Ankara niversitesi evrebilimleri Dergisi 2(2), 185-197 (2010)

Frig Vadisi Kltr Miras Alanlarnn Belirlenmesi ve Deerlendirilmesi*

Determination and Evaluation of the Cultural Heritage Areas of Phrygian Valley Fatma AILIOLU1, Yaln MEMLK2
2 1 Ankara niversitesi, Kalecik Meslek Yksekokulu, Ankara Ankara niversitesi, Ziraat Fakltesi, Peyzaj Mimarl Blm, Ankara

zet: Tarih boyunca Anadoluda iskn eden uygarlklarn yaratt kltr katmanlarnn gnmze kadar ulam izleri olan tanmaz kltr varlklar, sahip olduumuz kltr mirasdr. Kltr miras dalmnn yalnzca nicelik olarak deil ayn zamanda nitelik olarak da belirlenmesi ve deerlendirilmesi gerekmektedir. Frig Vadisi de lkemizde nemli kltr mirasna sahip alanlarn az bilinen bir rneidir. Frig Vadisi kltr miras alanlarnn belirlenmesi ve deerlendirilmesi amacyla gerekletirilen bu almada; alan zerinde bulunan, tespit ve tescili yaplm tanmaz kltr varlklar saysal haritalar zerine ilenmitir. Saysal veri oluumunu takiben Simos Prosedr ile kltr varlklar nem derecelerine gre puanlandrlmtr. Bu puanlamann saysal haritalara aktarlmas ve elde edilen raster verilerin st ste aktrlmas ile alann kltr miras dalmn nitelik bakmndan ortaya koyan sonu paftas elde edilmitir. Paftada nem derecesi yksek varlklarn bulunduklar alanlar nemli kltr miras alanlar olarak ne kmtr. alma alanndaki nemli kltr miras alanlarnn belirlenmesi, kltrel peyzajn doru alglanmasnn yan sra blgedeki mevcut koruma statsnn irdelenmesine ve uygun planlama yaklamlarnn gelitirilmesine de olanak vermektedir. Anahtar kelimeler: Kltr miras, Frig Vadisi, Somut miras, Korunan alanlar, Kltrel peyzaj. Abstract: Immovable cultural properties, the traces of the cultural layers created by civilizations housed in Anatolia throughout history that survived to our time, are our cultural heritage. It is necessary to determine and evaluate the distribution of cultural heritage also as quality not only as quantity. Phrygian Valley is also an example for lesser known areas which have important cultural heritage within our country. In this study, conducted to determine and evaluate cultural heritage areas of Phrygian Valley, the identified and recorded cultural properties of the area are marked on digital maps. Following digital data creation, cultural properties have been graded according to their levels of importance via the Simos Procedure. The result map which shows the quality of the distribution of cultural heritages has been obtained by transferring the grading to digital maps and overlaying the resulting raster data. The determination of the important cultural heritage areas in the study region allows the correct understanding of the cultural landscape alongside allowing consideration of the current preservation status and development appropriete planning approaches. Keywords: Cultural heritage, Phrygian Valley, Tangible heritage, Protected areas, Cultural landscape.

1. Giri Dnya zerinde insan ve doa etkileiminin yansmalarn tayan peyzajlar kendi zerinde varlk gstermi uygarlklarn soyut ve somut kltrel izlerini barndrrlar. Somut ve tanmaz kltrel izlerin oluturduu kltr mirasnn youn olarak bulunduu blgeler ayn zamanda birbirini takip eden yaamlarn ve buna uygun ekolojik koullarn varlnn bir gstergesidir. Kltr miras, bir lkenin veya blgenin gemi veya gncel kltr ile ilikili bilgi ve veri ieren, sanatsal, mimari, tarihi, arkeolojik, etnografik ve paleontolojik olarak neme sahip tanr veya tanmaz, soyut veya somut varlklardr. Tanmaz kltr varlklar arkeolojik veya paleontolojik neme sahip alanlar ve rezervler, peyzajlar, yap gruplar olarak rneklendirilebilir. Tanr kltr varlklar ise bilimsel eserler, sanat eserleri, el yazmalar, kitaplar, basl materyal, grsel materyal ve tarihi koleksiyonun nde gelen rnekleridir. Sanat, gelenekler, alkanlklar, zanaatlar ile sanat eserlerinin retiminde ve el sanatlarnda kullanlan tarihi, sanatsal ve etnografik deeri olan kavramlar ise soyut kltr mirasn oluturmaktadr.

Bu alma, Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits Peyzaj Mimarl Anabilim Dal Ekolojik-Kltrel Alt Blge Kavram: Frig Vadisi konulu doktora tezi kapsamnda hazrlanmtr.

