Some Reflections on Two Books by Ellen Wood, Historical Materialism (1). Bois, G. (1978) Against the Neo-Malthusian Orthodoxy, Past and Present (79). Brenner, R. (1976) Agrarian Class Structure and Economic Development, Past and Present (70). Brenner, R. (1977) On the Origins of Capitalist Development: A Critique of Neo-Smithian Marxism, New Left Review (104): 25-92 Brenner, R. (1989) Bourgeois Revolution and Transition to Capitalism, A. L. Beier vd. (der.), The First Modern Society iinde, Cambridge: Cambridge University Press. Brenner, R. (1993) Merchants and Revolution, Princeton: Princeton University Press. Brenner, R. (2001) The Low Countries in the Transition to Capitalism, Journal of Agrarian Change 1(2). Callinicos, A. (1989) Bourgeois Revolutions and Historical Materialism, International Socialism (2). Callinicos, A. (1990) The Limits of Political Marxism, New Left Review (184). Chun, L. (1993) The British New Left, Edinburgh: Edinburgh University Press. Cobban, A. (1964) The Social Interpretation of the French Revolution, Cambridge: Cambridge University Press. Cohen, G. A. (1978) Karl Marxs Theory of History: A Defence, Princeton: Princeton University Press. Cohen, G.A. (2000) Introduction, Karl Marxs Theory of History: A Defence iinde, Oxford: Clarendon. Comninel, G. (1987) Rethinking the French Revolution: Marxism and the Revisionist Challenge, London: Verso.

Maddeci Tarih Yazmnda Temel Tartmalar

55

Comninel, G. (2000a) English Feudalism and the Origins of Capitalism, The Journal of Peasant Studies 27(4). Comninel, G. (2000b) Marxs Context, History of Political Thought 21(3). Comninel, G. (2003) Historical Materialist Sociology and Revolutions, Gerard Delanty ve Engin Isin (ed.), Handbook of Historical Sociology iinde, Londra: Sage. Davidson, N. (2003) Discovering The Scottish Revolution 1692-1746, Londra: Pluto. Davidson, N. (2005) How Revolutionary Were the Bourgeois Revolutions?, Historical Materialism 13(3-4). Hall, S. (1981) In Defence of Theory, R. Samuel (der.), Peoples History and Socialist Theory iinde, Londra: Routledge. Harman, C. (1990) From Feudalism to Capitalism, International Socialism (2). Harman, C. ve R. Brenner (2006) The Origins of Capitalism, International Socialism (111). Hilton, R., Sweezy, P., Dobb, M., Hill, C., Lefebre, G., Procacci, G., Takahashi, K., Merrington, J. ve Hobsbawm, E. (1976) The Transition from Feudalism to Capitalism, Londra: New Left Books. Hilton, R. (1985) Introduction, T. H. Aston ve C. H. E. Philpin (der.) , The Brenner Debate iinde, Cambridge: Cambridge University Press. Johnson, R. (1981) Against Absolutism, R. Samuel (der.), Peoples History and Socialist Theory iinde, London: Routledge. Kaye, H. J. (1984) The British Marxist Historians, Cambridge: Polity Press. Lacher, H. (2006) Beyond Globalization: Capitalism, Territoriality and the International Relations of Modernity, Londra: Routledge. Marx, K. (1978) Manifesto of the Communist Party, R. C. Tucker (der.), The Marx-Engels Reader iinde, NewYork: W. W. Norton and Company. (Orijinal basm: 1848). Marx, K. (1978) Preface to A Contribution to the Critique of Political Economy, R. C. Tucker (der.), The MarxEngels Reader iinde, New York: W. W. Norton and Company. (Orijinal basm: 1859). Moores, C. (1991) The Making of Bourgeois Europe: Absolutism, Revolution and the Rise of Capitalism in England, France and Germany, Londra: Verso. Nairn, T. (1964) The British Political Elite, New Left Review (23). Nairn, T. (1964) The English Working Class, New Left Review (24) Nield, K. (1980) A Symptomatic Dispute? Notes on the Relation between Marxian Theory and Historical Practice in Britain, Social Research (47). Przeworski, A. (1977) Proletariat into a Class, Politics and Society (7). Post. C. (2002) Comments on the Brenner-Wood Exchange on the Low Countries, Journal of Agrarian Change 2(1). Science and Society (2006) Special Issue: Rethinking Marx and History 70(2). Teschke, B. (2003) The Myth of 1648: Class, Geopolitics and the Making of Modern International Relations, Londra: Verso. Teschke, B. (2005) Bourgeois Revolution, State Formation and the Absence of the International, Historical Materialism, 13(2):3-26. Thompson, E. P. (1960) Outside the Whale, The Poverty of Theory and Other Essays iinde, New York: Monthly Review Press. Thompson, E. P. (1963) The Making of the English Working Class, New York: Vintage Books.

56

ebnem Ouz

Thompson, E. P. (1965) The Peculiarities of the English, The Poverty of Theory and Other Essays iinde, New York: Monthly Review Press. Thompson, E. P. (1973) An Open Letter to Leszek Kolakowski, The Poverty of Theory and Other Essays iinde, New York: Monthly Review Press. Thompson, E. P. (1981) The Politics of Theory, R. Samuel (der.), Peoples History and Socialist Theory iinde, Londra: Routledge. Wood, E.M. (1981) The Separation of the Economic and the Political in Capitalism, New Left Review (127). Wood, E. M. (1982) The Politics of Theory and the Concept of Class: E. P. Thompson and His Critics, Studies in Political Economy (9). Wood, E. M. (1984) Marxism and the Course of History, New Left Review (147). Wood, E.M. (1988) Peasant-citizen and Slave: The Foundations of Athenian Democracy, Londra: Verso. Wood, E.M. (1989) Rational Choice Marxism: Is the Game Worth the Candle?, New Left Review (177). Wood, E. M. (1991) The Pristine Culture of Capitalism, Londra: Verso. Wood, E. M. (1994) From Opportunity to Imperative: The History of the Market, Monthly Review 46(3). Wood, E. M. (1995) A Chronology of the New Left and its Successors, or: Whos Old-Fashioned Now?, Socialist Register, Londra: Merlin Press. Wood, E.M. (1996) Capitalism, Merchants and Bourgeois Revolution: Reflections on the Brenner Debate and its Sequel, International Review of Social History (41). Wood, E. M. (1997) The Non-History of Capitalism, Historical Materialism (1). Wood, E. M. (2002a) The Question of Market Dependence, Journal of Agrarian Change 2(1). Wood, E. M. (2002b) The Origin of Capitalism: A Longer View, London: Verso. Ylmaz, Z. (2003) Ellen Meiksins Woodun Siyasal Marksizm arsn Niin Dikkate Almalyz?, Praksis (10). Zmolek, M. (2004) Debating Agrarian Capitalism: A Rejoinder to Albritton, The Journal of Peasant Studies 31(2): 276-305.