185

Kltr miras kavramnn yaygn olarak kabul gren kapsamn Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu (UNESCO) belirlemitir. 1972 ylnda UNESCO tarafndan Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage (Dnya Kltrel ve Doal Mirasn Korunmas Szlemesi) imzalanm ve ye lkeler Dnya Miras alanlarn etkili bir biimde korumak ve sunmak amacyla birtakm politikalar benimsemeye sz vermitir (Aydeniz, 2009; Madran ve zgnl, 1999). Bu szlemeye gre aadakiler "kltrel miras" saylmaktadr (UNESCO, 1972): Antlar: Tarih, sanat veya bilim asndan istisnai evrensel deerdeki mimari eserler, heykel ve resim alanndaki aheserler, arkeolojik nitelikte eleman veya yaplar, kitabeler, maaralar ve eleman birleimleri, Yap topluluklar: Mimarileri, uyumluluklar veya arazi zerindeki yerleri nedeniyle tarih, sanat veya bilim asndan istisnai evrensel deere sahip ayr veya birleik yap topluluklar, Sitler: Tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakmlardan istisnai evrensel deeri olan insan rn eserler veya doa ve insann ortak eserleri ve arkeolojik sitleri kapsayan alanlar. Trkiye, Greme Milli Park ve Kapadokya (Nevehir), Divrii Ulu Camii ve Darifas (Sivas), stanbul'daki Tarihi Yerler, Hitit Bakenti Hattua (orum), Nemrut Da (Adyaman), Pamukkale ve Hierapolis (Denizli), Ksantos-Letoon (Mula-Antalya), Tarihi Safranbolu ehri (Karabk), Truva Antik Kenti (anakkale) olmak zere 9 varl ile dnya miras listesinde yer almaktadr (UNESCO, 2010). Kltrel deerler, gemiten gnmze gelmi her trl tarihi yapy, arkeolojik sit alanlarn, tarihi meknlar iinde bulunduklar peyzajlar ile birlikte kapsamaktadr. Kltrel peyzajlar, kentsel peyzajlar oluturan mekanlar, bunlara bal tarihi yaplar, tarihi baheleri, arkeolojik sit alanlarn ierdii gibi bitki rts, ekoloji ve biyolojik eitlilik gibi doal kaynaklar ile gemiten gnmze sregelen kltr eitlilii, gelenek, grenek gibi sosyal olgular da iermektedir. Tm bu farkl yap ve fonksiyonlara sahip deerlerin aratrlmas, korunmas ve gnmz koullarna uygun ekilde deerlendirilip planlanmas ve sergilenmesi kltrel miras kavramn gelitirmitir. (Mosler, 2006). lkemizde, Kltr ve Turizm Bakanl sitler, tescilli yaplar ve antik kentleri Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar olarak belirlemitir. 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma kanununa gre kaya mezarlklar, yazl, resimli ve kabartmal kayalar, resimli maaralar, hykler, tmlsler, ren yerleri, akropol ve nekropoller; kale, hisar, bur, sur, tarihi kla, tabya ve istihkmlar ile bunlarda bulunan sabit silahlar; harabeler, kervansaraylar, han, hamam ve medreseler; kmbet, trbe ve kitabeler, kprler, su kemerleri, su yollar, sarn ve kuyular; tarihi yol kalntlar, mesafe talar, eski snrlar belirten delikli talar, dikili talar; sunaklar, tersaneler, rhtmlar; tarihi saraylar, kkler, evler, yallar ve konaklar; camiler, mescitler, musallalar, namazghlar; eme ve sebiller; imarethane, darphane, ifahane, muvakkithane, simkehane, tekke ve zaviyeler; mezarlklar, hazireler, arastalar, bedestenler, kapal arlar, sandukalar, siteller, sinagoklar, bazilikalar, kiliseler, manastrlar; klliyeler, eski ant ve duvar kalntlar; freskler, kabartmalar, mozaikler, peri bacalar ve benzeri tanmazlar; tanmaz kltr varl rneklerindendir. Tarihi maaralar, kaya snaklar; zellik gsteren aa ve aa topluluklar ile benzerleri; tanmaz tabiat varl rneklerindendir (Anonim, 2010d). Aratrma alan olarak seilen Frig Vadisi, tarih ncesi alardan gnmze kadar ok sayda uygarlk tarafndan iskn grm, somut-tanmaz kltr miras bakmndan olduka zengin bir blgedir. Alan zerinde tespit ve tescili yaplm varlklarnn yan sra herhangi bir koruma stats kapsamnda olmayan ok sayda kayt d tanmaz kltr varl da bulunmaktadr. Alanda Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan korunan ve Trkiye Kltr Miras listesinde yer alan varlk trleri, sitler ve tescilli yaplardr. Bunlarn dalmna bakldnda baz blgelerin sahip olduu varlk says ile ne kt grlse de nitelik olarak incelendiinde durum deiebilmektedir. Kltr mirasnn yalnzca saysal dalmnn bilinmesi, kltrel peyzajn alglanmasnda ve mevcut koruma statsnn yeterli olup olmadn belirlemekte yetersiz kalmakta, bu yaklam tek tek korumadan ziyade blgesel bir koruma abasn tartmay nlemektedir. Bu nedenle varlklarn nitelik olarak haritalara aktarlmas suretiyle nemli kltr miras alanlarnn belirlenmesi, btncl bir yaklam iin ve

186

blgede son yllarda artan planlama almalarna yn vermek iin gereklidir. Bu yntemin, zellikle alanda devam eden tespit ve tescil srecinin tamamlanmas ile birlikte ok daha etkin bir hal almas beklenmektedir. 2. Materyal ve Yntem Aratrmann ana materyalini alma alan ve alandaki tanmaz kltr varlklar envanteri oluturmaktadr. alma alan olarak belirlenen Frig Vadisi (ekil 1), Afyonkarahisarda hsaniye, scehisar ve Bayat ilelerinin tamamn ve merkez ile, Bolvadin ve Emirda ilelerinin bir ksmn, Eskiehirde Seyitgazi ve Han ilelerini, Ktahyada ise merkez ve Tavanl ilelerinin bir ksmn kapsamaktadr (Anonim, 2010a, b, c). Alann yzlm yaklak 11.000 km2dir.

ekil 1. alma alannn konumu ve snrlar

Alan iin kullanlan vadi terimi, corafi bir snr deil Friglerin sz edilen il arasnda uygarlklarna ait zengin izler oluturduklar blm ifade etmektedir. Kesin bir snr izilememekle birlikte, blgede bulunan akarsulara ait vadiler ve vadi paralarnn oluturduu ve Frig Uygarlndan kalan kltrel mirasn younlat Frig Vadisi, baz yerlerde il ve ile snrlar, baz yerlerde ise 1/25.000 lekli topografik haritalarn pafta snrlar dikkate alnarak snrlandrlmtr (ekil 1). alma alan zerinde bulunan ve Trkiye Kltr Miraslar kapsamnda yer alan, tespit ve tescili yaplm tanmaz kltr varlklar envanteri, Kltr ve Turizm Bakanlndan elektronik posta yolu ile elde edilmitir. Bilgisayar ortamnda alma alann ait kltr mirasnn saysal haritalara ilenmesi iin ArcGIS 9.3 Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) yazlm kullanlmtr. Dier materyaller ise almann temelini oluturan kavramlara ve alann sahip olduu kltr miras ile tarihi katman izlerine ilikin literatr taramas, alanda yaplan gezi ve gzlemler, grsel materyaller, alanla ilgili kamu kurulularna ait web siteleri ve konuya ilikin kamu veya zel sektr tarafndan daha nce yaplm almalardr.

187

alma yntemi drt aamadan olumaktadr: 1. aama, blgenin sahip olduu tanmaz kltr mirasnn bilgisayar ortamnda saysal haritalar zerine ilenmesi ve tarihi katman izlerinin incelenmesidir. Alanda haritalara ilenenden ok daha fazla tanmaz kltr varl olduu bilinmektedir. Tespit ve tescil almalar tamamlanmam olan bu varlklar ile soyut kltr miras dikkate alnmamtr. Tanmaz kltr varlklarn tamamna ait corafi koordinatlarn bilinmemesi nedeniyle, her bir varlk, bulunduu il, ile veya ky merkezine atanmak suretiyle kltrel envanter saysallatrlmtr. 2. aama, kltr miras kapsamnda deerlendirilen tanmaz kltr varlklarnn nem derecelerinin belirlenmesidir. Karar verme srecinde kriter arlklarnn belirlenmesi olduka gtr ve Simos, bu konuda olduka basit bir yntem nermitir (Akpnar, 2003; Figueira and Roy, 2002). Simos Prosedr uygulanrken peyzaj mimarlarndan oluan kiilik uzman grubundan Anadolu uygarlklarnn bir blge zerinde younlatklarnn gstergesi olan somut kltr mirasn peyzaj planlama asndan deerlendirerek nem derecesine gre sralamalar istenmitir. Bu sralama Kltr ve Turizm Bakanlnn varlk trn sit alanlar ve tescilli yaplar olarak belirledii 15 varlk alt tr arasnda yaplmtr. Sz edilen varlk alt trleri arkeolojik, doal, kentsel ve tarihi sitler ile sivil mimarlk rnekleri, dinsel, kltrel, idari, askeri, endstriyel-ticari yaplar, mezarlklar, ehitlikler, ant ve abideler, doal varlklar ve kalntlardr. Prosedr gerei sralama sonucu deerlendirilmi ve her bir varlk alt tr toplamlar 100 olacak ekilde bir puan almtr. 3. aama, Simos Prosedr ile elde edilen puanlandrmann CBS ortamnda saysal haritalara aktarlmasdr. En yakn yerleim yeri olabilecek iki ky aras mesafenin genellikle 2 kmden az olmamas dikkate alnarak, alanda 2x2 kmlik grid sistemi uygulanm ve her bir kare tanmaz kltr varlklarnn bulunma miktarlarna gre puanlandrlmtr. Varlk alt trlerine ait puanlar ile bulunma says aadaki denklem aracl ile birletirilmi ve toplam kltr miras varl elde edilmitir.

S t = W t S
1

St n Wt

Denklemde; : Toplam kltr miras varl, : Varlk alt trlerinin toplam says, : Varlk alt trnn puan (0-100), : Varlk alt tr saysdr (adet).

4. aamada, elde edilen saysal harita zerinde, nemli kltr miras alanlar belirlenmi ve bu saptamann kullanm alanlar irdelenmitir. 3. Bulgular Prehistorik alardan gnmze kadar Anadolu uygarlklarnn bir ouna ev sahiplii yapm olan Frig Vadisinde, tarihlendikleri dnemlere ilikin nemli bilgiler veren ok sayda tanmaz kltr varl bulunmaktadr. Alan, bu varlklarn kronolojik srasna bakldnda, Eski Tun andan Hitit dnemine, blgedeki volkan tfnn ilenmesiyle bir ok eserin brakld Frig dneminden, sivil mimarlk rnekleriyle dolu 19. yzyla kadar bir ok dneme tarihlenen nemli bir kltr mirasna ve ok katmanl bir kltrel peyzaja sahiptir. Tarihi Katmanlar ve Blgedeki zleri Blgenin tarih ncesi alarda yaayan ilk sakinleri kesin olarak bilinmemekle birlikte evre blgelerde yaplan aratrmalar ve bulgular Frig Vadisinde yerleim yerleri olabileceini gstermektedir. Frig Vadisinin Afyonkarahisar ili snrlar ierisinde kalan Seydiler, Der, Ayazini ve Gyn Vadisi blgelerinde, Karacaahmet Hy eteinde kp mezarl ve Karaolan Hy kazlar yaplm, bu kazlarla blgenin Eski Tun a zellikleri ortaya karlmtr. Gazlgl

188

Kaplcas yaknlarndaki Karaolan yerleiminin Eski Tun a II ve III evrelerine ait olduu belirlenmitir. Ablak Hyk, Dinar Ky Hy, Beyky, Karacaahmet Kocaan, leen ve Eynehan Hykleri, blgedeki Eski Tun a zelliklerini yanstan hykler olarak karmza kmaktadr (Yksel, 2002). Tarih ncesi alarn izlerine bakldnda Eskiehir ili Seyitgazi ve Han ileleri snrlar ierisinde kalan Yazlkaya Frig Vadisi dikkat ekmektedir. Arkeolojik almalar ve tarihi kaynaklar, blgede tarihin Paleolitik aa dein uzandn ortaya koymaktadr. Vadi M.. 3000de Erken Tun a yerleimi, M.. 2000de Hitit yerleimi grmtr. M.. 8. yzyldan sonra Hellenistik, Roma, Bizans, Seluklu, Osmanl alarna ait antsal eserler gnmze kadar ulamtr (Anonim, 2010a). Ktahya ili Tavanl ilesi Tunbilek beldesinde kmr ocaklarnda Kalkolitik dneme (M.. 5000) ait kalntlara rastlanmtr (Anonim, 2010b). Hititler M.. 14. yzylda o zamann byk ve gl lkesinden biri, 13. yzylda ise Msrla birlikte dnyann iki sper devletinden biri idi. (Akurgal, 1989). alma alannda Seydiler Kasabasnn Yanarlar Mahallesinde yaplan bir kaz, bu dnem iin ok nemli bulgular vermitir. Literatre Yanarlar Hitit Mezarl olarak geen mezarla ait yerleim yeri bulunamam ise de ok zengin olan mezar buluntular, st dzey bir yaantnn gstergesidir (Yksel, 2002). Afyonkarahisar Kalesi, M.. 1350 yllarnda Hititler tarafndan kullanlm, daha sonra Bizans ve Seluklular zamannda da nemli arpmalara sahne olmutur (Anonim, 2010c). Frigler Anadoluya batdan, Balkanlardan daha M.. 1200 tarihlerinden beri gelmeye balamlar, ilk krallklarn Ankara ve Gordion civarnda kurmular ancak Kimmerlerin istilasndan sonra Afyonkarahisar - Eskiehir blgelerine onun ardndan da yava yava daha batya ekilmilerdir (Akurgal, 1989). Hititler Eskiehir, Afyonkarahisar ve Ktahya illerinin birletii blgede zgn bir kltr oluturmular ve zellikle Afyonkarahisar ilinin kuzeyinde bulunan Seydiler, Ayazini, Gyn Vadisi ve Der civarnda dnyada ei bulunmayan Frig kaya antlarn ve yerleimlerini meydana getirmilerdir. Frigler bu blgede klt mezar ve mezar antlar biiminde, byk boy kaya bloklar zerine ilenmi ana tanra Kibele kltne ait tapnak cepheleri ve aslan kabartmalar ile dnyann en ilgin ve en deerli eserlerinin yaratlmasn salamlardr (Yksel, 2002). Afyonkarahisar ili hsaniye ilesinde bulunan Der kasabas Frigler dneminden beri yerleim yeri olarak kullanlmtr. Aslankaya, Kapkaya I ve II, Tanra Kibele adna yaplm ak hava tapna zelliinde M..7. yzylda yaplm kaya antlar ile Asar ve Eski Derde Frig yerleim yerleri vardr. Roma ve Bizans dnemine ait kaya yerleim ve mezar odalar ile kiliseler evrede olduka ok grlmektedir. Suluin, Meme, Alacaasma, Urumku I ve II (Karamusa), Nallhan ve Krkmerdiven kayalklar belli bal olanlardr (Anonim, 2010c). Frig Vadisinin Eskiehir ili snrlar ierisinde kalan blmnde Han ilesi Yazlkaya kynde bulunan Antik Yazlkaya kenti, Friglerin dini merkezleri olmutur. Kayalk bir platform zerinde olup, Erken Tun alarnda yerleim grmtr. Antik ehirde, Hitit kltrne ait kendi stilleri ile yaptklar kaya kabartmalar ele gemitir. Hititlerden sonra bir Frig kenti olarak gelien Yazlkaya'da, Frig Kltrne ait kale duvarlar, yerleim yerleri, kaya kabartmalar, kaya antlar, su sarnlar, sunak yerleri, karlklar, kaya mezarlar, basamakl antlar, niler, antik yollar, tabiat artlarndan etkilenmilerse de gnmze ulaabilmilerdir. Kaya yzeyine tapnak cephesi biiminde ilenen kaya antlar ve kaya ant mezarlar yannda, askeri soylular snfnn yaad, kayalklar zerine kurulmu, tahkimli Frig kaleleri Seyitgazi ve Han ileleri civarnda younluk kazanmaktadr. (Anonim, 2010a). Ktahya ilinin dousundaki Frig yaylalar Frigler tarafndan kayalara oyulmu ve Kibeleye adanm ak hava tapnaklar ve savunma yaplar ile doludur. Ayrca Tavanl ilesinde blgenin en byk hyklerinden birisi olan Tavanl Hyk yer almaktadr. Blgede antik ky yerleimleri ve buralarda yaayanlarn ant mezarlarna ait buluntular da vardr. Ovack kynn nlice mahallesinin dousunda balayan am ormanlar arasnda kalan blgenin M.. 900-600 yllarnda Frigler daha sonra Romallar ve Bizansllar tarafndan kullanld bilinmektedir. Bu blgede kayalara elle oyulmu kaya mezarlar, kiliseler, snma-barnma amal yzlerce maara bulunmaktadr. (Anonim, 2010b).

189

Kimmerlerin saldrlar ve talanlar sonucunda M.. 7. yzyln ikinci drtlnde Orta Anadolunun egemenlii Friglerden Lidyallarn eline gemitir. Akurgala (2000) gre Lidyallar tapnaklarn dzlk alanda ina ediyorlar, krallarn da tmls denilen yma tepelere gmyorlard. Lidya mimarlndan, tmlsler iindeki mezar odalarndan baka gnmze dein kalm herhangi bir eser yoktur. Helenistik dnemde kurulmu olan kent devletlerinden biri olan Amorium ehri, Afyonkarahisar ili Emirda ilesi Hisarky toprandadr. Geni bir ilenin pazar, ekin ve ticaret merkezi olmutur. Batdan Dokimyadan, doudan Flomelyum (Akehir) ve kuzeyden Dorileumdan (Eskiehir) gelen yolun kavandadr (Anonim, 2010e). Blge halknn "Kzlar Manastr" olarak adlandrd Gerdekkaya Mezar Ant, Eskiehir ili, Seyitgazi ilesi, ukurca kyndedir. Grek mimarisi iinde Dor mimari stilinin en ince detaylar kayaya ilenmitir. Ant Hellenistik dneme tarihlenmektedir. Yine Helenistik dneme ait olduu dnlen Aslanl Mabet Seyitgazi ilesi, Kmbet ky ierisindedir (Anonim, 2010a). Roma hkimiyeti srasnda, Anadoluda birok antik ehir kurulmutur. Afyonkarahisar ili de bu kurulan ehirlerarasndadr. Amorium (Hisar ky), Docimeia (scehisar ilesi), Prymnessus (Sln kasabas) gibi antik Roma ehir kalntlarndan ele geen eserlere ve yaztlara gre Afyonkarahisar blgesinde Roma devri yerlemesi 4. yzyla kadar srmektedir (Anonim, 2008). Roma ve Bizans dnemlerinde ifal Frigya topraklarnda tf kaya ktleleri insan eliyle oyularak, gnmze kadar ulaan Metropolis, Bin nler, npazarck, Orna gibi yerleim birimleri, Avdalaz, Demirli, Bayramaliler, Asar Kale gibi savunma meknlar, Selimiye, Alanren, Devrent, Elicek gibi mezar odalar, Krkinler gibi dini meknlar, Yedikaplar gibi yer alt yerleimleri meydana getirilmitir (Anonim, 2010c). Eskiehir ili Seyitgazi ilesi Bykyayla kynde bulunan Bykyayla (Seyircek) Nekropol Roma ve Bizans alarna tarihlenmektedir. Han ilesi merkezinde ise Roma dnemine ait Han Antik Kenti bulunmaktadr. Bu yeralt yerleimi, doal kayalklarda, yeraltna oyularak yaplmtr. Ktahya ili blmnde de yine Roma devrinde kayalar oymak suretiyle meydana getirilmi eitli barnaklar, mezar odalar, al ve ahr olarak kullanlan meknlar, sarnlar ve ambarlar bulunmaktadr. M.. 395 ylnda Roma mparatorluu ikiye ayrlm, Bat Romann tamamen ortadan kalkmasndan sonra, douda hkimiyetlerini srdren Bizansllar zamannda, Amorium nemli ehir olmutur. Abassam (Bayat ilesi) Docimeum (scehisar) ve Ayazininde geni bir sahaya yaylm olan oyma kilise ve manastrlar, dini yaplara ait mimari kalntlar M.S. 6.yzyldan balayarak 10. yzyla kadar tarihlenmektedir (Anonim, 2008). Afyonkarahisar ilesi scehisar ilesine bal Sarayr kynn evresinde bulunan kayalklarda Bizans dneminde yaplan kayaya oyma aile ve tek mezar odalar, mezar tekneleri ve barnaklar bulunmaktadr. scehisar ilesi, Seydiler ky iinde bulunan Seydiler Kalesi Bizans anda yaplmtr. Ayn blgedeki Krkinler kayalnda yerleim yeri, kilise, apel ve mezar olarak kullanlm kaya ktleleri vardr. Krkinler kayalnn, Frig dneminde de kullanld dnlmektedir. Blgede Bizans dneminden kalan bir yap olan Krkgz Kprs Bolvadin ilesinde, Eber Glne akan Akaray zerindedir. pek yolu zerinde bulunan bu kpr mermerden yaplmtr (Anonim, 2010c). Eskiehir blmnde ise Seyitgazi ilesinde Alpanos Hamam Bizans dneminden kalan bir yapdr. Afyonkarahisar, Seluklularn ardndan Anadoluda kurulan bir ok beylikten biri olan Sahibataoullarnn uzun sre bakentliini yapmtr. Eskiehir ili Seyitgazi ilesinde bulunan Develik Han ve Seluklu Hamam ile Ktahya ili merkez ilesinde bulunan Ulu Cami Sakahanesi ve Balkl Camii dneme ait nemli yaplardandr. Beylikler ve Osmanl dnemlerinden kalan mimari yaplar ounlukla dini yaplar, hanlar, bedestenler ve kervansaraylardr. Bunlardan Afyonkarahisar ili merkezinde bulunan Ulu Camii, Beylikler dneminde yaplmtr. Osmanl dneminden kalan camiler, merkez ilede maret Camii, Msri Camii, Ot Pazar Camii, Yeni Camii, Mevlevi Camii, Bolvadinde ise Rstem Paa Camiidir. Ktahya blmnde ise merkez ilede Mollabey Camii ve Klliyesi, Ulu Camii, Karagz Ahmet Paa

190

Camii ve Medresesi, Kurunlu Camii ve atal eme Camii saylabilir. Ayrca Afyonkarahisar merkez ilesinde Osmanl dnemine ait Tahan ve Bedesten de nemli tarihi yaplardandr. Blgedeki tarihi emeler Seluklu ve Beylikler dnemi ile Osmanl dnemine tarihlenmektedir. hsaniye ilesinin Der beldesinde bulunan Der Kervansaray 1434 ylnda II. Murat tarafndan yaptrlmtr. Alt katnda ahr, st katnda ise yolcu konaklama odalar bulunmaktadr. Eskiehir ili Seyitgazi ilesinde bulunan Seyitgazi Kervansaray, Scaattin Hamam ve Menimhane (Ulupnar) emesi ile Ktahya ili merkez ilesinde bulunan Byk ve Kk Bedesten, Kapan Han ve Muvakkithane ile ok saydaki hamamlar nemli Osmanl yaplarndandr. Ktahya ili merkez ilesinde bulunan Ktahya Kalesi, Roma, Bizans, Seluklu, Beylikler ve Osmanl dnemlerinde iskn grm olmasna ramen hi bir dneme ait kitabe bulunamamaktadr. ou Osmanl Dnemine ait sivil mimarlk rnekleri olan Ktahya Evleri, cihannmalar, ahap payandal kmalar, oda dzeni, ok katll, iki veya drt eimli atlar, ahap atk aras dolgu veya badadi yapm sistemleri, 18. yzyla kadar ak d, daha sonra orta i sofal yaplaryla tipik Trk evinin tm zelliklerini gsterir (Anonim, 2010b). Frig Vadisinin Eskiehir, Ktahya ve Afyonkarahisar illeri snrlar ierisinde kalan blmnde bulunan baz tanmaz kltr varlklar sras ile ekil 2, 3 ve 4de verilmitir.
(a) (b)

(c)

(d)

(e)

ekil 2. (a) Yazlkaya (Midas) ant. (b) Zahran Vadisi Bizans yerleimi. (c) Seyyid Battal Gazi Klliyesi. (d) Fethiye Roma-Bizans nekropol. (e) Yapldak Asarkale. (Anonim, 2010f).

191

(a)

(b)

(d) (c)

ekil 3. (a) Sabuncupnar Arnavutini yerleimi. (b) nlice yerleimi ve nekropol. (c) Sabuncupnar eski askerlik ubesi. (d) Fndk ky yerleimi ve kalesi. (Anonim, 2010f).

(a)

(b)

(d) (c)

(e)

(f)

ekil 4. (a) Kuztepe peribacalar. (b) scehisar antik mermer oca. (c) Gyn Vadisi Aslanta kaya mezar. (d) Seydiler Krkinler Kayal. (e) Der byk Kapkaya. (f) Der antik yol. (Anonim, 2010f).

192

Blgenin Kltr Miras Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan blgede tespit ve tescili yaplm ve Trkiye Kltr Miraslar listesinde bulunan varlklarnn listesi ve Simos Prosedr ile alm olduklar puanlar izelge 2de verilmitir. Sitler varlk tr iinde yer alan varlk alt trlerinden arkeolojik sitler; hykler, kaya yerleimleri, antik yerleimler, dz yerleimler, yama yerleimleri, maara yerleimleri, inler, renler, nekropoller, tmlsler, eski mezarlk ve mezar odalar, kaya mezarlar, antik ta ocaklar, kaleler, klt antlar ve alanlar, kaya antlar, eski ve antik yollar ile dier arkeolojik bulgular, doal sitler; kaplcalar, kayalklar, tepeler, parklar, ant aalar, gller, peri bacalar ve doal su kaynaklarn, kentsel sitler; il veya ile merkezlerini, tarihi sitler; ehitlikler, sava meydanlar, siperler, mevziler, tarihi nemi ve deeri olan dier alanlar kapsamaktadr. Bunlarn saysal dalm ekil 5de verilmitir.
izelge 2. Varlk alt tr saylar ve puanlar (Anonim, 2009). VARLIK TR VARLIK ALT TR Arkeolojik sitler Doal sitler Kentsel sitler Tarihi sitler Sivil mimarlk rnekleri Dinsel yaplar Kltrel yaplar dari yaplar Askeri yaplar Endstriyel ve ticari yaplar Mezarlklar ehitlikler Ant ve abideler Doal varlklar Kalntlar TOPLAM VARLIK ALT TR SAYISI (adet) 368 77 4 8 724 222 179 39 6 45 51 3 3 138 12 1879 PUANI (0-100) 17 8 11 14 6 3 6 4 4 3 6 4 5 4 5 100

Tescilli yaplar

Sitler

ekil 5. (a) Arkeolojik sitler (b) Doal sitler (c) Kentsel sitler (d) Tarihi sitler.

193

Tescilli yaplar varlk tr iinde yer alan sivil mimarlk rnekleri; odalar ve ky odalar, konutlar, halkevleri ve konaklar, dinsel yaplar; camiler, tekkeler, mescitler, trbeler, yatrlar, gmt ve gmtlkler, manastrlar, kiliseler ve apelleri, kltrel yaplar; emeler, sebiller, adrvanlar, sakahaneler, sarnlar, kprler, kemerler, bedestenler, arlar, hamamlar, yunaklar, kervansaraylar, hanlar, medreseler, darlkurralar, klliyeler, ktphaneler, muvakkithaneler, imaretler ve sunaklar, idari yaplar; retmenevleri, orduevleri, okullar, yurtlar, hkmet konaklar, dernek binalar, istasyonlar, garlar, bankalar, hastaneler, belediye binalar, valilik konaklar, Tekel ve PTT binalarn, askeri yaplar; kaleler, surlar, klalar, sava meydanlar, mevziler, siperler ve askerlik ubelerini, endstriyel ve ticari yaplar; su depolar, frnlar, dkknlar, fabrikalar, yahaneler ve amarhaneleri, mezarlklar; mezar ve mezarlklar, hazireler ve sandukalar, ehitlikler; ehit mezar ve mezarlklarn, ant ve abideler; tarihi nemi ve deeri olan ant ve abideleri, doal varlklar; yal aalar, maaralar ve kaplcalar, kalntlar; duvar, hamam, adrvan vb.lerine ait ykntlar, eski yollar, yazlkaya ve oyulmu kaya kalntlarn kapsamaktadr. Bunlarn saysal dalm ekil 6da verilmitir.
(a) (b)

(c)

(d)

(e)

(f)

(g)

(h)

ekil 6. (a) Sivil mimarlk rnekleri (b) Dinsel yaplar (c) Kltrel yaplar (d) dari yaplar (e) Askeri yaplar (f) Endstriyel ve ticari yaplar (g) Mezarlklar (h) ehitlikler.

194

(i)

(j)

(k)

ekil 6nn devam (i) Ant ve abideler (j) Doal varlklar (k) Kalntlar.

4. Tartma ve Sonu Sonu paftasnn oluturulmas iin kltr varlklarnn yalnzca adet olarak bulunma durumlarnn verildii haritalar, nem derecelendirmesine ilikin puan deerleri girilerek her bir varlk alt tr iin yeniden dzenlenmitir. Elde edilen raster verilerin st ste aktrlmas ile ekil 7de verilen sonu paftas elde edilmitir. Sonu paftas incelendiinde kullanlan 2x2 kmlik grid sistemindeki karelerin aldklar toplam puanlara ilikin deer deiim aralnn 3-3062 arasnda olduu grlmektedir. Bu puanlamann dnda kalanlar ise zerinde kltr varl bulunmayan karelerdir. almann CBS ile yaplm olmas, tanmaz kltr varlklarnn doal zellikler ile ilikilendirilmesini salam ve bu sayede nemli kltr miras alanlarnn alglanmasn kolaylatrmtr. Saysal haritalar, her bir varlk iin elde olan tm bilgilere hzl bir ekilde ulamay salamakla birlikte, tespit ve tescil almalarnn ve arkeolojik aratrmalarn srd dnldnde bilgilerin hzl ve doru bir ekilde gncellenmesine de olanak vermektedir. nem derecelendirmesinde en yksek puan alan varlk alt tr arkeolojik sitlerdir. Bunlar tarihlendikleri dnemlerde en fazla insan topluluunun yaad alanlar gsterdikleri iin nemli bulunmulardr ve blgenin en yal kltr varlklardr. Alandaki toplam varlk says iindeki %20lik oran ile sonucu en ok etkileyen varlk alt trdr. zellikle st ste kurulmu yerleim yeri olan hykler, insanlarn alar boyunca ayn alan zerine yerlemekteki kararllklarnn bir gstergesidir. Bu srarn temel nedeni alann sahip olduu doal zelliklerdir. Gerek arkeolojik sitlerin gerekse nemli kltr miras alanlarnn dalmna bakldnda yerleimlerin genellikle tarm ve hayvancla uygun, verimli topraklarn bulunduu ovalar ile akarsulara ve ormanlara ulamn kolay olduu, dz ve dze yakn blgelerde olutuu grlmektedir. Bu durum, baz gzetleme noktalar ve kalelerin bulunmasna ramen savunma kaygsnn geri planda kaldn gstermekte ve tarihin farkl dnemlerindeki yaam biimleri ile ilgili fikirler vermektedir. Sitlerin saysal dalm haritalarna bakldnda arkeolojik sitlerin Afyonkarahisar ili merkez ilesinde, hsaniyenin kuzeyinde ve Bolvadinin bat kesimlerinde sayca fazla olduu grlmektedir. Bunu Ktahya ili merkez ilesi, Seyitgazi ve Han ileleri arasnda kalan blge ve scehisar takip etmektedir. Doal sitler ise Ktahya merkez ilesi ve hsaniyenin kuzeybatsnda younlamaktadr. Bunlar Seyitgazinin kuzeyi, scehisarn dousu ve Bolvadinin bat kesimlerinde azalan bir dalm gstermektedir. Tarihi ve kentsel sitler sayca az olmalarna ramen, yksek puanlar nedeniyle bulunduklar blgelerin nemini artrmaktadrlar. Sitler, dier kltr varlklarndan farkl olarak eitli

195

byklklerdeki alanlar ifade etmektedir ve kltr mirasn tek yaplardan blgesel lee tamakta nemli rol stlenmektedir. Ayn zamanda tescilli yaplar arasndaki aklklar kapatarak, kltr miras alanlarnn bir btn olarak alglanmasn salayan varlklardr. Tescilli yaplara ait saysal dalm haritalar incelendiinde genel olarak Ktahya ili merkez ilesinin ne kt grlmektedir. Sivil mimarlk rneklerinde, Ktahya ve Afyonkarahisar illeri merkez ileleri ile Bolvadin; dinsel ve kltrel yaplarda Ktahya merkez ile, Afyonkarahisar Merkez ile, Bolvadin ve Tavanl ileleri; idari yaplarda, Afyonkarahisar ili merkez ilesi, Ktahya ili merkez ilesi, Seyitgazi ve Tavanl ileleri; askeri yaplarda, Ktahya ili merkez ilesi, Seyitgazi, scehisar ve Bolvadin ileleri; endstriyel ve ticari yaplarda, Afyonkarahisar ve Ktahya illeri merkez ileleri, Bolvadin ve hsaniye ileleri; mezarlklarda, Ktahya ili merkez ilesi ve Bolvadin; ehitliklerde, Ktahya ili merkez ilesi ve scehisar; ant ve abidelerde, Afyonkarahisar ve Ktahya illeri merkez ileleri; doal varlklarda, Ktahya ili merkez ilesi ve Tavanl; kalntlarda ise, Ktahya ili merkez ilesi ile Seyitgazi ve Han ileleri arasnda kalan blge ne kmaktadr. Sonu paftas incelendiinde ise Frig Vadisindeki nemli kltr miras alanlarnn Eskiehir ili Seyitgazi ve Han ileleri arasnda kalan blgede, Afyonkarahisar ili hsaniye, scehisar ve merkez ilelerinde, Ktahya ili merkez ilesinin batsnda younlat grlmektedir. Frig Vadisi kltrel peyzajnn devamll iin, bu blgelerde merkezlenen ve kademeli tampon blgelerle birbirine balanarak tm alan kaplayan bir koruma modeli gerekmektedir.

ekil 7. Frig Vadisi kltr mirasnn nem puanlarna gre dalm.

Frig Vadisi snrlar ierisinde bulunan kltr miras, tarihi dnemlerine gre incelendiinde ok katmanl bir kltrel yap grlmektedir. Bu durum blgenin gerek bilimsel gerekse turizm deerini artrmaktadr. Blgede tespit ve tescil almalar ile arkeolojik almalarn srd bilinmektedir. Bunun yannda Afyonkarahisar Valilii tarafndan 2005 ylnda balatlan Frig Vadisi Kltr ve Turizm Kua Projesi, Afyonkarahisar, Eskiehir ve Ktahya l zel darelerince kurulmu olan Frigya Kltrel Mirasn Koruma ve Kalknma Birlii (FRGKM) ve baz ilelerin yerel ynetimlerince gelitirilmeye allan koruma ve kalknma stratejileri, blgede yakn zamanda nemli deiimlerin yaanacann gstergesidir. Bu deiimlerin zellikle blgenin sahip olduu turizm potansiyeline dayal planlama yaklamlarnn birer kts olmas beklenmektedir. Frig Vadisinin az bilinirlii, birbirine zt iki etki yapmaktadr. Birinci etki, az bilinen nemli kltr miras alanlarnn kullanm eitliliinin az olmasndan kaynaklanan korunmu olma halidir. kinci etkinin bileenleri ise bu tr alanlarn gz nnde olan alanlara gre daha kolay tahrip edilmesi, planlamadan gerekli payn alamamas ve mevcut potansiyelinin hak ettii ekilde deerlendirilmemesidir. Grnen odur ki son yllarda alanla ilgili gndeme gelen almalar bu az bilinirlii ortadan kaldracaktr. Bu sre balamadan veya devam ederken yaplacak olan peyzaj planlama almalarnda, nemli kltr miras alanlarnn belirlenmesi ve dikkate alnmas kanlmazdr. 196

Alanda birbirinden ok uzak ve bamsz gibi grnen tanmaz kltr varlklar yzyllarca tahrip edilmi ve edilmekte olan izlerle birbirine baldr. Bu nedenle kt zerinde tek tek koruma altna alnm olmas varlklarn hlihazrda tahrip ediliyor olmasna engel olamamaktadr. Alann evresindeki baraj ve termik santral gibi byk alt yap tesislerinin etkileri, byk bir ksmn kaplayan kolay ilenebilir talar nedeniyle srekli doaya ve kltr mirasna zarar veren ta kartma faaliyetleri, durmakszn genileyen tarm alanlarnn tehdidi, hyklerde yaplan kaak kazlar ve sit alanlar zerinde yaamn devam etmesi balca sorunlardr. Alan, tm bunlarn yan sra, muhtemel bir turizm ve rekreasyon art ile birlikte ortaya kacak olan yaplama, ulam a, ticari alanlar ve kullanmlarn planlanmasndan nce milli park benzeri geni bir koruma statsne kavuturulmaldr.

Kaynaklar
Akpnar, N. 2003. Srdrlebilir Alan Kullanm Planlamasnda Alan Kullanm Tiplerine Ait nceliklerin Simos Prosedr ve ELECTRE I Yntemi ile Belirlenmesi. Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Bilimleri Dergisi. Cilt:9, Say:2, 234-242 s. Ankara. Akurgal, E. 1989. Anadolu Uygarlklar. Net Turistik Yaynlar A.., 600 s., stanbul. Akurgal, E. 2000. Anadolu Kltr Tarihi. TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 417 s., Ankara.

Anonim 2010a. http://www.eskisehirkulturturizm.gov.tr, Eskiehir l Kltr ve Turizm Mdrl Resmi nternet Sitesi.
Anonim 2010b. http://www.kutahyakulturturizm.gov.tr, Ktahya l Kltr ve Turizm Mdrl Resmi nternet Sitesi. Anonim 2010c. http://www.afyonkulturturizm.gov.tr, Afyonkarahisar l Kltr ve Turizm Mdrl Resmi nternet Sitesi. Anonim 2010d. http://www.teftis.kulturturizm.gov.tr, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Tefti Kurulu Bakanl Resmi nternet Sitesi. Anonim 2010e. http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-59229/orenyerleri.html, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Resmi nternet Sitesi. Anonim, 2010f. Frigya Kltrel Mirasn Koruma ve Kalknma Birlii. www.frigvadisi.org, nternet sitesi. Anonim 2009. T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Envanteri. Anonim 2008. Afyonkarahisar li 2008 evre Durum Raporu. Afyonkarahisar Valilii l evre ve Orman Mdrl. Afyonkarahisar. Aydeniz, N. E. 2009. Kent Arkeolojisi Kavramnn Dnyadaki Geliimi ve Trkiyedeki Yansmalar. http://joy.yasar.edu.tr, nternet sitesi. Figueira, J. and Roy, B. 2002. Determining the Weights of Criteria in the Electre Type Methods with a Revised Simos Procedure. European Journal of Operational Research, 139, p.317-326. Madran, E. ve zgnl, N. 1999. International Documents Regarding the Preservation of Cultural and Natural Heritage.: METU Faculty Architecture Press, Ankara. Mosler, S. U. 2006. Kltrel Mirasn Peyzaj inde Alglanmas ve Kltrel Mirasn Peyzaj Planlamas ve Korunmas. Peyzaj Mimarl Kongresi, 22-25 Kasm 2007, Antalya, 65-71 s. UNESCO, 1972. Convention Concerning the Protection of the World Cultural and Natural Heritage. http://www.whc.unesco.org, UNESCO Resmi nternet Sitesi. UNESCO, 2010. World Heritage List. http://www.whc.unesco.org, UNESCO Resmi nternet Sitesi. Yksel, . 2002. ifal Frigya - Peri Bacalar Kaya Yerleimleri. Afyon Kocatepe niversitesi Eitim Salk ve Bilimsel Aratrma Vakf Yayn, 111s., Afyonkarahisar.

197